Na szlakach tradycji

Na szlakach tradycji Po cestách tradícií On the Trails of Tradition

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

Milówka

Vychylovka

Na szlakach tradycji Po cestách tradícií On the Trails of Tradition

Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej Bielsko-Biała 2018

Teksty/Texty/Texts: Małgorzata Słonka, Justyna Fołta, Łukasz Giertler Tłumaczenie/Preklad/Translated by: Agata Jędrzejczyk (słowacki/slovenský/Slovak), Katarzyna Zieleźnik (angielski/anglický/English) Zdjęcia/Fotografie/Photographs: Kazimierz Gajewski, Agnieszka Kobiałka, Alicja Młyniuk, Artur Strąk oraz Mirosław Baca, Aleksander Dyl, Marian Koim, Zbigniew Micherdziński, Alicja Migdał-Drost, Małgorzata Słonka, Jan Zoń; archiwum: Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej, Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne, Szkoła Podstawowa nr 5 w Zawoi-Gołyni Koncepcja, redakcja, korekta Koncepcia, redakcia, korektúry Concept, editing, correction: Małgorzata Słonka

Wydawca/Vydavateľ/Published by: Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej ul. 1 Maja 8, 43-300 Bielsko-Biała rok@rok.bielsko.pl, www.rok.bielsko.pl tel. +48/33-812-69-08

Redakcja wersji słowackiej, korekta Redakcia slovenskej verzie, korektúry Editing of the Slovak version, correction: Miroslav Žabenský

Współpraca/Spolupráca/Cooperation: Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne

Opracowanie graficzne, DTP Grafická úprava a príprava do tlače Graphic design and DTP: Mirosław Baca Mobilna aplikacja na smartfony Mobilná aplikácia pre smartphony Mobile application for smartphones

Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Śląskiego

© Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej ISBN 978-83-63291-53-2 Druk/Tlač/Printed by: Augustana, Bielsko-Biała Nakład/Vydanie/Circulation: 3000 Egzemplarz bezpłatny/Bezplatný exemplár/ Free copy

Przewodnik współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Program Interreg V-A Polska – Słowacja 2014–2020 oraz budżetu państwa. Powstał w ramach mikroprojektu „TransEtno – promocja dziedzictwa kulturowego polsko-słowackiego pogranicza”.

Bedeker spolufinancovaný z prostriedkov Európskeho fondu regionálneho rozvoja Programu Interreg V-A Poľsko – Slovensko 2014–2020, ako aj zo štátneho rozpočtu. Vznikol ako súčasť mikroprojektu „TransEtno – propagácia kultúrneho dedičstva na poľsko-slovenskom pohraničí“.

The publication co-financed from the funds of the European Regional Development Fund within Interreg V-A Poland – Slovakia 2014–2020 Program and the state budget. Created within “TransEtno – promotion of the cultural heritage of the Polish and Slovakian borderland” Micro Project.

Wyłączną odpowiedzialność za zawartość niniejszej publikacji ponoszą jej autorzy i nie może być ona utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej oraz Euroregionu Beskidy.

Zodpovednosť za obsah tejto publikácie spočíva výhradne na autoroch a nemôže byť stotožňovaná s oficiálnym stanoviskom Európskej únie a Euroregiónu Beskydy.

The sole responsibility for the content of this publication lies with the authors and it cannot be identified with the official standpoint of the European Union and the Euroregion Beskidy.

Wstep ,

wstęp/úvod

W świecie globalizacji poszukujemy tego, co nas wyróżnia i skwapliwie poznajemy odrębności innych. Ciekawi nas, skąd i z czego się wzięliśmy – my i oni.

Chętnie wędrujemy – zwłaszcza po Europie bez granic – szlakami regionów, mniejszych i większych. Poznajemy cechy geograficzne różnych obszarów, wpływające na miejscową społeczność, choćby poprzez rodzaj gospodarki, ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne lub odmienne rodzaje bogactw naturalnych. Z ciekawością przypatrujemy się również różnicom kulturowym i temu wszystkiemu, co z jednej strony łączy duże grupy ludzi – jak choćby elementom folkloru muzycznego i tanecznego – z drugiej zaś wszelkim małym odrębnościom, charakterystycznym dla niewielkich wspólnot. Przy czym nie tylko dawne formy są dla nas interesujące, ale również to, jak wpływają na dziś, jak kształtują współczesną tożsamość swoich społeczności.

Zapraszamy do takiej wędrówki szlakami pogranicza polsko-słowackiego, ponad granicami. Obszarem tego wędrowania jest Euroregion Beskidy, a niekiedy również jego najbliższa okolica.

Kiedy w 2005 roku wydaliśmy przewodnik „Na szlakach tradycji/Po cestách tradícií”, okazał się on wielkim sukcesem. Po kilkunastu latach temat nie jest już nowy, ukazało się wiele wydawnictw czy to książkowych, czy internetowych o podobnych charakterze. Postanowiliśmy jednak zaryzykować i wejść jeszcze raz do tej samej rzeki, by sprawdzić, jak zmieniło się to, co opisywaliśmy. Rzeczywiście się zmieniło. Jednych miejsc już nie ma; inne się rozwinęły i podejmują nowe zadania, realizują nowe projekty; są i takie, które wtedy jeszcze nie istniały, a dziś przyciągają swoją jakże ciekawą ofertą. Efekt trzymacie, Czytelnicy, w swoich rękach. Znaleźć go możecie także na swoich smartfonach.

Jedno wszakże się nie zmieniło. To ludzie z pasją. Tylko dzięki nim muzea, skanseny, galerie małe i duże, izby pamięci, pracownie twórcze są placówkami, które warto polecić. Niezależnie od tego, czy są to indywidualne przedsięwzięcia miłośników tradycji albo artystów uprawiający jakąś dziedzinę ludowej sztuki, czy też mniejsze lub większe instytucje. Wiedza, szacunek dla dorobku kulturowego i nadzwyczajne zaangażowanie pracowników galerii, muzeów i skansenów – prawdziwych pasjonatów – ożywiają materialne obiekty z przeszłości. Z tym wszystkim, co je wypełniało: codziennymi czynnościami, pracami domowymi i gospodarskimi, muzyką, pieśniami, strojami, twórczością artystyczną, pasjami i marzeniami... ludzi, o których pamięć wciąż żyje w opowieściach, anegdotach, zdjęciach, pozostawionych przedmiotach, dziełach sztuki, domostwach, warsztatach.

Chcecie zakosztować tej wspólnoty pamięci? Zapraszamy na szlaki tradycji.

Małgorzata Słonka 3

Vstup

4

Vo svete globalizácie hľadáme to, čím sa vyznačujeme a horlivo túžime spoznať rozdiely u iných. Zaujíma nás, odkiaľ a z čoho sme sa vzali – my a oni.

S ochotou putujeme – zvlášť po Európe bez hraníc – chodníkmi regiónov, menších a väčších. Spoznávame zemepisné vlastnosti rôznych oblastí, ovplyvňujúce miestne obyvateľstvo aspoň prostredníctvom druhu hospodárstva, sformovania povrchu, podnebných podmienok alebo prírodného bohatstva rôzneho druhu. So záujmom sledujeme aj kultúrne rozdiely a všetko, čo na jednej strane spája veľkú skupinu ľudí – ako napríklad prvky hudobného a tanečného folklóru – na druhej zasa všetky malé odlišnosti, charakteristické pre neveľké spoločenstvá. Pričom zaujímavé sú pre nás nielen staršie formy, ale aj to, ako ovplyvňujú dnešok, ako formujú súčasnú identitu svojich spoločenstiev.

Pozývame na takúto prechádzku po cestách poľsko-slovenského pohraničia, ponad hranicami. Oblasťou prechádzok je Euroregión Beskydy a niekedy aj jeho najbližšie okolie.

Keď sme v roku 2005 vydali sprievodcu „Na szlakach tradycji/Po cestách tradícií“, stal sa žiadaným. Po niekoľkých rokoch táto téma už nie je novou, vyšli viaceré publikácie podobného charakteru – knižné alebo elektronické.

Rozhodli sme sa predsa zariskovať a opätovne vojsť do tej istej rieky, aby sme overili, ako sa zmenilo to, o čom sme už písali. Niektoré miesta už nie sú, iné sa rozvinuli a preberaju nové úlohy, realizujú nové projekty, sú aj také, ktoré ešte vtedy neexistovali a dnes priťahujú pozornosť veľmi zaujímavou ponukou. Výsledok držíte, čitatelia, vo svojich rukách. Nájsť ho môžete aj na svojich smartfónoch.

Jedno sa predsa nezmenilo. Sú to ľudia so záľubami, skanzeny, galérie malé i veľké, pamätné izby, tvorivé dielne a inštitúcie, ktoré sa oplatí odporučiť. Nezávislé od toho či sú to individuálne akcie milovníkov tradície alebo umelcov zaoberajúcich sa niektorou z oblastí ľudovej kultúry, alebo tiež väčšie alebo menšie inštitúcie. Vedomosti, úcta k tradíciám a obrovská angažovanosť pracovníkov v galériách, múzeách a skanzenoch, vášnivých ľudí oživujúcich hmotné objekty z minulosti tým všetkým, čo ich voľakedy napĺňalo: každodenné činnosti, domáce a hospodárske práce, hudba, spev, kroje, umelecká činnosť, záľuby a sny... ľudí, ktorých pamäť stále žije v rozprávaniach, anekdotách, na fotografiách, ponechaných predmetoch, umeleckých dielach, v domácnostiach, v dielňach.

Chcete vychutnať toto spoločenstvo pamäti? Pozývame Vás na cesty tradície.

Małgorzata Słonka

Introduction

In the world of globalization, we search for everything that distinguishes us and we eagerly get to know others’ distinctiveness. We are curious about where and what we come from – us and them.

We willingly travel – especially throughout Europe without any boundaries – we follow smaller and bigger regional trails.

We get to know geographical features of different areas which influence local communities through their economy, lay of the land, climatic conditions or different natural resources. We also curiously observe cultural differences and all these things that on one hand connect big groups of people such as the elements of the musical and dancing folklore, but on the other hand, we also observe tiny differences, characteristic of small communities. Not only the old forms themselves are interesting to us, but also the way they influence the present times and how they shape the contemporary identity of their communities.

We are inviting you to join us on this trip along the polish and Slovakian borderline trails. The Euroregion Beskidy will be the area of our trip and sometimes its nearest vicinity as well.

When we published our guidebook “Na szlakach tradycji/Po cestách tradícií” (On the Trails of Tradition) in 2005, it turned out to be a real bomb. The topic is no longer a novelty after that many years since a lot of other works of the similar character have been published either traditionally or on the Internet. We have decided to take a risk and step in the same river again in order to check how the things, we described, have changed. Indeed things have changed. Some institutions no longer exist, others have developed and they take up new tasks, carry out new projects. There are also new ones that did not exist at that time but today they attract people with their interesting offer.

You are now holding the result in your hands. You can also find it on your smartphones.

Nevertheless, one factor has not changed and I mean the people with passion here. It is only thanks to them that museums, open air museums, small and big galleries, memorial halls and artistic workshops are the places worth recommending. It doesn’t matter whether these are individual projects of the tradition lovers or artists dealing with a given area of the folk art or smaller or bigger institutions. The knowledge, respect for tradition and extraordinary involvement of the people working in galleries, museums, and open air museums bring life to material objects from the past along with everything that accompanied them – everyday activities, housework, music, songs, costumes, artistic works, passions, and dreams. And people who are remembered in tales, anecdotes, photographs, different objects, works of art, domestic premises and workshops.

Would you like to join this fellowship of rememberance? You are most welcome on the trails of tradition.

Małgorzata Słonka 5

A W Pszczynie, niegdyś stolicy księstwa, odwie­ dzić trzeba zamek z niezwykłymi wnętrzami i zabytkowy park, a także ośrodek hodowli żubra. Ziemia pszczyńska to również odrębna kultura ludowa, z własną obrzędowością, folk­ lorem muzycznym i tanecznym, strojem, a tak­ że oryginalnym budownictwem drewnianym.

Pszczyna

V Pszczynie, voľakedy hlavnom meste kniežat­ stva, je treba navštíviť zámok s krásnymi interi­ érmi a pamiatkovým parkom, ako aj stredisko chovu zubrov. Pszczyńský región sa vyznaču­ je svojráznou ľudovou kultúrou s vlastným obradovým, hudobným a tanečným folkló­ rom, ľudovým krojom, ako aj originálnou dre­ A 6 venou výstavbou.

Everyone should visit the Pszczyna Castle with its magnificent interiors and the historical park as well as the European bison restitution centre in the town of Pszczyna which used to be a capital of the ­Dutchy. The Pszczyna Region is also characterised by its own folk culture, folk rituals, folk music and dancing as well as folk costume and unique w ­ ooden constructions.

, Zagroda Wsi Pszczynskiej Pszczyna

Kontakt/Contact: Zagroda Wsi Pszczyńskiej – Skansen Pszczyna, ul. Parkowa 20a +48/32-210-57-77, +48/604-508-718 www.skansen.pszczyna.pl skansen.pszczyna@gmail.com

Zagroda Wsi Pszczyńskiej to urokliwe miejsce położone nieopodal centrum miasta. Jest to kompleks kilkunastu drewnianych obiektów z ziemi pszczyńskiej, pochodzących przeważnie z XIX w. Powstał w 1975 r., a przez ponad 40 lat działalności jego teren rozrósł się do 2 ha. Leży na Szlaku Architektury Drewnianej.

Są tu m.in.: pasieka, młyn z wiatrakiem, masztalnia, wozownia, chałupa mieszkalna. Każdy budynek wypełnia ekspozycja tematyczna. W obiektach oglądamy m.in. narzędzia używane w pszczelarstwie, szewstwie czy rolnictwie, a także wystrój wnętrza typowego XIX-wiecznego domu, różnego rodzaju wozy oraz wyroby rękodzielnicze. Są też rekwizyty obrzędowe, np. elementy stroju kolędników.

Odbywają się w skansenie warsztaty dla młodszych i starszych („Magia ziół”, „Sekrety pszczół”, filcowania na mokro, malowania na szkle i in.). A także imprezy, takie jak mające kilkudziesięcioletnią tradycję „Mały Brzym” – Prezentacje Dziecięcych Zespołów Regionalnych i „Spotkania pod Brzymem” – Festiwal Kultury Ludowej, także Europejskie Dni Dziedzictwa w Skansenie, Święto Pszczoły albo „Śląski graczki i łonaczki” – festiwal śląskich gier i zabaw.

Wchodząc na teren skansenu, czujemy sielankowość małej XIX-wiecznej wioski. Jest to w dużej mierze efekt modernizacji wykonanych w latach 2007–2013, które uatrakcyjniły muzealne zbiory i pozwoliły na wykorzystanie nowoczesnej techniki. Cały teren jest bardzo zadbany, wykonano nowe ścieżki i oświetlenie. Nie sposób nie wczuć się w panującą tu atmosferę, zwłaszcza dzięki żyjącym na terenie skansenu zwierzętom oraz dźwiękom, które towarzyszą nam podczas zwiedzania. Zbliżając się na przykład do kuźni, gdzie poznamy z bliska narzędzia, jakimi posługiwali się dawni rzemieślnicy, już z daleka słyszymy odgłosy ich ciężkiej pracy. Sielskie wrażenie potęguje jeszcze działające koło młyńskie, którego mechanizm zrekonstruowano na podstawie osiemnastowiecznych rozwiązań technicznych.

To miejsce bardzo interesujące i klimatyczne. Przyciąga krajobrazem, ale także historią i tradycjami, które poznajemy, zwiedzając ekspozycję. Istnieje możliwość wynajęcia przewodnika, a także zorganizowania na terenie skansenu konferencji, przyjęcia okolicznościowego lub szkolenia w doskonale komponującej się z pozostałymi obiektami altanie.

7

Usadlosť pszczyńskej dediny – skanzen je čarovným miesto situovaným neďaleko centra mesta. Je to zoskupenie niekoľkých objektov z pszczyńského regiónu, pochádzajúcich väčšinou z 19. storočia. Vznikol v roku 1975 a v priebehu viac ako 40-tich rokov pôsobenia sa jeho rozloha zväčšila do 2 ha. Je situovaný na Ceste drevenej architektúry.

Sú tam o. i. včelín, veterný mlyn, maštaleň, vozáreň, obytný dom. Každá stavba prezentuje tematickú expozíciu. V objektoch môžeme vzhliadnuť náradie používané vo včelárstve, obuvníctve alebo poľnohospodárstve, ako aj interiér typického domu z 19. storočia, vozy rozličného druhu, ako aj ručné výrobky. Nachádzajú sa tam aj obradové rekvizity, napr. prvky kostýmov koledníkov.

V skanzene sa uskutočňujú dielne pre mladších i starších („Čaro bylín“, „Tajomstvo včiel“, výroba plstí – mokrá technika, maľovanie na skle a iné). Ako aj podujatia s niekoľkoročnou tradíciou „Malý Brzym“ – prezentácia detských regionálnych súborov a „Stretnutia pri Brzyme“ – festival ľudovej kultúry, ako aj „Dni európskeho dedičstva v skanzene“, „Sviatok včely“ alebo „Sliezske hry a zábavy“ – festival hier a zábav.

Vstupujúc do areálu skanzenu pocítime idylickú atmosféru malej dedinky z 19. storočia.

Je to vo veľkej miere výsledok modernizácií prevedených v rokoch 2007–2013, ktoré zatraktívnili múzejné zbierky a umožnili využiť modernu technikú. Celý areál je veľmi dobre udržiavaný, urobené boli nové chodníky a osvetlenie. Nie je možné nepocítiť atmosféru, ktorá tu vládne, zvlášť vďaka zvieratám žijúcim v areáli skanzenu, ako aj zvukom, ktoré nás spre-

vádzajú počas prehliadky. Približujúc sa napríklad k vyhni, kde priamo spoznáme náradie, ktoré používali remeselníci voľakedy, už z väčšej vzdialenosti počujeme zvuky ich ťažkej práce. Pocit idylickosti znásobuje veterný mlyn, ktorého mechanizmus bol obnovený na základe technických riešení z 18. storočia.

A 8

Toto miesto je veľmi zaujímavé a čarovné. Priťahuje krajinkou, ale aj históriou a tradíciami, ktoré spoznávame navštevujúc expozíciu. Je možné prenajať si sprievodcu, a taktiež zorganizovať v areáli skanzenu konferenciu, príležitostné podujatia, alebo školenia v ­a ltánku zladenom s okolím.

The Farm Village of Pszczyna – the Open air Museum is a charming place located near the town center. It is a complex of more than ten buildings from the Pszczyna area, dated from the 19th century. It was opened in 1975 and during over 40 years its area has been extended to 2 ha.

The museum is located on the Wooden Architecture Trail.

You can find here – a bee yard, a windmill, a coach house, peasant hut, etc. Each building has a theme exposition. We can see tools used in bee-keeping, shoe-making or farming as well as interior arrangements of the typical 19th-century house, all kinds of carriages or handicraft. There are also rite props e.g. the elements of the carol-singers’ costumes.

Different workshops or older and younger visitors are held in the museum (“Magic herbs”, “The secrets of bees”, wet felting, glass painting, etc.). There are also events held such as “Little Brzym” – the Present­ ation of Regional Children Folk Ensembles and “Meetings at Brzym” – the Folk Culture Festival (it has a long tradition) as well as the European Days of Heritage in the Open air Museum, the bee festival or the Silesian games and plays festival “Śląski graczki i łonaczki”.

When you enter the museum you can feel the idyllic atmosphere of a small 19th-century village. It is largely due to the modernization carried out between 2007–2013, which made the museum collections even more attractive and allowed modern technologies. The whole facility is well-maintained, there are new trails and new lightning there. It is impossible not to give in to the atmosphere of this place mainly thanks to the animals living here and the sounds that accompany the visitors. When you get closer to the smithy, where you can see the tools used by craftsmen in the past, you can hear from a distance the sounds of their hard work. This idyllic atmosphere is even more enhanced by still working wheel in the windmill whose mechanism was reconstructed on the grounds of the 18th-century technical solutions.

It is a very interesting and magical place. It attracts with the landscape but also with the history and traditions we learn about while visiting. It is possible to have a guided tour and organize a conference, a reception or a training in the arbour which perfectly suits all remaining buildings.

9

W Kobiórze, na uboczu, z dala od głównej drogi, stoi budynek zwany Smolarnią. Nazwa wzięła się od funkcjonującej tu do 1917 r. wytwórni smoły. Po samej fabryczce nie zachowało się co prawda nic poza XIX-wiecznym drewnianym budynkiem mieszkalnym właściciela, jednak warto do niego zajrzeć, by dowiedzieć się, jak żyli dawni mieszkańcy wsi i czym się trudnili. Mieści się w nim Muzeum Regionalne Smolarnia stworzone właściwie przez samych mieszkańców Kobióra, z inicjatywy Koła Związku Górnośląskiego w 2003 r. Znalazły się tu cenne z historycznego punktu widzenia przedmioty pochodzące z prywatnych zbiorów. Z nich powstała ciekawa ekspozycja, która wprowadza zwiedzających w świat przełomu XIX i XX w. Można tu odnaleźć pochodzące z tamtej epoki meble, instrumenty, krzyże, dewocjonalia, naczynia, przedmioty codziennego użytku, książki, czasopisma, elementy garderoby i inne. Dodatkową atrakcją jest kolekcja miejscowej fauny.

Muzeum znajduje się w urokliwym miejscu nieopodal lasu, z dala od ruchliwej drogi. Warto podczas wycieczki spacerowymi szlakami odwiedzić to miejsce, by poczuć ducha przeszłości, który jest tu obecny. Można też zatrzymać się trochę dłużej i spędzić czas przy ognisku lub kominku.

Muzeum jest placówką społeczną, prowadzoną obecnie przez Kobiórskie Stowarzyszenie Smolarnia, utrzymującą się z datków i darowizn.

Muzeum Regionalne

Smolarnia Kobiór

VKobióre, ďaleko od hlavnej cesty, stoji stavba nazývaná Dechtárňou. Názov pochádza od závodu na výrobu dechtu, fungujúceho tu od roku 1917. Po samotnej dechtárni sa neuchovalo nič okrem drevenej obytnej budovy majiteľa z 19. storočia, oplatí sa do nej nahliadnuť, aby si návštevník ozrejmil, ako žili obyvatelia obce voľakedy a čomu sa venovali. Nachádza sa tu Regionálne múzeum Dechtáreň, ktoré bolo založené obyvateľmi Kobióra na podnet Mie­ stnej skupiny Horno-sliezskeho združenia v roku

Kontakt/Contact: Muzeum Regionalne Smolarnia Kobiór, ul. Zmienna 36 +48/514-930-345, 693-020-699

A 10

2003. Nachádzajú sa tu z historického hľadiska vzácne predmety pochádzajúce zo súkromných zbierok. Z nich vznikla zaujímavá expozícia, ktorá uvádza návštevníkov do doby 19. a 20. storočia.

Nájdeme tu nábytok pochádzajúci z vtedajšej doby, hudobné nástroje, kríže, devocionálie, nádoby, predmety dennej potreby, knihy, časopisy, prvky odevov a ďalšie.

Dodatočnou zaujímavosťou je kolekcia miestnej fauny.

Múzeum sa nachádza v čarovnom prostredí v blízkosti lesa, ďaleko od rušných ciest. Oplatí sa počas výletov náučnými chodníkmi navštíviť toto miesto, kvôli atmosfére dýchajúcej duchom minulých čias. Je možné zastaviť sa tu na dlhšiu dobu a stráviť čas pri vatre alebo krbe.

Múzeum je spoločenským strediskom, ktoré v súčasnosti je riadené Kobiórským združením Dechtáreň, fungujúcim z príspevkov darcov.

In Kobiór there is an old building called The Wood Tar Factory. It is situated quite far from the main road. The name comes from the factory housed here till 1917. Nothing actually remained after the factory apart from the 19th-century, wooden owner’s house but it is worth visiting to see how the villagers’ life and work used to look like. The Regional Museum – The Wood Tar Factory established actually by the inhabitants of Kobiór on the initiative of the Upper Silesia Association in 2003. A lot of historically valuable objects can be found here which come from the private collections. They make up a very interesting exposition, which introduces the visitors to the world at the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries. You can find objects from that epoque here such as furniture, instruments, crosses, religious objects, crockery, everyday objects, books, magazines, elements of the outfits, etc. The additional attraction is the collection of the local fauna.

You can stop here for a while and spend time by the fire or the fireplace. The Museum is located in a charming place near the forest, far from a busy road. It is a good idea to visit this place while walking down the routs in order to feel the spirit of the old times which is present here now.

The museum is a social institution run by the Kobiór Wood Tar Factory Association which is supported by contributions and donations.

11

Muzeum Regionalne Kamojówka Suszec

W Suszcu na Podlesiu znajduje się Muzeum Regionalne Kamojówka. Składa się z trzech zrekonstruowanych obiektów: stodoły, kuźni i głównego budynku – stylizowanego na nieistniejący obecnie dwór Kamojów. Budynki zostały postawione po roku 2000. Szczególnie interesująca jest oktagonalna stodoła pszczyńska, którą wzniesiono przy zastosowaniu XIX-wiecznych metod ciesielskich.

Wszystkie trzy budynki wyglądają z zewnątrz niepozornie, jednak to złudne wrażenie.

W kuźni znajdują się wszelkiego rodzaju narzędzia związane z zawodem kowala. Na szczególną uwagę zasługuje oryginalny, czynny układ napędowy – „transmisja” tokarni i wiertni.

Jedną z atrakcji tego miejsca jest pokaz sztuki kowalskiej. W stodole zorganizowano żywą wystawę narzędzi stolarskich i ciesielskich oraz szlak obróbki ziarna – „od snopka do mąki”.

Można nie tylko obejrzeć ekspozycję, ale i zaznajomić się z obsługą narzędzi dzięki przewodnikowi, który wspaniale opowiada o każdym przedmiocie, przedstawiając jego historię i pokazując, jak go użytkować.

Trzeci obiekt skrywa w swoich wnętrzach najwięcej skarbów. Wchodząc do środka, trafiamy na dużą przestrzeń w całości zagospodarowaną na rzecz wszelkiego rodzaju tradycyjnych warsztatów, np. szewskich, tkackich, kołodziejskich, powroźniczych. Na piętrze odnajdujemy wyposażenie dawnej chaty, przedmioty codziennego użytku w dwóch kolekcjach: pralnictwo oraz produkcja żywności w dawnym gospodarstwie rolnym. Osobną kolekcję stanowią krzyże domowe. Ponadto w muzeum znajduje się stała wystawa rzeźby Tadeusza Paszka oraz kolekcja stroju śląskiego z ziemi pszczyńskiej.

A 12

Prawdziwym bogactwem tego miejsca są ludzie, którzy je stworzyli. Eksponaty są gromadzone przez rodzinę Szenderów od lat 70. ubiegłego stulecia. Kolekcja, którą zebrali, jest bardzo obszerna i w całości skatalogowana.

Zwiedzanie, urozmaicone historią świetnie opowiedzianą przez gospodarzy obiektu, jest prawdziwą przyjemnością nawet dla najbardziej wymagających turystów. Jest to niewątpliwie miejsce godne polecenia miłośnikom tak historii, jak i techniki czy etnografii, co potwierdzają pamiątkowe wpisy gości z Polski oraz prawie 50 krajów świata.

Kontakt/Contact: Muzeum Regionalne Kamojówka Suszec-Kolonia Podlesie 5 +48/32-212-42-48 kwszendera@poczta.onet.pl

V Suszci na Podlesi sa nachádza Regionálne múzeum Kamojówka. Pozostáva z troch obnovených objektov: stodoly, vyhne a hlavnej budovy múzea – štylizovaného na vzor dnes už neexistujúceho kaštieľa Kamojów. Stavby boli postavené po roku 2000. Zvlášť zaujímavou je osemuholná pszczyńská stodolá, ktorá bola postavená za pomoci tesárskych postupov z 19. storočia.

Všetky tri stavby vyzerajú navonok nenápadne, ale je to len mylný dojem. Vo vyhni sa nachádzajú náradia rozličného druhu spojené s povolaním kováča. Zvláštnu pozornosť si zaslúži pôvodný a funkčný pohon – „transmisia“ sústruhu a vŕtačky. Jednou zo zaujímavosti tohto miesta je ukážka kováčskeho remesla. V stodole je pripravená živá expozícia stolárskeho a tesárskeho náradia, ako aj chodník spracovania zrna – „od snopu k múke“. Vďaka sprievodcovi s popisom každého nástroja, jeho histórie a využitia, sa dá nielen pozrieť expozíciu, ale sa aj oboznámiť s ich fungovaním.

Tretí objekt má vo svojich útrobách najviac pokladov. Vstupujúc do vnútra, dostaneme sa do veľkého priestoru naplneného napr. tradičnými obuvníckymi, tkáčskymi, kolárskymi či povrazníckymi dielňami rozličného druhu. Na poschodí nájdeme aj zariadenie starej drevenice, predmety dennej potreby v dvoch zbierkach: práčovňa a výroba potravín na niekdajšom gazdovstve. Zvláštnu zbierku tvoria domáce kríže. Okrem toho sa v múzeu nachádza stála expozícia rezieb Tadeusza Paszka, ako aj kolekcia sliezskeho ľudového kroja z regiónu Pszczyny.

Skutočným bohatstvom tohto miesta sú ľudia, ktorí ho vytvorili. Exponáty sú zhromažďované rodinou Szenderov od 70-tých rokov minulého storočia. Kolekcia, ktorú zozbierali je veľmi rozsiahla a celá je skatalogizovaná. Prehliadka je spestrená rozprávaním majiteľa o histórii zbierky. Je to skutočne potešenie aj pre najnáročnejších turistov. Toto miesto sa oplatí odporučiť, tak milovníkom histórie, ako aj techniky, alebo etnografie, čo sa aj odzrkadľuje v zápisoch do pamätnej knihy návštevníkov z Poľska a skoro 50 krajín sveta.

13

The Kamojówka Regional Museum is l­ ocated in Suszec-Podlesie. It consists of three reconstructed buildings – a barn, a smithy and the main museum building – stylised as no longer existing Kamojów manor house. The buildings were built after the year 2000. The octagonal barn from Pszczyna is especially interesting because it was built according to the 19th-century carpentry methods.

There are all kinds of tools connected with the work of a blacksmith, all of which are still in use. The original, still working powertrain of the turning lathe and the boring rig called “transmission” deserves a special attention.

One of the attractions here is the blacksmith’s work demonstration. In the barn, you can find a live exhibition of carpentry tools and the grain processing trail – “from a sheaf to flour”. Not only can you see the exposition but also study all the tools in detail and learn how to use them with the help of the guide, who talks wonderfully about every object presenting its history and showing how to use it.

The third building comprises the biggest number of treasures inside. When entering this spacious room you find it as arranged for all types of traditional shoemaking shops, weaving shops, wheelwrighting shops, ropeworking shop, etc. On the first floor, we can also find accessories of the old village house and everyday objects in two collections showing the washing methods and the food production in the old farmhouses. Domestic crosses form a separate collection. There is also a permanent exhibition of Tadeusz Paszek’s sculptures and the collection of Silesian folk costumes from the Pszczyna Region.

All three buildings look very modest outside but it is a very illusive impression. The people who created this place are the real treasure of this place. The Szender family have been collecting all these exhibits since the 1970s. The collection they own right now is truly substantial and fully catalogued. Visiting combined with the well-told history by the hosts of the place is a real pleasure even for the most demanding tourists. Undoubtedly the place is worth recommending to the history lovers as well as all those who are interested in technique and ethnography what is confirmed by entries in the memory book made by the guests from Poland and almost 50 other countries of the world.

A 14

Kęty, niegdyś królewskie miasto, usytuowane jest na Pogórzu Śląskim, w powiecie oświęcimskim, na skrzyżowaniu dróg prowadzących z Kra­ kowa do Bielska-Białej oraz ze Śląska przez Oświęcim do Żywca.

Kęty, voľakedy kráľovské mesto, situované na Sliezskom predhorí, v okrese Osvien­ čim, na križovatke ciest vedúcich z Krako­ va do Bielska-Białej, ako aj zo Sliezska cez Osvien­čim do Živca.

Kęty, former king’s town is situated on the Si­ lesian Foothills in the Oświęcim County, on the crossing of the roads from Cracow to Bielsko­ -Biała and from the Silesia Region to Żywiec via Oświęcim.

15 Kęty

B

W najgłębiej położonej sali Muzeum w Kętach mieści się wystawa etnograficzna. Wszystkie eksponaty zostały bardzo starannie opisane, a informacje te znacząco wzbogacają wiedzę zwiedzających.

Na wystawie zaprezentowane zostały stroje laskie, skrzynie, w których je przechowywano, oraz akcesoria używane do zachowania ubrań w czystości. Dalsza część ekspozycji przedstawia wyposażenie chłopskiej chaty. Są przedmioty codziennego użytku i domowe, m.in. służące do zachowania higieny, miarki drewniane, formy do pieczenia chleba, cedzaki, faski na masło, praski do sera, piecyk do palenia ziaren kawy – i wiele innych. Wyeksponowano ponadto sprzęt rolniczy i gospodarczy, z czego najciekawsze są sieczkarnia z kęckiej fabryki Jurów oraz unikatowy drewniany pług-płużek-obsypnik.

Muzeum im. A. Kłosińskiego, którego początki sięgają lat 70. XX w., a od 2003 r. jest samodzielną instytucją Gminy Kęty, prowadzi bardzo rozbudowaną działalność. Prezentuje wystawy stałe: historyczną, mieszczańską, artystyczną, etnograficzną, a także czasowe. Powadzi lekcje muzealne i warsztaty. Przyciąga skutecznie nie tylko ekspozycją, ale i organizowanymi dyskusjami, a tematyka regionalna sprowadza tu wielu entuzjastów historii i tradycji związanych z okolicami Kęt. Jest to świetne źródło informacji o przeszłości i obyczajach lokalnej społeczności. Poza dużymi przedsięwzięciami ogólnoeuropejskimi, jak Noc ­Muzeów, organizuje od lat „Spotkania przy armacie” czy ostatnio spotkania pod hasłem „Historia – w rzeczy samej!”, podczas których na podKontakt/Contact: stawie wybranego eksponatu zostaje przedMuzeum im. Aleksandra Kłosińskiego stawiona multimedialna opowieść.

Muzeum , im. Aleksandra Kłosinskiego Kety ,

Kęty, Rynek 16, +48/33-845-31-07 www.muzeum.kety.pl muzeum@muzeum.kety.pl

B 16

V najvzdialenejšej miestnosti Múzea Aleksandra Kłosińskeho v Kętoch sa nachádza etnografická expozícia. Všetky exponáty sú starostlivo popísané na informačných tabuliach, ktoré prispievajú k obohateniu poznania návštevníkov.

Na expozícií sa prezentujú lašské kroje, truhly, v ktorých sa uschovávali odevy, ako aj náradie používané pri čistení odevov. Ďalšia časť expozície sa zaoberá zariadením sedliackych domov. Sú to predmety každodennej potreby a do domácnosti, o. i. používané pri dodržiavaní hygieny, drevené mierky, formy na pečenie chleba, cedidlá, súdky na maslo, lisy na tvaroh, pec na praženie kávových zŕn – a mnohé ďalšie. Prezentujú sa aj poľnohospodárske náradia, z ktorých najzaujímavejšie sú: rezačka z fabriky Jurów v Kętoch, ako aj unikátny drevený pluh na obsypávanie.

Múzeum A. Kłosińskeho, ktorého začiatky sú datované do 70-tých rokov 20. storočia, je od roku 2003 samostatnou inštitúciou Združenej obce Kęty. Vedie veľmi rozsiahlu činnosť. Prezentuje expozície: dejepisnú, meštiansku, umeleckú, etnografickú, ako aj putovné výstavy. Pripravuje múzejné vyučovanie a dielne. Úspešne priťahuje nielen expozíciou, ale aj organizovanými diskusiami. Regionálna tematika priťahuje tu mnohých nadšencov histórie a tradície spojenej s okolím Kęt. Je to výborný zdroj informácií o minulosti a zvykoch miestneho obyvateľstva.

Okrem veľkých celoeurópskych podujatí, ako „Noc múzeí“, organizuje už roky „Stretnutia pri diele“ alebo v poslednej dobe akcie s názvom „História – v skutočnosti!“, pri ktorých je na základe vybratého exponátu uvádzaný multimediálny príbeh.

The ethnographic exhibition is located in the furthest room of the Aleksander Kłosiński Museum in Kęty. All the exhibits were described in detail and the information is available for the visitors on boards to enrich their knowledge.

The exhibition presents the Lachy costumes together with the chests in which they used to, and the accessories needed for cleaning them. The rest of the exposition is dedicated to the interiors of a village house. There are a lot of everyday and household objects including objects intended for personal hygiene, wooden measuring tools, bread forms, cullenders, wooden butter buckets, cheese press, a coffee roaster and many others. Farming and household equipment is also exhibited and the chaff cutter from the local factory is the most interesting exhibit here as well as a unique wooden plough.

The Aleksander Kłosiński Museum, which dates back to the 1970s and which has been an independent institution of the Rural Commune in Kęty since 2003, operates extensively. It holds permanent exhibitions – historical, town’s life, artistic, ethnographic and temporar y ones.

The Museum also of fers museum classes and workshops. Not only do the exhibitions attract people but also the discussions held here. Lots of enthusiasts of history and local traditions come here participate in those region-themed discussions. It is a great source of information about the past and the rites of the local community. Apart from the huge international events such as the Long Night of Museums, the Museum organizes such events as: “Meeting by the cannon” or a new one: “History – indeed!” during which a multimedia story is presented referring to one chosen exhibit.

17

Bielsko-Biała . Silesia and Lesser Poland meet here, as well as the Little Beskids and the Silesian Beskids.

The Wilkowice Gateway opens the town to the Żywiec Basin. Charming location, beautiful architec­ ture and significant cultural events make the town a willingly visited place by polish and foreign tour­ ists. It is an indus­trial centre with centuries-old tradition. It is an administrative, academic and cul­ tural centre of the region which is also important in the cross-border zone. The Euroregion Beskidy has its central office here.

A C 18

C Bielsko-Biała – tu spotykają się Śląsk i Małopolska, Beskid Mały i Beskid Śląski, a Brama Wilkowicka otwiera je na Kotlinę Żywiecką. Urokliwe położenie, piękna architektura, znaczące wydarzenia kulturalne sprawiają, że chętnie odwiedza­ ją je liczni goście. To ośrodek przemysłowy z wielowiekową tradycją. Centrum administracyjne regionu, akademickie i kulturalne, mające także zasadnicze znaczenie w strefie transgranicznej. Tu swoją siedzibę ma Euroregion Beskidy.

Bielsko-Biała – tu sa stretáva Sliezsko s Malopoľskom, ­Nízke Beskydy so Sliezskymi Besky­ dami a pritom Wilkowicka brána ich otvára na Živiecku kotlinu. ­Čarovná poloha, krásna architek­ túra, významné kultúrne udalosti sú na príčine tomu, že početní hostia ho s ochotou navštevujú. Je to priemyselné stredisko s mnohoročnou tradíciou. Ad­ ministratívne, akademické a kultúrne cen­ trum regiónu, ktoré má podstatný význam aj v cezhraničnej oblasti. Tu má svoje sídlo Euroregión Beskydy.

19 Bielsko-Biała

,Regionalny Osrodek Kultury Bielsko-Biała

Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej to instytucja kultury Samorządu Województwa Śląskiego z ponad czterdziestoletnią historią. Jednym z podstawowych zakresów jego działalności jest ochrona kultury ludowej. Upowszechnianie zagadnień dotyczących folkloru i sztuki ludowej, wieloletnie kontakty z twórcami, liczne konkursy, wystawy, przeglądy i festiwale z tej dziedziny dominują w jego działalności. Jest wśród tych działań impreza tej miary, co Tydzień Kultury Beskidzkiej.

ROK prowadzi własną galerię, a prezentacja sztuki ludowej jest w jej funkcjonowaniu najważniejsza. Została powołana z ambicjami pokazywania zjawisk nie tylko z najbliższego terenu, ale i z całej Polski południowej, a czasem ogólnopolskich. Sięga do bogatych, najstarszych tradycji, ale także obrazuje przemiany i stan obecny tej dziedziny. Wystawiają tu przede wszystkim twórcy z Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego, a w tych regionach jest co pokazywać. Mogą się poszczycić wieloma wciąż żywotnymi, a nawet rozwijającymi się dziedzinami sztuki ludowej i znakomitymi artystami ludowymi lub do tego kanonu nawiązującymi. Na wystawach oglądać tu możemy malarstwo na szkle, rzeźbę w drewnie i kamieniu, koronkę, haft krzyżykowy, na tiulu i biały makowski, zdobnictwo bibułkowe, wieloraką plastykę obrzędową (gwiazdy, maski, szopki, połaźnice, światy), stroje, zabawkarstwo. Wystawiają w Galerii Sztuki także artyści z Małopolski, Kielecczyzny, Kaszub czy Podhala. Są prezentacje wybranych dzieł ze zbiorów kolekcjonerskich (np. Antoniego Macaka z Krakowa).

Projekty o charakterze międzynarodowym pozwalają poznawać twórczość ludową i nieprofesjonalną w krajach sąsiednich, przede wszystkim w Czechach i Słowacji.

Wystawy mają różnorodny charakter. Spora część to indywidualne prezentacje dorobku, zarówno uznanych mistrzów, jak i zdolnych debiutantów. Ważne jest wskazywanie kontekstu funkcjonowania beskidzkiej sztuki ludowej. Stąd też obecne są bielskiej galerii zjawiska różnorodne, bliższe i dalsze, współtworzące obraz polskiej sztuki ludowej, jak na przykład fenomen Paszyna czy podhalańskie malarstwo na szkle. Ekspozycje bywają wynikiem konkursów, niekiedy cyklicznych, czasami międzynarodowych – do takich zaliczyć trzeba przede wszystkim wystawy zabawek, tradycyjnych i tradycją inspirowanych. Zabawka ma zresztą w ROK-u własną stałą ekspozycję, a zobaczyć można wyroby z ośrodka żywieckiego, z innych ośrodków w Polsce (m.in. kieleckiego i rzeszowskiego), a także z Czech, Słowacji, Węgier i Chorwacji. Przygotowywane są przekrojowe ekspozycje tematyczne; tematem jednej z ostatnich był „Chrystus Frasobliwy w sztuce” (2017).

A C 20

Kontakt/Contact: Regionalny Ośrodek Kultury Bielsko-Biała, ul. 1 Maja 8 +48/33-812-33-33 www.rok.bielsko.pl, rok@rok.bielsko.pl

Konkursom towarzyszą zwykle warsztaty, na których można nauczyć się poszczególnych technik, adresowane do wszystkich grup wiekowych, od najmłodszych do najstarszych, często także do nauczycieli. Edukacja prowadzona jest również w ramach Beskidzkiej Szkoły Folkloru – to bardzo ważna część działalności. Obejmuje wykonywanie bibułkowych kwiatów, malowanie obrazków na szkle, konstruowanie gwiazd kolędniczych, naukę rzeźbienia itd. – wszystko to pod okiem ludowych mistrzów lub doświadczonych instruktorów.

Dzięki licznym wydawnictwom towarzyszącym wystawom powstała bogata dokumentacja przedsięwzięć, procesów, przemian zachodzących w sztuce ludowej (lub ludową twórczością inspirowanej) regionu, a także rozwoju wielu twórców, podejmujących kolejne wyzwania i zdobywających coraz wyższe laury w konkursach.

Regionálne kultúrne stredisko (RKS) v Bielsku-Białej je kultúrna inštitúcia v zriaďovateľskej pôsobnosti Sliezskeho kraja s viac ako štyridsaťročnou históriou. Jednou zo základných oblastí jej pôsobenia je popularizácia ľudovej kultúry. V jeho činnosti prevláda spoznávanie otázok tykajúcich sa folklóru a ľudového umenia, mnohoročné kontakty s tvorcami, početné súťaže, výstavy, prehliadky a festivaly. Medzi týmito aktivitami je podujatie ako Týždeň beskydskej kultúry.

RKS vedie vlastnú galériu a práve prezentácia ľudového umenia je v jej činnosti tou najdôležitejšou. Vznikla so zámerom prezentovania javov nielen z najbližšieho okolia, ale z celého Poľska a niekedy i celoštátnych. Čerpá z bohatých, najstarších tradícií, ale zobrazuje aj zmeny a súčasný stav v tejto oblasti. Vystavujú tu predovšetkým tvorcovia zo Sliezskych a Živieckych Beskýd, ktorí majú čo ukazovať. Môžete byť hrdí na viaceré naďalej živé a vyvíjajúce sa oblasti ľudového umenia, ako aj na významných ľudových umelcov namiesto, alebo spájanými s touto oblasťou. Na výstavách tu môžeme pozerať maľbu na skle, rezbu v dreve a kameni, čipku, krížikovú výšivku, výšivku na tyle, výšivku „bielu makowskú“, krepové ozdoby, vianočné 21

obradové rekvizity (hviezdy, masky, betlehemy) kroje, hračkárstvo. V galérii sa prezentujú aj umelci z Malopoľska, regiónu Kielc, Kašub či Podhalska. Sú aj prezentácie vybratých diel zo zberateľských zbierok (napr. Antonieho Macaka z Krakova). Medzinárodné projekty umožňujú spoznávať ľudové a insitné umenie v susedných krajinách, zvlášť v Čechách a na Slovensku. Výstavy sú rozličného charakteru. Väčšina z nich sú samostatné expozície predstavujúce diela významných majstrov, ako aj nadaných debutantov. Dôležité je ukázať kontext, v ktorom funguje beskydské ľudové umenie. Preto sa v bielskej galérii prezentujú rozličné javy, blízke i vzdialené, spoluvytvárajúce obraz poľského ľudového umenia, ako napríklad fenomén Paszyna, či maľba na skle z Podhalska. Expozície sú niekedy aj výsledkom súťaži, občas cyklických, niekedy medzinárodných – k takým patria predovšetkým výstavy tradičných a tradíciou inšpirovaných hračiek. Hračky majú v RKS vlastnú expozíciu, kde návštevník vzhliadne výrobky zo živieckeho strediska, ale aj iných stredísk v Poľsku (o. i. z Kielc a Rzeszowa), ako aj z Čiech, Slovenska, Maďarska a Chorvátska. Pripravujú sa prierezové tematické expozície, témou jednej z nich bol „Kristus trpiteľ v umení“ (2017).

Sprievodnými podujatiami k súťažiam sú obyčajne dielne, na ktorých je možné naučiť sa jednotlivým technikám, venované sú všetkým vekovým kategóriám, od najmladších až po najstarších, často aj učiteľom. Vzdelávanie prebieha aj v rámci Beskydskej školy folklóru – je to dôležitá časť činnosti. Obsahuje prípravu kvetov z krepového papiera, maľovanie obrázkov na skle, konštruovanie koledníckych hviezd, učenie sa rezby a pod. – všetko prebieha pod dohľadom ľudových majstrov alebo skúsených inštruktorov.

Vďaka početným publikáciám spojeným s výstavami vzniká aj bohatá dokumentácia podujatí, postupov a zmien, ktoré prebiehajú v ľudovom umení regiónu, a pritom aj dokumentácia rozvoja mnohých tvorcov, ktorí zdolávajú nové výzvy a získavajú čoraz vyššie umiestnenia v súťažiach.

A C 22

The Regional Culture Centre in Bielsko-­Biała, having over 40-year tradition, is an institution of the self-government of the Silesian Voivodeship. One of its main purposes is popularising folk culture. Knowing the notions connected with folklore and folk art the Centre’s activity is focused on contacts with folk artists over the years, organizing numerous competitions, exhibitions, and festivals. The Beskids Highlanders’ Week of Culture is one of the events organized by the Centre.

The Regional Culture Centre has its own gallery and presentation of the folk art is the most important issue there. Its ambition is to present not only the art from the closest vicinity but also from the whole southern part of Poland and sometimes even from the whole country. It extends to the oldest traditions but it also shows the changes and the present state in this area. The works of the artists from the Silesian Beskids Region and the Żywiec Beskids Region are mainly exhibited and the truth is that there are so much to show here. We can boast of numerous and still live areas of the folk art and some outstanding artists. At exhibitions, we can admire

glass paintings, wood and stone sculptures, lace, embroideries, paper flowers, ritual art (stars, masks, nativity scenes, etc.), costumes and toys. The gallery also presents artists from other regions of Poland such as the Lesser Poland, the Kielce region, Kashubia or the Podhale. There are presentations of chosen works from the collections (e.g. Antoni Macak from Cracow). International projects allow getting to know the folk and amateur art of the neighboring countries especially the Czech Republic and Slovakia.

The exhibitions may be of different character.

The substantial part of them is actually a presentation of the works of respected masters, as well as of talented novices. It is important to present the context of the Beskidian folk art. Therefore all kinds of folk phenomena, which make the whole picture of polish folklore, are present in the gallery, e.g. Paszyn or glass painting from the Podhale area. Expositions sometimes are the result of the competitions, some of which are periodic, some are international. Expositions of traditional toys and toys inspired by tradition are most often international. Toys are on permanent exhibition in

the RCC and we can see toys from the area of Żywiec and other areas in Poland such as Kielce and Rzeszów. There are also international toys from the Czech Republic, Slovakia, Hungary, and Croatia.

Some expositions are theme-focused just like the last exposition on “The Pensive Christ in the art” – this particular one was organized in 2017.

Competitions are accompanied by workshops where you can learn specific techniques – they are prepared for all age groups, from the youngest to the oldest and also for the teachers. Educational work is done within the Beskids School of Folklore – it is a very important area of the RCC’s activity.

The School concentrates on making paper flowers, painting on the glass, learning how to carve, etc. – all of these are done under the control of the a­ rtists or experienced instructors.

Thanks to numerous publications that accom­ pany exhibitions, a vast record of the projects was created. It also shows the processes and the ­changes taking place in the folk art in region as well as the development of many artists who take up other challenges and win more and more awards in competitions.

23

Muzeum Historyczne Bielsko-Biała Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej posiada cztery obiekty, w każdym prezentowana jest ekspozycja o innej tematyce. W Zamku książąt Sułkowskich obejrzeć możemy wystawy dotyczące historii miasta i okolicy oraz rodziny Sułkowskich (część archeologiczno-historyczna, sztuka od XV do XXI wieku, strzelnica – broń i myślistwo). Odbywają się tu także ekspozycje czasowe. Jedna z sal poświęcona jest zagadnieniom etnograficznym, obrazuje wielokulturowość ludności zamieszkującej wsie objęte obecnie granicami administracyjnymi miasta. W Starej Fabryce zaprezentowano przemysłowy charakter Bielska-Białej. W Fałatówce w Bystrej ekspozycję poświęcono życiu i twórczości Juliana Fałata. Natomiast w Domu Tkacza utworzono wystawy tematycznie związane z charakterem obiektu.

Zbiory etnograficzne Muzeum liczą ponad 4000 eksponatów. Znajdziemy tu m.in. dzieła sztuki ludowej: dawne malarstwo, rzeźbę i oleodruki oraz współcześnie wykonane rzeźby, płaskorzeźby i malarstwo (w tym na szkle). Najliczniejsze są zespoły rzeźb Jana Ficonia, Karola Englerta, Ludwika Kubaszczyka, Jana Stanclika i Czesława Olmy oraz obrazów Jana N ­ ikla i Marii Lenczewskiej. Są także zabawki i ptaszki z drewna. Plastyka obrzędowa to przede wszystkim szopki, maski obrzędowe i gwiazdy kolędnicze. Uzupełnieniem są ekspo-

naty związane z rzemiosłem ludowym oraz przedmioty i sprzęty gospodarstwa domowego.

Muzeum posiada także kolekcję strojów ludowych.

Dom Tkacza, którego tradycje sięgają XVIII w., prezentuje wystawę poświęconą rzemieślniczej produkcji sukna, a zatem materiału, którego wytwarzanie było specjalnością dwumiasta nad Białą i w Bielsku miało wielowiekową tradycję. Aranżacja wnętrza przedstawia dom mistrza cechowego – warsztat i część mieszkalną. Na piętrze natomiast znajduje się wystawa zatytułowana „Od sukna po jedwab – stroje ludowe ze zbiorów Muzeum HistoryczneA C 24

go w Bielsku-Białej”. Pokazano na niej p ­ rzykłady wszystkich strojów gromadzonych od lat 50. ubiegłego stulecia. Zobaczyć możemy: strój laski z okolic Białej (z Pisarzowic, Bestwiny i Kóz), wilamowski (odświętne: letni panny i zimowy mężatki, noszony w okresie Adwentu i Wielkiego Postu, kolorowy ubiór codzienny oraz rodziców chrzestnych), piękny i bogaty ubiór zamężnej mieszczki żywieckiej, a także pszczyński (z Łąki i Piasku), cieszyński (z Ja-

Kontakt/Contact: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej Zamek książąt Sułkowskich ul. Wzgórze 16, +48/33-811-10-35 www.muzeum.bielsko.pl sekretariat@muzeum.bielsko.pl Dom Tkacza – Oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, ul. Jana III Sobieskiego 51 +48/33-811-74-06 ewa.kosmalska@muzeum.bielsko.pl worza i powiatu cieszyńskiego) i górali śląskich. Tę część ekspozycji uzupełniono o prezentację różnych etapów obróbki lnu i wełny owczej. Pokazano ponadto meble, w których przechowywano odzież (malowane skrzynie, kufer, komoda, szafy) oraz bieliznę kobiecą. Imponująca jest kolekcja srebrnej biżuterii, noszonej przede wszystkim w kobiecym stroju cieszyńskim.

Ekspozycja została wzbogacona o prezentację multimedialną obejmującą fragmenty filmów „Tańce polskie – śladami Oskara Kolberga”. Sześć krótkich części opowiada o wystawianych strojach i o wyrobie koronek w Koniakowie.

Historické múzeum v Bielsku-Białej vlastní štyri objekty, v každom sa prezentuje expozícia s inou témou. Na zámku kniežat Sułkowskich sa nachádza zbierka tykajúca sa histórie mesta a okolia, ako aj rodiny Sułkowskich (archeologicko-historická časť, umenie od 15. do 21. storočia, zbrane a poľovníctvo, uskutočňujú sa tu taktiež viaceré putovné výstavy). Jedna z miestnosti je venovaná etnografickým otázkam znázorňujúcim multikultúrnu štruktúru obyvateľstva na administratívnom území dedín, ktoré užv súčasnosti patria k mestu. V Starej fabrike sa prezentuje priemyselný charakter Bielska-Białej. V Fałatówke v Bystrej je expozícia venovaná životu a tvorbe Juliana Fałata. V Tkáčskom dome zasa vznikli tematické expozície spojené s tamojšou budovou.

Múzeum vlastní etnografickú zbierku. Obsahuje viac ako 4000 exponátov. Nájdeme tu o. i. diela ľudového umenia: staršie maľby, rezby a chromo-litografické reprodukcie, ako aj súčasné rezby, reliéfy a maľby (v tom aj na skle). K ­najpočetnejším patria zbierky rezieb Jana 25

­ iconia, Karola Englerta, Ludwika KubaszF czyka, Jana Stanclika a Czesława Olmy, ako aj obrazy Jana Nikla a Marii Lenczewskej. Sú tam aj hračky a drevení vtáčikova. Sú vianočné obradové rekvizity, predovšetkým betlehemy a tiež obradové masky a hviezdy pre koledníkov. Doplnením sú exponáty spojené s ľudovým remeslom, ako aj predmety den-

nej potreby v domácnosti. Múzeum vlastní kolekciu ľudových krojov.

Tkáčsky dom, ktorého tradície sa vzťahuju na 18. storočie, prezentuje expozíciu venovanú tradičnej remeselníckej výrobe sú­k na, teda látky, ktorej výroba bola špecialitou dvojmesta nad riekou Białou a v Bielsku má niekoľko storočnú tradíciu. Zariadenie interiéru prezentuje dom cechového majstra – dielňu a obytnú časť. Na poschodí sa nachádza expozícia s názvom „Od súkna po hodváb – ľudové kroje zo zbierky Historického múzea v Bielsku-Białej“. Prezentované sú na nej príklady všetkých krojov zhromažďovaných od 50-tých rokov minulého storočia. Dá sa pozrieť: lašský kroj z okolia Białej (Pisarzowice, Bestwina a Kozy); wilamowský (sviatočný: letný kroj nevydatej ženy a zimný kroj vydatej ženy, obliekaný v adventnom období a v období veľkého postu, pestrofarebný každodenný odev a odevy krstných), ako aj krásny a boA C 26

hatý odev vydatej mestskej ženy zo Živca, kroj pszczyńský (Łąka a Piasek), tešínsky (Jaworze a tešínský okres) a napokon sliezskych goralov. Táto expozícia je obohatená ukážkou postupu spracovania ľanu a ovčej vlny. Ukázaný je aj nábytok, v ktorom boli odkladané odevy (maľované truhly, kufor, bielizník, skrine), ako aj ženská spodná bielizeň. Impozantná je aj kolekcia strieborných šperkov používaných predovšetkým pri ženskom tešínskom kroji.

Expozícia bola obohatená o multimediálnu prezentáciu obsahujúcu úryvky z filmov „Poľské tance – po stopách Oskara Kolberga“. Šesť krátkych úryvkov rozpráva o prezentovaných krojoch a výrobe čipiek z Koniakowa.

The Historical Museum in Bielsko-Biała owns four buildings. In the Sułkowski Dukes’ Castle, there are exhibits referring to the history of the town and its surrounding as well as the history of Sułkowski Dukes (history and archaeology exhibition, the art from the 15th to the 21st centuries, weapons and hunting and numerous temporary exhibitions are held here). One of the rooms is dedicated to the ethnographic issues portraying the multicul­tural picture of the inhabitants of the villages within the administrative limits of the town. The Old Factory presents the industrial character of Bielsko-Biała.

In Fałatówka in Bystra we can see an exhibition on ­Julian Fałat’s life and work. And finally, in the ­Weaver’s House, there is theme-focused exhibition connected with the functions of this building.

The museum has ethnographic collections. There are over 4000 exhibits here. Apart from the extensive collection of the costumes we can find folk works of art such as ancient paintings, sculptures, and chromolithographs as well as modern folk works: sculptures, reliefs, paintings and glass paintings.

The biggest collections include the group of sculptures of Jan Ficoń, Karol Englert, Ludwik Kubaszczyk, Jan Stanclik and Czesław Olma and the paintings of Jan Nikiel and Maria Lenczewska. There are toys and wooden birds here as well. The traditional and ritual art is represented by nativity scenes, ritual masks, and carol singers’ stars. The Department also boasts household equipment and objects, exhibits related to the folk handicraft.

The Weaver’s House, whose traditions date back to the 18th century, presents the exhibition on the handicraft production of broadcloth, a fabric the production of which, was a specialty of two towns by the Biała river and in Bielsko and it had a centuries-old tradition of its production. The arrangement of the interiors shows the home and weaving workshop owned by a guild master. On the first floor, there is an exhibition called – ”From broadcloth to silk – folk costumes from the collection of the Historical Museum of Bielsko-Biała”. The exhibition boasts examples of all types of folk garments gathered since the second half of the 1950s in the ethnographic collections. They used to be worn in the interwar period in the areas located close to Bielsko and Biała. We can see – clothes of the Lachy, worn by women living near Biała, Pisa­rzowice, Bestwina and Kozy, clothes worn in Wilamowice – costume worn by maidens, formal winter attire chosen by married women, more modest clothes worn by women in Wilamowice during Lent and Advent and extremely colourful daily garments. The most beautiful costume is worn by a godmother presented in the company of a godfather. There are also clothes worn in the Pszczyna Region (Łąka, Pia­

sek), in the Cieszyn region (Jawo­rze and the Cieszyn County), clothes worn by the highlanders from the Silesian Beskids region and one of the most impressive outfits – the costume of a townswoman living in Żywiec. Therefore, that part of the exhibition was also complemented by a presentation showing different stages of linen and sheep wool processing. The whole exhibition is complemented by furniture used to store clothes – ranging from painted chests, trunks, chests of drawers to wardrobes, as well as ladies’ lingerie, various outfit elements, beads and silver jewelry worn mainly with a female Cieszyn costume.

The exhibition is enriched with a multimedia presentation including scenes from the film – “Polish dances – in the footsteps of Oskar Kolberg”. Six short episodes talk about exhibited clothes and lace making in Koniaków.

27

Izba Regionalna Miedzyrzecze Górne , Kontakt/Contact: Izba Regionalna, Międzyrzecze Górne 511 +48/33-812-66-40 Gminny Ośrodek Kultury, Jasienica 1360 +48/33-821-20-56 www.gokjasienica.pl, gok@jasienica.pl

Izba Regionalna we wsi położonej w gminie Jasienica i graniczącej Bielskiem-Białą powstała w 2003 r. z inicjatywy mieszkańców. Od 2007 r. mieści się w nowym obiekcie o nazwie Chata Międzyrzecze, zaprojektowanym na wzór tradycyjnego wiejskiego domostwa. Prezentowane tu są pamiątki związane ściśle z regionem.

Chata składa się z pięciu pomieszczeń. W sieni, od której rozpoczyna się zwiedzanie, obejrzeć możemy m.in. strój regionalny ze Śląska Cieszyńskiego. Pomieszczenia gospodarcze gromadzą przedmioty wykorzystywane w stolarstwie, pszczelarstwie i uprawie roli, a zatem oglądamy m.in. cepy, wialnię, heble. To, co związane jest z pracą każdej gospodyni, zostało wyeksponowane w kuchni: zabytkowy kredens, naczynia, żelazka, stare pralki, kuferki, magle... W pokoju gościnnym pomiędzy starymi radiami, zdjęciami, zegarami, porcelaną, dokumentami itd. umieszczono instrumenty, z których szczególną uwagę zwraca fisharmonia.

Ostatnim pomieszczeniem jest sypialnia, gdzie znajdują się stare łóżka, szafki oraz maszyna kaletnicza i krawiecka. Na ścianach w izbach wiszą obrazy o tematyce sakralnej. Całość tworzy klimat tradycyjnej wiejskiej chaty.

W Chacie Międzyrzecze działają także: filie Gminnego Ośrodka Kultury i Gminnej Biblioteki Publicznej w Jasienicy oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Międzyrzecza, które opiekuje się ekspozycją regionalną. Odbywają się tutaj różnego rodzaju warsztaty oraz zajęcia z zakresu regionalizmu i historii, które przybliżają dzieciom i dorosłym tradycje i obyczaje międzyrzeckie.

Regionálna izba v Międzyrzeczu Górnym, dedine patriacej do Obce Jasienica na hranici s Bielsko-Białou, vznikla v roku 2003 z iniciatívy obyvateľov. Od roku 2007 sa nachádza v novom objekte s názvom Drevenica Międzyrzecze, ktorá bola navrhnutá na vzor tradičnej dedinskej domácnosti.

Prezentujú sa tu pamiatky úzko spojené s regiónom.

A C 28

Drevenica pozostáva z piatich miestnosti. V sieni, od ktorej sa prehliadka začína, je možné obdivovať, o. i. regionálny kroj z tešínského Sliezska. V hospodárskych stavbách je expozícia náradia používaného v stolárstve, včelárstve a pri obrábaní pôdy, takže môžeme vzhliaduť o. i. cepy, vejačku, hoblíky. To, čo sa spája s prácou každej gazdinky, sa nachádza v kuchyni: pamiatkový kredenc, riad, žehličky, staré pračky, kufríky, mangeľ... V obývačke medzi starými rádiami, fotografiami, hodinami, porcelánom, dokladmi a pod., sa prezentujú hudobné nástroje, z ktorých zvláštnu pozornosť vzbudzuje harmónium. Poslednou miestnosťou je spálňa, kde sa nachádzajú staré postele, skrinky, ako aj kožený a šijací stroj. Na stenách v izbách sú zavesené obrazy so sakrálnou tematikou. Celok je príznačný pre typickú vidiecku drevenicu.

V Drevenici Międzyrzecze pôsobí oddelenie Obecného kultúrneho strediska a pobočka Obecnej verejnej knižnice z Jasienice, ako aj Združenie priateľov Międzyrzecza, ktoré sa stará o regionálnu expozíciu. Uskutočňujú sa tu dielne rozličného druhu a aktivity z oblasti regionálnej výchovy a histórie, ktoré približujú deťom a dospelým międzyrzecké tradície a zvyky.

The Regional Chamber in Międzyrzecze Gór­­ e, a village located in Jasienica Rural Commune n neighboring with Bielsko-Biała, was established in 2003 on the initiative of the local inhabi­tants.

It has been located in a new building called the Międzyrzecze Hut since 2007. It was designed in imitation of a traditional village household.

The relics presented here are strictly connected with the region.

The hut has five rooms. In the hallway, where visiting begins, you can see the regional costume from the Cieszyn Silesia Region among others.

When you proceed to the utility room you will find objects used in carpentry, beekeeping, and farming, therefore, you can see flails, winnowers, and planes among others.

Everything that is connected with the work of each housewife was exhibited in the kitchen – antique cupboard, pots, irons, old washing machines, chests, and mangles. In the living room, you will find old radio sets, photographs, clocks, china, documents next to instruments out of which a harmonium draws a special attention. The last room is the bedroom where old beds, bedside tables, sewing and leathercraft machines are displayed. On the walls in all rooms, there are religion-themed paint-

ings. The entire interior generates the atmosphere of the traditional village hut.

In the Międzyrzecze Hut, the following institutions and associations operate – the branch of the Jasienica Rural Commune Culture Centre, the branch of the Public Library and the Association of the Friends of Międzyrzecze, which is in charge of the regional exhibition. All kinds of workshops and classes on regionalism and history are organized here and they familiarize children and adults with the traditions and rites from Międzyrzecze.

29

Izba Regionalna Czechowice-Dziedzice Czechowicka Izba Regionalna mieści się w Miejskim Domu Kultury. Pierwszym z jej zadań jest zbieranie i zabezpieczenie zabytków związanych z dziejami regionu, z przeszłością i tradycją miasta i jego okolic, a drugim ich udostępnianie oraz wykorzystywanie w pracy dydaktycznej i wychowawczej.

Eksponaty zebrali członkowie Towarzystwa Przyjaciół Czechowic-Dziedzic (które funkcjonuje w siedzibie Izby), nauczyciele, pasjonaci i kolekcjonerzy, harcerze oraz mieszkańcy miasta i gminy.

Zgromadzone przedmioty dotyczą przede wszystkim etnografii i historii tutejszego przemysłu, a zatem fabryki zapałek, walcowni i rafinerii.

Obecnie znajduje się tu 2550 teczek dokumentów i fotografii, 1150 książek o regionie, 275 eksponatów kultury technicznej oraz 126 muzealiów etnograficznych. Sporą część ekspozycji stanowią: sztandary, pamiątki strażackie, sprzęty rolnicze, przedmioty codziennego użytku, ławki i przybory szkolne, a także XIX-wieczne stroje ludowe mężatki i panny młodej ze Śląska Cieszyńskiego. Jednym z wartościowszych zabytków jest niecka-kołyska, wykonana z jednego lipowego kloca przy pomocy siekiery i dłuta. Służyła do przygotowania ciasta na chleb, placki, podpłomyki czy kołacze. Pełniła także funkcję małej kołyski dla nowo narodzonego dziecka, a jej półokrągłe dno umożliwiało kołysanie.

Cyklicznie co miesiąc odbywają się w Miejskim Domu Kultury wykłady pt. „Dzieje miasta i przemysłu”, „Dzieje Śląska Cieszyńskiego” i „Dzieje Polski”. Specjalnie dla dzieci są organizowane różne warsztaty i lekcje regionalizmu. Przygotowywane są wystawy związane z dziedzictwem kulturowym miejscowości i regionu. Izba Regionalna wespół z Towarzystwem Przyjaciół Czechowic-Dziedzic powadzi ponadto szeroką działalność wydawniczą (wydano 52 książki).

Czechowicka Izba ma bardzo ciekawe perspektywy rozwoju, co wiąże się z planowanym otwarciem muzeum w nowym, większym i lepiej przystosowanym obiekcie (pomysł zakłada wykorzystanie części dworca kolejowego).

A C 30

Regionálna izba v Czechowicach-Dziedzicach sa nachádza v Mestskom dome kultúry. Jej primárnou úlohou je zbieranie a zachovanie pamiatok spojených s históriou regiónu, s minulosťou a tradíciami mesta a jeho okolím, sekundárnou je ich sprístupňovanie a využívanie v didaktickej a vychovávateľskej praxi. Exponáty zozbierali členovia Združenia priateľov Czechowic-Dziedzic (v sidle izby funguje Združeni), učitelia, priaznivci a zberatelia, skauti, ako aj obyvatelia mesta a obce.

Zhromaždené predmety sa tykajú predovšetkým etnografie a histórie tunajšieho priemyslu, teda fabriky na výrobu zápaliek, valcovne a rafinérie. V súčasnosti sa tu nachádza 2550 obalov s dokladmi a fotografiami, 1150 kníh o regióne, 275 exponátov technickej kultúry, ako aj 126 exponátov etnografického charakteru. Veľkú časť expozície tvoria zástavy, hasičské pamiatky, poľnohospodárske náradie, predmety každodennej potreby, lavice a školské potreby, ako aj ľudové kroje vydatej ženy a mladuchy z 19. storočia z tešínskeho Sliezska. Jednou z hodnotnejších pamiatok je koryto – kolíska, vyrobené z jedného kusu lipového dreva za pomoci sekery a dláta. Používalo sa na prípravu chlebového cesta, koláčov, podplamenníkov. ­Plnilo aj úlohu malej kolísky pre novonarodené dieťa a jej okrúhle dno umožňovalo kolísanie.

V Mestskom dome kultúry sa uskutočňujú cyklicky, každý mesiac prednášky na témy: „História mesta a priemyslu“, „História tešínskeho Sliezska“ a „História Poľska“. Pre deti sa organizujú rozličné dielne. Organizujú sa aj výstavy spojené s kultúrnym dedičstvom mesta a regiónu. Regionálna izba spolu so Združením priateľov Czechowic-Dziedzic vedie okrem toho rozsiahlu vydavateľskú činnosť (bolo vydaných 52 kníh).

Czechowická izba má veľmi zaujímavé perspektívy rozvoja, ktoré sa spájajú s plánovaným otvorením múzea v novej, väčšej a lepšie prispôsobenej budove (návrh predpokladá využitie časti vlakovej stanice).

The Czechowice-Dziedzice ­R egional Chamber is located in the Town Culture Centre. The first mission of the Chamber is collecting and securing monuments connected with the history of the region, with the past and tradition of town. The second mission is facilitating and using those monuments in didactic and pedagogic work. The exhibits were collected by the members of the Association of the Friends of Czechowice-Dziedzice (the Chamber is the seat of the Asociation), teachers, collectors, scouts and the inhabitants of the town.

The items collected here refer to ethnography and history of the local industry meaning the match factory, the rolling mill factory, and the refinery. At present, there are 2550 document files and photographs, 1150 books about the region, 275 exhibits referring to technical culture and 126 ethnographic exhibits.

Quite a big number of exhibits includes – standards, firefighting relics, farming tools, everyday objects, school benches, school accessories and also the 19th-century folk costumes of a married woman and a bride from the Cieszyn Silesia Region. One of the most valuable monuments is a trough cradle, made of one piece of lime tree block using an axe and a wood chisel. It was used to make bread dough, potato pancakes, flatbread, and kolach. It functioned also as a cradle for a newborn baby because its semicircular bottom enabled rocking.

Every month lectures on “The history of town and industry”, “The history of the Cieszyn Silesia Region” and “The history of Poland” are held at the Town Culture Centre. All kinds of workshops and regional c­ lasses are organized especially for children. Exhibitions on the cultural heritage of the town and the region are organized as well. The Czechowice-Dziedzice Regional Chamber together with the Association of the Friends of Czechowice-Dziedzice are also engaged in broad publishing activity (52 books were published).

The Czechowice-Dziedzice Chamber has very interesting prospects for development what is connec­ ted with planned opening of the museum in a new, bigger and better-adapted building (the idea involves making use of some part of the railway station).

Kontakt/Contact: Izba Regionalna, Miejski Dom Kultury Czechowice-Dziedzice, ul. Niepodległości 42 +48/32-215-32-85 www.towarzystwo.czechowice-dziedzice.pl

31

Muzeum Regionalne im. ks. Zygmunta Bubaka Bestwina

Muzeum w Bestwinie posiada bardzo interesującą ekspozycję. Na wstępie zwiedzamy wozownię z ciekawymi pojazdami – kolasą wyjazdową, używaną w trakcie większych uroczystości, i szrombekiem, czyli saniami.

Następnie oglądamy różnego rodzaju maszyny i narzędzia rolnicze z przełomu XIX i XX w. Kolejne pomieszczenie to w bardzo efektowny sposób zrekonstruowane wnętrze dawnej chałupy. W środku typowe wyposażenie, a zatem piec, skrzynie wiana, szafliki i tary do prania, żelazka na duszę, naczynia do gotowania strawy dla całej rodziny itd. Uwagę zwracają obrazy religijne, powieszone pod kątem dla uzyskania efektu „spoglądania” świętych postaci oraz możliwości umieszczania za nimi cennych przedmiotów. To wszystko znajdujemy w tzw. Józefowej izbie poświęconej życiu codziennemu. Dalej znajduje się piykno izba, czyli pokój świąteczny, gdzie widzimy dużo dewocjonaliów, pięknie zaścielone łoża z poduchami, odświętne stroje (także strój laski) oraz obrazy lokalnych twórców. W tzw. izbie sakralnej zostały zgromadzone pamiątki związane z bestwińskim kościołem. W dziale tkackim stoi dawny warsztat oraz urządzenia służące do obróbki lnu i przędzenia (cierlica, motowidło, przęślica krążołkowa, drewniane kołowrotki).

Muzealną ekspozycję kończy dział historyczny. Tu zobaczymy XIII-wieczne wykopaliska, dokumenty i przedmioty związane z historią miejscowości. Ciekawostką jest fajka arcyksięcia, a na szczególną uwagę zasługuje Księga Jurysdykcji Państwa Bestwińskiego. Zaś na zewnątrz, w sezonie, koniecznie zobaczyć trzeba pasiekę.

Muzeum proponuje różnego rodzaju lekcje (ich tematy to m.in.: „Od ziarenka do bochenka”, „Jak to dawniej w chłopskiej chacie bywało”, „O miodzie i bestwińskich pszczołach” – sezonowa, w Pasiece Słowiańskiej) oraz warsztaty (np. „Mydła i pachnidła”, „Czerpanie papieru”, „Ptaszki z gałązki”, palm wielkanocnych, wikliniarskie, tkackie, wieńców adwentowych i świątecznych). Natomiast co miesiąc zaprasza na nową wystawę czasową.

A C 32

Regionálne múzeum vdp. Zygmunta Bubaka v Bestwinie má veľmi zaujímavú expozíciu. Na úvod pozeráme vozáreň so zaujímavými vozidlami – kočiar so záprahom, používaný pri väčších podujatiach a sane.

Následne môžeme vzhliadnuť stroje rozličného druhu a poľnohospodárske náradie z rozhrania 19. a 20. storočia. Ďalšia miestnosť predstavuje pekne zrekonštruovaný interiér starej drevenice. Vo vnútri je typické zariadenie, čiže pec, truhly (veno mladuchy), lavóry a valchy na pranie, žehličky na uhlie, riad na varenie jedál pre celú rodinu a pod. Pozornosť upútajú aj sakrálne obrazy, zavesené pod istým uhlom kvôli tomu, aby sa dosiahol efekt „pozerania” svätcov, ako aj možnosti odložiť za nich vzácne predmety. To všetko nachádzame v tzv.

Jozefovej izbe, venovanej každodennému životu. Ďalej sa nachádza „piykno izba“, čiže sviatočná izba, kde vidíme veľa devocionálií, krásne postlané postele s vankúšmi, sviatočné kroje (taktiež lašský kroj), ako aj obrazy miestnych tvorcov. V tzv. sakrálnej izbe sú zhromaždené pamiatky spojené s bestwińským kostolom. V časti tkáčskej sú postavené starodávne tkáčske stavy, ako aj nástroje na spracovanie ľanu a pradenie (cerlica, motovidlo, stojanová praslica, drevené kolovrátky).

Múzejnú expozíciu uzatvára historická časť. Tu uvidíme vykopávky z 13. storočia, doklady a predmety spojené s históriou obce. Zaujímavosťou je fajka arcikniežaťa a zvláštnu pozornosť si zaslúži „Kniha jurisdikcie bestwińského panstva“. Zasa vonku, počas letnej sezóny, sa oplatí pozrieť si včelín.

Múzeum ponuka vyučovacie hodiny rôzneho zamerania (ich téma o. i.: „Od zrnka k bochníku“, „Ako sa voľakedy v sedliackej chalupe bývalo“, „O mede a bestwińských včelách“ – sezónna v Slovanskom včelíne), ako aj dielne (napr. „Mydlá a voňavky“, „Ručný papier“, „Vtáčiky a halúzky“, veľkonočné ratolesti, prútikárstvo, tkáčstvo, adventné vence a vianočné ikebany).

Každý mesiac prináša novú dočasnú výstavu.

Kontakt/Contact: Muzeum Regionalne im. ks. Zygmunta Bubaka Bestwina, ul. Kościelna 57, +48/32-214-15-87 www.muzeum.bestwina.pl muzeum.bestwina@wp.pl

33

The Zygmunt Bubak Regional Museum in Bestwina boasts a very interesting exposition. At the entrance, we can visit a coach house with very interesting coaches – a carriage used during important celebrations and a sleigh.

Next, there are all kinds of machines and farming tools from the turn of the 20th century. Another room presents reconstructed interior of a village house. Inside we find typical equipment – a stove, chests, washtubs and washboards, box irons, pots for cooking meals for the whole family, etc. The visitors’ attention is especially drawn to holy paintings hung on the wall at a slant to achieve an effect of the saints “looking” at the people in the house.

It was also done in order to place valuable things behind them. We find all these things in so-called “Józef room” dedicated to everyday life. When we proceed we enter the “piykno izba” (beautiful room) – in other words, a festal room where there are a lot of devotional articles, beautifully made beds with downy pillows, festal garments (including the Lachy costume) and the paintings of the local artists. In the

A C 34

so-called religious room, there are relics connected with the church in Bestwina. In the weaving department, there is an old weaving shop and the flax and yarn processing devices – scutchers, a niddy noddy, a spindle whorl, wooden spinning wheel.

The historical department is the final museum exposition. Here we find the 13th-century excavations, documents, and objects connected with the local history. The archduke’s pipe is an especially interesting item and every visitor should pay special attention to the Country of Bestwina Jurisdiction Book. Outside an apiary must be seen.

The Museum offers all kinds of lectures and classes – such as “From a grain to a bread loaf”, “How it used to be in the villager’s house”, “About honey and the Bestwina bees” – a seasonal one in the Slavic Apiary and workshops such as: “Soap and perfume”, “Paper-making”, “Birds on the twig”, Easter palms making, wicker making, weaving, Advent and Christmas wreath making. Every month visitors are invited to a new temporary exhibition.

Izba Historyczna im. Adolfa Zubera Kozy Kontakt/Contact: Gminna Biblioteka Publiczna – Izba Historyczna im. Adolfa Zubera Kozy, ul. Krakowska 5, +48/33-817-41-09 www.gbpkozy.pl/index.php/izba-historyczna izbahistoryczna@gbpkozy.pl

W Pałacu Czeczów w Kozach, zaraz przy głównej drodze, ma swoją siedzibę Izba Historyczna. Placówka funkcjonuje w tym miejscu od 2014 r., kiedy to po remoncie obiektu przeniosła się tam Gminna Biblioteka Publiczna, pod opieką której znajdują się zbiory regionalne. Gromadzi ona pamiątki zbierane od lat. 60. ub. stulecia przez Adolfa Zubera i członków Koła Historycznego. Patron izby zajmował się historią Kóz, stworzył m.in. prezentowane na wystawie fototeki, na które składają się zdjęcia i opisy miejsc, krajobrazów, obiektów, a przede wszystkim miejscowych zabytków. W Izbie odbywają się lekcje muzealne i spotkania przybliżające historię tych stron.

Ekspozycja jest podzielona tematycznie na trzy podstawowe działy: dworski, sakralny i dotyczący życia codziennego. Pierwszy z nich poświęcony jest rodzinie Czeczów, do której przed wojną należał pałac. Znajdujemy tu portrety i historyczne pamiątki związane z życiem ostatnich właścicieli.

Drugi dział skrywa fantastyczną ekspozycję sakralną. Poza historią parafii w Kozach poznajemy protestancką przeszłość wsi i pamiątki z tego okresu. Na uwagę zasługują zwłaszcza doskonale zachowane średniowieczne drzwi, Biblia protestancka w przekładzie Marcina Lutra z 1716 r. czy figura Maryi z Dzieciątkiem, która wcześniej znajdowała się na przypałacowej kaplicy.

Trzeci część zbiorów koncentruje się na życiu codziennym mieszkańców wsi. Wystawa obejmuje nie tylko przedmioty użytku codziennego, ale i narzędzia oraz akcesoria związane m.in. z pszczelarstwem i pożarnictwem. Są zatem różnego rodzaju żarna, maselnice, heble, żelazka, wagi, łopaty do wyciągania chleba z pieca, maszyny rzemieślnicze itd. Szczególnie interesujące są pamiątki, które zachowały się po drugiej, a przede wszystkim po pierwszej wojnie światowej, co stanowi rzadkość. Wśród eksponatów znajduje się także tradycyjny strój laski.

Bardzo ważni dla tego miejsca są przewodnicy. Pełni pasji opowiadają interesujące historie związane z przedstawionymi przedmiotami.

Neoklasycystyczny pałac otacza malowniczy park. Po kompleksowym remoncie obiekt przeznaczono na szeroką działalność kulturalną. Poza biblioteką mieści się tu także koziański Dom Kultury. Jest to niewątpliwie wspaniałe miejsce na przyjemne popołudnie na obrzeżach Bielska-Białej.

35

V Paláci Czeczów v Kozach, hneď pri hlavnej ce­ ste, má svoje sídlo Historická izba Adolfa Zubera v Kozach. Tá funguje na tomto mieste od roku 2014, keď sa tam po oprave objektu presťahovala Obecná verejná knižnica, pod opaterou ktorej sa nachádza regionálna zbierka. Sústreďuje pamiatky zbierané od 60-tých rokov minulého storočia Adolfom Zuberom a členmi Historického krúžku. Patrón izby sa venoval histórii Kôz, vytvoril o. i. série fotografií prezentované v expozícii, ktoré pozostávajú zo samotných fotografií a popisu na nich zobrazených miest, krajiniek, objektov a predovšetkým miestnych pamiatok. V izbe sa konajú múzejné vyučovacie hodiny a stretnutia tykajúce sa histórie okolia.

Expozícia je rozdelená tematicky na tri základné okruhy: dvorský, sakrálny a tykajúci sa každodenného života. Prvý je venovaný rodine Czeczów, ktorej palác pred vojnou patril. Nájdeme tu portréty a historické pamiatky spojené so životom posledných majiteľov.

Druhý okruh skrýva v sebe fantastickú sakrálnu expozíciu. Okrem histórie farnosti v Kozach spoznávame evanjelickú minulosť obce a pamiatky z tohto obdobia. Pozornosť si zaslúžia pekne zachovalé stredoveké dvere, evanjelická Biblia v preklade Martina Luthera z roku 1716 alebo figúrka Panny Márie s Dieťatkom, ktorá sa skôr nachádzala v kaplnke na paláci.

Tretí okruh zbierky je sústredený na každodenný život obyvateľov obce. Expozícia obsahuje nielen predmety každodenného úžitku, ale aj náradia a príslušenstvo spojené o. i. s včelárstvom a hasičstvom. Sú to žarnovy rozličného druhu, nádoby na maslo, hoblíky, žehličky, váhy, lopaty na vyberanie chleba z pece, remeselnícke stroje a pod. Veľmi zaujímavé sú pamiatky, ktoré sa zachovali po druhej a najmä prvej svetovej vojne, čo je zriedkavé. Medzi exponátmi sa nachádza aj tradičný lašský kroj.

Veľmi dôležitými pre toto miesto sú sprievod­covia. S veľkým nadšením rozprávajú zaujímavé príbehy spojené s prezentovanými predmetmi.

Neoklasicistický palác je obklopený krásnym parkom. Tento objekt bol po generálnej oprave venovaný širokej kultúrnej činnosti.

Okrem knižnice sa tu nachádza aj koziansky Kultúrny dom. Je to fantastické miesto, kde sa dá stráviť príjemné popoludnie na okraji mesta Bielsko-Biała.

A C 36

The Adolf Zuber Historical Chamber is located in Kozy in the Czecz family palace, by the main road. The institution has been operating in this location since 2014 when the place was renovated and the Rural Commune Library moved there and the regional collections are under its charge. It possesses relics which were being collected since the 1960s by Adolf Zuber and the members of the History Club. The patron of the chamber was interested in the history of Kozy, he created the photo collection, which is exhibited now, with photographs and descriptions of places, landscapes, buildings, and the local monuments. Museum classes and meetings, which familiarize visitors with the local history, are held here.

The exposition is theme-divided into three departments – court life, religious and everyday life.

The first one is dedicated to the Czecz family who owned the palace before the war. We can find portraits and historical relics connected with the life of the last owners of the palace.

Next department presents incredible religious collection. Apart from the history of the parish in Kozy, we can learn about protestant past of the village and the relics from that time. Our attention is especially attracted to very well preserved me­dieval

door, the Protestant Bible translated by Martin Luther in 1716 or the statue of Virgin Mary with Baby Jesus, which was earlier found on the Palace Chapel.

The third department focuses on the everyday life of the villagers. The exhibition presents not only the everyday objects but also tools and accessories connected with apiarism and firefighting.

There are all kinds of quern-stones, butter churns, planes, irons, scales, peels and craftsmen machines, etc. A great rarity are relics from the second and the first world wars which are exhibited here. Among the exhibits, we can also find the Lachy costume.

The guides are very important here. These people, full of passion for what they do, tell interesting stories connected with the exhibited objects.

The neoclassical palace is surrounded by the picturesque park. After the renovation, the building is intended for extensive cultural activity. Apart from the library, there is also the Kozy Culture Centre here. The palace is a great place for afternoon retreat on the outskirts of Bielsko-Biała.

37

Galeria ArtLud Kobiernice

W Kobiernicach, przy głównej drodze prowadzącej przez wieś, mieści się galeria sztuki ludowej. Istnieje od 2016 r. i współpracuje z przeszło 200 twórcami. Jej pomysłodawcą jest Ryszard Gąsiorek, który za cel postawił sobie wyszukiwanie i promowanie ludowych artystów, umożliwienie zainteresowanym łatwego dostępu do sztuki tradycyjnej, organizowanie imprez i plenerów artystycznych dla dzieci oraz młodzieży.

ArtLud dysponuje zestawem znakomitych dzieł, wykonanych przez najwybitniejszych artystów ludowych i naiwnych, z Beskidów (m.in. Józef Hulka, Anna Ficoń, Emilia Leśniak, Czesław Olma, Jan Bojko), ale i z wielu innych regionów (np. z Paszyna). Wielkość i zakres tej ekspozycji są imponujące. Warto ją odwiedzić, nie tylko chcąc dokonać zakupów, ale też wtedy, kiedy ma się zamiar poznać ten obszar twórczości artystycznej. Każdemu z dzieł moż-

Kontakt/Contact: na się spokojnie przyjrzeć. Znajdziemy tutaj malarArtLud. Galeria Sztuki Ludowej stwo na szkle, rzeźbę w drewnie oraz kamieniu, ceKobiernice, ul. Żywiecka 60 ramikę, zdobnictwo bibułkowe, ręcznie wytwarzane +48/500-890-391, +48/500-890-392 zabawki dla dzieci, biżuterię koronkową itd. Część www.artlud.pl, kontakt@artlud.pl eksponatów pochodzi z prywatnej kolekcji rodziny Gąsiorków.

Na objętym naszym przewodnikiem terenie innych galerii o takiej ofercie nie ma, warto tu więc z całą pewnością zajrzeć, jeśli sztuka ludowa – na najwyższym poziomie – nas interesuje. ArtLud prowadzi również sprzedaż internetową, a na stronie galerii można zapoznać się z ofertą i uzyskać szeroką informację o twórcach prezentowanych dzieł.

A C 38

V Kobierniciach, pri hlavnej ceste, ktorá sa ťahá cez dedinu, sa nachádza Galéria ľudového umenia ArtLud. Existuje od roku 2016 a spolupracuje s viac ako 200 tvorcami. Jej navrhovateľom je Ryszard Gąsiorek, ktorý si určil za cieľ vyhľadávanie a propagáciu ľudových umelcov, sprístupnenie tradičného umenia záujemcom, organizovanie podujatí, umeleckých plenérov pre deti a mládež.

ArtLud má k dispozícií výber diel, vytvorených najvýznamnejšími ľudovými insitnými tvorcami z Beskýd (o. i. Józef Hulka, Anna Ficoń, Emilia Leśniak, Czesław Olma, Jan ­Bojko), ale aj z mnohých ďalších regiónov (napr. z Paszyna). Veľkosť a rozsah tejto expozície je impozantný. Oplatí sa ju navštíviť, nielen pre nákupy, ale aj vtedy, keď máme záujem o spoznanie tejto oblasti umeleckej tvorby. Každé dielo je možné si pokojne pozrieť. Nájdeme tu maľbu na skle, rezbu v dreve a kameni, keramiku, výzdobu z krepového papiera, ručné vyrábané hračky pre deti, šperky vyrobené z čipky a pod. Časť exponátov pochádza zo súkromnej zbierky rodiny Gąsiorkov.

Na území mapovanom v našom sprievodcovi nie sú v ponuke takéto galérie, preto sa oplatí pozrieť si túto galériu, keď máme záujem o ľudové umenie na vysokej úrovní. ArtLud vedie aj internetový predaj, pričom na webovom sídle galérie je možné oboznámiť sa s jej ponukou a získať rozsiahlu informáciu o tvorcoch prezentovaných diel.

The Gallery of Folk Art ArtLud in Kobiernice is located by the main road running through the village. It was established in 2016 and it co-operates with more than 200 artists. Ryszard Gąsiorek is the initiator and the owner of the gallery and his main purpose is to searching and promoting local artists as well as facilitating easy access to traditional art to all those who are interested in it, organizing events and artistic pleinair painting for children and teenagers.

The ArtLud Gallery boasts a really substantial collection of excellent works made by leading folk and naive artists from the Beskids area – Józef Hulka, Anna Ficoń, Emilia Leśniak, Czesław Olma, Jan Bojko, but also from other regions e.g. Paszyn. The size and spectrum of this exposition are really impressive. It is really worth visiting not only if you want to purchase something but also if you want to get to know this area of art. Visitors may admire each work of art. We will find glass paintings, wood and stone sculptures, ceramics, paper flowers, hand-made toys, lace jewellery, etc. Some of the exhibits are from a private collection of the owner This is the only gallery of this kind in the area our guidebook covers. If you are interested in the most excellent folk art you must definitely visit this place. The ArtLud Gallery also has an online sale and on their website, you can find their offer and information on the artists co-operating with them.

39

Izba Regionalna Porabka , Izba została założona przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej (1988), a obecnie prowadzona jest przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Żywieckiej.

W niewielkim pomieszczeniu, usytuowanym w Gminnym Ośrodku Kultury, można podziwiać przedmioty użytku codziennego (ceper do młócenia zboża, maśniczki, stępek do gniecenia zboża, młynek kamienny do jego mielenia, putnie, narzędzia używane przy wypieku chleba), krosna tkackie i narzędzia do obróbki lnu, a także wełny (odbywają się również demonstracje tkactwa). Są też elementy wozów konnych wyrabiane niegdyś przez miejscowych rzemieślników. Atrakcją Izby są dzieła regionalnych artystów: malarstwo, rzeźba ludowa, wyroby bibułkowe i drewniane malowane zabawki. Najciekawsze jednak eksponaty to oryginalne prawie stuletnie stroje laskie, zwłaszcza ślubny. Jest tu ich bogaty zbiór, a zo-

stały niedawno starannie odnowione dzięki pozyskanym funduszom unijnym. Niestety, w szerokiej gamie strojów damskich nie zachował się żaden męski.

Dzięki wysiłkom działaczy Izba Regionalna w Porąbce szerzy wśród lokalnej społeczności wiedzę na temat rodzimych tradycji, organizuje różne wydarzenia, czego przykładem mogą być cykliczne spotkania i pogadanki dla najmłodszych pod hasłem „Ocalić od zapomnienia”. Cenne i inspirujące jest także to, że spotkamy się tu z niezwykłymi ludźmi, prawdziwymi pasjonatami oddanymi swojej małej ojczyźnie.

A C 40

Regionálna izba v Porąbke vznikla vďaka Spolku milovníkov Živieckeho regiónu (1988) a v súčasnosti je v gescii Spolku milovníkov Bielsko-Živieckeho regiónu.

V malej miestnosti, nachádzajúcej sa v Obecnom kultúrnom stredisku, je možné obdivovať predmety každodennej potreby (cep na mlátenie obilia, nádoby na maslo, mažiar na drvenie zrná, žarnov na mletie obilia, putne na vodu, náradie používané pri pečení chleba), tkáčske stavy a nástroje na spracovanie ľanu, a taktiež vlny (uskutočňujú sa aj ukážky tkania). Nachádzajú sa tu i prvky z konských záprahov vyrábané voľakedy miestnymi remeselníkmi. Zaujímavosťou Izby sú diela regionálnych umelcov: maľby, ľudové rezby, výrobky z krepového papiera a drevené maľované hračky. Najzaujímavejšími exponátmi sú originálne lašské“ kroje, zvlášť svadobný. Je to bohatá zbierka, ktorá bola prednedávnom starostlivo obnovená, vďaka podpore získanej z fondov Európskej únie. Žiaľ, popri veľkom počte ženských krojov, nezachoval sa žiaden mužský kroj.

Vďaka úsiliu činiteľov Regionálna izba v Porąbke propaguje medzi miestnou spoločnosťou informácie o lokálnych tradíciách, organizuje rozličné podujatia, príkladom ktorých môžu byť cyklické stretnutia a diskusie pre najmladších s názvom „Zachrániť od zabudnutia“. Vzácne a inšpiratívne je aj to, že sa tu stretneme s neobyčajnými ľuďmi, skutočne vášnivo slúžiacimi svojej malej vlasti.

Kontakt/Contact: Izba Regionalna – Gminny Ośrodek Kultury Porąbka, Rynek 22, +48/33-810-60-55 www.gokporabka.com.pl, gokporabka@o2.pl

The Regional Chamber in Porąbka was established by the Association of the Friends of the Żywiec Area in 1988. At present, it is a seat of the Association of the Friends of the Bielsko-Biała and Żywiec Area. In a small room located in the Rural Commune Culture Centre visitors may see everyday objects such as flails, butter churns, a grain crusher, a stone mill, “putnia” boxes, bread baking tools. There are also looms, flax processing tools, wool and weaving demonstrations are organized here. They also exhibit elements of the horse-drawn cart made by the local craftsmen in the past. The real attractions are the works of the local artists, their paintings, folk sculptures, paper flowers, and wooden, painted toys. The original almost 100-year-old Lachy garments, however, are the most interesting exhibits especially bride’s clothes. There is a substantial collection of these. They have been renovated recently with the help of the EU funds. Unfortunately, the Chamber does not possess any men’s clothes.

The Chamber activists’ efforts lead to propagating the knowledge about local traditions through organizing periodical meetings and discussions for the youngest ones and they are called “Save from oblivion”. We can meet really fascinating people here who are truly dedicated to their local homeland and this is really valuable and inspiring.

41

Galeria Sztuki Regionalnej i Izba Regionalna Stara Stolarnia Bystra W Gminnym Ośrodku Kultury Promyk w Bystrej działa mała Galeria Sztuki Regionalnej. Mała, ale wypełniona znakomitymi eksponatami. Są tu dzieła najlepszych beskidzkich (i nie tylko) artystów, żeby przywołać nazwiska Józefa Hulki, Kazimierza Pietraszki, Stanisława Kwaśnego, Antoniego Toborowicza czy Milana Mičienki ze Słowacji. Są także prace twórców młodego pokolenia, mieszkańców gminy Wilkowice, choćby Mateusza Gębali z Mesznej.

Obejrzymy tu przede wszystkim rzeźby – wykonane w drewnie i kamieniu, a uzupełnieniem są bibułkowe kwiaty, obrazy na szkle, grafiki, hafty, plastyka obrzędowa. Organizowane są tu warsztaty, np. rzeźbiarskie towarzyszące projektowi „Chrystus Frasobliwy w sztuce”, realizowanemu przez Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej (2017). Odbył się też międzynarodowy plener rzeźby w kamieniu i drewnie w ramach projektu „Tradycja bez granic – współpraca polsko-słowacka w zakresie pielęgnowania kultury i tradycji” (2015). Starannie zaaranżowane wnętrze i bliski kontakt z dziełami zachęcają do chwili kontemplacji.

W pomieszczeniach obok galerii zlokalizowano izbę regionalną noszącą nazwę Stara Stolarnia. Zgromadzone w niej eksponaty pochodzą z darowizn mieszkańców, podobnie jak w innych tego typu placówkach. Znajdziemy tu więc dawne wyposażenie kuchni i izby, narzędzia rolnicze i gospodarskie (m.in. sieczkarnie, pług, sanie, końską uprząż, skrzynię do przechowywania ziarna, żarna, drewniane naczynia, kołowrotki i krosno tkackie). Są elementy strojów, m.in. odświętna laska jakla, a ponadto zabytkowy wózek dziecięcy oraz paradna kolasa.

Przyjeżdżając do Bystrej, można odwiedzić nie tylko słynną Fałatówkę, gdzie eksponowane są obrazy i pamiątki po malarzu Julianie Fałacie. Warto zajrzeć także do działającej przy GOK Promyk galerii i izby regionalnej i zapoznać się ze zgromadzonymi tu pamiątkami przeszłości oraz współczesną sztuką o wiejskim rodowodzie.

Pri Obecnom kultúrnom stredisku Promyk v Bystrej pôsobí malá Galéria regionálneho umenia. Malá, ale plná vynikajúcich exponátov. Sú to diela najvýznamnejších a nielen beskydských umelcov, o.i. Józefa Hulki, Kazimierza Pietraszki, Stanisława Kwaśneho, Antonieho Toborowicza alebo Milana Mičienky zo Slovenska. Nachádzajú sa tu aj práce tvorcov mladšej generácie, ako aj obyvateľov Združenej obce Wilkowice, napr. Mateusza Gębali z Mesznej.

Pozrieme si tu predovšetkým rezby – vyrobené z dreva a kameňa, dopĺňajú ich krepové kvety, obrazy na skle maľované, grafiky, výšivky, obradové rekvizity. Často sa tu uskutočňujú dielne, napríklad rezbárske sprevádzajúce projekt „Kristus trpiteľ v umení“, ktorý realizovalo Regionálne kultúrne stredisko v Bielsku-Białej (2017). Uskutočnil sa aj medzinárodný rezbársky plenér v kameni a dreve, realizovaný v rámci projektu „Tradícia bez hraníc – spolupráca poľsko-slovenská v oblasti tradovania kultúry a udržiavania tradícií“ (2015). Úhľadne usporiadaný interiér a blízky kontakt s dielami prispieva ku chvíľke kontemplácie.

A C 42

V miestnostiach vedľa galérie sa nachádza Regionálna izba s názvom Stará stolárska ­dielňa. Exponáty, ktoré sú v nej zhromaždené darovali obyvatelia, rovnako ako aj v iných podobných izbách. Nájdeme tu staré zariadenie kuchyne a izby, poľnohospodárske a hospodárske náradia (o. i. rezačku, pluh, sane, konský postroj, obilnicu na zrno, drevené nádoby, kolovrátok a tkáčsky stav). Nachádzajú sa tu aj časti krojov, o. i. sviatočná lašska jakla (voľný kaftan typický na Sliezsku), okrem toho pamiatkový detský kočiar, ako aj parádny koč.

Prichádzajúc do Bystrej je možné navštíviť nielen známu Fałatówku, kde sú vystavené obrazy a pamiatky spojené s osobou Juliana Fałata. Pri tejto príležitosti môžeme nazrieť do Obecného kultúrneho stredisKontakt/Contact: Gminny Ośrodek Kultury Promyk ka a oboznámiť sa tu s pamiatkami Bystra, ul. J. Fałata 2k, +48/33-817-07-73 z minulosti a súčasným umením viwww.gok.wilkowice.pl, gok@gok.wilkowice.pl dieckeho charakteru.

The Regional Art Gallery is located in the Rural Commune Culture Centre Promyk. It is small but full of excellent exhibits. There are works of the most prominent Beskidian (and not only) artists such as Józef Hulka, Kazimierz Pietraszko or Stanisław Kwaśny, Antoni Toborowicz, and Milan Mičienka from Slovakia. They also have the works of the young generation of artists from Wilkowice including Mateusz Gębala. We can see sculptures here in wood and stone and they are complemented by paper flowers, glass paintings, paintings, graphics, and embroideries. There are numerous workshops organized here e.g. in sculpting which accompany the project called “Pensive Christ in the art” organized by the Regional Culture Centre from Bielsko-Biała (2017). There was also an international stone-sculpting plein-air organized within the project called “Tradition without frontiers – Polish and Slovak co-operation in maintaining culture and tradition” (2015). Well arranged interior of the gallery and its works of art encourage visitors to some contemplation.

The Regional Chamber called Stara Stolarnia (the Old Carpentry Workshop) is located next to the gallery. All the exhibits collected here are donated by inhabitants just like in other establishments of this type. We can find old kitchen equipment, farming and household tools (e.g. a chaff cutter, a plough, a sleigh, a harness, a grain storing chest, a quern, wooden crockery, a spinning wheel and a loom). There are also elements of folk costumes such as a festal cane, “jakla” (a loose women’s blouse) and other exhibits such as antique pram and festal carriage.

When coming to Bystra you can not only visit the famous Fałatówka, where paintings and relics of ­Julian Fałat, the painter are exhibited you should also visit the gallery to see all the relics of the past and contemporary folk art.

43

Beskid Śląski – miejsce magiczne. Tu, na stokach Baraniej Góry, bierze początek Wisła. Tu wciąż swoją niezwykłość, piękno i bogactwo przejawia kultura ludowa śląskich górali. Działają zna­ komite zespoły regionalne, kapele, grupy śpiewacze, kwitnie twórczość ludowa, odbywają się imprezy tej rangi, co Tydzień Kultury Beskidzkiej.

Sliezske Beskydy – magické miesto. Tu na svahoch Baraniej Góry, pramení rieka Visla. Tu, svoju neobyčajnú krásu a bohatstvo neustále prejavuje ľudová kultúra sliezskych goralov. V regióne pôsobia významné regionálne zoskupenia, kapely, spevácke skupiny, rozvíja sa ľudová tvorba, uskutočňujú sa podujatia na takej úrovní ako Týždeň beskydskej kultúry.

D A 44 Beskid Śląski

D

The Silesian Beskids – it is a magical place. Here is the source of the Vistula river on the western slope of the Barania Góra. The folk culture of the Silesian highlanders still presents its uniqueness, beauty, richness. Great regional groups, folk bands and folk singers operate here, the folk art flourishes and the events such as the Beskids Highlanders’ Week of Culture are organised.

45

Chata Kawuloka Istebna

Kontakt/Contact: Chata Kawuloka, Istebna 824 +48/33-855-62-31, 790-262-829 chatakawuloka.eu, chatakawuloka@gmail.com Chata, w której mieści się izba regionalna, powstała w 1863 r. i należała do rodziny Kawuloków. Jan Kawulok był znakomitym muzykiem, a także budowniczym instrumentów, solistą zespołu Koniaków, gawędziarzem, znawcą i propagatorem regionalnej kultury. Po jego śmierci opiekę nad chatą przejęła córka Zuzanna – gawędziarka, poetka, przewodniczka, instrumentalistka i animatorka kultury. Obecnie jej opiekunem i przewodnikiem jest Janusz Macoszek, folklorysta z zamiłowania.

Snuje on swoje opowieści o historii tutejszych górali, przeplatając je anegdotami i grą na instrumentach pasterskich: okarynie – małej, uroczej, wykonanej z gliny, rogu – służącym głównie do informowania o niebezpieczeństwach, drewnianych piszczałkach czy gajdach – tradycyjnym instrumencie dętym, znanym z góralskich kapel Beskidu Śląskiego.

Wnętrze kurnej chaty – o zrębowej konstrukcji, osadzonej na kamiennej podmurówce, z gontowym dachem – składa się z dwóch izb, oddzielonych sienią. Pierwsza z nich (biała) była miejscem reprezentacyjnym, służącym celom mieszkalnym. Codzienne życie domowników toczyło się natomiast w czarnej izbie, w której można poznać tradycyjny wystój wnętrza i sprzęty domowego użytku, wykorzystywane w przeszłości. Tu ulokowany jest dymny piec (kurlawy). Za jego sprawą ściany przybrały ciemną barwę, gdyż nie posiada komina... Dlaczego?

Tej i wielu innych ciekawych historii można posłuchać, odwiedzając to urokliwe miejsce.

Chata Kawuloka znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej. Jest z całą pewnością bardzo ciekawym punktem na mapie podróży po Beskidach, zaś Janusz Macoszek prezentuje ludowe opowieści i instrumenty w tak interesujący, zabawny, a przede wszystkim profesjonalny sposób, że drzwi chaty praktycznie się nie zamykają.

Drevenica Kawuloka v Istebnej, v ktorej sa nachádza regionálna izba, bola postavená v roku 1863 a patrila rodine Kawulokov. Jan Kawulok bol významným hudobníkom, ale aj výrobcom hudobných nástrojov, sólistom súboru Koniaków, ľudovým rozprávačom, znalcom a propagátorom regionálnej kultúry. Po jeho smrti opateru nad drevenicou prebrala dcéra Zuzanna – ľudová rozprávačka, poetka, sprievodkyňa, inštrumentalistka a animátorka kultúry. V súčasnosti je správcom a sprievodcom Janusz Macoszek, folklorista zo záľuby.

D A 46

Práve on rozpráva o histórii tunajších goralov, preplietajúc ju s anekdotami a hrou na pastierskych hudobných nástrojoch: okaríne – malej, sympatickej, vyrobenej z hliny, rohu – slúžiacom na informovanie o nebezpečenstve, drevených píšťalkách alebo gajdách – tradičnom dychovom nástroji, príznačnom pre goralské kapely Sliezskych Beskýd.

Interiér drevenice s otvoreným ohniskom – so zrubovou konštrukciou, zakotvenou na kamennej podmurovke a so šindľovou strechou – pozostáva z dvoch izieb, oddelených predsieňou. Prvá z nich bola reprezentačným priestorom, slúžiacim obytným účelom. Každodenný život domácich sa viedol v pitvore, v ktorom vidíme tradičný interiér a domáce náradia používané v minulosti. Tu sa nachádzala pec s otvoreným ohniskom. Jej pričinením steny získali tmavú farbu, keďže nemala komín... Prečo?

Túto a mnohé ďalšie zaujímavé histórie si môžete vypočuť pri návšteve tohto očarujúceho miesta. Drevenica Kawuloka sa nachádza na Ceste drevenej architektúry. Je s istotou veľmi zaujímavým bodom na mape na cestách po Beskydách, pritom Janusz Macoszek vie zábavným a veľmi zaujímavým spôsobom a predovšetkým odborne prezentovať ľudové rozprávania a hudobné nástroje, vďaka čomu sa dvere na drevenici skoro nezatvárajú.

The Kavulok’s Hut, in which the regional chamber is located, was established in 1863 and belonged to the Kawulok family. Jan Kawulok was an exceptional musician, as well as an instrument constructor, a soloist of a group Koniaków, a storyteller, an expert and a promoter of regional culture. After his death, his daughter Zuzanna took over the charge of the hut. Zuzanna is a storyteller, a poet, a guide, an instrumentalist and a cultural manager. At present Janusz Macoszek, an amateur folklorist is in charge of the hut and he is a guide there.

He tells his stories about the local highlanders, quotes different anecdotes, he plays pastoral instruments such as ocarina which is made of clay, horn – used for informing about the danger, wooden reeds or gaida – traditional wind instrument found in highlander bands of the Silesian Beskids Region. The chimney-less hut with a log frame structure, bedded on a stone underpinning, having a shingle roof, has two rooms separated by a hallway. The first white room was a representative space used for living purposes. Everyday life of the household was, on the other hand, lived in the other black room where traditional interior decoration can be seen along with household tools used in the past. There is a chimney-less stove (kurlawy) built here and it is responsible for the black colour of the walls due to the lack of the chimney. Why? If you visit the charming place you will get to know this story as well as many other interesting stories.

The Kawulok’s Hut is located on the Wooden Architecture Trail. It is, for sure, very interesting spot on the map when you travel across the Beskids Region and Janusz Macoszek presents folk stories and instruments in such an interesting, funny and most of all professional way that the door of the hut virtually is never shut.

47

, Gminny Osrodek Kultury, Promocji, Informacji Turystycznej i Biblioteka Publiczna Istebna Istebniański GOK jest gminną instytucją kultury.

Mieści się w zabytkowym budynku z 1883 r. stojącym w parku im. Pawła Stalmacha obok kościoła pw. Dobrego Pasterza. Oprócz prowadzenia podstawowej działalności kulturalnej i gminnej biblioteki zajmuje się także promocją regionu, udzielaniem informacji turystycznych oraz popularyzowaniem sportu. Organizuje wiele cyklicznych wydarzeń, jak m.in.: Dni Istebnej, Dni Koronki Koniakowskiej, Festyn Istebniański, różnorodne turnieje, bieg narciarski „O Istebniański Bruclik”.

W tym miejscu stale coś się dzieje. Odbywają się prelekcje, spotkania młodzieżowe, promocje wydawnictw, a pracownicy na bieżąco archiwizują cenne zbiory regionalnej literatury (pieśni ludowe, legendy, prozę).

To właśnie tutaj znajduje się stała, całoroczna ekspozycja Największej Koronki Koniakowskiej Świata. Serweta o średnicy 5 metrów została wpisana do Księgi Rekordów Guinnessa. Powstała w 2013 r., a jej pomysłodawcą była Lucyna Ligocka-Kohut. Z pomocą Zuzanny Gwarek udało jej się zebrać odpowiedni zespół pięciu utalentowanych koronczarek, które stworzyły tę serwetę (Urszula Rybka, Marta Haratyk, Danuta Krasowska, Mariola Legierska, Renata Krasowska).

Prace trwały prawie pół roku, a wykorzystano łącznie 50 km nici. Końcowy efekt, składający się z 8 tysięcy motywów roślinnych i ważący aż 5 kilogramów, trzeba koniecznie zobaczyć na własne oczy. Kunszt i precyzja, z jaką została wykonana koronka, są niewiarygodne.

Istebniański GOK rokrocznie organizuje trwającą od czerwca do października Wystawę Twórczości Ludowej. Pomijając przepiękne koronki (tworzone przez 700 koronczarek z całego terenu), ekspozycja obejmuje także rzeźby, hafty i inne tradycyjne wyroby artystów ludowych, w których Beskid Śląski obfituje. Ma już 35-letnią tradycję i aktualnie bierze w niej udział około 100 twórców.

Istebniańské Obecné stredisko kultúry, propagácie, turistických informácií a Verejná knižnica je kultúrnou inštitúciou v zriaďovateľskej pôsobnosti obce. Nachádza sa v histori­ ckej budove z roku 1883, ktorá je situovaná v parku Pawła Stalmacha, vedľa kostola Dobrého Pastiera. Okrem základnej kultúrnej činnosti a prevádzkovania obecnej knižnice sa venuje aj propagácii regiónu, poskytovaniu turistických informácií, ako aj popularizácii športu. Organizuje viaceré cyklické podujatia, o. i.: „Dni Istebnej“, „Dni koniakovskej čipky“, „Istebniańsku veselicu“, rozličné turnaje, beh na lyžiach „O Istebniański Bruclik”. Na tomto mieste sa neustále niečo deje. Uskutočňujú sa prednášky, mládežnícke stretnutia, propagácia publikácií, priD A 48

tom pracovníci denno-denne archivujú vzácne zbierky regionálnej literatúry (ľudové piesne, legendy, prózu).

Práve tu sa nachádza celoročná expozícia „Najväčšej koniakowskej čipky sveta“. Obrúsok s priemerom 5 metrov bol zapísaný do Guinnessovej knihy rekordov.

Vznikol v roku 2013 a jeho navrhovateľ kou bola Lucyna Ligocka-Kohut. S pomocou Zuzanny Gwarek sa jej podarilo zostaviť potrebnú skupinu piatich nadaných čipkárok (Urszula Rybka, Marta Haratyk, Danuta Krasowska, Mariola Legierska, Renata Krasowska), ktoré vytvorili tento obrúsok. Práce trvali skoro pol roka a celkovo sa využilo 50 km nite. Záverečný výsledok, pozostávajúci z 8 tisíc rastlinných motívov s váhou až 5 kilogramov, je potrebné pozrieť si na vlastné oči. Kumšt a precíznosť, s akou bola čipka vyrobená, je neuveriteľný.

Istebniańské Obecné stredisko kultúry organizuje každý rok od júna do októbra „Výstavu ľudového umenia“. Odhliadnuc od prekrásnych čipiek (vyrábaných 700 čipkárkami z celého územia), expozícia obsahuje aj rezby, výšivky a iné tradičné výrobky ľudových umelcov, na ktorých sú Sliezske Beskydy bohaté. Výstava má už 35-ročnú tradíciu a zúčastňuje sa na nej cca 100 tvorcov.

Kontakt/Contact: Gminny Ośrodek Kultury, Promocji, Informacji Turystycznej i Biblioteka Publiczna Istebna 68, +48/33-855-62-08, www.istebna.eu www.koronkakoniakowska.pl, kultura@ug.istebna.pl

The Rural Commune Culture Centre is located in Istebna is rural commune institution. It is located in a historic building built in 1883 in the Paweł Stalmach Park next to Good Shepard Church. Along with cultural activities and commune library, the Centre focuses on regional promotion, tourist information, and sports promotion. The following events are organized by the Centre – Istebna Days, Koniaków Lace Days, Istebna Feast, all kinds of tournaments and “O Istebniański Bruclik” skiing running race. There is always something going on here – lectures, youth meetings, new books promotions and the workers keep recording precious collections of regional literature (folk songs, legends, prose, etc.).

It is here where the Biggest Koniaków Lace in the World is on permanent exhibition. It is a trey cloth with a diameter of 5 meters and it was listed in the Guinness World Book of Records. It was made in 2013 and Lucyna Ligocka-Kohut was its originator. Together with Zuzanna Gwarek, they managed to organize a team of five talented lace makers who made this trey cloth and these were Urszula Rybka, Marta Haratyk, Danuta Krasowska, Mariola Legierska and Renata Krasowska. It took almost half a year and 50 km of cotton filet to make this cloth. The result of their work – a cloth consisting of almost 8 thousand floral motifs and weighing 5 kg – must be seen. Artistry and precision with which the lace is made are simply incredible.

The Centre in Istebna organizes annually the Exhibition of Folk Art which is open from June to October. Apart from beautiful lace (which is made by 700 lace makers from all over the Koniaków region), the exhibition presents sculptures, embroideries and other traditional handicraft of the folk artists and there are plenty of those in the Silesian Beskids Region. The exhibition has been organized for 35 years now and at present, there are around 100 artists whose works are presented here.

49

Koronka koniakowska to technika ręcznego szydełkowania serwet z nici (kordonka). Ten rodzaj koronki ma charakter unikatowy, powstaje od ponad 100 lat tylko w Koniakowie oraz Jaworzynce i Istebnej, wsiach położonych w Beskidzie Śląskim. Zasłynęła na cały świat, a ostatnio wpisana została na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Koniakowskie rękodzieło wyróżnia się mnogością motywów roślinnych i sposobem ich komponowania. Do tworzenia przepięknych koronek potrzebne są: bawełniana nić, szydełko, nożyce, dobre światło, a przede wszystkim – kreatywność koronczarek. Na bieżąco wymyślają one wzory, z których każdy element robiony jest osobno, po czym łączy się je w całość. Nie ma żadnego gotowego schematu ani szablonu, którego należałoby się trzymać, za to otwiera się nieograniczone pole wyobraźni.

Jedną z najznakomitszych koronczarek była Maria Gwarek.

W 1962 r. powstała izba poświęcona jej pamięci, prowadzona przez synową Zuzannę Gwarek, a obecnie Urszulę Rybkę, wnuczkę mistrzyni. Wystawa obejmuje wiele interesujących eksponatów, przede wszystkim czepce, serwety różnych wielkości, z których każda ma niepowtarzalny wzór i kształt, obszycia chust, kołnierzyki, dodatki do bielizny pościelowej itd. Są tu i najstarsze, misterne wzory, i współczesne wyroby. Najcenniejszym eksponatem jest niedokończona serweta z 1962 r., wykonywana dla brytyjskiej królowej Elżbiety II z bardzo cienkiego i trudnego w pracy jedwabiu chirurgicznego, której Maria Gwarek już nie dokończyła.

D A 50

Muzeum Koronki Izba pamieci , Marii Gwarek Koniaków Koniakovská čipka je technikou ručného háčkovania obrúskov z nite (kordonet). Tento druh čipky má unikátny charakter, vzniká už od viac ako 100 rokov v Koniakowe, ako aj Jaworzynke a Istebnej, obciach nachádzajúcich sa v Sliezskych Beskydách. Stala sa slávnou v celom svete a prednedávnom bola zapísaná do štátneho zoznamu nehmotného kultúrneho dedičstva.

Koniakovské ručné práce sa vyznačujú množstvom rastlinných motívov a spôsobom ich kompozície. K tvorbe týchto prekrásnych čipiek je potrebná: bavlnená niť, háčik na háčkovanie, nožnice, dobré svetlo a predovšetkým – kreativita čipkárok. Vzory vznikajú spontánne. Každá časť vzoru obrúska je pripravená zvlášť a potom sa spájajú do jedného celku. Neexistuje žiadna hotová schéma ani šablóna, ktorú by sa malo dodržiavať, ponecháva sa priestor fantázii.

Kontakt/Contact: Muzeum Koronki – Izba pamięci Marii Gwarek Koniaków-Szańce 550, +48/33-855-64-23 Jednou z najvýznamnejších čipkárok bola Maria Gwarek. V roku 1962 vznikla pamätná izba venovaná práve jej a viedla ju Zuzanna Gwarek (Múzeum čipky – Pamätná izba Marii Gwarek v Koniakove). V súčasnosti správkyňou izby je Urszula Rybka, vnučka majsterky. Expozícia obsahuje mnohé zaujímavé exponáty, zvlášť čepce, obrúsky rozličných veľkosti, z ktorých každý má neopakovateľný vzor a tvar, obšívky šatiek, goliere, príslušenstvo k posteľnej bielizni a pod. Sú tam najstaršie majstrovské vzory a aj súčasné výrobky. Najvýznamnejším exponátom je obrúsok z roku 1962, pripravovaný pre britskú kráľovnú Alžbetu II. z veľmi tenkého a náročného na prácu chirurgického hodvábu, ktorý Maria Gwarek nedokončila.

Koniaków lace is a technique of handmade crocheting of tray cloth with a special type of thread – cotton filet. This particular type of lace is unique and it has been made for more than 100 years only in Ko­ niaków, Jaworzynka, Istebna – in the villages of the Silesian Beskids Region. It has been famous all over the world and lately, it has been put on the national list of intangible cultural heritage.

Koniaków handicraft is distinguished by numerous floral motifs and their composition. This beautiful lace requires cotton filet, crochet hook, scissors, good lightning but most of all creative lace maker. They create their patterns while making them and each element is made separately but later they are all combined together. There is no ready-made pattern or stencil to duplicate, quite the opposite – the never-ending field of creativity opens wide.

Maria Gwarek was one of the most brilliant lace makers. The Lace Museum – Maria Gwarek Memorial Hall was opened in 1962, which was run by Zuzanna Gwarek and now it is run by Urszula Rybka who is a granddaughter of the artist. The exhibition presents numerous, interesting exhibits such as cauls, tray cloths of different sizes, each of which has a unique pattern and shape, shawl edgings, collars, accessories to bed linen, etc. There are the oldest elaborate patterns here as well as contemporary products. The most precious exhibit is unfinished trey cloth (1962), which was being made for Queen Elizabeth II. It is made of surgical silk which is very thin and difficult to work with. Unfortunately, Maria Gwarek wasn’t able to finish it.

51

Pracownia Jana Zogaty Jaworzynka Tylko w Jaworzynce można jeszcze dziś zobaczyć ręcznie wyplatane kosze z korzenia świerkowego.

Twórcą przedmiotów z tego niezwykle trudnego w obróbce surowca jest Jan Zogata. Zajmuje się ich wykonywaniem już ponad 50 lat.

Tutejsi górale wymyślili bardzo niezwykły sposób wyplatania koszy, pomimo iż w górach nie rośnie wiklina. Wykorzystali świerki i buki, których w lasach było pod dostatkiem. Jan Zogata wyplataniem ze świerka zaczął interesować się w młodym wieku – zajmował się tym i jego dziadek, i ojciec. Jak mówi, korzenie świerka to bardzo wymagający materiał, jednak niezmiernie wytrzymały. Główny problemem w plecionkarstwie nie jest technika wykonania, a jedynie czasochłonność – o czym z uśmiechem informuje.

Wyjaśnia, że na zrobienie średniej wielkości koszyka potrzebne są dwa dni: znalezione w lesie gałązki i korzenie najpierw trzeba namoczyć w wodzie, a następnie rozciąć wzdłuż. Dopiero z tak powstałych włókien można stworzyć koszyk.

Swoją pracę traktuje jak hobby i chętnie uczy innych – prowadził warsztaty m.in. w Muzeum na Grapie w Jaworzynce i Gminnym Ośrodku Kultury w Istebnej. Jego kosze można było oglądać na wielu wystawach, w tym w Zamku Cieszyn oraz na prezentacji polskiego i norweskiego plecionkarstwa, a kilka egzemplarzy znajduje się w norweskich muzeach; zainteresowali się nimi również Francuzi.

Jan Zogata zajmuje się ponadto rzeźbieniem w drewnie. Jego pracownia jest więc wypełniona nie tylko świerkowymi koszami i koszyczkami, ale także drewnianymi figurkami, różnej wielkości i o różnej tematyce.

D A 52

Nuž iba v Jaworzynke je možné ešte dnes vidieť ručne pletené košíky zo smrekových koreňov. Tvorcom predmetov zo suroviny neobyčajne ťažkej na spracovanie je Jan Zogata.

Zaoberá sa ich výrobou už viac ako 50 rokov.

Tunajší gorali si vymysleli nezvyčajný spôsob pletenia košíkov, napriek tomu, že v hornatej krajine prútie nerastie. Využívali smreky a buky, ktorých v lesoch bol dostatok. Jan Zogata sa o vypletanie zo smreka začal zaujímať v mladosti – venoval sa tomu jeho dedo a otec. Ako hovorí, korene smreka sú ťažkým materiálom, ale veľmi trvácnym. Hlavným problémom v pletiarstve nie je technika výroby, ale časová náročnosť – o čom s úsmevom informuje. Vysvetľuje, že na vyrobenie jedného priemerne veľkého košíka potrebuje dva dni: v lese nájdené halúzky a korene je potrebné najskôr namočiť do vody, následne ich rozrezať. Až potom zo vzniknutých vlákien je možné vypletať košík.

Svoju prácu vníma ako záľubu a ochotne tomu učí aj iných – vedie dielne o. i. v Múzeu na Grape v Jaworzynke a Obecnom stredisku kultúry v Istebnej. Jeho košíky môžeme obdivovať na viacerých výstavách, v tom aj na Zámku Tešín, ako aj na prezentácii poľ-

ského a nórskeho pletiarstva a niekoľko kusov sa nachádza aj v nórskych múzeách. Zaujímajú sa o nich aj Francúzi.

Jan Zogata sa zaoberá aj rezbárstvom v dreve. Jeho dielňa je plná nielen smrekových košíkov a košíčkov, ale aj drevených figúrok odlišnej veľkosti a s rozličnou tematikou.

Kontakt/Contact: Pracownia Jana Zogaty Jaworzynka-Czepczory 465, +48/518-767-863 Only in Jaworzynka can you come across manually caned baskets using a spruce root. Jan Zogata is an author of those objects made from a very difficult material to process. He has been making these baskets for more than 50 years.

Local highlanders developed a unique technique of caning baskets because wicker is not available in the mountains. They used spruce and beech trees which are common in the forest. Jan Zogata started to be interested in caning spruce baskets at a very young age – his father and grandfather worked on it. As he says spruce roots are very difficult to work with but very durable at the same time. The main problem connected with basket caning is not the technique but time needed to make one – as he informs with a smile on his face. He explains that you need two days to make a medium-sized basket. After finding the right branches and roots you need to soak them in water and then cut lengthwise. Only then such fibers can be used for making a basket.

He treats his work as a hobby and he is willing to teach others – he conducted workshops in the Museum on Grapa in Jaworzynka and in the Rural Commune Culture Centre in Istebna. His baskets were presented on numerous exhibitions including the Cieszyn Castle and presentation of polish and Norwegian basket caning. A few examples can be found in Norwegian museums and some French got interested in them as well.

Jan Zogata also carves in wood. His workshop is not only full of spruce baskets but also of wooden figures of different sizes and different subjects.

53

Krajobraz Żywiecczyzny kształtują najwyższe szczyty Beskidów Zachodnich, z Babią Górą i Pil­ skiem, oraz łagodne wzniesienia Beskidu Małego, wody Jeziora Żywieckiego i przełom rzeki Soły, wreszcie Kotlina Żywiecka. Lasy, malownicze hale i polany, szlaki turystyczne umożliwiają­ ce obcowanie z nieskażoną naturą, a także znakomite warunki do uprawiania narciarstwa przy­ ciągają rzesze turystów. Wciąż żywa jest kultura ludowa – góralskie zwyczaje i obrzędy, folklor taneczny i muzyczny, bogata sztuka ludowa.

Krajinu Živieckeho regiónu formujú najvyššie vrchy Západných Beskýd, s Babou horou a Pilskom, ako aj mierne vrchy Nízkych Beskýd, vody Živieckeho jazera a prielom rieky Soły, a napokon ešte Živiecka kotlina. Lesy, malebné stráne a poľany, turistické chodníky, umožňujúce styk s veľmi čis­ tou prírodou, ako aj výborné podmienky pre lyžovanie, priťahujú stovky turistov. Živé sú prejavy ľudovej kultúry – goralské zvyky a obrady, tanečný a hudobný folklór, bohaté ľudové umenie.

E 54 Ślemień

E

The landscape of the Żywiec Region is shaped by the highest peaks of the Western Beskids with Babia Góra and Pilsko peaks along with small rises of the Little Beskids, the waters of the Żywiec Lake, water gap of the Soła river and finally the Żywiec Basin. Thousands of ­tourists are attracted to this region by its beautiful forests, picturesque alpine tundras, ­meadows and the tourist trails which allow enjoying the intact nature as well as perfect skiing condi­ tions. The folk culture is very much alive here – highlander customs and rituals, dance and music folklore and rich folk art.

55

Muzeum Miejskie .

Zywiec

Kontakt/Contact: Muzeum Miejskie w Żywcu ul. Zamkowa 2, +48/33-861-21-24 609-014-555 (portiernia) www.muzeum-zywiec.pl muzeumzywiec@interia.pl

Muzeum Miejskie w Żywcu mieści się w Starym Zamku oraz budynkach Wozowni i Stajni. Posiada zasoby zgromadzone w działach: historii i sztuki, etnografii, archeologii i przyrody, a także zbiory archiwalne, biblioteczne i fotograficzne dotyczące Żywiecczyzny. Można tu zobaczyć m.in. eksponaty związane z historią i tradycją miasta, w tym stroje mieszczan żywieckich oraz pamiątki cechowe, sztukę sakralną regionu, ekspozycję malarstwa Jana Kazimierza Olpińskiego, wystawę związaną z właścicielami Żywiecczyzny oraz architekturą Starego Zamku.

Izba góralska, tradycyjne ubiory ludowe, obróbka podstawowych surowców wykorzystywanych na potrzeby rodziny i prowadzonego gospodarstwa, pasterstwo, pierniki i zabawki, plastyka obrzędowa, sztuka ludowa – to hasła tematyczne opisujące obecną ekspozycję etnograficzną, poświęconą tradycyjnej kulturze materialnej i sztuce górali żywieckich. Jest przestronna, ciekawie zaaranżowana i bardzo bogata. Odzwierciedla dorobek regionu, w którym do dzisiaj zachowało się wiele elementów tradycyjnej kultury ludowej.

Można zapoznać się z różnymi zagadnieniami, np. kształtowaniem się na tym terenie osadnictwa. Dowiedzieć się, w jaki sposób obszary górzyste wykorzystywali Wołosi – koczowniczy lud pasterski, wędrujący grzbietami Karpat. Przynieśli oni specyficzny typ wysokogórskiej gospodarki pasterskiej, a także techniki przetwarzania surowców zwierzęcych – mleka, wełny i skór. Na skutek wzajemnego oddziaływania pasterzy i rolników nastąpiła symbioza dwóch różnych pierwotnie kultur.

Można poznać wyposażenie i zdobnictwo wnętrza izby góralskiej z początku XX w. Są stroje, sprzęty i naczynia domowe oraz wyposażenie szałasu pasterskiego, narzędzia i sprzęty rolnicze, wyroby rzemieślnicze (np. garncarskie, kowalskie, stolarskie, kołodziejskie). MoE 56

żemy dowiedzieć się sporo o żywieckim ośrodku zabawkarskim, funkcjonującym od 2. połowy XIX w. do dziś. Muzealne zbiory gromadzą zabawki wykonywane od lat 50. XX w. – ptaszki, koniki, karetki, kołyski, taczki, karuzelki, klepoki itd. Do tego znakomita kolekcja plastyki obrzędowej, czyli rekwizytów związanych z kalendarzem świąt dorocznych, przede wszystkim okresu zimowego, z najbardziej atrakcyjną grupą obrzędową tzw. dziadów noworocznych (archaiczność treści oraz barwne stroje i rekwizyty). Niezmiernie ciekawe są zbiory sztuki ludowej, dawnej i współczesnej: rzeźby, malarstwa – również na szkle, zdobnictwa bibułkowego, haftu i in. Wielu z twórców tych dzieł to uznani w skali krajowej wybitni artyści ludowi, jak choćby Józef Hulka, Anna Ficoń czy Michał Boczek.

Są także typowe dla Beskidów instrumenty muzyczne. Wieloletnia współpraca z twórcami ludowymi, organizacja konkursów i wystaw tematycznych zaowocowały wzbogaceniem muzealnej kolekcji tradycyjnej sztuki ludowej o współczesne wyroby i spory materiał dokumentacyjny.

Muzeum prowadzi liczne działania na rzecz upowszechniania i ochrony dorobku ludowej kultury i sztuki regionu, czemu służą przede wszystkim konkursy, wystawy czasowe, przekrojowe czy pokonkursowe, a także publikacje.

Mestské múzeum v Živci sa nachádza v Starom zámku, ako aj v priestoroch Vozárne a Maštale. Vlastní zbierky zhromaždené z nasledujúcich oblasti: história a umenie, etnografia, archeológia a prírodné prostredie, ako aj archívne zbierky, knižničné a fotografické, tykajúce sa regiónu Živca. Je možné tu vzhliadnuť o. i. exponáty spojené s históriou a tradíciou mesta, napríklad odevy živieckych mešťanov, ako aj cechové pamiatky, sakrálne umenie regiónu, výstavu maľby Jana Kazimierza Olpińského, expozíciu spojenú s majiteľmi regiónu Živca, či architektúrou Starého zámku.

Goralská izba, tradičné ľudové kroje, spracovanie základných surovín využívaných pre potreby rodiny a vedeného gazdovstva, pastierstvo, medovníky a hračky, vianočné obradové rekvizity, ľudové umenie – to sú tematické hesla popisujúce súčasnú etnografickú expozíciu venovanú tradičnej hmotnej kultúre a umeniu živieckych goralov. Je priestranná, so zaujímavým usporiadaním a veľmi bohatá. Odzrkadľuje bohatstvo regiónu, v ktorom sa dodnes zachovalo veľa prvkov tradičnej ľudovej kultúry.

57

Je možné oboznámiť sa s rozličnými témami, napr. s formovaním sa osadníctva na tomto území. Dozvedieť sa o tom, akým spôsobom valasi – kočovný pastiersky ľud vandrujúci hrebeňmi Karpát, využíval horské oblasti. Doniesol so sebou špecificky typ vysokohorského pastierskeho hospodárenia, ako aj techniky spracovania zvieracích surovín – mlieka, vlny a koží. V dôsledku vzájomného ovplyvňovania pastierov a roľníkov sa vytvorila symbióza dvoch pôvodne rozličných kultúr.

V expozícii môžeme aj spoznať vybavenie a výzdobu interiéru goralskej izby zo začiatku 20. storočia. Sú tu aj kroje, domáce nástroje a náradie, ako aj vybavenie pastierskeho salaša, poľnohospodárske náradie a stroje, remeselnícke výrobky (napr. hrnčiarske, kováčske, stolárske, kolesárske). Môžeme sa veľa dozvedieť o živieckom hračkárskom stredisku, fungujúcom od druhej polovice 19. storočia dodnes. Múzejná zbierka sústreďuje hračky vyrobené od 50-tých rokov 20. storočia – vtákov, koníky, malé koče, kolísky, fúriky, malé kolotoče, drevené hračky na tlačenie a pod.

Expozícia disponuje aj bohatým zastúpením rekvizít spojených so zvykoslovným kalendárom výročných sviatkov, predovšetkým zo zimného obdobia s veľmi zaujímavou obradovou skupinou tzv. novoročných „dziadov“ (príznačné sú pre nich archaické obsahy a farebné oblečenie a rekvizity). Veľmi zaujímavá je aj zbierka ľudového umenia, staršieho i súčasného: rezby, maľby – aj na skle, krepových ozdôb, výšivky a ďalších. Viacerí tvorcovia týchto diel sú významnými ľudovými umelcami v domácom meradle, ako Józef Hulka, Anna Ficoń alebo Michał Boczek. Expozícia obsahuje aj ľudové hudobné nástroje typické pre Beskydy. Mnohoročná spolupráca s ľudovými tvorcami, organizácia súťaží a tematických výstav prispela k obohateniu múzejného fondu tradičného ľudového umenia o súčasne výrobky a bohatý dokumentačný materiál.

Múzeum vedie početné aktivity spojené s popularizáciou a ochranou bohatstva ľudovej kultúry a umenia regiónu, čo podporujú najmä súťaže, putovné, čiastkové a posúťažné výstavy, ako aj publikácie.

The Town Museum in Żywiec is located in the Old Castle and the buildings of the former Coachhouse and the Stable. The museum possesses collections in the following departments – history

and art, ethnography, archaeology, and nature as well as an archive collection, a library and photographs connected the Żywiec area. We can see the ex­hibits connected with the history and tradition

E 58

of the town including the garments of the Żywiec townspeople, the guild relics, the religious art of the region, the exposition of Jan Kazimierz Olpiński’s paintings, the exhibition on the owners of the Żywiec region and the architecture of the Old Castle.

The highlander room, the traditional folk costumes, processing the basic raw materials used in the household, the settlement, the flock tending, gingerbread and toys, the ritual art, the folk art – these are the topics describing the present ethno­ graphic exhibition dedicated to traditional material culture and the art of the Żywiec region highlanders. It is very spacious, well arranged and rich. It reflects the region’s heritage which preserved a lot of elements of the traditional folk culture to the present day.

We can learn about a lot of notions such as the settlement. We can learn how the Vlachs – the migrating shepherds, were using the highlands. They brought a specific type of alpine herding and techniques of animal products’ processing including milk, skins and wool. As a result of an interaction between the shepherds and the farmers those two originally different cultures became symbiotic.

You can also get to know the furnishing and the interior design of the highlander room from the beginning of the 20th century. There are clothes, equipment, household crockery and shepherd’s

hut equipment with tools, farming tools, and craftsmen products. We can learn here about the Żywiec toy-making center started in the second half of the 19th century and still existing. The museum collection presents the toys that have been made since the 1950s – birds, horses, cradles, wheelbarrows, ca­rousels, etc. There is also an outstanding ex­ hibition of the ritual art – props connected with the annual holidays primarily the winter holidays (especially “dzia­dy” most attractive winter ritual group).

The collection of the folk art is especially interesting and these are old and contemporary sculptures and paintings including glass paintings, there are also paper flowers and embroideries, etc. Many of the artists, whose works are presented here, are very well known in Poland and these are e.g. Józef Hulka, Anna Ficoń and Michał Boczek. You can also find typical instruments for the Beskids region here.

Multi-annual co-operation with the folk artists, organizing competitions, and theme-based exhibitions resulted in enriching the museum collection with contemporary works and a substantial number of documents.

Competitions, temporary exhibitions, and publications are the means through which the Museum popularizes and protects the folk culture and art in this region.

59

Galeria, Leszka Cieslika .

Zywiec

Kontakt/Contact: Galeria Leszka Cieślika Żywiec, ul. Magnoliowa 10 +48/33-861-82-14

W pobliżu górującego nad Żywcem Grojca stoi dom Leszka Cieślika. W ogrodzie zamieszkały jego rzeźby, podobnie jak w samym domu, wypełnionym drewnianymi i kamiennymi postaciami. To szczególnie urokliwe miejsce, pełne spokoju i ciepła.

Zaczął swoją rzeźbiarską pracę od drewna. Tak na poważnie – w 1998 r., po zakończeniu pracy zawodowej. W 2002 wziął udział w wystawie „Życie Chrystusa w sztuce ludowej” i zwrócił na siebie uwagę „Jezusem u słupa”, z charakterystycznymi dla ludowego rzeźbiarstwa cechami postaci. Rzeźbił już wtedy w kamieniu i w konkursie organizowanym w Nowym Sączu zdobył jedno z pierwszych miejsc. To był początek licznych sukcesów. Wystawy indywidualne prezentował w Czechach, Słowacji, Strasburgu (kamienne szopki), regularnie uczestniczy w konkursie „Patroni naszych kościołów” w Stryszawie i międzynarodowym konkursie rzeźb w kamieniu w Nowym Sączu.

Szczególnie upodobał sobie wizerunki Jezusa – frasobliwego, upadającego pod krzyżem, Nazarejczyka. Jego świat wypełniają też święci i błogosławieni (Kinga, Cyryl i Metody, Florian, Matka Teresa, Antoni, Franciszek, Jan Paweł II, Michał Tomaszek...), aniołowie i cherubini. Czasami pojawia się jakiś grajek lub pastuszek. Wykonane przez Leszka Cieślika w piaskowcu figury zdobią prywatne ogrody i domy, strzegą też beskidzkich dróg i bezdroży.

To artysta, który ciągle stara się doskonalić umiejętności i podejmuje nowe wyzwania. „Trzeba się nauczyć rozmawiać z kamieniem” – powiedział kiedyś o materiale, który oprócz twórczej wyobraźni, wiedzy i techniki potrzebuje jeszcze wielkiej cierpliwości. Ze swadą mówi o tym surowcu, jego cechach, wymaganiach, kaprysach – słucha się tej opowieści z przyjemnością, z poczuciem, że oto mamy do czynienia z kimś, kto kocha prawdziwie przedmiot swojej pasji.

Jest jeszcze jedna cecha, która sprawia, że warto odwiedzić dom i pracownię Leszka Cieślika. To fakt, że potrafi i chce się dzielić nie tylko swoją pasją, ale i umiejętnościami. Wielokrotnie prowadził warsztaty, ucząc nowych adeptów trudnej sztuki zmagania się z kamieniem. Może warto spróbować?

E 60

V blízkosti Grojca vyčnievajúceho nad Živcom stojí dom Leszka Cieślika. V záhrade sú nainštalované jeho rezby, tak isto aj doma, kde je plno drevených a kamenných postáv. Je to veľmi čarovné miesto, plné pokoja a tepla.

Jeho začiatky sú spojené s rezbárstvom v dreve. Začínal v roku 1998 po zakončení odbornej práce. V roku 2002 sa zúčastnil súťaže „Kristov život v ľudovom umení“ a pozornosť upútal prácou „Ježiš pri stĺpe“ vlastnosťami postavy príznačnými pre ľudového rezbára. Venoval sa už vtedy aj kamenosochárstvu a na súťaži organizovanej v Nowom Sączi získal jedno z prvých miest. To bol začiatok jeho početných úspechov. Individuálne výstavy mal v Čechách, na Slovensku, v Štrasburgu (betlehemy z kameňa), je cyklickým účastníkom súťaže „Patróni našich chrámov“ v Stryszawe a medzinárodnej súťaže kamenných rezieb v Nowom Sączi.

Zvlášť sa mu zapáčili podoby Krista – trpiteľa, padajúceho pod krížom, Nazaretského. Jeho svet bol naplnený aj svätcami a blahoslavenými (Kinga, Cyril, Metód, Florián, Matka Terézia, Anton, František, Ján Pavol II., Michal Tomaszek...), anjelmi a cherubínmi. Niekedy sa objavoval aj nejaký hudobník alebo pastierik. Plastiky z pieskovca vytvorené Leszkom Cieślikom zdobia súkromné záhrady a domy, strážia beskydské cesty a rázcestia.

Je to umelec, ktorý neustále zdokonaľuje svoje schopnosti a prijíma nové výzvy. „Je potrebné naučiť sa rozprávať s kameňom“ – povedal voľakedy o materiály, ktorý okrem tvorivej predstavivosti, znalosti a techniky si vyžaduje veľkú trpezlivosť. S mnohovravnosťou hovorí o tejto surovine, jej vlastnostiach, požiadavkách, rozmaroch – tieto rozprávania sa počúvajú s potešením a pocitom, že máme dočinenia s niekým, kto má naozaj rád predmet svojej záľuby.

Je ešte jedná vlastnosť, ktorá spôsobuje, že sa oplatí navštíviť dom a dielňu Leszka Cieślika.

Je to fakt, že sa vie a chce podeliť nielen o svoju záľubu, ale aj schopnosti. Mnohokrát viedol dielne, učil nováčikov namáhavého umenia ako bojovať s kameňom. Možno sa to oplatí skúsiť?

61

Leszek Cieślik’s house is located near the Grojec Mount in Żywiec. His garden is full of sculptures as well as his house – wooden and stone ones. It is an especially charming place full of peace and warmth.

He started with wood sculpting. It became a serious job when he finished his professional work in 1998. In 2002 he took part in an exhibition called “The life of Christ in the art” and he caught many people’s attention with his work “Jesus at the pole” with characteristic figure features for the folk art.

He had already been working with stone sculpting and he was one of the winners of the competition orga­nized in Nowy Sącz. It was just the beginning of great success that he achieved. His individual exhibitions were presented in the Czech Republic, Slovakia, and Strasbourg (stone nativity scenes). He regularly participates in the competition called “The patrons of our churches”, which is held in Stryszawa as well as in the international competition for stone sculptures organized in Nowy Sącz.

He especially got interested in the figure of Christ – the Pensive One, Falling under the cross or the ­Nazarene. His life is also filled with the figures of saints, angels, and cherubs. Sometimes a musician or a shepherd boy appear. The sandstone figures made by Leszek Cieślik can be found in houses and gardens of private collectors or they “guard” roads and wastelands of The Beskids Mountains.

It is an artist who is constantly trying to perfect his skills and he takes up new challenges. “You need to learn how to talk to stone” he once said about the material which not only requires your creativity, knowledge, and technique but also your patience. He talks with the volubility about this material – its features, requirements and its va­garies and when you listen you realize that the person speaking really loves his passion.

There is one more factor making the house and the workshop of Leszek Cieślik worth visiting. It is a fact that not only can he share his abilities with others but is also willing to do so. On numerous occasions, he hosted workshops teaching others this difficult art of struggling with a stone. Maybe it is worth trying.

E 62

Izba Twórcza Józefa Hulki Łekawica , Kontakt/Contact: Izba Twórcza Józefa Hulki Łękawica, ul. Twórcza 16 +48/33-865-16-67

Józef Hulka z Łękawicy należy do najwybitniejszych artystów ludowych, autentycznych, samorodnych. Posiadł umiejętność utrwalania i przekazywania specyficznego ludowego pojmowania rzeczywistości.

Uprawia rzeźbę, malarstwo na szkle, plastykę obrzędową – we wszystkich tych dziedzinach osiągając mistrzostwo. Ma charakterystyczny, rozpoznawalny styl. Ulubione tematy to postacie świętych i sceny biblijne, ewangeliczne zdarzenia. Wykonuje też scenki rodzajowe i postacie historyczne. Różne warianty tego samego tematu potraktowane są raz jako rzeźba pełna, raz jako płaskorzeźba, głównie w drewnie lipowym i olchowym, a także brzozowym.

Najczęściej pozostawione w stanie surowym, ale i malowane – tym zajmowała się przede wszystkim Anna Hulka (zm. 2009), żona Józefa. Małżonkowie często pracowali wspólnie.

Drewno to podstawowy surowiec rzeźbiarski mistrza z Łękawicy. Ale już jako dojrzały, uznany twórca zaczął rzeźbić w kamieniu. Ostatnio, mając 92 lata, spróbował swoich sił w linorycie. Jako chłopak zaczął wykonywać rekwizyty kolędnicze: gwiazdy, a z czasem szopki – charakterystyczne, dwuwieżyczkowe, piętrowe – kukiełki do szopek, maski, kozy. Hulka nie tylko tworzył szopki, ale i kolędował z nimi (podobnie jak z gwiazdą) po wsi, przedstawiając autorskie widowisko kukiełkowe. Zapamiętane przez niego stare teksty kolędnicze czy pieśni i pastorałki są prawdziwymi skarbami dla folklorystów.

W 1990 r. w rodzinnym domu założyli z żoną izbę twórczą. Zgromadzone są tam prace z całego życia. To miejsce, gdzie zapoznać się można ze wspaniałym, imponującym twórczym dorobkiem ludowego artysty. Jeśli dodać do tego możliwość spotkania się z Józefem Hulką i obejrzenia autorskiego przedstawienia szopkowego, to powiedzieć można tylko tyle, że koniecznie trzeba tu przyjechać. To człowiek wielu talentów, wciąż ciekawy świata, chętnie podejmujący nowe wyzwania, lubiący rozmawiać, dzielić się wspomnieniami i przemyśleniami, piszący, mający aktorskie zacięcie. Trudne życie, ciężka praca i obowiązki nie odebrały mu ani potrzeby, ani radości tworzenia. Dzieli się nią szczodrze ze wszystkimi, którzy chcą jej doświadczyć.

63

Józef Hulka z Łękawicy patrí k najvýznamnejším ľudovým autentickým insitným umelcom.

Nadobudol schopnosť zachytiť a odovzdať špecifický ľudov ý pohľad na skutočnosť. Venuje sa rezbárstvu, maľbe na skle, vianočným obradovom rekvizitom – vo všetkých týchto oblastiach je majstrom. Vyznačuje sa charakteristickým a známym štýlom.

Jeho obľúbené témy sú postavy svätcov a výjavy z Biblie, udalosti z evanjelií, vytvára aj žánrové scénky a historické postavy. Tie isté témy spracúva vo viacerých formách, niekedy ako rezby, inokedy zas ako reliéfy hlavne v lipovom a jelšovom dreve, občas aj v brezovom dreve. Najčastejšie jeho diela ostávajú v surovom stave, inokedy sú maľované. Tým sa zaoberala Jozefova manželka Anna Hulka (zosnulá v roku 2009). Manželia často pracovali spoločne.

Drevo bolo základnou surovinou rezbárskeho majstra z Łękawice. Už ako zrelý, uznávaný tvorca sa začal venovať aj kamenosocharstvu. Naposledy ako 92-ročný skúšal svoje sily v linoryte. Ako chlapec začal robiť rekvizity pre koledníkov: hviezdy, neskôr betlehemy – typické s dvoma vežami, poschodové – bábky do betlehemov, masky, kozy. Hulka nielen robil betlehemy, ale s nimi aj chodil (rovnako ako s hviezdou) po dedine, uvádzal pritom autorské bábkové divadielko. Staré kolednícke texty či pesničky, ktoré si zapamätal, sú skutočnými drahokamami pre folkloristov.

V roku 1990 v rodinnom dome vznikla Tvorivá izba Anny a Józefa Hulków. Práce, ktoré sú tam sústredené, pochádzajú z celého životného obdobia. Je to miesto, kde spoznáme vynikajúce životné dielo ľudového umelca. A k tomu môžeme pridať aj možnosť stretnúť sa s Józefom Hulkom a pozrieť si autorské bábkové betlehemské predstavenie. Môžeme povedať už len toľko, je to zážitok. Je to človek mnohých talentov, naďalej sa živo zaujímajúci o svet okolo seba, rád ide v ústrety novým výzvam, rád sa rozpráva, podelí sa o spomienky a názory, píše, má v sebe hereckého ducha. Komplikovaný život, ťažká práca a povinnosti mu nezabránili v tom, aby sa venoval tvorbe s radosťou. Rád sa o ňu delí so všetkými, ktorí sa chcú ňou obohatiť.

E 64

Józef Hulka from Łękawica belongs to one of the most outstanding raw folk artists. He possessed the skill of preserving and handing down specific folk understanding of reality.

He is a sculptor, he paints on the glass and, creates ritual art and he achieves mastery in all these areas. His style is characteristic, easy to recognize. His favourite themes are saints, biblical scenes, gospel events, he also does genre scenes and historical figures. There are different versions of the same theme – sometimes a full sculpture or a relief (mostly a wooden one – in a lime tree, an alder or a birch).

Most often it is left raw but sometimes it was painted and this was Anna Hulka’s activity. Unfortunately, Józef Hulka’s wife died in 2009.

They often worked together.

Wood is a basic sculpting material of a master from Łękawica. As a mature, recognized artist, Józef Hulka started to work in a stone as well. Lately, being 92 years old, he has tried to do linocut.

As a boy he started making props for carol-singers – stars, nativity scenes -characteristic ones with two towers and several floors, figures, masks, and goats. Not only did Hulka create the nativity scenes but he also went wassailing with them in the village, during which a puppet nativity play was presented. The old folk carols that he still remembers are real treasures to folklorists.

In 1990 he and his wife started this Anna and Józef Hulka Artistic Chamber in their family house. We can see works that have been collected throughout their whole life. It is a place where one can learn about wonderful and impressive works of art of this folk artist. If we add that it is also possible to meet Józef Hulka in person and see an original nativity play – that means that this place is really worth visiting. Józef Hulka is a man of numerous talents, still curious about the world, he willingly takes up new challenges, is keen on talking and sharing his memories and opinions, still writing and having verve for acting. In spite of his difficult life, hard work and duties he still has a desire and joy to create. He shares it with all those who are willing to experience it.

65

. Etnopark Zywiecki Park Etnograficzny , , Slemien Obszerny teren, piękne położenie, cisza i wszechogarniający spokój. To pierwsze wrażenia odwiedzających skansen w Ślemieniu. Wokół widać wzniesienia, z typową dla tego terenu szachownicą pól i łąk, domami i zagrodami, zalesionymi szczytami. Na stokach stoją współczesne zabudowania, ludzie pracują w polu, krzątają się w zagrodach, podróżują samochodami, słychać odgłosy wsi... zwykłe, prawdziwe życie, otaczające kawałek świata, który już przeminął. Ma to niezwykły urok.

Wita nas piękna, stara szkoła z Rychwałdu. Potem spichlerz z Suchej, kuźnia ze Ślemienia, chałupa z Łękawicy, urokliwa chałupina zielarki z Korbielowa, a pomiędzy nimi kapliczka z Frasobliwym wykonana przez Józefa Hulkę i inne przydrożne świątki... Dotąd stoi tu 17 obiektów, a następne, już przygotowane do posadowienia, czekają na swój czas (w planach kościół, żydowski dom modlitewny, leśniczówka, tartak o napędzie wodnym). To obiekty autentyczne, pochodzące z różnych okresów i miejscowości na terenie Beskidu Żywieckiego.

Odwzorowują układ urbanistyczny i zabudowę tego obszaru. Są ponadto trzy studnie, każda o innym sposobie pobierania wody. We wnętrzach obejrzeć możemy typowe wyposażenie chałup i ekspozycje obrazujące różne aspekty życia górali. Jest też małomiasteczkowa apteka.

Swego rodzaju specjalnością ślemieńskiego skansenu jest roślinność. Od samego początku przy poszczególnych obiektach odtwarzany jest – na podstawie badań archiwalnych – typowy ogród, każdy inny. Rośliny są tak dobrane, żeby w każdej porze roku oddawać charakter dawnego otoczenia domostw i gospodarstw. Powoli sadzone są również drzewa, planowane jest odtworzenie typowych sadów.

Ale nie tylko przeszłość tu króluje, również dzień dzisiejszy ma swoje miejsce. I to nie tylko poprzez odwiedzających skansen młodych ludzi, czyli szkolne czy wycieczkowe grupy, które biorą udział w zajęciach edukacyjnych. Mogą to być prelekcje Kontakt/Contact: Etnopark – Żywiecki Park Etnograficzny połączone z prezentacjami, poŚlemień, ul. Łączna 2a, +48/534-631-330 www.etnopark.pl, etnopark@slemien.pl kazami, pogadanki związane z dziedzictwem kulturowym E 66

Żywiecczyzny (np. stroje regionalne, gwara, folklor muzyczny, obrzędowość). W skansenie odbywa się co roku plener malarski. Ożywiają to miejsce różnego typu imprezy, które przyciągają chcących miło i ciekawie spędzić czas. Można tu wziąć udział w Festiwal Ginących Zawodów, Wielkim Dniu Pszczół albo Góralskich Posiadach. Można też po prostu przyjechać, pobyć, poszukać ukojenia, zakosztować ciszy.

To wciąż skansen w budowie – jeszcze wiele wyzwań przed muzealnikami, wiele niezrealizowanych do końca przedsięwzięć – ale już miejsce niezwykłe. Kojące i pobudzające zarazem... miód na serce współczesnego zabieganego człowieka.

Rozľahlé územie, krásna poloha, ticho a všadeprítomný pokoj. Sú to prvé dojmy návštevníkov skanzenu (Etnopark – Živiecky etnografický park) v Ślemieniu. Dookola obklopený pahorkatinou so šachovnicou polí a lúk, domov a usadlostí, so zalesnenými vrcholmi typickými pre toto územie. Na svahoch stoja súčasné stavby, ľudia pracujú na poliach, krútia sa vo dvoroch, cestujú autami, počuť zvuky dediny... obyčajný život obklopujúci časť sveta, ktorá už pominula. Má to v sebe neobyčajné čaro.

Vitá nás krásna, stará škola z Rychwałde. Ďalej sýpka zo Suchej, vyhňa zo Ślemienia, drevenica z Łękawicy, očarujúca chalúpka bylinkárky z Korbielowa, medzi nimi je kaplnka

67

s ­K ristom trpiteľom vyrobená Józefom Hulkom a ďalšie božie muky. Doposiaľ sa tu nachádza 17 objektov a ďalšie sa pripravujú na inštaláciu (naplánovaný je kostol, židovský dom modlitby, horáreň, píla na vodný pohon). Sú to autentické stavby, pochádzajúce z rozličných období a obcí z územia Živieckych Beskýd. Odzrkadľujú urbanistické rozmiestnenie a zástavbu tohto územia. Okrem toho sú tu tri studne a každá má iný spôsob čerpania vody. V interiéroch si pozrieme typické zariadenie domov a expozície znázorňujúce rozličné oblasti života goralov. Je tu aj malomestská lekáreň. Špecialitou ślemieńského skanzenu svojho druhu je rastlinstvo. Od začiatku je pri jednotlivých objektoch rekonštruovaná – na základe archívnych výskumov – typická záhrada, každá iná. Rastlinstvo sa vyberá tak, aby v každom ročnom období odzrkadľovalo chara­kter okolia domácnosti a hospodárstva. Postupne sa sadia aj stromy. Je naplánovaná aj rekonštrukcia typických ovocných záhrad.

Prevláda tu nielen minulosť, svoje miesto má aj súčasnosť. Nielen v osobách mladých návštevníkov, či školských výletníkov, ktorí sa zúčastňujú vzdelávacích dielní. Konajú sa aj prednášky spojené s prezentáciou, ukážkami, rozhovormi na tému kultúrneho dedičstva živieckeho regiónu (napr. kroje, hudobná folklór, obradový folklór).

V skanzene sa každý rok uskutočňuje plenér maľovania vo voľnej prírode. Životascho­ pnosť tohto miesta sa prejavuje prostredníctvom rozličných podujatí, ktoré priťahujú záujemcov a umožňujú príjemne stráviť čas. Je možné zúčastniť sa „Festivalu zanikajúcich povolaní“, „Veľkého dňa včiel“ alebo „Goralskej besedy“. Môžeme prísť len tak, pobudnúť, nájsť pokoj, ochutnať ticho.

Skanzen je ešte vo výstavbe – mnohé výzvy stoja pred pracovníkmi skanzenu, mnohé nedokončené veci – ale už teraz je to výnimočné miesto. Súčasne utišujúce a povzbudzujúce... liek na srdce súčasného uponáhľaného človeka.

E 68

The large area, beautiful location, peace, and quiet – these are the first impressions of people who visit the Etnopark – the Żywiec Ethnographic Park in Ślemień. The place is surrounded by hills covered with meadows, fields, households, and forests. There are modern buildings on the slopes, people are working in the fields, in their households, they are travelling in their cars, you can hear the sounds of a village life that surrounds the piece of the world that is already gone. It is really charming.

You are welcomed by the old school building from Rychwałd, then there are a granary from Sucha Beskidzka, a smithy from Ślemień, an old peasant house from Łękawica, a small hut of an herbalist from Korbielów and among these all buildings there is a small shrine with the Pensive Christ made by Józef ­Hulka and other wayside shrines. So far there are 17 building here and there are still more to be built. They are waiting for their turn. The plans include a church building, a Jewish house of prayer, a forester’s lodge and a water mill. All the building are authentic and they come from different places in the Żywiec Beskids area. They reflect this region’s urban planning and development. There are three different wells. Inside we can see typical arrangement and equipment as well as exhibitions presenting different aspects of highlanders’ life. You will also find a small-town pharmacy.

The greenery is specific here. From the very beginning, a typical garden layout is recreated for each building. It is done with the help of the archives. The plants are specially chosen for each building so that each season they depict the character of each building. Trees are planted very slowly and it is planned to recreate the original orchards.

It is not only the past that dominates here, we can also notice the present day here. This is not only thanks to the young people visiting this place and participating in various educational classes. There are also other activities organized here such as lectures and presentations, shows, discussions connected with the cultural heritage of the Żywiec area (regional costumes, dialect, music folklore or rituals). Every year plein-air painting is organized in the Park. Other events also attract people who want to spend their time nicely here. You can participate in the Dying Professions Festival, the Great Day of the Bees or Highlander Meetings. You may on the other hand just arrive and spend some time in this serene quiet.

The place is still under construction – there are so many challenges before the musicologists, many unfinished enterprises – but the place is already unique. It is soothing and stimulating at the same time – a balm to contemporary, busy man’s heart.

69

Muzeum Stara Chałupa Milówka

Miejsce to obrosło legendą, jakoby mieli nocować tu dwaj polscy monarchowie: Jan Kazimierz uchodzący przed Szwedami oraz Jan III Sobieski w drodze na Wiedeń. Co prawda legendom do końca wierzyć nie można, ale podobno w każdej z nich jest ziarnko prawdy. A owo miejsce istnieje naprawdę...

Nieopodal głównej drogi, wiodącej przez Milówkę (leżącą w dolinie Soły, na pograniczu Beskidu Śląskiego i Żywieckiego), stoi jeden z najstarszych obiektów ludowej architektury drewnianej na Żywiecczyźnie – chałupa wzniesiona w 1739 r. przez milowskiego karczmarza Piotra Gorela, wspomnianego w „Dziejopisie Żywieckim” Andrzeja Komonieckiego.

Na przestrzeni wieków obiekt przechodził w ręce kolejnych właścicieli. Prócz wyrytego napisu z datą powstania na środkowym tragarzu izby widnieje jeszcze jeden, tym razem polsko-łaciński napis informujący o gruntownej renowacji budynku w 1760 r. przez drugiego właściciela – urzędnika folwarku w Węgierskiej Górce, Sebastiana Caputę. To jemu przypisuje się wybudowanie podpiwniczonej komory na przedłużeniu sieni. OstatniKontakt/Contact: mi właścicielami byli członkowie rodziMuzeum Stara Chałupa, Milówka, ul. Piastowska 1 ny Kąkolów. Chałupa należała do nich aż Gminny Ośrodek Kultury, Milówka, ul. Dworcowa 1 do lat 70. XX w. Obiekt został udostępnio+48/33-863-73-99, www.gok.milówka.pl gok.milowka@interia.pl ny do zwiedzania od 1988 r. i obecnie jest własnością Gminy Milówka.

Chałupa jest konstrukcją typowo zrębową – ma dach pokryty gontem, a wypełnienie pomiędzy belkami jest z mchu (najstarsza forma budownictwa). Układ pomieszczeń ma obrazować połowę XIX w. Na skos od pieca z otwartym paleniskiem znajduje się tzw. święty kąt, gdzie wiszą obrazy świętych, a drewniany stół pełnił funkcję ołtarza, przy nim posiłki spożywano tylko od święta. Uwagę zwraca pięknie zdobiona skrzynia posagowa, którą otrzymywała dziewczyna wychodząca za mąż – delikatna ornamentyka była bardzo popularna i chętnie umieszczana nie tylko na przedmiotach domowego użytku, ale i na strojach.

E 70

Interesujące jest zobaczyć miejsce, którego wnętrze zostało utrwalone w filmie „Wesele”, a także na obrazie Józefa Pieniążka – malarza wynajętego przez Habsburgów, któremu tak się spodobało, że postanowił je uwiecznić.

W Starej Chałupie i w drugim zabytkowym budynku przeniesionym z Przyłękowa oraz na terenie należącym do obiektu urządzane są imprezy – biesiady, plener rzeźbiarski, koncerty folklorystyczne, odbywają się tu Żywieckie Gody, warsztaty sztuki ludowej (garncarstwo, malarstwo na szkle, ceramika, rzeźba w drewnie, tkactwo).

Stará drevenica v Milówke má svoju legendu, podľa ktorej tam nocovali dvaja poľskí panovníci: kráľ Ján Kazimír, utekajúci pred Švédmi, a kráľ Ján III. Sobieski cestou na Viedeň.

Avšak legendám by sa nemalo úplné veriť, pritom vraj v každej z nich je aspoň zrnko pravdy. Pričom toto miesto existuje naozaj...

Hneď vedľa hlavnej cesty, vedúcej cez Milówku (situovanú v doline Soły, na pohraničí Sliezskych a Živieckych Beskýd), stojí jeden z najstarších objektov ľudovej drevenej architektúry v Živieckom regióne – drevenica postavená v roku 1739 milówským krčmárom Piotrom Gorelom, spomínaným v „Dziejopisie Żywieckim“ (Popise dejín Živca) autora Andrzeja ­Komonieckeho.

71

Na rozhraní storočí bol objekt vo vlastní­ ctve viacerých majiteľov. Okrem vyrezaného nápisu s dátumom vzniku na prostrednom tráme izby je viditeľný ešte jeden, tentoraz poľsko-latinský názov informujúci o celkovej obnove stavby v roku 1760 v poradí druhým majiteľom – úradníkom na statku vo Węgierskej Górke, Sebastianom Caputom. Práve jemu sa pripisuje výstavba pivničnej komôrky pod priestorom predĺženej predsiene. Poslednými vlastníkmi boli členovia rodiny Kąkolov. Drevenica im patrila až do 70-tých rokov 18. storočia. Objekt je sprístupnený návštevníkom od roku 1988 a v súčasnosti patrí Obci Milówka.

Drevenica je typickou zrubovou konštrukciou – má šindľovú strechu a škáry medzi jednotlivými trámami sú vypchaté machom (najstaršia forma výstavby). Rozmiestnenie izieb je typické pre polovicu 19. storočia. Šikmo od pece s otvoreným ohniskom sa nachádza kultový kút, kde sú zavesené obrázky svätcov, drevený stôl plnil úlohu oltára, jedávalo sa pri ňom iba na sviatky. Pozornosť upúta i krásne vyzdobená truhla na oblečenie, ktorú prinášala nevesta ako veno – jemná ornamentika bola veľmi populárna a s ochotou nanášaná nielen na úžitkové predmety, ale aj na odevy.

Je zaujímavé pozrieť si miesto, ktorého interiér bol zvečnený vo filme „Svadba“, ako aj

E 72

na obraze Józefa Pieniążka – maliara prenajatého Habsburgovcami, ktorému sa interiér tak zapáčil, že sa ho rozhodol zvečniť.

V starej drevenici a v druhej pamiatkovej stavbe presťahovanej z Przyłękowa, ako aj v areáli patriacom k celému objektu sa usporadúvajú podujatia – veselice, rezbársky plenér, folklórne koncerty, uskutočňujú sa tam Żywieckie Gody, dielne ľudového umenia (hrnčiarstvo, maľba na skle, keramika, rezba v dreve, tkáčstvo).

The Old Hut in Milówka. The place itself is already legendary since it is assumed that two polish monarchs were supposed to stay overnight here and these were – Jan Kazimierz fleeing from the Swedes and Jan Sobieski III on his way to Vienna.

Admittedly we cannot fully trust legends but they say each legend has some elements of truth. The place itself exists for real.

There is one of the oldest examples of the folk wooden architecture in the Żywiec region, a hut built in 1739 by Piotr Gorel, the publican from Milówka, who is mentioned in the Żywiec Chronicle written by Andrzej Komoniecki. It is situated near the main road running through Milówka (which lies in the Soła river valley, on the border between the Silesian Beskids and the Żywiec regions).

Over the centuries the building was passed to hands of the subsequent owners. Apart from the inscription with the erection date engraved on the middle ceiling joist of the room, there is one more engraving this time written in Latin informing about the thorough renovation of the building in 1760 carried out by the second owner – a folwark clerk in Węgierska Górka – Sebastian Caputa. He is credited with building the chamber with basement in the extension of the hallway. The members of the Kąkol family were the last owners. The hut belonged to them until the 70s of the 20th century. The building has been opened for visiting since 1988 and now it is owned by Milówka Rural Commune.

The hut has a log frame structure – the roof is covered with shingles and it has a moss filling between the beams (the oldest building form), the layout of the building is to portray the middle part of 19th century. There is a so-called holy corner with paintings of the saints diagonally to the furnace with the open kitchen fire. The wooden table, situated in this holy corner, functioned as an altar and meals were eaten by it only during important holidays. A beautifully adorned dowry chest attracts the attention. It used to be given to a girl who was getting married. Delicate ornaments were very popular and frequently put not only on everyday objects but also on clothes.

It is very interesting to see a place whose interior was used in the film “Wesele” (The Wedding) and portrayed by Józef Pieniążek, a painter hired by the Habsburgs because he liked the place very much.

All kinds of events are organized in this Old Hut, in another historic building brought from Przyłęków and on its premises. These events are banquets, plain-air sculpting, folk concerts, Żywieckie Gody, folk art workshops (pottery, glass painting, ceramics, wood sculpting, weaving).

73

Izba Regionalna Gronicek Glinka Glinka leży w gminie Ujsoły w Beskidzie Żywieckim, graniczącej ze Słowacją. Powstała w XVIII w., w malowniczej dolinie potoku o tej samej nazwie.

Od 2000 r. Goło Gospodyń Wiejskich, przy współpracy Rady Sołeckiej, zaczęło gromadzić obiekty związane z tutejszą kulturą i sposobem życia mieszkańców. Zdobyte unijne środki finansowe pozwoliły na zaadaptowanie nieużywanego budynku i uruchomienie wystawy (2010). Wypełnia ją zbiór przedmiotów i dokumentów związanych z życiem codziennym wsi. Są tu stroje ludowe, instrumenty, maszyny i urządzenia używane w gospodarstwie domowym (krosna, gajdy do noszenia wody, sieczkarnia, drewniane naczynia, żarna itd.) oraz rękodzieło – koronki, kwiaty bibułkowe, hafty.

Izba Regionalna pełni także funkcję edukacyjno-rekreacyjną, jest wykorzystywana w działaniach związanych z animacją życia kulturalnego i do zajęć świetlicowych. Prowadzone są tu warsztaty artystyczne i odbywają się kameralne imprezy kulturalne oraz wystawy. Koło Gospodyń Wiejskich oferuje zainteresowanym zajęcia z rękodzieła i gotowania tradycyjnych potraw. To miejsce spotkań wiejskich organizacji i stowarzyszeń, a także młodzieżowych czy rodzinnych.

Obok Izby utworzono ścieżkę dydaktyczną, rodzaj, miniskansenu, gdzie poznać można maszyny i sprzęty używane dawniej do prac polowych.

E 74

Glinka sa nachádza v Obci Ujsoły v Živieckych Beskydách susediacich so Slovenskom. Vznikla v 18. storočí v malebnej doline potoka s tým istým názvom.

Od roku 2000 Spolok vidieckych gazdiniek v spolupráci s richtárskou radou začal zhromažďovať predmety spojené s tunajšou kultúrou a životným štýlom obyvateľstva. Získané prostriedky z Európskej únie umožnili prispôsobiť nepoužívanú budovu a sprístupniť v nej expozíciu (2010). Nachádza sa v nej zbierka predmetov a dokladov spojených s každodenným životom dediny. Sú tu ľudové hudobné nástroje, stroje a zariadenia používané v domácnostiach (tkáčske stavy, putne na vodu, rezačka, drevený riad, ručný mlynček a pod.), ako aj ručné práce – čipky, kvety z krepového papiera, výšivky.

Regionálna izba Gronicek v Glinke spĺňa aj vzdelávaco-rekreačnú úlohu, využíva sa pri aktivitách spojených s animátorskou činnosťou kultúrneho života a vedením klubových aktivít. Konajú sa tam umelecké dielne a uskutočňujú sa komorné kultúrne podujatia, ako aj výstavy. Spolok vidieckych gazdiniek ponúka záujemcom dielne ručných prác a varenia tradičných jedál. Je to miesto stretnutí vidieckych organizácií a združení, ako aj mládežníckych alebo rodinných.

Popri Izbe bol otvorený aj didaktický chodník, druh akéhosi malého skanzenu, kde sa dájú spoznať stroje používané voľakedy pri poľných prácach v poľnohospodárstve.

Kontakt/Contact: Izba Regionalna Gronicek, Glinka +48/33-864-70-48, 33-862-59-51

Glinka is situated in Ujsoły Rural Commune in the Żywiec Beskids region, on the border with Slovakia. It was founded in the 18th century in the picturesque valley of the stream having the same name.

The Farmer’s Wives’ Association along with the Village Council have been collecting objects connected with the local culture and the local people’s lifestyle since 2000. EU financial resources helped to convert unused building into exhibition area in 2010. It is full of objects and documents connected with the everyday life of a village. You can find traditional folk costumes here as well as instruments, machines and devices used in households (looms, carrying poles, chaff cutter, wooden pots, quern-stones, etc.) and handicraft – lace, tissue paper flowers, embroidery.

The Regional Chamber Gronicek functions also as an educational and recreational center. It is used in all kinds of activities connected with the promotion of culture and running clubhouse classes. There are artistic workshops conducted here along with small cultural events and exhibitions. The Farmer’s Wives’ Association offers handicraft and traditional dishes cooking classes to all those who are interested. It is a place where local village organizations and associations meet along with youth and family ones.

Near the Chamber, there is a didactic path created – a type of a small open air museum where you can see machines and devices used for field work in old times.

75

F 76

Beskid Żywiecki. Północne stoki masywu należą do Zawoi, południowe i wschodnie m.in. do Zubrzycy Górnej i Orawskiej Półgóry, zachodnie to Żywiecczyzna. Sąsiaduje z nim Beskid Makowski. Nad przecinającą go rzeką Skawą leżą m.in. Sucha Beskidzka i Maków Podhalański. Sidzina położona jest na granicy Pasma Policy i Beskidu Oraw­ sko-Podhalańskiego.

F

Živiecky Beskyd. Severné svahy masívu patria do Zawoje, južné a východné o. i. do Hornej Zubrice a Oravskej Polhory, západne to je Živiecky región. V susedstve s ním sa nachádza Makowský Beskyd. Pri rieke Skawe sa nachádza o. i. Sucha Beskidzka a Maków Podhalański.

Sidzina je situovaná na hranici horského pásma Polica a Oravsko-podhalských Beskýd.

The Żywiec Beskids. The northern slopes of the range belong to Zawoja, the southern and the eastern slopes to Zubrzyca Górna and Oravska Polhora and the western slopes to the Żywiec Re­ gion. Sucha Beskidzka and Maków Podhalański lie by the Skawa river which flows through the Ma­ ków Beskids. Sidzina is situated on the border between the Polica Range and the Orava Beskids.

Stryszawa

77

W Suchej Beskidzkiej w zamkowym parku znajduje się budynek noszący nazwę Domek Ogrodnika. Tam mieści się dział etnograficzny suskiego Muzeum Miejskiego, utworzony w 2010 r. na podstawie kolekcji, którą instytucja ta otrzymała od Towarzystwa Miłośników Ziemi Suskiej i uzupełniła.

Muzeum od 2007 r. mieści się w południowo-wschodnim skrzydle renesansowego zamku zwanego małym Wawelem. Posiada także działy: historyczny, edukacji i promocji oraz pracownię digitalizacyjną. Zaprasza na wystawy stałe i czasowe, przygotowuje konferencje naukowe, przeprowadza konkursy (np. historyczno-geograficzny dotyczący dziedzictwa kulturowego „Ocalić od zapomnienia – Sucha Beskidzka i okolice”), prowadzi działalność wydawniczą i uczestniczy w różnych przedsięwzięciach w mieście, chociażby w Suskim Jarmarku Kulturalnym. Ciekawą inicjatywą jest umieszczony na stronie internetowej elektroniczny rejestr kapliczek.

Ekspozycja etnograficzna nawiązuje do życia codziennego górali babiogórskich i żywieckich. Wystawione zostały przedmioty użytku codziennego oraz narzędzia rzemieślnicze i maszyny rolnicze, takie jak choćby odrestaurowany ponad 200-letni warsztat tkacki czy trzepak do lnu. Wszystko zostało podzielone tematycznie. Jest także szałas pasterski, są przykłady lokalnej sztuki sakralnej. Uwagę zwiedzających mogą z pewnością przyciągnąć drewniane figurki zwane bucałkami. Są one zrobione z jednego kawałka brzozy, z zachowaniem fragmentów kory i zniekształKontakt/Contact: ceń drzewa. Nazwa wzięła się Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej – Domek Ogrodnika od nazwiska twórcy tych rzeźb Sucha Beskidzka, ul. Zamkowa 1 Mariana Bucały.

Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej Sucha Beskidzka

+48/33-874-26-05 www.muzeum.sucha-beskidzka.pl muzeum@sucha-beskidzka.pl

F 78

V Suchej Beskidzkej sa nachádza stavba, ktorá sa volá Domček záhradníka. Sídli tam etnografická zbierka Mestského múzea Suchej Beskidzkiej, ktorá vznikla v roku 2010 na základe zbierky, ktorú inštitúcií venoval Spolok milovníkov suského regiónu.

Múzeum sa od roku 2007 nachádza v juhovýchodnej časti renesančného zámku nazývaného malým Wawelom. Má viac časti: historickú, vzdelávaciu a propagačnú, ako aj digitalizovanú pracovňu. Pozýva na expozície a putovné výstavy, pripravuje vedecké konferencie, súťaže (napr. historicko-zemepisnú tykajúcu sa kultúrneho dedičstva „Zachrániť od zabudnutia – Sucha Beskidzka a okolie“), vedie vydavateľskú činnosť a zúčastňuje sa na rozličných aktivitách v meste, napríklad „Suskom kultúrnom jarmoku“. Zaujímavou iniciatívou je zoznam kaplniek, publikovaný na webovom sídle.

Etnografická expozícia nadväzuje na každodenný život babohorských a živieckych goralov. Prezentované sú aj predmety každodennej potreby, ako aj remeselnícke náradie a poľnohospodárske stroje, napríklad obnovený, vyše 200-ročný tkáčsky stav alebo cerlica. Všetko je tematicky usporiadané. Je tam aj pastiersky salaš, príklady miestneho sakrálneho umenia.

Pozornosť návštevníkov s istotou vzbudia postavy nazývané „bucałki“.

Sú vytvorené z jedného kusa brezy s ponechanými prvkami kôry a deformáciami stromu. Názov vznikol od autora týchto rezieb Mariana Bucały.

There is a building called The Gardener’s Lodge in the castle park in Sucha Beskidzka. The ­Ethnographic ­D epartment of the Town Museum of Sucha Beskidzka is located there and it was established in 2010 due to the fact that this institution received a collection from the Association of the friends of the Sucha Beskidzka region which was later supplemented.

The Museum is located in the south-eastern wing of the renaissance castle also called the Little ­Wawel Castle. There are also other departments there such as – historical, educational, promotional and digit­ ization studio. Permanent and temporary exhibitions are organized here as well as academic conferences, competitions (e.g. history and geography contest on cultural heritage called “Save from oblivion – Sucha Beskidzka and its surroundings”). The Museum does publishing work as well and participates in all kinds of activities in town such as The Sucha Beskidzka Culture Fair. An electronic record of shrines on the Museum’s website seems to be a very interesting initiative.

Ethnographic exhibition refers to the everyday life of the highlanders from the Babia Góra and Żywiec regions. Everyday life objects and handcraft tools, as well as farming machines, are on exhibition here. You can find here items like over 200-year-old renovated loom or a scutching mill. Everything is theme set.

There is also a shepherd’s hut and examples of the local religious art. The visitors’ attention is especially drawn to wooden figures called “bucałki”. They are made of one piece of a birch tree block in which fragments of the bark are preserved together with deformations of a tree. The name of the figures is derived from the name of the artist who made them – Marian Bucała.

79

Izba Regionalna im. Emila Wacyka , Maków Podhalanski

Izba Regionalna w Makowie Podhalańskim mieści się w budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej. Swoją działalność rozpoczęła z inicjatywy Emila Wacyka i Kazimierza Stopy, a w obecnym miejscu funkcjonuje od 1978 r.

W placówce wystawiono przedmioty codziennego użytku, różnego rodzaju wagi, lampy, zegary, koszyki, metalowe miarki, gliniane dwojaki itd. Są także obrazy o tematyce religijnej, rzeźby i zabawki – starsze i nowsze wzory. Uwagę zwraca makowska szopka autorstwa Adama Kusia. Jest to jedyny tego rodzaju eksponat, który można w Izbie zobaczyć.

Szczególnie fascynuje staranność jej wykonania.

W Izbie Regionalnej można zapoznać się ze sztuką białego haftu makowskiego, który jest specjalnością tego regionu. Jest to płaski haft podszywany z elementami dziurkowanymi oraz toleda. Większość eksponatów podarowała znakomita makowska twórczyni Kontakt/Contact: Anna Koziana. Ale jest też np. bardzo Miejska Biblioteka Publiczna, Maków Podhalański ciekawa stara, aż 100-letnia serweta. ul. 3 Maja 24, +48/33-877-13-41 W szklanych gablotach umieszczono www.makowskakultura.naszabiblioteka.com bibliotekamakow@onet.eu także serwetki wykonane kolorowymi nićmi lub na kolorowym płótnie.

Pozostała część ekspozycji obejmuje pamiątki związane z historią Makowa Podhalańskiego oraz z drugą wojną światową (a zatem mundury, zdjęcia, listy itp.).

Izba Regionalna ma duże znaczenie dla lokalnej społeczności. Dzięki takim ekspozycjom kolejne pokolenia poznają swoją przeszłość i tradycję przodków. Jest to także miejsce spotkań mieszkańców.

Regionálna izba Emila Wacyka v Makowe Podhalańskom sa nachádza v budove Mestskej verejnej knižnice. Svoju činnosť začala z iniciatívy Emila Wacyka a Kazimierza Stopy a na terajšom mieste pôsobí od roku 1978.

V izbe sa prezentujú predmety každodennej potreby, váhy rôzneho druhu, lampy, hodiny, košíky, kovové meracie prístroje, hlinené spojené nádoby a pod. Sú tu aj obrazy s náboženskou tematikou, rezby a hračky – staršie a novšie vzory. Pozornosť priťahuje aj makovský betlehem autora Adama Kusia. Je to jediný exponát tohto druhu, s ktorým sa môžeme v Izbe stretnúť. Upúta nás najmä jeho precízne spracovanie.

F 80

V Regionálnej izbe je možné oboznámiť sa s umením „bielej makovskej“ výšivky, ktorá je príznačná pre tento región. Je to plochá výšivka podšitá, s dierkovanými prvkami a toledom.

Väčšinu exponátov venovala významná makovská tvorkyňa Anna Koziana. Je tu aj napr. veľmi zaujímavá stará skoro 100-ročná „biela výšivka“. V sklenených výkladoch sú uložené obrúsky vyrobené farebnými niťami alebo na farebnom plátne.

Ostatná časť expozície obsahuje pamiatky spojené s históriou Makowa Podhalańského a s druhou svetovou vojnou (čiže uniformy, fotografie, list a pod.).

Regionálna izba má veľký význam pre lokálnu spoločnosť. Vďaka takýmto expozíciám nasledujúce pokolenia spoznávajú svoju minulosť a tradície predkov. Je to aj miesto stretnutí obyvateľov.

The Emil Wacyk Regional Chamber is located in the building of the Town Public Library. It was originated by Emil Wacyk and Kazimierz Stopa but it has been in its current location since 1978.

The collection consists of everyday objects, all kinds of scales, lamps, clocks, baskets, metal measuring tools, clay double pots, etc. They also exhibit religion-themed paintings, sculptures, and toys – older and newer designs. Adam Kuś’es Maków nativity scene is an especially interesting exhibit. The only one of its kind here. Its precision workmanship is truly fascinating.

We can learn here about the art of Maków Podhalański white embroidery which is a specialty of this region. It is a flat embroidery, lined, with

holes made with the use of toledo technique. Most of them are donated by Anna Koziana, an excellent local artist. There is also a very old – 100-year-old white embroidery which is very interesting. Tray cloths made with the colorful cotton filet or made on colorful canvas are exhibited in glass displays.

The rest of the exposition consists of the relics connected with the history of Maków Podhalański and the WW II – army uniforms, photographs, letters, etc.

The Regional Chamber is very important to the local community. Thanks to those expositions every next generation has the possibility to learn about their past and the tradition of their ancestors. It is also a meeting place for the local community.

81

Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej Stryszawa W pobliżu Suchej Beskidzkiej leży Stryszawa. Ta nieduża miejscowość od XIX w. jest jednym z głównych miejsc w Polsce, gdzie wyrabia się ludowe zabawki. Należy do tzw. żywieckiego (żywiecko-suskiego) ośrodka zabawkarskiego, uważanego za najstarszy i czynnego do dzisiaj. Tą dziedziną wytwórczości zajmowali się również mieszkańcy Lachowic, Koszarawy, Jeleśni, Huciska i Kurowa. Tradycja wykonywania zabawek z drewna przechodzi tu z pokolenia na pokolenie, a sztandarowym produktem są popularne kolorowe ptaszki. W 2016 r. żywiecko-suskie zabawkarstwo wpisane zostało na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

W 2011 r. tutejszy Gminny Ośrodek Kontakt/Contact: Kultury przeniósł się do nowej siedziby, Gminny Ośrodek Kultury w Stryszawie pięknie wyremontowanej dawnej leśni-

Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej +48/33-874-70-03 www.stryszawa.pl, gokstryszawa@poczta.fm

F 82

czówki. Tu właśnie działa Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej. Odbywają się warsztaty dla dzieci (i nie tylko), podczas których dowiadują się, jak powstaje zabawka, którą potem samodzielnie malują i zdobią. Co roku w pierwszy weekend czerwca organizowane jest Święto Zabawki Ludowej, w trakcie którego urządzane są konkursy, kiermasze sztuki ludowej i rękodzieła, pokazy zanikających zawodów itd. Co roku temat Święta jest inny – raz wozy, innym razem bryczki i karetki, koniki, ptaszki. Impreza cieszy się dużym zainteresowaniem.

W BCZD przygotowano ekspozycję poświęconą zabawkarskim tradycjom. Zobaczymy tu warsztat zabawkarza i wystawę prac miejscowych twórców. Wykonane zarówno w ciągu ostatnich lat, jak też najstarsze, zabytkowe wzory, których autorstwa nie można już ustalić. Wyeksponowano tu bryczki, karetki, kołyski, kasetki, taczki, grzechotki, koniki, nożyce, wozy drabiniaste, karuzelki i klepoki autorstwa popularnych w regionie zabawkarzy pochodzących z takich rodzin, jak Klimasarowie, Leśniakowie czy Lachowie.

Dla najmłodszych został utworzony i stale jest rozbudowywany Park Drewnianej Zabawki Ludowej, gdzie dzieci mogą zobaczyć na świeżym powietrzu dużych rozmiarów bryczkę, konika czy klepoka.

Atrakcją dla wszystkich są warsztaty prowadzone w ramach edukacji folklorystycznej. Zainteresowani mogą uczestniczyć w zajęciach z malowania stryszawskich ptaszków lub koników, zdobnictwa bibułkowego, tworzenia ekozabawek z siana, koszyczków ze sznurka, ozdób choinkowych i wielkanocnych, garncarstwa oraz malarstwa na szkle. Jest to fantastyczne miejsce wspólnego spędzenia czasu dla całej rodziny.

83

Stryszawa sa nachádza v blízkosti Suchej Beskidzkej. Táto neveľká obec je od 19. storočia jedným z hlavných centier výroby drevených hračiek. Patrí do tzv. živieckého (živiecko-suského) hračkárskeho strediska, považovaného za najstaršie a pôsobiace dodnes. Touto oblasťou tvorby sa zaoberali aj obyvatelia Lachowic, Koszarawy, Jeleśni, Huciska a Kurowa. Tradícia výroby drevených hračiek prechádza z generácie na generáciu. Prezenčným výrobkom sú populárni farební vtáci. V roku 2016 živecko-suské hračkárstvo bolo zapísané do štátneho zoznamu nehmotného kultúrneho dedičstva.

V roku 2011 sa tunajšie Obecné kultúrne stredisko presťahovalo do nového sídla – krásne obnovenej starej horárne. Pôsobí tam Beskydské centrum drevenej hračky (BCDH). Uskutočňujú sa dielne pre detí (a nielen), počas ktorých sa dozvedia, ako vznikajú hračky, ktoré neskôr samostatne vyfarbia a vyzdobia. Každý rok, prvý júnový víkend, sa organizuje „Sviatok ľudovej hračky“, v rámci ktorého sa organizujú súťaže, trhy ľudového remesla a ručných prác, ukážky zanikajúcich povolaní a pod. Každý rok je téma „Sviatku“ iná – jeden krát vozy, inokedy bričky, malé koče, koníky, vtáci. Podujatie sa teší veľkému záujmu.

V BCDH je pripravená expozícia venovaná hračkárskym tradíciám. Nájdeme tu hračkársku dielňu miestnych tvorcov. Hračky vyrobené v posledných rokoch, ako aj tie najstaršie, pamiatkové vzory, ktorých autorov nepoznáme. Prezentované sú bričky, malé koče, kazetky, fúriky, hrkálky, koníky, nožnice, rebriňáky, kolotoče a drevené hračky na tlačenie – farebný vták. Ich autormi sú regionálne populárni hračkári, pochádzajúci z takých rodín ako Klimasarovci, Leśniakovci alebo Lachovci.

Pre najmenších vznikol a je neustále rozostavovaný Park drevenej ľudovej hračky, kde deti môžu vidieť vo voľnom priestranstve veľkorozmernú bričku, koníka alebo drevené hračky na tlačenie.

Zaujímavosťou pre všetkých sú dielne vedené v rámci folklórneho vzdelávania. Záujemcovia sa môžu zúčastňovať na dielňach venovaných maľovaniu stryszawských vtáčkov alebo koníkov, ozdôb z krepového papiera, výrobe ekohračiek zo sena, košíkov zo šnúrky, ozdôb na stromček a na Veľkú noc, hrnčiarstvu a maľbe na skle. Je to fantastické miesto pre spoločné trávenie času pre celú rodinu.

F 84

Stryszawa is located near Sucha Beskidzka. This small village is one of the places where folk toys have been made since the 19th century. It belongs to the Żywiec and Sucha Beskidzka Toy production Centre which is considered as the oldest one but still working. This kind of handicraft was also popular among the inhabitants of Lachowice, Koszarawa, Jeleśnia, Hucisko, and Kurów. The tradition of making toys is passed from one generation to another and the flagship toy is a colorful bird. In 2016 Żywiec and Sucha Beskidzka with their toy production was enlisted on the National List of the Intangible Cultural Heritage.

In 2011 the local Rural Commune Culture Centre was moved to a new, renovated building of former forester’s lodge. The Beskidian Centre of ­Wooden Toy has its seat here. Numerous workshops for children (and not only) are organized here during which they learn how to make toys, which are later painted and decorated by them. Every year during the first Weekend of June the Folk Toy Festival is organized here, during which different competitions, folk art and handicraft fairs, dying professions shows are organized. Every year the theme of the Festival is different – coaches, buckboards, carriages, horses, birds, etc. The event is very popular.

The exhibition dedicated to toy making traditions was organized. We can see a toy

making shop and the exposition of the local artists’ works. They have completely new toys made recently as well as very old items whose authorship is impossible to determine. The following toys can be found at the exhibition – buckboards, carriages, cradles, wheelbarrows, rattles, horses, scissors, hayracks, carousels, etc. All of them are made by toy makers popular in this region, who come from the Klimasara family, the Leśniak family, and the Lach family.

The youngest visitors may play outside in the Wooden Folk Toy Park, which is constantly extended. They can see a really big coach here, a horse or a “klepok” bird.

The folk education workshops are the attraction for everyone. Those who are interested may participate in all kinds of workshops – painting birds and horses, paper flower making, hay eco toy making, string basket making, Christmas tree and Easter decoration making, pottery and glass painting.

It is a fantastic place to spend time with the whole family.

85

W Zawoi-Markowej, w pobliżu Babiogórskiego Parku Narodowego, od 1973 r. funkcjonuje mały skansen noszący imię Józefa Żaka, swojego inicjatora. Założony został przez Oddział PTTK Ziemi Babiogórskiej w Suchej Beskidzkiej. Przepięknie położony, z widokiem na Babią Górę, obrazuje małopolskie budownictwo wiejskie z pogranicza Orawy i Beskidu Żywieckiego (m.in. konstrukcja zrębowa ścian, końce bali na węgłach łączone na tzw. rybi ogon bez ostatków, dach dwuspadowy przyczółkowy – półszczytowy, kryty gontem).

Pierwszym obiektem, który tu stanął, jest chałupa z przełomu XIX i XX w. Mieści się w niej wystawa na temat przewodnictwa i turystyki górskiej. W 1986 r. przeniesiono tu drugą chałupę, z początku XX w. Są w niej świetlica i pokoje z miejscami do spania. Można tu kupić widokówki i pamiątki. Trzecia z chałup, wraz z wyposażeniem, pochodzi z 1. połowy XIX w. To tzw. kurlok (bez komina, kurna). Zwrócona jest frontem na południowy wschód, w kierunku życiodajnego słońca, by swoim mieszkańcom zapewnić zdrowie i dostatek. Wnętrze podzielone jest tzw. boiskiem na dwie części. Jedna ma charakter mieszkalny. Izby czarną, białą i komorę wypełnia ekspozycja typowego wyposażenia. W drugiej części, dawniej mającej charakter gospodarski, obejrzeć można bardzo ciekawą i bogatą kolekcję religijnych oleodruków z końca XIX i początku XX w. Obrazy miały chronić gospodarstwo i mieszkańców domostwa przed wszystkim co złe (patronowie domowników). Pod nimi się modlono, za obrazy chowano poświęcone zioła i palmy z Niedzieli Palmowej. Nabywano je na odpustach, jarmarkach, a także od wędrownych sprzedawców tzw. obraźników.

Jest też w skansenie kuźnia, z typowym wyposażeniem z początku XX stulecia (palenisko z bloków piaskowca, dmuchawa ręcznie napędzana, kowadło, młoty kowalskie, imadła, obcęgi) oraz wyrobami kowalskimi: podkowami, bronami, gwoźdźmi. Ponadto kapliczka i piwnica ze spichlerzem.

To miejsce znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej, przebiegającym przez województwa śląskie, małopolskie, świetokrzyskie i podkarpackie.

Skansen. im. Józefa Zaka Zawoja-Markowa

F 86

Kontakt/Contact: Skansen im. Józefa Żaka Zawoja-Markowa (Markowe Rówienki) +48/33-874-36-70, 607-250-980 (Kazimiera Winczewski) www.skansenzawoja.republika.pl, skansenzawoja@vp.pl

V Zawoi-Markowej, v blízkosti Babohorského národného parku, od roku 1973 funguje malý Skanzen Józefa Żaka, venovaný iniciátorovi. Založilo ho Oddelenie Poľského turisticko-vlastivedného spolku (poľ. PTTK) Babohorského regiónu v Suchej Beskidzkej. Prekrásne situovaný s vyhliadkou na Babiu horu, prezentuje malopoľskú vidiecku architektúru z pohraničia Oravy a Živieckych Beskýd (o. i. zrubové konštrukcie stien, konce drevených brvien sú na rohoch spojenéako tzv. rybací chvost, sedlová šindľová strecha s valbami).

Prvým objektom, ktorý tu bol postavený, je drevenica z rozhrania 19. a 20. storočia, v ktorej sa nachádza expozícia spojená s témou sprievodcovstva a vysokohorskej turistiky. V roku 1986 bola tu presťahovaná druhá drevenica zo začiatku 20. storočia. Nachádza sa v nej klubovňa a izby s možnosťou ubytovania. Dá sa tu nakúpiť pohľadnice a pamiatky. Tretia drevenica spolu s vybavením pochádza z prvej polovice 19. storočia. Je to tzv. „kurlok“ (bez komína, s otvorením ohniskom). Obrátená je predkom na juhovýchod, v smere životodarného slnka, aby svojím obyvateľom zaistila zdravie a hojnosť. Interiér je rozdelený tzv. „boiskom“ na dve časti. Jedná má obytný charakter. V pitvore, izbe a komore je nainštalovaná expozícia typického vybavenia. V druhej časti, ktorá mala v minulosti hospodársky charakter je možné pozrieť si bohatú kolekciu náboženských chromo-litografických reprodukcii z konca 19. a začiatku 20. storočia. Tieto obrazy mali za cieľ ochraňovať domácnosť a jej obyvateľov pred všetkým, čo je zlé (svätí patróni obyvateľov). Pod nimi sa modlili, za obraz odkladali posvätené byliny a palmové ratolestí z Kvetnej nedele. Kupovalo sa ich na hodoch, jarmokoch a taktiež od vandrovných predavačov.

V skanzene je aj vyhňa s typickou výbavou zo začiatku 20. storočia (ohnisko z balvanov pieskovca, kováčsky mech ručne ťahaný, nákova, kováčske kladivá, zvieradlá, kliešte), ako aj kováčskymi výrobkami: podkovami, bránami, klincami. Okrem toho je kaplnka a pivnica so sýpkou.

Toto miesto sa nachádza na Ceste drevenej architektúry prechádzajúcej cez územie Sliezskeho, Malopoľského, Świętokrzyského a Podkarpatského kraja.

87

The Józef Żak Open Air Museum is located in Zawoja-Markowa near the Babia Góra National Park. It was established in 1973. This open air museum was established by the Babia Góra District Division of the Polish Tourist and Sightseeing Society

(PTTK) with its seat in Sucha Beskidzka, and its initiator was Józef Żak. Beautifully situated, overlooking the Babia Góra Mountain, the museum presents village houses originally built at the border of Orava and the Żywiec Beskids regions in Lesser Poland.

F 88

The first cottage, which was built at the turn of the 19th century, now houses an exhibition on mountain guides and hill walking, especially in the Babia Góra region. In 1986, another cottage (from the beginning of the 20th century) was moved to the museum. There are a common room and guest rooms there. It is a place where you can buy postcards and souvenirs. The third cottage (its interior and the cottage itself date back to the 2nd half of the 19th century) is a ”kurlok“, which means that it has a stove with no chimney, just with a smoke-hole. It faces the south-east side towards the life-giving sun in order to provide its inhabitants with health and abundance. The interior is divided with a large utility space into two parts. The first one is residential quarters with so-called black and white rooms. They house the exhibition of typical equipment. In the other part which used to be a service space, now we can see a very interesting and rich collection of religious oleographs dating back to the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries. These paintings (presenting house patrons) were to protect the household and its inhabitants against all evil. People used to pray to them and keep blessed herbs and the Palm Sunday palms behind them. They were purchased at fairs, marketplaces and from colporteurs.

There is also a smithy in the museum with a typical interior (beginning of the 20th century), equipment, and tools used by a blacksmith and their products. Besides, there is a shrine and a freestanding cellar with a granary.

The Open Air Museum is on the Wooden Architecture Trail running through the Silesian, ­Lesser Poland, Sub-Carpathian, and Świętokrzyskie Voivodeships.

Izba Regionalna przy Szkole Podstawowej nr 5 w Zawoi-Gołyni – noszącej imię Dziedzictwa Kulturowego Babiogórców – powstała w 2000 r. Mieści się w budynku katechetycznym, tuż obok gmachu szkolnego. To miejsce, które ma wiele do zaoferowania, pozwala poznać tradycje babiogórskie i przy okazji mile spędzić czas.

Pomysł należy do Małgorzaty Bogacz, ówczesnej dyrektor. Ale duszą Izby jest Zofia Bugajska, wieloletnia dyrektor szkoły, organizatorka życia kulturalnego, oświatowego i społecznego swojej miejscowości, założycielka (1963) wraz z mężem i szefowa Zespołu Regionalnego Babiogórcy. Przez całe lata zbierała i wydawała miejscowe pieśni, tańce, zwyczaje. Również jej dzieci poszły tym śladem, a rodzinna kapela Bugajskich jest szeroko znana.

Zmiany cywilizacyjne powodowały, że znikały stare chałupy i sprzęty. Izba stała się miejscem, gdzie postanowiono je zachować, by mogły służyć przekazywaniu wiedzy o dziedzictwie kulturowym. Ogłoszono konkurs i dzieci – wspierane przez rodziny – przynosiły różne przedmioty, przy okazji ucząc się, czym są i do czego służą. Zobaczyć tu można eksponaty z zakresu rzemiosła (narzędzia do wyrobów z drewna, obróbki lnu i in.), służące w pracach polowych i gospodarstwie, przydatne w domu (wypiek chleba, przerób mleka na masło i ser itd.), hafty i stroje (m.in. ślubny z początku XX w.). Są elementy wystroju wnętrza (bibułkowe kwiaty, święte obrazy). Jest też kącik zespołu Babiogórcy.

Zofia Bugajska jest również kierowniczką zespołu KGW Zawojanki, organizującego wiele ciekawych przedsięwzięć, choćby „Spotkania z kulturą Babiogórców”. Oraz oferującego mieszkańcom i licznym turystom czy zielonym szkołom zajęcia pozwalające poznać taniec, muzykę i śpiewy regionu, obrzędowość doroczną (np. zwyczaje wielkopostne, dożynkowe, związane z wykopkami), nauczyć się haftowania, robienia tradycyjnych ozdób choinkowych, podłaźniczek i podsufitowych pająków itd. Bardzo interesujące i popularne są zajęcia z gotowania, a także degustacje regionalnych potraw przygotowywane przez KGW. Z inicjatywy Izby i KGW powstała także ścieżka dydaktyczna prowadząca do przysiółka Przysłop, z przystankami związanymi z kulturą i historią tego miejsca.

Izba Regionalna Zawoja-Gołynia

Kontakt/Contact: Izba Regionalna – Szkoła Podstawowa nr 5 Zawoja-Gołynia, +48/33-877-50-32 www.sp5zawoja.szkolnastrona.pl sp5zawoja@wp.pl 89

Regionálna izba pri Základnej škole č. 5 v Zawoi-Gołyni – s názvom Kultúrne dedičstvo Babiohorcov – vznikla v roku 2000. Nachádza sa v stavbe, kde sa vyučovalo náboženstvo, hneď vedľa budovy školy. Toto miesto vie veľa ponúknuť, umožňuje spoznať babiohorské tradície a popritom aj príjemné stráviť čas.

Myšlienka patrí Małgorzate Bogacz, vtedajšej riaditeľke. Dobrým duchom izby je Zofia Bugajska, dlhoročná riaditeľka školy, organizátorka kultúrneho, osvetového a spoločenského života svojej obce, zakladateľka (1963) spolu s manželom a vedúca regionálneho súboru Babiohorci. Dlhé roky zbierala a vydávala miestne piesne, tance, zvyky. Zároveň aj jej deti išli v týchto šľapajach a rodinná kapela Bugajských je široko-ďaleko známa.

Civilizačné zmeny spôsobili, že zanikali staré domy a náradia. Izba sa stala miestom, kde ich chceli uchovať ako dôkaz kultúrneho dedičstva, využívaný pri odovzdávaní vedomosti o minulosti. Bola vyhlásená súťaž a deti za pomoci rodičov prinášali rozličné predmety učiac sa pritom, čomu slúžia. Nachádzajú sa tu exponáty z oblasti remesiel (náradie na výrobu drevených výrobkov, spracovania ľanu a pod.), používané pri prácach na poli a v domácnosti (pečenie chleba, spracovanie mlieka na maslo, tvaroh a pod.), výšivky a kroje (o. i. svadobný zo začiatku 20. storočia). Sú aj prvky výzdoby interiéru (kvety z krepového papiera, sväté obrazy). Je aj kútik súboru Babiohorci.

Zofia Bugajska je tiež vedúcou súboru Spolku vidieckych gazdiniek (SVG) Zawojanki, ktorý organizuje viaceré zaujímavé akcie, napríklad „Stretnutia s kultúrou Babiohorcov”. Záro-

F 90

veň ponuka obyvateľom, početným návštevníkom, či školám v prírode dielne umožňujúce spoznať tanec, hudbu a regionálny spev, obradový folklór (napr. zvyky z obdobia veľkého pôstu, dožinkové, spojené s vykopávaním zemiakov), školenia z výšivky, prípravu tradičných dekorácii na vianočný stromček, polazníkov a slamených stromčekov (pavúkov) a pod. Veľmi zaujímavé a populárne sú dielne z varenia jedál a tiež ochutnávka regionálnych jedál pripravených SVG. Z iniciatívy Izby a SVG vznikol aj vzdelávací chodník, ktorý vedie k samote na Przysłope, so zastávkami spojenými s kultúrou a históriou tohto miesta.

The Regional Chamber located in the Babiogórcy Cultural Heritage Primary School nr. 5 in Zawoja-Gołynia was established in 2000. This place offers a lot – you can spend your time in a friendly atmosphere and you can learn something about the traditions of the Babiogórcy.

It was Małgorzata Bogacz’s idea – contemporary headmaster. But it is Zofia Bugajska – a headmaster of the school for many years – who is actually the spirit of this place. She is an organizer of the cultural, educational and social life of her village. Together with her husband, she established the Regional Folk Group – Babiogórcy in 1963. She has been collecting and publishing local songs, dances and customs for many years. Her children followed in her footsteps and their family band is very widely known.

Civilization changes made old houses and equipment disappear. The Chamber became the place where they decided to preserve them so they could be used to pass the knowledge about the cultural heritage to next generations. The competition was announced and children supported by their families started bringing all kinds of objects at the same time learning what they were and what people would use them for. Therefore we can see handicraft exhibits (wooden tools, tools for flax processing, etc.), farming and household tools (for baking bread, for processing milk into cheese and butter, etc.), embroideries and garments, interior design elements (paper flowers, religious paintings). There is also an area dedicated to the Babiogórcy folk group.

Zofia Bugajska is also a leader of the Zawojanki group (the Farmer’s Wives’ Association) which hosts many interesting events such as “Meetings with the Babiogórcy culture”. They also offer the local inhabitants and tourists classes during which you get to know the dances, music, regional songs, different annual rituals connected with the lent, harvest or potato harvest, as well as you can learn how to make embroideries, traditional Christmas decorations, etc. Cooking classes are also very popular together with local dishes tasting – everything prepared by the group. There is also another initiative – a didactic trail leading to Przysłop hamlet with stops connected with history and culture of this place.

91

Muzeum Kultury Ludowej Sidzina

Skansen powstał w latach 60. ub. wieku. Znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej. Można tu zobaczyć przykłady typowych domostw Babiogórców czy Kliszczaków, dziś już praktycznie nieistniejących w stanie naturalnym. Początkowo był to oddział Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej, od 2009 r. jest samodzielną samorządową instytucją kultury, której organizatorem jest Gmina Bystra-Sidzina. To bardzo atrakcyjne miejsce nie tylko ze względu na zabytkowe obiekty, a także dzięki urokliwemu położeniu i atmosferze sprzyjającej rekreacji.

Aktualnie ekspozycja muzealna obejmuje osiem obiektów. Są to cztery chałupy, dzwonnica loretańska, spichlerz, młyn wodny i kuźnia. Wszystkie pochodzą z XIX i XX w. Kurna chałupa Banasika, z bogatą snycerką wykończeniową, pochodzi z 1807 r., a jej wnętrza są wyposażone w sprzęt domowy i elementy wystroju z 1. połowy XIX w. Chałupa Anny Kozioł (Trutego) to budynek z 1901 r. Tu odbywają się wystawy czasowe, posiady, warsztaty. W lamusie, czyli spichlerzu (1897), urządzona została Izba Pamięci Narodowej dokumentująca kampanię wrześniową i działania wojenne. W pochodzącej z 2. połowy XVIII w. chałupie Maja (Kostkowioka) zobaczyć można, jak wyglądało wyposażenie domu sidzińskiego wójta, a w piekarni (czarna izba) urządzony został warsztat tkacki z całym sprzętem pomocnym do obróbki lnu. XIX-wieczną zagrodową chałupę zajmują pomieszczenia administracyjne skansenu oraz wystawy czasowe. W kuźni z końca XIX w. znajduje się pełne wyposażenie kowalskie, m.in. piec, skórzany miech, kowadło i narzędzia potrzebne do pracy kowala. Dzwonnica loretańska pochodzi z 1937 r. Malowniczy młyn wodny mieści zakład stolarski z XIX w.

Pomiędzy obiektami, na dużych połaciach zieleni, stoją drewniane rzeźby Bartłomieja Trzona, przedstawiają postacie z lokalnych legend i baśni.

Placówka jest ważnym miejscem edukacyjnym. Na jej terenie znajduje się ścieżka poświęcona ziołom. Organizowane są warsztaty, np. tradycyjnego rzemiosła i sztuki ludowej, odbywają się projekcje multimedialne. Okazją do podróży w czasie i pochylenia się nad historią ludzi zamieszkujących te podbabiogórskie tereny są także doroczne imprezy folklorystyczne, służące zaakcentowaniu odrębności kulturowej i bogactwa tradycji, np. „Czar smaków i czasów minionych” czy „Między dawnymi a nowymi czasy”.

F 92

Kontakt/Contact: Muzeum Kultury Ludowej – Skansen w Sidzinie +48/501-597-208 www.skansen.bystra-sidzina.net skansensidzina@interia.pl Skansen w Sidzinie ciągle się rozwija. Jest to muzeum, które odwiedza się wielokrotnie nie tylko po to, by zobaczyć nowości w ekspozycjach, ale przede wszystkim, żeby uczestniczyć w kolejnych atrakcyjnych przedsięwzięciach, których podejmują się gospodarze. Warto się tu wybrać także po to, aby po prostu odpocząć pośród zieleni i niezwykłej atmosfery tego miejsca, zwłaszcza że można tu zorganizować grill lub rodzinną imprezę.

Skanzen v Sidzinie – Múzeum ľudovej kultúry vznikol v 60-tých rokoch minulého storočia. Nachádza sa na Ceste drevenej architektúry. Dajú sa tu pozrieť príklady typických usadlo­ stí Babiohorcov alebo Kliszczakov, s ktorými sa už dnes nestretneme v prirodzenom prostredí. Na začiatku to bolo oddelenie Oravského etnografického parku v Hornej Zubrici. Avšak od roku 2009 je to samostatná samosprávna kultúrna inštitúcia v zriaďovateľskej pôsobno­ sti Združenej obce Bystra-Sidzina. Je to veľmi atraktívne miesto, nielen kvôli pamiatkovým objektom, ale aj vďaka očarujúcej polohe a atmosfére podporujúcej rekreáciu.

93

V súčasnosti múzejná expozícia obsahuje osem objektov. Sú to štyri drevenice, loretánska zvonica, sýpka, vodný mlyn a vyhňa. Vše­ tky pochádzajú z 19. a 20. storočia.

Banasikova drevenica s otvoreným ohniskom, bohatou drevorezbou pochádza z roku 1807 a jej interiér je zariadený domácim nábytkom a prvkami výzdoby z prvej polovice 19. storočia. Drevenica Anny Kozioł (Truteho) je stavbou z roku 1901. Uskutočňujú sa v nej putovné výstavy, besedy, dielne. V sýpke (1897) bola zriadená Národná pamätná izba dokladujúca septembrovú kampaň v roku 1939 a vojnové ťaženia. V Majovej (Kostkowiokovej) drevenici, pochádzajúcej z druhej polovice 18. storočia je možné pozrieť si, ako vyzeral interiér domu sidzinského vojta a v pekárni (pitvore) bola zriadená tkáčska dielna spolu s celým náradím, ktoré bolo potrebné pri pradení ľanu. V usadlo­ sti z 19. storočia sú administratívne priestory skanzenu, ako aj putovné výstavy. Vo vyhni z konca 19. storočia sa nachádza úplné kováčske zariadenie, o. i. pec, kožený mech, nákova a náradie potrebné ku kováčskym prácam. Loretánska zvonica pochádza z roku 1937. Malebný vodný mlyn ponúkol zasa priestor pre stolársku dielnu z 19. storočia.

Medzi objektmi, na veľkých zelených priestranstvách, stoja drevené rezby Bartłomieja ­Trzona, ktoré znázorňujú postavy z miestnych legiend a rozprávaní.

Skanzen je dôležitým miestom vzdelávania. V jeho priestoroch sa nachádza cesta venovaná bylinkám. Organizované sú dielne, napr. tradičného remesla a ľudového umenia, uskutočňujú sa multimediálne projekcie. Príležitosťou zacestovať v časopriestore a nahliadnuť do histórie ľudí obývajúcich tieto územia pod Babou horou sú každoročné folklórne podujatia podporujúce kultúrnu rôznorodosť a bohatstvo tradícií, napr. „Kúzlo chutí a minulých čias” alebo „Medzi dávnymi a novými časmi”.

Skanzen v Sidzinie sa neustále rozvíja. Je to múzeum, do ktorého sa návštevníci vracajú viackrát a nielen preto, aby vzhliadli novinky v expozíciách, ale predovšetkým pre účasť na ďalších atraktívnych podujatiach, ktoré ponúkajú hostitelia. Oplatí sa tu prísť preto, aby si v prírodnom priestore s neopakovateľnou atmosférou dožičiť oddych. Pričom sa tu dá organizovať grilovanie a aj rodinné podujatia.

F 94

The Museum of Folk Culture in Sidzina was established in the 1960s. It is on the Wooden Architecture Trail. We can see the examples of typical households of the Babiogórcy highlanders and the Kliszczacy highlanders, these days no longer existing in real life. At first, it was a branch of the Orava E­ thnographic Park in Zubrzyca Górna and it has been an independent self-government culture institution since 2009 and the Rural Commune in Bystra-Sidzina is the organizer of the Open air Museum. It is a very attractive place not only due to the historical buildings but also due to its charming location and relaxing atmosphere.

At the moment the exposition includes eight buildings – four village houses, a Loreto bell tower, a garner, a water mill and a smithy. All of them come from the 19th and 20th centuries. Banasik’s chimney-less hut with decorative wood carved finish comes from 1807 and its interiors are equipped with household items and decorations from the first half of the 19th century. Anna Kozioł’s village house is a building from 1901. It is here where temporary exhibitions, meetings, and workshops are held. The Chamber of N ­ ational Remembrance was opened in the garner and it has a record of the Invasion of Poland in 1939 and the warfare. In Maj’s village house (which comes from the second half of the 18th century) we can see how a local village house of a vogt was arranged. In the black room (with a stove) we can see a weaving workshop with all kinds of tools needed for the flax processing. The 19th-century croft is now used by the administration of the Open air Museum and some temporary exhibitions are organized here. In the smithy (which is from the second half of the 19th century) we can find a fully equipped workshop – a furnace, leather bellows, an anvil and tools needed in the workshop. The Loreto bell tower comes from 1937. The picturesque water mill now houses a carpentry shop from the 19th century.

On the green premises of the museum, one can find a lot of wooden sculptures made by Bartłomiej Trzon and portraying figures from the local legends and fairy tales.

The establishment is an important education center. You can find a trail dedicated to herbs here. There are various workshops organized here – about traditional handicraft and folk art as well as multimedia shows.

The folk events organized every year are a great occasion to experience a certain time travel in order to learn some history of the local community. These events are to emphasize cultural distinctiveness and the richness of tradition, e.g. “The charm of flavours and past ages” or “Between the contemporary and the past”.

The Open air Museum in Sidzina is developing. It’s a museum that you visit lots of times not only to see the new expositions but mostly to participate in attractive activities arranged by the hosts. The place is worth visiting because you can get some rest here among the greenery and its unique atmosphere, especially that you can organize a barbecue and a family meeting.

95

Orawa – kraina o bogatej kulturze i dziejach, współcześnie obejmująca północną Słowację i przyległą część terytorium Polski. Znajdziemy tu bogactwo krajobrazów, znakomite warun­ ki do uprawiania turystyki, górskich wspinaczek, sportów wodnych i oczywiście narciarstwa.

Do tego liczne i cenne zabytki oraz bogaty dorobek kultury góralskiej. Warto odwiedzić kilka miejsc w słowackich powiatach Namiestów, Twardoszyn i Dolny Kubin – stolicę słowackiej Ora­ wy. Zaś po polskiej stronie zapraszamy do Zubrzycy Górnej.

Oravská priehrada G 96

Orava – krajina s bohatou kultúrou a históriou, v súčasnosti sa nachádza na území se­ verného Slovenska a v priľahlom Poľsku. Nájdeme tu bohatstvo krajiniek, výborné pod­ mienky na pestovanie turistiky, horolezectvo, vodné športy a samozrejme lyžiarstvo.

K tomu početné a vzácne pamätihodnosti, ako aj bohaté kultúrne dedičstvo goralov.

Oplatí sa navštíviť niekoľko miest v slovenských okresoch Námestovo, Tvrdošín a Dolný Kubín – hlavné mesto slovenskej Oravy. Na poľskej strane pozývame do Hornej Zubrice.

G

Orava – a region with rich culture and history, at present Orava is situated in northern Slova­ kia and partially also in southern Poland. We will find diversified landscape, perfect condi­ tions for tourism, climbing, water sports and naturally for skiing here. There are also nume­ rous and valuable monuments and rich highlander cultural heritage. The following places are worth visiting: Námestovo, Tvrdošín and Dolný Kubín – the capital of the Slovak Orava.

The polish side of the border invites you to Zubrzyca Górna.

97

Muzeum Orawski Park Etnograficzny Zubrzyca Górna

Kontakt/Contact: Muzeum – Orawski Park Etnograficzny Zubrzyca Górna, +48/18-28-527-09 www.orawa.eu, muzeumope@poczta.onet.pl biuro@orawa.eu

80 lat temu (1937) rodzeństwo Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak (Łaciak), spadkobiercy sołtysiej rodziny Moniaków, przekazali na rzecz Skarbu Państwa czterohektarową posesję z dworem i budynkami gospodarczymi, w parkowym otoczeniu. Ich życzeniem było „zabezpieczenie dla przyszłości starodawnego charakteru tego osiedla dworskiego w formie muzeum”. Taki był początek współczesnego Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej. Dziś to teren obejmujący 12 ha i prawie 60 obiektów.

Muzeum eksponuje budownictwo mieszkalne wraz z wyposażeniem, zabudowania gospodarcze, lamus, piwnicę, pasiekę oraz tartak, folusz, kuźnię, młynotartak (jeden z obiektów prezentujących przemysły chłopskie na Orawie) i olejarnię. Są ponadto dwie karczmy z Podwilka. Obejrzeć można niemal trzydzieści ekspozycji obrazujących życie szlachty oraz chłopów o różnym stopniu zamożności, w okresie od XVIII do XX w.

Zagroda Moniaków to drewniany dwór typowy dla lokalnego budownictwa, pokryty czterospadowym dachem krytym gontem, z dymnikami wyprowadzającymi dym z kurnego wnętrza. Starsza część z czarną izbą, białą izbą i komorą pochodzi z XVII stulecia. W czarnej izbie, z glinianą polepę, odbywało się wiele czynności gospodarskich (np. gotowano, ustawiając na nalepie garnki na dryfusach – trójnogach, w maśniczce robiono masło, w stępach tłuczono jęczmień na kaszę, kobiety przędły na wrzecionach, a koło pieca w żerdkowym kojcu trzymano drób i króliki). Izba biała (bez dymu, tzw. świetnica) była miejscem wypoczynku i przyjmowania gości. Ma podłogę z drewnianych fosztów. Elementem dekoracyjnym jest kilkupoziomowa półka zwana listwą, z talerzami i fajansowymi kubkami, zwieńczona obrazami świętych malowanymi na szkle. W 1784 r. powstało drugie skrzydło. Reprezentacyjną izbą dworu stał się salon nazywany świetlicą, wypełniony meblami w stylu bieder­meier i Ludwika Filipa.

W zagrodzie Paś-Filipka obejrzymy wystawą tkactwa z całym osprzętem pomocniczym i trzema warsztatami. W chałupie Dziubka z Kotliny Orawsko-Nowotarskiej ekspozycję G 98

weselną (układ stołów, hierarchiczne rozmieszczenie gości, stroje). Jest zagroda najbiedniejszych mieszkańców, z końca XIX w. W zagrodzie in situ Misinców poznać możemy typowe wyposażenie, a w jej skład wchodzą także kuźnia, piwnica ziemna, studnia oraz ogródek warzywno-kwiatowy i sad. I tak dalej. W olejarni podglądamy, jak tłoczono olej; w foluszu pokazywane jest spilśnianie sukna; a w tartaku stary sposób obróbki drewna (cała konstrukcja z różnorakimi mechanizmami). Jest w Zubrzycy zestaw małej architektury – płotki, mostki, studnie, altany.

Od 2001 r. Muzeum prowadzi zajęcia pn. „Muzealne ścieżki edukacyjne”. Jest opowieść np. o tym, „Jak to ze lnem było”. Ścieżka „Od ziarna do chleba” zaczyna się od młócenia cepami, potem jest czyszczenie ziarna na przetakach, mielenie na żarnach, wreszcie zarabianie ciasta i przygotowanie posiłku w formie moskoli. „Ścieżka przemysłu chłopskiego na Orawie” pokazuje rozwiązania techniczne, sprzęty i narzędzia potrzebne do pracy w młynie czy olejarni.

Zubrzyckie muzeum to miejsce żywe, proponujące cały zestaw atrakcyjnych form spędzania czasu. Prezentacje starych instrumentów, skubarki, „Kolędowanie w Muzeum”, majówki, liczne warsztaty, wystawy (również sztuki współczesnej) i spotkania, a nawet Festiwal Muzyki Kameralnej – długo można wymieniać. Rozwój Parku na przestrzeni ostatnich lat to m.in. rekonstrukcja zabytkowego zespołu kościelnego z Tokarni, a także odbudowa zabytkowego zespołu plebańskiego z Podwilka (to centrum administracyjne i miejsce spotkań oraz wystaw).

Powstały amfiteatr i plac zabaw dla dzieci. Wciąż realizowane są nowe projekty, lata 2017–2018 to m.in. tworzenie kolejnych ścieżek przemysłu wiejskiego, związanych z płóciennictwem i farbiarstwem.

Pred 80-timi rokmi (1937) súrodenci Joanna Wilczková a Sandor Lattyak (Laciak), dedičia zemianskej rodiny Moniakovcov, odovzdali v prospech štátu štvorhektárové gazdovstvo spolu s usadlosťou a hospodárskymi stavbami a priliehajúcim parkom. Ich želaním bolo „zabezpečiť pre budúcnosť starodávny charakter tejto usadlosti formou múzea“. Taký bol začiatok súčasného Oravského etnografického parku v Hornej Zubrici. Dnes je to 12 ha areál so skoro 60 objektmi.

Múzeum – Oravský etnografický park v Hornej Zubrici prezentuje obytné stavby spolu so zariadením, hospodárske stavby, sýpku, pivnicu, včelín, ako aj pílu, valchu, vyhňu, mlyn a pílu (jeden z objektov prezentujúcich sedliacky priemysel na Orave) a lisovňu. Sú tu okrem toho aj dve krčmy z Podvilka.

Pozrieť si môžete skoro tridsať expozícií znázorňujúcich život pánov a sedliakov s rozličným stupňom zámožností, v období od 18. do 20. storočia.

Usadlosť Moniakovcov je to typická drevená stavba príznačná pre miestnu architektúru s manzardovou šindľovou strechou s dymníkmi vyvádzajúcimi dym z otvoreného ohniska z vnútra domu. Staršia časť s pitvorom a komorou pochádza zo 17. storočia. V pitvore s hlinenou dlážkou sa uskutočňovali viaceré hospodárske činnosti (napr. ukladali sa hrnce na hlinenú dlážku a varilo sa na trojnožke, v nádobách určených na to sa robilo maslo, krúpy sa drvili pomocou tĺka 99

v stupkách z jačmeňa, ženy priadli na vretienkach a pri peci sa v kuríne chovala hydina a zajace). Izba (bez dymu, tzv. „świetnica“) bola miestom oddychu a prijímania hostí. Mala drevenú dlážku. Dekoračným prvkom je polica s lištou, na ktorej sú uložené taniere a zavesené hlinené poháre, lemované svätými obrázkami maľovanými na skle. V roku 1784 vznikla druhá časť domu. Reprezentačnými priestormi usadlosti sa stala obývačka nazývaná „świetlica“, naplnená nábytkom v štýle biedermeier a Ludvika Filipa.

V časti Paś-Filipka si prezrieme výstavu tkáčstva s celým príslušenstvom a troma tkáčskymi stavmi. V Dziubkovej drevenici z oravsko-novotargskej kotliny je expozícia venovaná svadbe (rozmiestnenie stolov, hierarchické usporiadanie hostí, kroje). Je aj gazdovský dvor najbiednejších obyvateľov z konca 19. storočia. Vo dvore in situ Mišincov spoznávame typi­ cké zariadenie, patria k nemu vyhňa, pivnica v zemi, studňa, ako aj zeleninová a kvetinová záhradka a ovocná záhrada a iné. V lisovni nahliadneme, ako sa lisoval olej, vo valche je ukázané plstenie súkna, na píle si ozrejmíme starý spôsob spracovania dreva (celá konštrukcia s rozličnými mechanizmami). V Zubrici sa nachádza malá architektúra – malý plot, mostíky, studne a altánok.

Od roku 2001 Múzeum organizuje dielne s názvom „Múzejné vzdelávacie chodníky”. Je tam o. i. rozprávanie napr. o tom, „Ako to bolo s ľanom“. Chodník „Od zrna k chlebu” začína mlátením cepmi, potom je čistenie zrna na rešete, mletie žarnovom, napokon zarobenie cesta a príprava jedlá v podobe moskoľov. „Chodník sedliackeho priemyslu na Orave” ukazuje technické riešenia, stroje a náradia potrebné k práci vo mlyne alebo v lisovni.

Zubrické múzeum je živým miestom, propagujúcim celý rad zaujímavých foriem trávenia času. Prezentácie starých hudobných nástrojov, páračky, „Koledovanie v múzeu“, májové stretnutia, početné dielne, výstavy (taktiež súčasného umenia) a stretnutia, dokonca „Festival komornej hudby“ – dlho by sa vyrátavalo. K rozvoju parku v posledných rokoch prispela, o. i. obnova historického kostola z Tokarne, ako aj rekonštrukcia fary z Podvilka (je to administratívne centrum a miesto stretnutí a výstav). Vznikol amfiteáter a ihrisko pre deti. Naďalej sa realizujú nové projekty, v rokoch 2017–2018, o. i. budova nových chodníkov vidieckeho priemyslu, spojených s plátenníctvom a farbiarstvom.

G 100

80 years ago (1937) the siblings of Joanna Wilczkowa and Sandor Lattyak (Łaciak), The Moniak family’s heirs transferred 4-hectare plot with a mansion and the outbuildings to the Treasury. Their wish was saving the old-fashioned character of this court estate as a museum for the next generations. This was the origin of the Orava Ethnographic Park – the Museum in Zubrzyca Górna. Today it is a 12-hectare area with 60 buildings.

The Museum exhibits housing constructions with their interior design, outbuildings, a garner, a cellar, a bee-yard, a sawmill, a fulling mill, a smithy, a windmill combined with a sawmill (a building representing peasants’ industry in Orava) and an oil mill. There are also two taverns from Podwilk. We can see almost 30 exhibitions portraying the life of the nobles and the peasants from the 18th to the 20th century.

The Moniaks’ croft is a wooden mansion typical for the local construction, it has a shingle hip roof and the smoke holes letting the smoke out from the hearth. The older part housing a white room, a black room, and a pantry is dated from 17th century. In the black room with a clay floor, a lot of activities took place such as cooking, butter making, barley groats making, weaving and even the poultry and rabbits were kept there. The white room (without the smoke) was a place of resting and receiving guests. The floor was wooden there. One of the decorative element is a few level shelf with plates and cups with some glass paintings of saints at the top. In 1784 the second wing was built. The most representative room in the mansion was a living room furnished with Biedermeier and Louis Philippe styles.

In the Paś-Filipek house, we can see a weaving exhibition with accessories and three workshops. In the Dziubek house, we can see a wedding exhibition (table layout, hierarchic guest table seating, costumes).

There is also a croft of the poorest peasants dated from the 19th century. In another croft we find typical amenities and there are also a smithy, a ground cellar, a well as well as a vegetable and flower yard and an orchard. In the oil mill we can see how the oil was pressed, in the fulling mill a broadcloth fulling is shown and in the sawmill the old technique of wood processing can be seen. They also have some small architecture objects – fences, bridges, wells, arbours, etc.

The Museum has been organizing classes called “The Museum Educational Trails” since 2001. There is a story called “What’s the story with flax”. The trail called “From the grain to the bread loaf” starts with threshing, then the grains are separated from the chaff on the sieves, later floured in quern-stones and finally, the dough is formed to make flatbread. The trail called “The trail of peasant industry in Orava” shows technical solutions, equipment, and tools needed in the windmill or oil mill.

The Museum in Zubrzyca is a place which offers very attractive ways of spending free time. There are presentations of old instruments, “Carol-singing at the Museum”, numerous workshops, exhibitions (including modern art), meetings and even a Chamber Music Festival. The museum park has also developed over the recent years – the reconstruction of the historic church complex from Tokarnia and rebuilding of the clergy house complex from Podwilk (now there are offices there and meetings and exhibitions are organized as well). An amphitheatre and a playground were built. New projects are constantly carried out. Between 2017 and 2018 new trails are and will be constructed this time connected with plain weave making and dyeing.

101

Stanisław Wyrtel – marka sama w sobie. Pochodzący z Zubrzycy Górnej artysta należy do najbardziej znanych malarzy na szkle. Uprawiał różne dziedziny: malarstwo, rzeźbę, grafikę, wreszcie zainteresowały go szklane obrazy. Początkowo kopiował stare wzory. Pierwsze prace miały ludowy charakter, czerpały z orawskiej tradycji.

Były to przede wszystkim wizerunki świętych, sceny o charakterze religijnym. Z czasem zaczęły nabierać mocno indywidualnego charakteru dzięki talentowi i odwadze twórcy, który nie bał się poszukiwania własnej drogi. Zdynamizował kreskę, obrazy przybrały charakterystyczną tonację kolorystyczną, pojawiły się złocenia, kompozycje wypełniły się ruchem.

Stanisław Wyrtel wypracował własny styl, rozpoznawalny i wielce ceniony. Wyszedł od tradycji, z której do dziś czerpie, ale jednocześnie daleko od niej odchodzi. Jego twórczość wciąż się zmienia. Cały czas jest w niej obecna tematyka sakralna i obrzędowa, są również kompozycje inspirowane orawskim krajobrazem i folklorem, są obrazy abstrakcyjne – wszystkie równie ciekawe.

Wystawiał w całej Polsce, Kontakt/Contact: ale jeden z pierwszych pokaGaleria autorska Stanisława Wyrtla, Zubrzyca Górna zów jego twórczości odbył się pensjonat/ Guesthouse Orawski Dwór w Bielsku-Białej, w Galerii www.orawski-dwor.pl Sztuki Wojewódzkiego Ośrodkontakt z autorem/contact with the author: ka Kultury; to był rok 1990. +48/696-771-743, www.wyrtel.pl, wyrtel_galeria@op.pl Wielokrotnie pokazywał swoje dzieła za granicą (m.in. Francja, Słowacja, Niemcy, USA, Węgry). Znaleźć je można w zbiorach muzeów i prywatnych kolekcjach, w Polsce i za granicą. Stanisław Wyrtel uczy też malarstwa na szkle, osoby w różnym wieku, przede wszystkim jednak lubi prowadzić zajęcia z dziećmi.

Od 2011 r. autorska galeria artysty mieści się w Orawskim Dworze w Zubrzycy Górnej, a różne w charakterze i tematyce prace wypełniają wnętrza całego obiektu. Będąc w tej miejscowości, koniecznie trzeba ją zobaczyć, jest to bowiem galeria niezwykła.

Galeria Stanisława Wyrtla Zubrzyca Górna

G 102

Stanisław Wyrtel – značka sama o sebe.

Umelec pochádzajúci z Hornej Zubrice patrí k najvýznamnejším maliarom na skle. Venoval sa rozličným oblastiam: maľbe, sochárstvu, grafike a napokon ho zaujali obrazy na skle maľované. Na začiatku kopíroval staré vzory. Prvé práce niesli ľudový charakter, čerpali z oravskej tradície. Boli to predovšetkým podobizne svätcov, výjavy náboženského charakteru. Po nejakej dobe začali smerovať k veľmi individuálnemu charakteru i vďaka nadaniu a odvahe tvorcu, ktorý nemal strach z hľadania vlastnej cesty. Dynamizoval čiaru, obrazy získali charakteristické farebné tony, objavili sa pozlacovania, kompozície sa naplnili pohybom.

Stanisław Wyrtel vytvoril svoj vlastný štýl, spoznávaný a veľmi vážený. Vychádzal z tradície, z ktorej dodnes čerpá, ale súčasne sa od nej podstatne vzdialil. Jeho tvorba sa stále mení. Po celý čas je pre ňu príznačná sakrálna a obradová tematika, sú aj kompozície inšpirované oravskou krajinkou a folklórom, alebo abstraktné obrázky – všetky rovnako zaujímavé.

Vystavoval v celom Poľsku, a jedna z jeho prvých ukážok tvorby bola v Bielsku-Białej, v Galérii umenia Krajského kultúrneho strediska; bolo to v roku 1990. Mnohokrát prezentoval svoje diela v zahraničí (o. i. Francúzsko, Slovensko, Nemecko, USA, Maďarsko). Nájsť ich je možné v múzejných zbierkach a súkromných fondoch v Poľsku i v zahraničí. Stanisław Wyrtel učí maľbe na sklo na skle ľudí v rôznom veku, pričom rád vedie dielne s deťmi.

Od roku 2011 sa autorská Galéria Stanisława Wyrtla nachádza v Oravskom dvore v Hornej Zubrici a s rozličným charakterom a tematikou diela napĺňajú interiér celého objektu. Navštevujúc túto obec je potrebné pozrieť si galériu, pretože je nezvyčajná.

Stanisław Wyrtel – the name is already a known brand. The artist, who comes from Zubrzyca Górna, belongs to the most famous glass painters. He has tried other areas of art such as painting, sculpting, and graphics but it was glass painting that he got really interested in. At first, he copied old designs. First works were based on folk traditions from the Orava region. These were mostly religious paintings but with time they were becoming more and more individual thanks to the talent and the courage of the artist who wasn’t afraid of searching his own path. His style became more dynamic, his paintings’ colour scheme more characteristic and the composition was filled with movement.

Stanisław Wyrtel created his own style, easy to recognize and greatly esteemed. He started with tradition, which he still respects but his way leads him quite far from it now. His works are constantly changing. They are still religion-themed, ritual-focused and there are compositions inspired by the Oravian landscape and folklore, as well as abstract paintings – all of them are genuinely interesting.

He has exhibited his works all over the country but his first exhibition was held in Bielsko-Biała in 1990.

Then in the Gallery of the former Provincial Culture Centre. He has also exhibited his works abroad (France, Slovakia, Germany, USA, Hungary) many times. They can be found in different museum and private collections in Poland and abroad. Stanisław Wyrtel also teaches glass painting, he teaches all age group but he especially likes teaching children.

The Stanisław Wyrtel Gallery has been located in the Oravian Manor House in Zubrzyca Górna since 2011. The building is full of all kinds of works. When visiting this village you should see the gallery since it is a unique place.

103

Rabčice to słowacka wieś położona blisko granicy z Polską, pomiędzy Namestovem a Orawską Półgórą.

Obok kościoła, w budynku szkolnym, znajduje się Izba Pamięci Rabczyckiego Folkloru poświęcona regionalnej kulturze góralskiej. Jest to kolejne miejsce służące podtrzymywaniu lokalnych tradycji poprzez pamięć i edukację regionalną.

W izbie możemy zapoznać się z historią powstania i działalności tutejszych grup folklorystycznych. Pierwszą z nich był założony w 1973 r. zespół śpiewaczy Rabčičanka. W 1982 r. utworzono dziecięcy zespół folklorystyczny Kašunka, który prowadziła muzyk i znawczyni miejscowego folkloru Valéria Baľáková. To właśnie ona opiekuje się Izbą Pamięci, otwartą w 2016 r. Zgromadzono tu kroniki i zdjęcia, a także publikacje, przy powstaniu których współpracowała z Orawskim Ośrodkiem Kultury („Ozveny spod Babej hory“). Wysłuchamy też ciekawych opowieści.

Drugi zbiór to przedmioty pochodzące z wystroju dawnych chałup, w tym meble i naczynia, tradycyjne miejscowe rękodzieło, stroje regionalne, a także ciekawa kolekcja dzwonków pasterskich. Najstarszym eksponatem jest ponad 100-letnia Kontakt/Contact: skrzynia posażna.

Obecný úrad, Rabčice 196

Pamätná izba Rabčického folklóru Rabčice

+421/43/559-42-05, +421/43/559-44-67 www.rabcice.sk, ocu@rabcice.sk Základná škola s materskou školou, Rabčice 194 +421/43/559-42-06 (sekretariát)

G 104

Rabčice sú slovenskou dedinou situovanou v blízkosti hranice s Poľskom, medzi Námestovom a Oravskou Polhorou. Vedľa kostola, v budove školy sa nachádza Pamätná izba Rabčického folklóru venovaná regionálnej goralskej kultúre. Je to ďalšie miesto podporujúce udržiavanie miestnych tradícií prostredníctvom pamätí a regionálneho vzdelávania.

V izbe sa môžeme oboznámiť s históriou vzniku a činnosti tunajších folklórnych zoskupení. Prvým z nich bola spevácka skupina Rabčičanka, ktorá vznikla v roku 1973. V roku 1982 vznikol detský folklórny súbor Kašunka, ktorý vedie hudobníčka a znalkyňa miestneho folklóru Valéria Baľáková. Práve ona sa stará o pamätnú izbu, ktorá bola otvorená v roku 2016. Sú v nej zhromaždené kroniky a fotografie, ako aj monografie, na ktorých spolupracovali s Oravským kultúrnym strediskom („Ozveny spod Babej hory“). Z úst Valérie Baľákovej si vypočujeme aj zaujímavé príbehy.

Druhú zbierku tvoria predmety pochádzajúce z výzdoby starých dreveníc – nábytok, náradie, tradičné miestne ľudové ručné práce, regionálne kroje, ako aj zaujímavá zbierka pastierskych zvoncov. Najstarší exponát – truhlica na oblečenie má viac ako 100 rokov.

Rabčice is a Slovakian village situated near the polish border, between Námestovo and Oravská Polhora. In the school building, near the church, there is the Memorial Hall of the Rabčice Folklore which is dedicated to regional highlander culture. This is a consecutive place where the local traditions are preserved through memory and regional education.

In the Hall we can learn about the history and the activities of the local folk groups. Rabčičanka – a vocal group – was the first one established in 1973. Kašunka was a folk children’s group established in 1982, whose director was Valéria Baľáková – an expert on the local folklore. It is her, who attends the Memorial Hall opened here in 2016. The chronicles and photographs are collected here as well as the publications which were created in co-operation with the Orava Culture Centre (e.g. collection of songs “Echo from the foot of Babia hora”). We will also listen to very interesting stories.

The other collection consists the objects from old peasant houses including furniture, crockery, traditional, local handicraft, regional costumes, as well as a very interesting collection of shepherd bells. The oldest exhibit is over 100-year-old hope chest.

105

Pracovňa Jána Špulera Bobrov Będąc w Bobrovie, odwiedzić możemy pracownię Jána Špulera, rzeźbiarza samouka. Od dziecka miał bliski kontakt z drewnem i pracą w nim. Jest twórcą uznanym, wielokrotnie wyróżnianym, także za rzeźby w kamieniu, m.in. kilkukrotnym laureatem ogólnokrajowego konkursu „Výtvarné spektrum” i nagród międzynarodowych. Najczęściej wykonuje swoje prace w drewnie lipy, ale wykorzystuje także czereśnię i jawor. W dorobku Jána Špulera znajdziemy zarówno rzeźby o tematyce sakralnej (piety, Madonny, postacie świętych, wizerunki Chrystusa i inne), jak też sceny z życia codziennego wsi, a także zwierzęta. Są różnej wielkości, od niewielkich do ponad dwumetrowych, prezentowanych w całej okazałości jako monolity.

W jego warsztacie możemy wziąć do rąk sprzęt do obróbki drewna. Wykorzystuje piły, strugi, pilniki i inne narzędzia stolarskie. Dzięki temu stajemy się na chwilę twórcami, a mistrz chętnie opowie o swojej pasji i zademonstruje kolejne etapy powstawania rzeźb.

G 106

Kontakt/Contact: Pracovňa Jána Špulera Bobrov, Okružná 47 +421/43/558-72-02, +421/907-056-451 jan.spuler@gmail.com Pri pobyte v Bobrove môžeme navštíviť Jána Špulera. Je to tvorca, ktorý sa zaoberá sochárstvom. Je samoukom. Od detstva mal blízko k drevu a k práci s nim. Je oceňovaným a uznávaným tvorcom, aktuálne i v kameni.

Niekoľkokrát získal titul laureáta na celoštátnej súťaži Výtvarné spektrum a niekoľko ďalších, i medzinárodných ocenení. Svoje práce najradšej reže v lipe, ale využíva i čerešňu a javor. V tvorbe Jána Špulera nájdeme sochy so sakrálnou tematikou (piety, Madony, postavy svätcov, obrázky Krista a iné), ako aj zobrazenia každodenného vidieckeho života, i zvieratá. Sú rozličnej veľkosti, od menších až po vyše dvojmetrové, predstavované v celej veľkosti ako solitéry.

V jeho dielni sa môžeme dotknúť i náradia na spracovanie dreva. Používa píly, hoblíky, brúsku a iné stolárske náradie. Staneme sa tak na chvíľu tvorcami, majster nám to umožní.

A k tomu rád rozpráva o svojej záľube a rozpovie o etapách vzniku plastík.

When in Bobrov you can visit Ján Špuler Workshop. He is a self-taught sculptor. He started to learn how to process wood when he was a child. He is a very esteemed artist, awarded many times also for his stone sculptures, many times he received the main award in the national competition of artis­ tic work “Výtvarné spektrum” as well as in international competitions. He usually works in lime tree wood but he also uses cherry wood and sycamore wood. His works are religion-themed (Pietas, Madonnas, the figures of saints and Christ, and others) but there are also scenes from a village life and animals. They can be very small but also 2 meters high such as the figures presented as monoliths.

In his workshop, everyone can grab the tools used for wood processing. He uses saws, hand planes, files and other carpentry tools. we can become artists for a moment and the master willingly talks about his passion and demonstrates the subsequent stages in which the sculpture is made.

107

Gajdošská izba Oravská Polhora

Orawska Półgóra jest jedną z największych wsi na Orawie, wysuniętą najbardziej na północ słowacką miejscowością. Interesująca jest ze względu na tradycje dudziarskie oraz promocję gry na dudach. Tu znajduje się Izba Dudziarzy i prężnie działa Cech Słowackich Dudziarzy, czyli beskidzkich muzyków specjalizujących się w grze na tym tradycyjnym instrumencie. Cech powstał w 1996 r. i liczy obecnie 50 muzyków. Pod koniec 2015 r. słowacka kultura dudziarska została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Działalność Cechu pozwala m.in. na rozwijanie umiejętności gry, przede wszystkim dzieciom i młodzieży, a także prowadzenie warsztatów budowy instrumentów. Dla dzieci organizowane są zajęcia, w czasie których uczą się one gry na dudach. W 2014 r. udało się również otworzyć w Orawskiej Półgórze podstawową szkołę muzyczną, w której uczą się grać na skrzypcach i akordeonie. Nabyte umiejętności pozwalają młodym ludziom nie tylko kontynuować tradycyjny sposób gry, ale także w znaczący sposób wpływać na kształt współczesnej muzyki ludowej.

G 108

Kontakt/Contact: Cech slovenských gajdošov Centrum gajdošských tradícií Oravská Polhora 565 +421/903-044-033 www.gajdy.sk kultura@oravskapolhora.sk

Co roku Orawski Ośrodek Kultury organizuje w Orawskiej Półgórze Międzynarodowy Festiwal Dudziarski „Gajdovačka”. Dudziarze prezentują swe umiejętności także w czasie imprez lokalnych.

W Izbie Dudziarzy jest też małe muzeum, zgromadzono tu trombity, dudy, piszczałki i inne instrumenty wykonane przez miejscowych twórców. Ekspozycja w jednym z pomieszczeń poświęcona jest historii beskidzkich muzykantów. Bardzo ciekawym eksponatem jest zabytkowa skrzynia z artefaktami cechowymi. Umieszczono tu także narzędzia niezbędne do wykonywania instrumentów. Przestronne pomieszczenie pełni często funkcję warsztatu, który jest wykorzystywany do prowadzenia zajęć.

109

Oravská Polhora je jednou z najväčších obcí na Orave, je najsevernejšou slovenskou obcou. Je zaujímavá pre rozvíjanie gajdošskej tradície a pre propagáciu školy hry gajdách. Nachádza sa tu Gajdošská izba, v ktorej aktívne pôsobí Cech slovenských gajdošov. Cech vznikol v roku 1996 a v súčasnosti má približne 50 členov. Na sklonku roku 2015 bola Slovenská gajdošská kultúra zapísaná na listinu svetového nehmotného kultúrneho dedičstva UNESCO. Činnosť cechu podporuje aj rozvíjanie hry na tomto hudobnom nástroji, predovšetkým pre deti, ako aj tvorivé stretnutia v oblasti ich výroby. Pre deti sa organizujú dielne, počas ktorých sa učia hrať na gajdy. V roku 2014 sa podarilo založiť v Oravskej Polhore základnú hudobnú školu, v ktorej sa deti učia i hre na husliach a akordeóne. Získané schopnosti umožňujú mladým ľuďom nielen pokračovať v tradičnom spôsobe hry, ale aj podstatným spôsobom ovplyvňovať dnešnú podobu folklórnej hudby.

Každý rok v Oravskej Polhore organizuje Oravské kultúrne stredisko Medzinárodný gajdošský festival „Gajdovačka“. Gajdoši prezentujú svoje nadanie aj v rámci obecných podujatí.

V Gajdošskej izbe sa nachádza i malé múzeum, sústredené sú tu trombity, gajdy, píšťalky a iné hudobné nástroje vyrobené domácimi tvorcami. Expozícia je venovaná aj histórii beskydských hudobníkov. Veľmi zaujímavým exponátom je pamätná skriňa s cechovými artefaktmi. Nachádza sa tu aj príslušenstvo potrebné na výrobu hudobných nástrojov. Veľká miestnosť je často priestorom, kde sa konajú dielne.

Oravská Polhora is one of the biggest villages in Orava, it is a northernmost village in Slovakia. It is a very interesting place because of the bagpipe playing traditions and the promotion of the art of playing the bagpipe. There is the Bagpipe Chamber here within which the Slovakian Bagpipe Players’ Guild operates. These are the Beskids region musicians who specialize in playing this traditional instrument. The Guild was established in 1996 and now it has 50 musicians. In 2015 the bagpipe and the cultural work connected with it were listed on the UNESCO of the Representative List of the Intangible Cultural of Humanity.

The Guild facilitates developing the skill of playing the bagpipe among the children and the teenagers but they also teach how to build bagpipe themselves. The Centre organises workshops for children where they learn how to play the bag-

G 110

pipes. In 2014 a primary music school was opened in Oravská Polhora and children learn the violin and the accordion there. The skills they acquire not only let them continue the traditional way of playing but also they let them shape the contemporary folk music.

The International Bagpipe Festival “Gajdovačka” is organised each year here by the Orava Culture Centre. The bagpipe players present their skills during local cultural events. There is also a small museum located in the Bagpipe Chamber where all kinds of instruments made by the local artists are exhibited – trembitas, gaidas, reeds, etc. One of the exhibitions is dedicated to the Beskids region musicians.

The chest with the guild’s artefacts is a very interesting exhibit. You can also see the tools needed to make the instruments. The spacious exhibition room is sometimes used as a workshop for classes.

Drevený kostol Všetkých svätých Tvrdošín

Kontakt/Contact:

Kostol Všetkých svätých v Tvrdošíne Najstarszym zachowanym zabytkiem archiVojtaššákova 628/54, +421/43/532-21-67 tektonicznym Twardoszyna jest gotycki, drewwww.muzeum.sk/dostol/default.php?obj= niany rzymskokatolicki kościół pw. Wszystkich rkat&ix=tvrdosin, msksts@orava.sk Świętych. Pochodzi z drugiej połowy XV w., natomiast jego renesansowa rekonstrukcja z XVII w.

Z kościołem związana jest pewna legenda – o śniegu, który spadł w tym miejscu na św.

Jana, 24 czerwca. To wydarzenie okoliczni mieszkańcy uznali za znak z nieba. Równie interesujący jest fakt, że kościółek został pierwotnie wybudowany bez użycia metalowych gwoździ. Choć dziś to już się zmieniło. Świątynia na ścianach skrywa wiele symboli. Na sklepieniu można podziwiać gwieździste niebo z księżycem – symbolizuje to ukrzyżowanie Chrystusa. Na ścianach bocznych znajdują się obrazy dwunastu apostołów. Renesansowe malowidła pochodzą z 2. połowy XVII w.

Wzrok przykuwa także kasetonowy strop, składający się z 49 ornamentowych róż, z których każda jest inna.

Pierwotny gotycki ołtarz miał obraz przedstawiający opłakiwanie Chrystusa, ale został w 1919 r. przewieziony do Węgierskiego Muzeum Narodowego w Budapeszcie. Obecny, barokowy, z XVIII w. pochodzi z innego kościoła – w środku obraz Wszystkich Świętych. Kompozycję uzupełniają rzeźby wykonane z lipy, z pięknymi detalami.

W 1994 r. kościół otrzymał brązową plakietkę Europa Nostra, która widnieje nad południowym wejściem. Został umieszczony na liście europejskiego dziedzictwa kulturowego jako kulturowy zabytek krajowy.

Obiekt jest otwarty dla zwiedzających, a msze odbywają się tu raz w roku – w dzień Wszystkich Świętych. Jest otoczony cmentarzem, na którym znajdują się nagrobki z końca XIX w.

Kościół sprawia wrażenie monumentalnego, a widok ze wzgórza otaczającego miasto jest jedyny w swoim rodzaju.

111

Najstaršou zachovalou pamiatkou architektúry mesta je gotický drevený rímsko-katolícky kostol Všetkých svätých. Pochádza z druhej polovice 15. storočia a v 17. storočí ho renesančne upravili.

S kostolom sa viaže i istá legenda – o snehu, ktorý napadol na tomto mieste na sv. Jána, 24. júna. Túto udalosť okolití obyvatelia pokladali za znak z neba. Rovnako zaujímavý je i fakt, že pôvodne bol kostol postavený bez použitia kovových klincov. Aj keď dnes sa to už zmenilo.

Chrám skrýva na stenách veľa symbolov.

Na klenbe je možné obdivovať hviezdnatú oblohu s mesiacom, symbolizuje ukrižovanie Krista. Na bočných stenách sa nachádzajú obrazy dvanástich apoštolov. Renesančné maľby pochádzajú z druhej polovice 17. storočia. Zrak priťahuje aj kazetový strop pozostávajúci zo 49 ornamentových ruží, z ktorých každá je iná.

Pôvodný gotický oltár mal obraz zobrazujúci oplakávanie Krista, ale bol v roku 1919 presťahovaný do Maďarského národného múzea v Budapešti. Súčasný, barokový, z 18. storočia pochádza z iného kostola – v strede je obraz Všetkých svätých. Kompozíciu dokresľujú detaelne prepracované sochy vyrezané z lipového dreva.

V roku 1994 chrám získal bronzovú plaketu Europa Nostra, ktorá sa nachádza nad južným vchodom. Objekt bol zapísaný do Zoznamu európskeho kultúrneho dedičstva ako štátna kultúrna pamiatka.

Objekt je otvorený pre návštevníkov, sv. omše sa tam konajú raz do roka – na deň Všetkých Svätých. Stavba je obklopená cintorínom, na ktorom sa nachádzajú náhrobné kamene od konca 19. storočia.

Kostol pôsobí monumentálne a vyhliadka z kopca obklopujúceho mesto je jedinečná.

G 112

The oldest preserved monumental architecture in TvrdoĹĄĂ­n is the Gothic wooden Roman-Catholic All Saints Church. Its origins date back to the second half of the 15th century and it was rebuilt in Renaissance style in the 17th century.

There is a legend often told about the snow which came down here on the 24th of June (at John Day) – this event was considered as a miracle by the local inhabitants. Not only the legend is interesting but also the fact that originally the church was built without a single metal nail. Today, however, the situation is different.

The temple presents a lot of symbols on its walls.

On the ceiling, we can admire a starry sky with the moon which symbolizes the crucifixion of Christ.

The walls present the paintings of the Apostles. The Renaissance paintings date back to the late 17th century. Our attention is also drawn to the panelled ceiling consisting of 49 ornamented roses, out of which each is different.

The original gothic altar with a painting of Bemoaning the Death of Christ was moved in 1919 to Hungarian National Museum. The contemporary Baroque altar from the 18th century (originally built for a different church) has the painting of All Saints. The composition is complemented with lime wood sculptures with beautiful details.

The church was awarded a bronze prize by Europa Nostra in 1994 (the wall plaque can be seen above the southern entrance) and, as the National Cultural Monument, the church was included in the list of European cultural heritage.

The church is open to visiting and the masses are celebrated here once a year on the All Saints Day. The church is surrounded by the cemetery, where you can find the gravestones dating back to the end of the 19th century as well as the contemporary ones.

The church seems really impressive and the view from the hill surrounding the town is one of the kind.

113

Dielňa Stanislava Ondríka Tvrdošín

W Twardoszynie mieszka i tworzy utalentowany rzeźbiarz – Stanislav Ondrík. W swoim domu prezentuje zainteresowanym gościom rzeźby z drewna topoli, lipy, jawora, jesionu oraz drzew owocowych.

Stanislav jest samoukiem, a w drewnie strugał od małego. Na początku było to zdobienie lasek.

Wykonywał zabawki dla dzieci, a także szopki.

Jak mówi: „Gdy przychodzi inspiracja, skupiam się wyłącznie na kawałku drewna”. Te słowa potwierdza z uśmiechem jego żona, dodając, że mąż potrafi również pięknie malować. Swoich rzeźb jednak nie maluje, ponieważ nie było tego w tradycji orawskiej.

Całe dnie spędza w swoim warsztacie. Zrobienie rzeźby zajmuje mu od jednego dnia do tygodnia, w zależności od wielkości kawałka drewna. Jego ulubionym tematem jest życie codzienne.

Małe i duże kawałki drewna przybierają postaci zwykłych ludzi – najczęściej pracujących w polu.

Kontakt/Contact: Będąc w okolicy, z pewnością warDielňa Stanislava Ondríka to pokusić się o spotkanie z tym poTvrdošín, M.R. Štefánika 24, +421/908-072-149 godnym człowiekiem. Obejrzeć rzeźwww.drevenesochy.sk, stano.ondrik@gmail.com by i porozmawiać.

G 114

V Tvrdošíne žije a tvorí talentovaný rezbár – Stanislav Ondrík. Vo svojej expozícii v dome prezentuje zaujatým hosťom sochy z topoľového, lipového, javorového a jaseňového dreva, ako aj z ovocných stromov.

Stanislav je samoukom a v dreve vyrezával od najmladších rokov. Na začiatku to bolo zdobenie palíc. Robil hračky pre deti, ako aj betlehemy. Ako hovorí: „Keď ma pohlcuje inšpirácia, sústredím sa iba na kus dreva, ktoré mám“. Tieto slová potvrdzuje s úsmevom jeho manželka, podotýkajúc, že jej manžel vie aj

krásne maľovať. Svoje sochy ale nemaľuje, to nebolo na Orave tradíciou.

Celé dni trávi vo svojej dielni. Vyrezanie sochy mu zaberie od jedného dňa do týždňa, v závislosti od veľkosti dreva. Jeho obľúbenou témou je každodenný život. Malé a veľké kusy dreva sa menia na obyčajných ľudí – najčastejšie pracujúcich na poli.

Pohybujúc sa v blízkom okolí, oplatí sa stretnúť s týmto veselým človekom. Pozrieť si sochy a porozprávať sa.

A certain talented man, sculptor Stanislav Ondrík, lives and creates in Tvrdošín. In his workshop, he presents his sculptures made of different types of wood – populus, lime tree, sycamore, ash and fruit trees.

Stanislav is a self-taught man who started carving when he was a child. He started with ornamenting the sticks then walking sticks and this is how it started. He made toys and nativity scenes. As he says: “When I get the inspiration I entirely focus on the piece of wood that I have”. His wife confirms his words with a smile on her face and she adds that her husbands also paints very well. He however never paints his sculptures because it was not in the Oravian tradition.

He spends his days in his workshop. It takes him one day to one week to make one sculpture depending on the size of the piece of wood that he has. Family life is his favourite theme. Small and big pieces of wood turn into common people – most often working in the field.

When being around it is surely worth meeting this joyful person, seeing his sculptures and talking to him.

115

W Babinie, miejscowości, z której pochodzi jeden z największych ludowych rzeźbiarzy słowackich Štefan Siváň, znajduje się Galeria Ludowego Rzeźbiarstwa. Istnieje od 2006 r., w pomieszczeniach starej szkoły.

Zgromadzonych jest tam ponad 100 drewnianych prac o różnorodnej tematyce (np. wiejskie życie, pasterstwo, prace polowe, motywy sakralne), wykonanych przez ponad 30 twórców z całej Słowacji (Orawy, Liptowa, Kisuc, Poważa, Szarysza), a także z Polski podczas plenerów rzeźbiarskich. W znakomitej większości to rzeźba monumentalna, sięgająca nawet 2,5 m wysokości.

Galéria ľudového rezbárstva Babín

Rokrocznie w drugim tygodniu sierpnia odbywa się w Babinie pięciodniowy plener poświęcony pamięci rzeźbiarzy Siváňów – ojca i syna. W plenerze biorą udział artyści z Polski i Słowacji, a ich prace można oglądać właśnie w Galerii lub też w plenerze oraz w Urzędzie Gminy. Władze gminy rozpoczęły starania o utworzenie nowoczesnej galerii, w której zgromadzone dzieła mogłyby zostać wyeksponowane w pełni profesjonalnie.

Podczas wycieczki do Babina warto zobaczyć dom mistrza Štefana Siváňa, gdzie znajduje się sporo dzieł jego oraz jego syna. Atmosfera tego miejsca, które zostało częściowo uszkodzone przez pożar, jest niesamowita. Aby odwiedzić dom artysty, trzeba jednak wcześniej umówić się z właścicielką.

G 116

V Babíne, obci, z ktorej pochádza jeden z najvýznamnejších slovenských ľudových rezbárov Štefan Siváň, sa nachádza Galéria ľudového rezbárstva. Existuje od roku 2006 v priestoroch starej školy. Zhromaždených je tam viac ako 100 drevených plastík s rozličnou tematikou (napr. vidiecky život, pastierstvo, poľnohospodárske práce, sakrálne motívy). Vytvorilo ich 30 tvorcov z celého Slovenska (Oravy, Liptova, Kysúc, Považia, Šariša) a z Poľska v rámci plenérov. Väčšinou ide o monumentálne rezby, rozmerov až 2,5 m.

Každý rok, v druhý augustový týždeň sa uskutočňuje v Babíne päťdňový rezbársky plenér venovaný pamiatke otca a syna – rezbárov Siváňovcov. Plenéru sa zúčastňujú rezbári z Poľska a zo Slovenska a ich práce je možné obdivovať práve v Galérii alebo vo voľnom priestranstve, ako aj na Obecnom úrade. Obec sa snaží o vznik modernej galérie, v ktorej by zhromaždené diela mohli byť prezentované v profesionálnych podmienkach.

Počas výletu do Babína sa oplatí pozrieť si dom majstra Siváňa. Tu sa stále nachádza veľa jeho diel a diel jeho syna. Atmosféra tohto miesta, ktoré čiastočne poškodil požiar, je neuveriteľná. Dom umelca je možné navštíviť iba po predchádzajúcej dohode s majiteľkou.

Kontakt/Contact: Galéria ľudového rezbárstva, Babín 50 +421/43/557-72-07, 908-901-914 www.babin.sk, kulturababin@orava.sk

The Folk Woodcarving Gallery is situated in Babín, a place where one of the greatest Slovakian folk sculptors Štefan Siváň comes from. It has been open since 2006 and it is located in the old school building. It includes more than 100 wooden works depicting rural life, shepherds’ work, field work and sacral motifs. They were made by more than 30 sculptors in the Orava, Liptov, Považie, Kysúce and Šariš Regions, as well as in Poland during plein-air sculpting. Most of the sculptures are really monumental ones being over 2,5 meters high.

Every year in the second week of August there is a five-day plein-air sculpting organised in memory of Štefan Siváň and his son. The artists from Slovakia an Poland participate in this event and their works can be later seen in the gallery, outdoors and in the Rural Commune building. The authorities started making efforts to establish a modern gallery in which all the works collected could be exhibited in a professional way.

During the trip to Babín Štefan Siváň’s house is really worth visiting. There are still some works of his and his son’s, who is a sculptor as well. The atmosphere of this place, which was damaged by the fire, is really unique. If you want to visit the artist’s house you should arrange with the owner it prior to your arrival.

117

Rezervácia ľudovej architektúry Bobrova raľa Podbiel W Podbieli możemy zobaczyć wyjątkową, dobrze zachowaną drewnianą zabudowę. r­ ezerwat architektury ludowej nosi nazwę Bobrova raľa. Usytuowany jest przy głównej ulicy, naprzeciwko Małego Muzeum Etnograficznego. To największe skupisko drewnianych domów z rzeźbionymi gankami w Europie Środkowej. Stoją w rzędzie, zwrócone w stronę ulicy swoją węższą ścianą. Zbudowane są na niskich kamiennych fundamentach, które izolowały drewno przed wilgocią, a przestrzeń między balami jest wypełniona mchem.

Zabudowa została uznana za zabytek w 1977 r. Liczy 43 obiekty z końca XIX w., z czego niektóre stanowią własność prywatną i wykorzystywane są do celów rekreacyjnych. Intrygujące jest zobaczyć, jak te zabytkowe domy wpasowują się we współczesną zabudowę.

W Podbieli już od niemal 20 lat odbywa się regionalny festiwal folklorystyczny, podczas którego występują przede wszystkim orawskie zespoły ludowe. Prócz podziwiania dawnej architektury, można tu więc poznać folklor i zrelaksować się w otoczeniu Kontakt/Contact: wspaniałej przyrody.

Rezervácia ľudovej architektúry v Podbieli

+421/43/538-10-31 www.podbiel.sk/index.php/sk/atrakcie/atrakcie-vpodbieli/64-bobrova-rala, starosta@podbiel.sk

G 118

V Podbieli na Orave sa nachádza jedinečná a zachovaná expozícia ľudovej architektúry. Pamiatková rezervácia ľudovej architektúry, drevenej zástavby hospodárskych dvorov, umiestnených pri hlavnej ulici oproti Malému etnografickému múzeu má názov Bobrova raľa. Je to najväčšie zoskupenie pôvodných dreveníc v Strednej Európe. Stoja pozdĺž hlavnej cesty, radovo, obrátené k ulici svojou užšou stenou. Postavené sú na nízkych kamenných podmurovkách, ktoré izolujú drevo pred vlhkosťou a škáry medzi jednotlivými trámami sú vypchané machom.

Zástavba bola zapísaná ako pamiatka v roku 1977. Patrí k nej 43 objektov z konca 19. storočia, pritom niektoré sú súkromným vlastníctvom a sú rekreačne obývané. Je zaujímavé sledovať urbárne prostredie a zakomponovanie dreveníc do súčasnej zástavby.

V obci sa už takmer 20 rokov realizuje regionálny folklórny festival, na ktorom sa prezentujú najmä oravské ľudové súbory. Okrem obdivovania pôvodnej architektúry je tak možné spoznať a zažiť aj folklór a oddýchnuť si v obklopení krásnej prírody.

In Podbiel we can come across exceptionally well preserved wooden development. The historical reserve of the folk architecture is called Bobrova ral’a. Wooden buildings are built along the main road opposite the Small Ethnographic Museum. It is the largest cluster of wooden houses with carved porches in Central Europe. They are built along the main road in a row with their narrower walls facing the road.

They are built on low stone wall footing that will offset slightly terrain and insulate the wooden walls from moisture. The joints between the beams are stuffed with moss.

The buildings were acknowledged as a monument in 1977. It consists of 43 buildings dating back to the 19th century, out of which some are private properties and they are used for seasonal dwellings. The sight of these old houses incorporated in the landscape of a modern version of town is really intriguing.

It is also worth mentioning that the folk festival has been organised here for almost 20 years during which we can see primarily Oravian folk groups perform. Therefore apart from admiring old architecture we can also learn a bit about folklore and find some rest in the surrounding of a beautiful nature.

9. Bobrova ral’a w Podbielu Podbiel leży w regionie etnograficznym Orawy. Jest jednym z najlepiej zachowanych miejsc, jeśli chodzi o budownictwo. Bobrova raľa to rezerwat architektury ludowej, drewniana zabudowa domów gospodarskich, usytuowanych przy głównej ulicy, naprzeciwko Małego Muzeum Etnograficznego. To największe w Środkowej Europie skupisko drewnianych domków z rzeźbionymi gankami. Stoją wzdłuż głównej drogi, w rzędzie, ustawione ku ulicy swoją węższą ścianą. Zbudowane są na niskich kamiennych fundamentach, które izolowały drewno przed wilgocią, a przestrzeń między belkami jest uzupełniona mchem.

Zabudowa została uznana za zabytek w 1977 r. Liczy 64 obiekty z końca XIX w., z czego niektóre stanowią własność prywatną i są zamieszkałe, jednak nie na stałe – wykorzystuje się je raczej do celów rekreacyjnych.

Intrygujące jest zobaczyć, jak te zabytkowe chaty wpasowują się w nowoczesną wersję miasta, użytkowane nieprzerwanie od swojego powstania. Warto dodać, że w amfiteatrze na Bobrowej ral’i, odbywa się festiwal folklorystyczny, na którym występują orawskie zespoły ludowe, kapele ludowe oraz goście z innych krajów. Prócz podziwiania dawnej architektury, można tu więc poznać odrobinę folkloru i zrelaksować się w otoczeniu wspaniałej natury.

119

Malé Podbielanské etnografické múzeum Podbiel

Małe Muzeum Etnograficzne Kontakt/Contact: w Podbieli mieści się w zabytkowym Malé Podbielanské etnografické múzeum budynku dawnej szkoły katolickiej, zaPodbiel 194, +421/43/538-14-40 (správca farnosti), łożonej przez proboszcza tutejszej pa+421/903-535-832 (miestna CK SK Tour) rafii. W muzeum znajduje się ekspozywww.podbiel.sk/index.php/sk/atrakcie/atrakcie-vcja rzeczy używanych na tych terenach podbieli/62-male-etnograficke-muzeum-v-podbieli w przeszłości, w gospodarstwach domowych i rolnych. Zbiór przedmiotów domowego użytku, narzędzi, dokumentów dotyczących historii szkoły oraz parafii, dawnej wąskotorowej kolejki czy niezwykłych odkryć archeologicznych (np. skamielin i urn sprzed 2500 lat znalezionych na pobliskiej Białej Skale) to nie jedyne ciekawe rzeczy warte głębszego zainteresowania.

Nieopodal muzeum znajduje się majestatyczna Czerwona Skała, która stanowi punkt widokowy (690 m n.p.m., 130 m nad wodami Orawy). Swoją nazwę zawdzięcza skałom wapiennym o czerwonej barwie. Można podziwiać ją z bliska lub skorzystać z atrakcyjnych propozycji – u jej podnóża organizowane są rejsy, spływy kajakowe, wycieczki oraz wspinaczki górskie.

G 120

Malé etnografické múzeum v Pod­bieli sa nachádza v historickej budove niekdajšej katolíckej školy a bolo založené farárom z Podbiela. V múzeu sa nachádza expozícia náradia, používaného na tomto území v minulosti v tamojších domácnostiach a na gazdovstve. Zbierka úžitkových predmetov, náradia, dokladov tykajúcich sa histórie školy, ako aj farnosti, niekdajšej úvraťovej železnice alebo neobyčajných archeologických nálezov (napr. skamenelín alebo popolníc spred 2500 rokov nájdených v blízkej Bielej skale) nie sú zďaleka jediné zaujímavé veci, ktorým sa oplatí venovať väčšiu pozornosť.

Neďaleko múzea sa nachádza majestátna Červená skala, ktorá je vyhliadkovým bodom (690 m n. v., 130 m nad vodami Oravy).

Za svoj názov vďačí vápencu červenej farby.

Možno ju obdivovať zblízka alebo využiť zaujímavé ponuky – na jej úpätí sa organizujú plavby, kajakové splavy, výlety, ako aj horolezecké výstupy.

The Little Ethnographical Museum in Podbiel is located in a historical building of a former Catholic school, established here by the parish priest from Podbiel. The exposition in the Museum presents objects used in this area in the past, in the local households and farms. The collection of household objects, tools, documents concerning the history of the school and the parish as well as the narrow-gauge railway or unique archaeological findings (e.g. fossils or 2500-year-old urns found in the neighbouring White Rock) are not the only fascinating things here.

There is a majestic Red Rock near the museum which is an overlook (690 m. above sea level, 130 m. above Orava waters). Its name comes from the red colour of limestone rock it is built of. You can see it in close proximity or make use of attractive offers – at the foot of the rock cruises, canoeing, mountain trekking and all kinds of climbing are organised.

121

Oravský Biely Potok to gmina w powiecie Twardoszyn. Wieś powstała w 1567 r., a przez ponad dwa stulecia, od XVIII do początków XX w., była cenionym ośrodkiem kamieniarstwa i rzeźby ludowej, przede wszystkim religijnej. Miejscowi rzeźbiarze stworzyli wiele kapliczek, przydrożnych krzyży, postaci świętych, a także nagrobków, które można spotykać na terenie całej słowackiej Orawy oraz w sąsiadujących z nią polskich regionach (Żywiecczyzna, Podhale).

Tradycje kamieniarskie sięgają tu początków XVII w. Piaskowiec, który był wydobywany w trzech okolicznych kamieniołomach, służył do produkcji kamieni młyńskich oraz jako materiał budowlany. W późniejszym okresie wykorzystywany był również do celów artystycznych. Najbardziej znana jest rzeźbiarska rodzina Bielopotocký.

Dziś dawne tradycje starają się ożywić zarówno władze gminy, jak też Oravské kúlturne stredisko w Dolnym Kubinie. Od 2006 roku odbywa się tu plener rzeźbiarstwa, w którym uczestniczą artyści ze Słowacji i z Polski. Ich dzieła można podziwiać na otwartej przestrzeni, w lapidarium kamiennych rzeźb i płaskorzeźb, obok budynku urzędu gminy oraz wokół kościoła. Rzeźby i płaskorzeźby, niekiedy ustawione na pieńkach i podestach, wyglądają niczym pozostałości po starożytnej cywilizacji. Jedne skończone, inne porzucone w trakcie pracy, na przykład z powodu wad surowca. Przedstawiają zwierzęta, mityczne stworzenia, sceny z życia Jezusa, postacie świętych, obrazki z życia codziennego lub popiersia różnych rozmiarów. Władze gminy planują w przyszłości zadaszenie plenerowej ekspozycji, by stworzyć artystom możliwość pracy niezależnie od pogody, a same dzieła ochroKontakt/Contact: nić przed niekorzystnymi warunkami atLapidárium kamenných plastík a reliéfov mosferycznymi.

Oravský Biely Potok, Obecný úrad

Lapidárium kamenných plastík a reliéfov Oravský Biely Potok

+421/43/539-54-11, www.oravskybielypotok.sk starosta@oravskybielypotok.sk

G 122

Oravský Biely Potok je obcou v okrese Tvrdošín. Dedina vznikla v roku 1567 a viac ako dve storočia, od 18. do začiatkov 20. storočia, bola významným strediskom kamenárstva a ľudovej rezby, zvlášť sakrálnej. Miestni kamenári vytvorili mnohé kaplnky, prícestné kríže, postavy svätcov, ako aj náhrobné kamene, s ktorými sa možno stretnúť na území celej slovenskej Oravy a susedných poľských regiónov (Żywiecczyzna, Podhalie).

Kamenárske tradície siahajú do začiatkov 17. storočia. Pieskovec, ktorý sa ťažil v troch kameňolomoch v okolí obce, sa používal najmä sa na výrobu mlynských kameňov a ako stavebný materiál. V neskoršom období aj na umeleckú tvorbu. Najznámejšou rezbárskou rodinou boli Belopotockovci.

Dnes sa niekdajšie tradície snaží oživiť obec, ako aj Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne. Od roku 2006 sa tu realizuje rezbársky plenér, ktorého sa zúčastňujú umelci zo Slovenska a Poľska. Ich diela je možné obdivovať v lapidarium na otvorenom priestranstve vedľa budovy obecného úradu a okolo kostola. Sochy a reliéfy, niekedy postavené na pni, vyzerajú ako pozostatky starovekých civilizácií. Jedny sú ukončené a ďalšie zasa zanechané počas práce, napríklad z dôvodu kazov na surovine. Znázorňujú zvieratá, mýtické bytosti, výjavy zo života Ježiša, postavy svätcov, obrázky z každodenného života alebo poprsia rozličných veľkosti. Správa obce plánuje v budúcnosti vytvoriť strechu nad plenérovou expozíciou, aby umelci mohli pracovať nezávislé od počasia a diela by boli chránené pred nepriaznivými poveternostnými podmienkami.

Oravský Biely Potok is a rural commune in the Tvrdošín County. The village dates back to 1567 and it was an esteemed centre of stone craft and folk sculpting, especially religious one for more than two centuries, from the 18th century to the beginning of the 20th century. The local sculptors created many shrines, wayside crosses, statues of saints as well as gravestones which you can come across the whole Slovakian region of Orava and neighbouring Polish regions of Żywiec and Podhale.

The stone craft traditions date back to the beginnings of the 17th century. Sandstone which was excavated in three local quarries was used for making millstones and was also used as a building material. Later it was also used for making artistic objects.

The most famous sculpting family was the family of Belopotocký.

Today the rural commune authorities together with Orava Culture Centre in Dolný Kubín are the institutions that are trying to revive these old traditions. The plein-air sculpting has been organised here since 2006 and artists from Slovakia and Poland participate in it. Their works can be seen outside the rural commune building (in the lapidarium of stone sculptures and bas-reliefs) and around the church building. The sculptures and the reliefs placed on the stubs and daises look like the remains of the ancient civilisation. Some are finished and some abandoned during the work due to deficiencies of the material. They portray animals, mythical creatures, scenes from the life of Jesus, figures of saints, everyday scenes or torsoes of different sizes. In the future, the authorities are planning to build the roof over this plein air exposition in order to facilitate artists’ work regardless the weather and to protect their works against unfavourable weather conditions.

123

Múzeum oravskej dediny Zuberec

Skansen Muzeum Wsi Orawskiej w Zubercu mieści się w środku lasu, na polanie Brestová, ok. 3 km od wsi położonej u podnóża Tatr Zachodnich, w paśmie górskim Rohacze. Na powierzchni 8 ha rozmieszczono 56 domów mieszkalnych, budynków gospodarczych, obiektów technicznych i sakralnych z terenów Orawy.

Ułożone są tematycznie i obrazują charakterystyczne cechy architektury ludowej użytkowanej przez różne warstwy społeczne.

Pomysł utworzenia skansenu pojawił się już w latach 20. XX w., kamień węgielny został położony w 1967, a muzeum otwarto w 1975 r. Zostało podzielone na kilka części. W większości zgromadzone tu obiekty są oryginalne, przeniesione.

Pierwszą częścią jest dolnoorawski rynek, który reprezentuje zamożną część Orawy, o czym świadczą bardziej okazałe budynki. Młyn wodny oraz tartak stoją nad rwącym Zimnym Potokiem. Ulica Zamagurská z domami zamożnych i średniozamożnych rolników reprezentuje charakterystyczną strukturę wsi górnoorawskiej. Ostatni odcinek trasy tworzą góralskie łazy, które obrazują najuboższą część regionu, położoną na południowo-wschodnich zboczach Beskidów Orawskich. Niewątpliwie na uwagę zasługuje cmentarz oraz późnogotycki, drewniany kościół św. Elżbiety z miejscowości Zábreže, pochodzący z XV w., stojący na wzgórzu.

Ekspozycja jest czynna cały rok. Muzeum organizuje programy i pokazy dla gości. W ubiegłym roku odwiedziło je ponad 80 tysięcy gości. Kalendarium planowanych imprez jest przygotowane tematycznie i każdy może znaleźć w nim coś dla siebie. „Wieczór w muzeum” jest zwiedzaniem ekspozycji z latarniami, od stycznia do marca. Kwiecień to czas pokazów rzemiosła, zwyczajów wielkanocnych oraz programów folklorystycznych, natomiast maj i czerwiec są poświęcone rzemiosłom. W kolejnych miesiącach odbywają się występy zespołów folklorystycznych w ramach Podroháčskiego Festiwalu Folklorystycznego, pokazy rzemiosła orawskiego (ceramiki, rzeźby, tkactwa...), jeden z programów Międzynarodowego Festiwalu Dudziarzy „Gajdovačka” (festiwal odbywa się we wrześniu w Orawskiej Półgórze), organizowanego przez Orawski Ośrodek Kultury. W listopadzie muzeum organizuje Święto G 124

św. Elżbiety (patronki muzealnego kościoła), a w grudniu koncerty muzyki ludowej oraz pokaz zwyczajów bożonarodzeniowych.

To miejsce tętni życiem przez cały rok. Ideę żywego muzeum dopełnia hodowla zwierząt oraz uprawa kwiatów i ziół.

Zaangażowanie pracowników muzeum w Zubercu w uatrakcyjnianie programu działalności i w promocję skansenu jest ogromne. Czegóż jednak innego można się spodziewać po ludziach pełnych pasji, co widać na każdym kroku. Zwiedzający Muzeum Wsi Orawskiej mogą tu nabyć cenną wiedzę historyczną i folklorystyczną, a przy także okazji zakosztować okolicznych przysmaków.

Skanzen Múzeum oravskej dediny v Zuberci sa nachádza uprostred lesa, na poľane Brestová, cca 3 km od dediny, ktorá sa nachádza na úpätí Západných Tatier vo vysokohorskom pásme Roháčov. Na ploche 8 hektárov je situovaných 56 obytných domov, hospodárskych stavieb, technických a sakrálnych objektov z územia Oravy. Rozmiestnené sú tematicky a znázorňujú charakteristické vlastnosti ľudovej architektúry používanej rozličnými spoločenskými vrstvami.

Myšlienka vzniku skanzenu sa objavila už v dvadsiatych rokoch 20. storočia, základný kameň bol položený v roku 1967. Múzeum bolo otvorené v roku 1975. Je rozčlenené na niekoľko častí, z ktorých väčšinu tvoria pôvodné ale presťahované objekty.

Prvú časť tvorí Dolnooravský rínok, ktorý predstavuje bohatšiu časť Oravy, čomu dosvedčujú honosnejšie stavby. Mlyn a píla sú umiestnené nad prudkým Studeným potokom. Zamagurská ulica s domami bohatých a stredne bohatých sedliakov predstavuje typickú štruktúru hornooravskej dediny. Posledný úsek tvoria Goralské lazy, ktoré sprítomňujú najbiednejšiu časť regiónu situovanú na juhovýchodnom úpätí Oravských Beskýd. Pozornosť si zaslúži aj cintorín a neskorogotický drevený kostolík sv. Alžbety zo Zábreže, pochádzajúci z 15. storočia, ktorý je na kopci.

Kontakt/Contact: Múzeum oravskej dediny, Zuberec – Brestová 850 +421/43/539-51-49 www.muzeum.zuberec.sk, muzeum@zuberec.sk

125

Expozícia je otvorená celý rok. Múzeum organizuje programy a ukážky pre hostí. Tých zavítalo uplynulý rok do múzea viac ako 80 tisíc. Kalendár podujatí je pripravený tematicky a každý si nájde niečo pre seba. „Večer v múzeu“ je prehliadkou múzea s lampášmi od januára do marca. Apríl je venovaný ukážkam remesiel, veľkonočných zvykov, ako aj folklórnym programom, v máji a júni je múzeum zasvätené remeslám. Neskôr sa organizujú vystúpenia folklórnych súborov – i ako súčasť Podrohačskych folklórnych slávnosti, ukážky oravských remesiel (keramiky, rezbárstva, tkáčstva...), jeden z programov Medzinárodného gajdošského festivalu „Gajdovačka“, ktorý organizuje Oravské kultúrne stredisko vždy v septembri v Oravskej Polhore. V novembri múzeum organizuje Sviatok sv. Alžbety (patrónky kostola), a v decembri koncerty ľudovej hudby, ako aj ukážky vianočných zvykov.

Toto miesto prúdi životom celý rok. Myšlienku živého múzea dopĺňa chov zvierat, ako aj pestovanie kvetín a byliniek.

Angažovanosť pracovníkov zuberského skanzenu na zvyšovaní príťažlivosti programovej ponuky a propagácií je veľká. Čo iné by sme však očakávali od ľudí plných zanietenia pre svoju prácu, ktorá sa odzrkadľuje na každom kroku. Návštevníci Múzea oravskej dediny určite neoľutujú. Získajú poznatky z histórie, v prírodnom pri ochutnávke miestnych kulinárskych špecialít.

G 126

Three kilometres away from Zuberec, in Roháče Range, at the foot of the Western Tatra Mountains, at the meadows of Brestová, the Orava Village Museum can be found. Over an area of about 8 hectares, we can see 56 peasant houses, farmsteads and sacral buildings from the Orava Region. They are theme – arranged and they portray characteristic traits of the folk architecture typical of different social classes.

The idea of creating the open air museum already emerged in the 1920s, but the cornerstone was laid in 1967 and the museum was opened in 1975. It was divided into several sectors. The constructions in the museum are mostly original brought in from different locations in Orava.

The first sector is the Market Place of the Lower Orava, which exemplifies the richer side of the region with rather large, ostentatious houses. The mill and a sawmill are near the torrential Cold Brook. The Lane of the Zamagurie Region, with houses and farmsteads of rich and medium rich farmers, represents the typical structure of the Upper Orava village. The last part of the trail is the goral hamlet, which represents the poorest part of Orava lying on south-eastern slopes of the Oravské Beskydy mountains. The cemetery with the Late-Gothic wooden Saint Elizabeth church from Zábreže from the 15th century, standing on an elevated location, dominates the area.

The exposition is open all year long and the museum organises programs and shows for numerous visitors coming to this place. Last year it was visited by more than 80 thousand people. The listings of the events planned are theme-set and everyone will find something interesting for themselves. ”The night at the museum“ is visiting the museum with lanterns and it is possible from January to March. April is the time of handicraft shows, Easter customs and folk programs. Whereas May and June are devoted to handicraft. In the following months, there are folk performances within the Podroháčski Folk Festival, craftsmen shows (ceramics, wood sculpting, weaving and others) and one of the programs of the International Bagpipe Festival ”Gajdovačka“ (it is organised in September in Oravská Polhora by the Orava Culture Centre). In November there is St. Elizabeth Festival (the patron of the museum church) organised by the Museum and in December there are folk music concerts and Christmas customs show.

This place bustles all year long. The idea of the living museum is also realised by keeping household animals and growing flowers and herbs.

The dedication of the museum employees to make the program more attractive and popularise the Open air Museum is really immense. Yet what else would you expect of people with such a passion? The visitors may gain valuable knowledge of the local history and folklore and try the local specialities.

127

Kontakt/Contact: Oravské kultúrne stredisko Dolný Kubín, Bysterecká 1263/55 +421/43/586-49-28 +421/43/586-49-78 www.osvetadk.sk osvetadk@osvetadk.sk

Oravské kultúrne stredisko Dolný Kubín

Działający od 1953 r. Orawski Ośrodek Kultury w Dolnym Kubinie to instytucja kultury Województwa Żylińskiego. Jest liderem działań w zakresie sztuki nieprofesjonalnej w regionie i prowadzi szeroką działalność kulturalno-oświatową, w różnych zakresach zainteresowań (teatr, taniec, film i fotografia, folklor, rzemiosło...). Placówka organizuje i współorganizuje różnego rodzaju imprezy – warsztaty, wystawy, festiwale, przeglądy, konkursy i inne przedsięwzięcia oraz uczestniczy w promocji kultury lokalnej. To w ciągu roku ponad 120 imprez o charakterze lokalnym, regionalnym, ogólnokrajowym i międzynarodowym.

Jednym z jego statutowych celów jest dbanie o zachowanie i rozwój tradycyjnej kultury orawskiej. Orawski Ośrodek Kultury wspiera i promuje regionalne zespoły folklorystyczne, kapele, śpiewaków, a także lokalnych artystów ludowych i rzemieślników. Jego działalność w tym zakresie oparta jest nie tylko na współpracy z krajowymi samorządami oraz placówkami edukacyjnymi i kulturalnymi, ale obejmuje także realizację licznych projektów transgranicznych i międzynarodowych, m.in. z Regionalnym Ośrodkiem Kultury w Bielsku-Białej czy Gminnym Ośrodkiem Kultury w Milówce. Stredisko organizuje i współorganizuje przeglądy zwyczajów i folkloru obrzędowego, kapel i solistów, konkursy oraz wystawy sztuki ludowej. Istotnym elementem tych działań jest dokumentacja przejawów tradycyjnej kultury, m.in. poprzez publikacje, takie jak choćby monografie kultury ludowej na Orawie, przewodniki, liczne foldery i biuletyny informacyjne.

W swojej siedzibie Orawski Ośrodek Kultury organizuje cykliczne wystawy tematyczne, np. ludowej rzeźby w drewnie, malarstwa na szkle, tradycyjnych zabawek ludowych, haftu, tradycyjnego zdobnictwa wielkanocnego czy bożonarodzeniowego. Podczas wizyty warto poprosić o pokazanie będących w jego posiadaniu rzeźb. Chodzi przede wszystkim o rzeźby w drewnie, wykonane głównie podczas współorganizowanych przez instytucję plenerów, a także wykonanych przez znanych słowackich i polskich twórców. Przeważają sceny z życia codziennego oraz tematyka sakralna.

G 128

Oravské kultúrne stredisko pôsobí v Dolnom Kubíne od roku 1953 v zriaďovateľskej pôsobnosti Žilinského samosprávneho kraja. Je lídrom neprofesionálnych kultúrnych aktivít v regióne a vedie širokú kultúrno-osvetovú činnosť v rozličných oblastiach záujmovej umeleckej činnosti (divadlo, tanec, film a fotografia, folklór, remeslá...). Stredisko organizuje a spoluorganizuje podujatia rôzneho druhu – tvorivé dielne, výstavy, festivaly, prehliadky, súťaže a iné podujatia, podieľa sa na propagovaní miestnej kultúry.

V priebehu roka je to viac ako 120 podujatí miestneho, regionálneho, celoštátneho i medzinárodného rozsahu.

Jedným zo jeho základných cieľov je starostlivosť o udržanie a rozvoj tradičnej oravskej kultúry. Oravské kultúrne stredisko podporuje a propaguje regionálne folklórne súbory, kapely, spevákov, ako aj miestnych ľudových umelcov a remeselníkov. Jeho činnosť v tejto oblasti sa zakladá nielen na spolupráci so štátnymi samosprávami, ale aj so vzdelávaco-kultúrnymi inštitúciami, obsahuje organizovanie mnohých cezhraničných a medzinárodných projektov, o. i. s Regionálnym kultúrnym strediskom v Bielsku-Białej

129

­a lebo Obecným kultúrnym strediskom v ­Milówke. Stredisko ­organizuje a spoluorganizuje i prehliadky zvykov a obradového folklóru, kapiel a sólistov, súťaže, ako aj výstavy ľudového umenia. Dôležitým prvkom v rámci tejto činnosti je dokumentácia prejavov tradičnej kultúry, o. i. prostredníctvom publikácii, ako napríklad monografie ľudovej kultúry na Orave, i ďalších monografií, bedekrov, publikácií a informačných letákov.

Oravské kultúrne stredisko organizuje cyklické tematické výstavy, napr. insitnej drevorezby, sklomaľby, tradičnej hračky, výšivky, tradičnej veľkonočnej alebo vianočnej výzdoby.

Pri návšteve sa oplatí poprosiť o možnosť nahliadnuť do skladu zbierok. Ide najmä o drevorezby vytvorené počas plenérov spoluorganizovaných strediskom, ale aj o ďalšie plastiky od významných slovenských a poľských tvorcov. V nich prevažujú výjavy z každodenného života, ako aj sakrálna tematika.

The Orava Culture Centre, which has operated since 1953 in Dolný Kubín is a cultural institution of the Žilina Province. It is a leader in non-professional art activities and it offers a wide range of cultural and educational classes connected with dancing, theatre, film, photography, folklore, handicraft, etc. The Centre organises and co-organises all kinds of workshops, exhibitions, festivals, competitions, etc. during which the local culture is promoted. These are over 120 local, regional, national and international events.

One of the statutory aims is preserving and developing traditional Oravian culture. The Orava Culture Centre supports and promotes regional folk groups, bands, singers as well as the local folk artists and craftsmen. In order to achieve these aims, the Centre co-operates with Slovakian self-governments, cultural and educational institutions as well as realizes numerous cross-border and international projects, e.g. with the Regional Culture Centre in

G 130

Bielsko-Biała and the Rural Commune Culture Centre in Milówka. The Centre in Dolný Kubín organises and co-organises customs and annual rituals competitions addressed to folk groups, folk bands and soloists as well as it organises folk art exhibitions. The significant part of all these activities is keeping the record of traditional culture in Orava.

It is done through publications such as the monograph of the folk culture in Orava, guidebooks numerous folders and leaflets.

The Orava Culture Centre organises regular theme-focused exhibitions, e.g. wood carving, embroidery, traditional Easter or Christmas decorations.

While visiting the Centre it is worth seeing the collection of the sculptures. These are mostly wood works made during the plein-air sculpting co-organised by the institution, but also made by famous Slovakian and Polish artists They are religion and nature-themed as well as there are works portraying everyday life.

Galeria Orawska jest instytucją regionalną działającą na terenie Województwa Żylińskiego. Powstała w 1965 r.

Ma siedzibę w Dolnym Kubinie, w pochodzącym z XVII w. Żupnym Domu, który jest jej centrum administracyjnym i wystawowym. Dzięki kolekcji liczącej ponad 8500 dzieł sztuki w ośmiu dziedzinach artystycznych zalicza się do najważniejszych słowackich galerii sztuki.

W Żupnym Domu obok wystaw czasowych w czterech przestrzeniach wystawienniczych zwiedzający mogą oglądać ekspozycje stałe: „Sztuka dawna od XV do XIX wieku”, „Ikony”, „Sztuka słowacka XX wieku”, „Štefan Siváň – rzeźbiarz z Orawy” oraz „Tradycyjna sztuka ludowa – wybór”.

Poza Żupnym Domem Galeria prowadzi jeszcze dwa zamiejscowe oddziały tradycyjnej sztuki ludowej: Slanicką Wyspę Sztuki na Jeziorze Orawskim oraz Galerię Marii Medveckiej w Twardoszynie.

W 2010 r. Galeria otwarła kolejną, dziewiątą już stałą wystawę, poświęconą twórczości Štefana Siváňa st., jednego z najwybitniejszych słowackich rzeźbiarzy ludowych, który całe swoje życie spędził w górnoorawskiej miejscowości Babin. Ekspozycja, w autorskiej koncepcji dr Evy Ľuptákovej, prezentuje jego bogaty i wysoko ceniony dorobek artystyczny. Jest to wybór ze zbiorów Galerii Orawskiej, w pełni reprezentatywny w zakresie różnorodności tematycznej i wyrazowej. Eksponaty uzupełniają zdjęcia autorstwa Stanislava Bodoríka. Štefan Siváň (1906–1995) zaliczany jest do najbardziej oryginalnych i znaczących słowackich artystów ludowych. Przygodę ze sztuką rozpoczął od wykonywania rzeźb do szopek, z którymi kolędował w latach 20. i 30. Przeszedł z nimi nie tylko odKontakt/Contact: Oravská galéria, Župný dom Hviezdoslavovo námestie 11, Dolný Kubín ległe krańce Słowacji, ale także Mo+421/43/586-32-12, www.oravskagaleria.sk rawy i Śląsk. Szopki i figurki (bożęta)

Oravská galéria Dolný Kubín

orgaldk@vuczilina.sk, ogaleria@nextra.sk

131

sam polichromował, a przy ich powstawaniu wzorował się na ludowej rzeźbie sakralnej. Taki charakter zachowały także jego inne prace o tradycyjnej tematyce. W latach 60. XX w. jego wyjątkową twórczością zainteresowali się artyści Vladimír Kompánek, Andrej Barčík oraz Ignác Kolčák. Ich zainteresowanie zainspirowało Siváňa do wykonywania rzeźb dużych rozmiarów, poszerzył także spektrum tematyczne o tematy biblijne, różne warianty Ewy i Adama, oryginalne piety, Madonny, pasyjki, postacie pasterzy, kobiet wiejskich oraz zwierzęta. Rzeźbiarstwo Siváňa cechuje się bezpośredniością wyrazu artystycznego oraz urokiem właściwym twórczości ludowej. Charakterystyczne są jego ule dla pszczół w kształcie niedźwiedzia lub postaci kobiecych w stroju ludowym, które podpatrzył w dobrze mu znanym środowisku wiejskim Górnej Orawy.

Siváň st., człowiek o dużej przenikliwości, a przy tym ekspresyjny, mawiał, że według niego bieda skończyła się wtedy, gdy „powstały galerie”. Galeria Orawska w Dolnym Kubinie rozpoczęła gromadzenie jego rzeźb w latach 70. XX w. Twórczość Štefana Siváňa mogli zwiedzający oglądać na zamku w Bratysławie (1971), na III Triennale Sztuki Naiwnej w Bratysławie (1972) oraz w Górnym Smokowcu, Namiestowie, Dolnym Kubinie, Wychodnej, Nitrze, w Nowym Sączu w Polsce. Jego rzeźby były także obecne na wystawie współczesnej słowackiej sztuki naiwnej w Paryżu (1982). W 1991 r. Galeria Orawska zorganizowała w Dolnym Kubinie wystawę z okazji 85. urodzin artysty, a w 1992 wystawę reprezentacyjną w Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie w Pałacu Dessewffych (wraz z malarzem ludowym Ondrejem Šteberlem).

Na wniosek Galerii Orawskiej Rada Konferencji Biskupów Słowacji do spraw nauki, edukacji i kultury 16 lutego 2012 r. pośmiertnie przyznała Štefanowi Siváňowi Nagrodę Fra Angelico. Wyróżnienie to nadawane jest osobom, które swoją twórczością promują wartości chrześcijańskie.

Oravská galéria je regionálnou galériou s krajskou pôsobnosťou pre Žilinský samosprávny kraj založenou v roku 1965. Sídli v Dolnom Kubíne na Hviezdoslavovom námestí v Župnom dome zo 17. storočia, ktorý slúži ako administratívne a výstavné centrum galérie. Zbierkovým fondom v ôsmich výtvarných disciplínach v počte viac ako 8500 ks výtvarných diel patrí medzi najvýznamnejšie verejné galerijné inštitúcie na Slovensku.

V Župnom dome si popri krátkodobých výstavách v štyroch výstavných priestoroch si môžu návštevníci pozrieť stále expozície G 132

„Staré umenie 15. až 19. storočia“, „Ikony, Slovenské výtvarné umenie 20. storočia“, „Štefan Siváň – rezbár z Oravy“ a „Tradičné ľudové umenie – výber“.

Okrem Župného domu prevádzkuje Oravská galéria ďalšie vysunuté stále expozície tradičného ľudového výtvarného umenia na Slanickom ostrove umenia na Oravskej priehrade a Galériu Márie Medveckej v Tvrdošíne.

V roku 2010 otvorila galéria ďalšiu, v poradí už deviatu stálu expozíciu, ktorá je venovaná dielu jedného z najvýznamnejších

insitných sochárov na Slovensku Štefanovi Siváňovi st. ktorý celý život prežil v hornooravskej obci Babín. Expozícia v autorskej koncepcii PhDr. Evy Ľuptákovej predstavuje Siváňovo rozsiahle rezbárske dielo v reprezentatívnom výbere zo zbierok Oravskej galérie, v celej svojej námetovej a výrazovej rozmanitosti doplnené autorskými fotografiami Stanislava Bodoríka. Štefan Siváň (1906–1995) patrí k najvýraznejším a osobitým zjavom slovenského insitného umenia s mimoriadne vzácnym a hodnotovým prejavom. K vyrezávaniu plastík sa dostal cez vyrezávanie betlehemov, s ktorými chodil v 20.- 30. rokoch koledovať. Prešiel nielen odľahlé miesta Slovenska, ale aj Moravu a Sliezsko. Betlehem i figúrky (bôžatá) si sám aj polychromoval a pri ich výrobe vychádzal z tradície rezbárstva sakrálnych plastík. Tento charakter si zachovali aj jeho voľné plastiky s tradičnými námetmi. V 60. rokoch 20. storočia ojedinelú a svojráznu tvorbu objavili pre Slovensko výtvarníci Vladimír Kompánek, Andrej Barčík a Ignác Kolčák.

Ich záujem Siváňa podnietil k vyrezávaniu plastík väčších rozmerov a rozšíril aj oblasť spracúvaných námetov – biblické témy, variácie Adama a Evy, originálne Piety, Madony, osobité korpusy, postavy valachov, dedinských žien a zvierat. Siváňova rezba sa vyznačuje bezprostrednosťou výrazu a naivným čarom. Charakteristické sú

jeho včelie úle v tvare medveďa alebo ženských postáv v ľudovom odeve, ktoré odpozoroval v dôverne známom dedinskom prostredí hornej Oravy.

Dedo Siváň mal bohatú výrečnosť, bystrý zrak a bieda podľa neho skončila v dobe, keď „nastali galérie“. Oravská galéria v Dolnom Kubíne začala budovať jeho kolekciu plastík v sedemdesiatych rokoch 20. stor. Rezbárske dielo Štefana Siváňa mali možnosť vidieť návštevníci na Bratislavskom hrade v roku 1971, na III. Trienále insitného umenia v Bratislave v roku 1972 a na výstavách v Hornom Smokovci, Námestove, Dolnom Kubíne, vo Východnej, v Nowom Sączi v Poľsku, Nitre a jeho sochy nechýbali ani na veľkolepej prehliadke súčasného slovenského insitného umenia v Paríži v roku 1982. V roku 1991 usporiadala Oravská galéria v Dolnom Kubíne Štefanovi Siváňovi jubilejnú výstavu k 85. narodeninám a v roku 1992 reprezentačnú výstavu v Slovenskej národnej galérii v Bratislave v Dessewffyho paláci spolu s insitným maliarom Ondrejom Šteberlom.

Na návrh Oravskej galérie v Dolnom Kubíne mimoriadne ocenenie in memoriam udelila Rada Konferencie biskupov Slovenska pre vedu, vzdelanie a kultúru 16. februára 2012 Cenu Fra Angelico aj rezbárovi Štefanovi Siváňovi. Ocenenie sa udeľuje osobnostiam, ktoré svojím dielom šírili a šíria kresťanské hodnoty.

133

The Orava Gallery, which is a regional gallery for Žilina region, was founded in 1965 and is located in the town of Dolný Kubín in the 17th-century County House, which is its administrative and exhibition centre.

The Orava Gallery with more than 8500 pieces of works of art in eight areas of visual art is one of the most important public galleries in Slovakia.

In addition to temporary exhibitions, the County House’s permanent exhibitions include ”Visual arts from the 15th to the 19th centuries“, ”Icons“ and ”Traditional Slovakian visual arts from the 20th century“, ”Štefan Siváň – a sculptor from Orava“, and ”Traditional folk art – the selection“.

In addition to the County House in Dolný Kubín, the Gallery also holds permanent expositions of traditional folk art in the Slanický Island of Art on the Orava Dam and in Mária Medvecká Gallery in the town of Tvrdošín.

In 2010 the ninth permanent exhibition on the work of one of the most outstanding Slovakian folk woodcarver – Štefan Siváň was opened, who spent his whole life in the Upper Orava town of Babín. The exhibition prepared by Eva L’uptáková presents his rich and highly valued works of art. It is just a selection from the collection of the Orava Gallery, but it is representative as far as variety of themes and artistic expressions are concerned. The photographs of Stanislav Bodorík complement the exhibition. Štefan Siváň (1906–1995) is considered as one of the most original and significant Slovak folk artists. At first, he made the figures for nativity scenes with which he used to go wassailing in the 1920s and the 1930s. He travelled with them not only across Slovakia but also to Moravia and Silesia. He decorated the figures with polychrome and he

G 134

followed the folk sacral sculpting.

This character was also retained in his other tradition-themed works.

In the 1960s Vladimír Kompánek, Andrej Barčik and Ignác Kolačák got interested in his unique artwork. Their interest inspired Siváň to carve largesized sculptures and the range of his themes began to widen. Bible themes, different versions of Eve and Adam, unique Pietas, Madonnas, passions, figures of shepherds, village women and animals appeared. Siváň’s woodcarving is characterised by straightforward artistic expression and the charm so typical of the folk art. Such are the beehives carved in forms of bears or women in traditional costumes, which he used to see in his own, familiar village environment of Upper Orava.

Siváň the Elder, a man of true expression and deep insight, used to say that the poverty ceased to exist when the galleries started to be opened.

The Orava Gallery started to collect his sculptures in the 1970s. Siváň’s works could have been admired in the Bratislava Castle in 1971, at the third Triennial of Naive Art in Bratislava in 1972, in Horný Smokovec, Námestovo, Dolný Kubín, Východna, Nitra, and Nowy Sącz in Poland. His sculptures also appeared at the exhibition of the Contemporary Slovak Naive Art in Paris in 1982. In 1991 the exhibition celebrating his 85th birthday was organised in the Orava Gallery in Dolný Kubín and in 1992 another representational exhibition was organised in the Slovak National Gallery in Bratislava in the Dessewffy Palace (along with a folk painter Ondrej Šteberl).

On a proposal of the Orava Gallery, the Council of the Episcopal Conference of Slovakia for science, education and culture awarded Štefan Siváň a posthumous prize of Fra Angelico on 16 February 2012. This distinction is awarded to people who promote Christian values through their artwork.

Pracovňa Mateja Rabadu Párnica

Kontakt/Contact: Pracovňa Mateja Rabadu Párnica 130, +421/910-908-867 www.modrotlacmr.sk, modrotlacmr@gmail.com

Ciekawym miejscem, jakie odwiedzić możemy podczas transgranicznych wędrówek szlakami tradycyjnej kultury po Euroregionie Beskidy, jest Pracownia Mateja Rabady w Párnicy, wsi położonej w powiecie Dolny Kubin.

Matej Rabada jest dizajnerem, absolwentem Wyższej Szkoły Artystycznej w Bratysławie.

Zajmuje się modrotlaczem. To stara technika farbowania tkanin, głównie płótna, z nadrukowanym wzorem. (Doskonale znamy taki materiał choćby ze spódnic w stroju ludowym 135

S­ łowaczek.) Swoją pracownię założył w 2015 r. Farbuje ręcznie tradycyjną metodą – współcześnie będącą już w zaniku – tkaniny w różnych odcieniach koloru niebieskiego. Są one wykorzystywane nie tylko do szycia wspomnianego słowackiego stroju ludowego, ale trafiły nawet na paryskie wybiegi mody. Wykorzystuje także nowsze technologie (sitodruk). Jest jedynym w swoim zawodzie aktywnym wytwórcą modrotlaczu na Słowacji.

Matej Rabada prowadzi liczne warsztaty, podczas których wyjaśnia zasady i przebieg barwienia. Nie trzeba go jednak szukać po świecie. Wystarczy odwiedzić jego pracownię w Párnicy, gdzie można zobaczyć cały proces farbowania, niezbędne urządzenia i narzędzia, obejrzeć, a nawet kupić gotowe wyroby.

W tym samym budynku co pracownia mieści się także lokalne muzeum regionalne, które w trzech pomieszczeniach prezentuje wystawę poświęconą historii wsi. Znajdziemy tam różnego rodzaju przedmioty użytku codziennego z przełomu XIX i XX w., wyposażenie domu, a także dokumenty historyczne i książki. Mieszkańcy wspólnymi siłami utworzyli ekspozycję, ofiarowując pamiątki, które zachowały się w ich domach.

Miejsce to przyciąga nie tylko ze względu na możliwość poznania tradycyjnej metody barwienia tkanin, ale przede wszystkim z powodu pasji gospodarza, która da się odczuć już od progu warsztatu. Matej Rabada doskonale uświetnia czas zwiedzania opowieściami, tak o swojej pracy, jak i o ekspozycji lokalnego muzeum.

Ďalším zo zaujímavých miest, ktoré môžeme navštíviť pri cezhraničných potulkách po cestách tradičnej kultúry po Euroregióne Beskýd, je Pracovňa Mateja Rabadu v Párnici, dediny situovanej v okrese Dolný Kubín.

Matej Rabada je dizajnérom a absolventom Vysokej školy výtvarných umení v Bratislave.

Zaoberá sa modrotlačou. Je to stará technika farbenia látok, najmä plátna s natlačeným vzorom. Matej Rabada si svoju pracovňu založil v roku 2015. Pripravuje v nej textil tradičnou metódou, ktorá je v súčasnosti v zániku a ručne farbí materiály v rozličných odtieňoch modrej. Látky sú určené nielen na šitie slovenského ľudového kroja, ale dostali sa už aj na parížske módne móla. Používa však i modernejšie technológie (sieťotlač). Je jediným aktívnym modrotlačiarom na Slovensku Matej Rabada realizuje mnohé tvorivé dielne, počas ktorých vysvetľuje princíp a priebeh farbenia. Nie je potrebné hľadať ho po svete, stačí navštíviť jeho dielňu v Párnici, kde je možné pozrieť si celý proces farbenia, potrebné náradia, pozrieť a kúpiť hotové výrobky.

V tom istom objekte sa nachádza aj obecné múzeum, ktoré v troch priestoroch prezentuje históriu obce. Nájdeme tu rozličné úžitkové predmety každodennej potreby z rozhrania G 136

19. a 20. storočia, zariadenie domu, ako aj historické listiny a knihy. Obyvatelia obce vytvorili túto expozíciu na základe vlastných darovaných predmetov.

Toto miesto má zvláštne čaro nielen pre možnosť spoznania tradičnej metódy farbenia látok, ale predovšetkým kvôli osobnosti modrotlačiara, ktorá je citeľná od prahu dielne. Matej Rabada výborne dokresľuje čas prehliadky rozprávaním o svojej práci, ako aj o expozícií obecného múzea.

One of the most interesting places you can visit during your cross-border trips along the trails of the traditional culture in the Euroregion Beskidy is Matej Rabada’s Workshop in Párnica, a village situated in the Dolný Kubín County. Matej Rabada is a designer and a graduate of the Academy of Fine Arts and Design in Bratislava. He specializes in “modrotlač” – a technique of dying the fabrics with the indigo dye and adding white patterns. (We know this kind of fabric very well from national costumes of Slovakian girls). Matej Rabada opened his workshop in 2015. He uses the traditional method to hand-dye fabrics – a method no longer used today. He dyes them into all shades of blue. The fabrics are not only used for making the Slovak national costumes but were also used on the catwalks in Paris. He also uses newer techniques such as screen printing. He is the only one, still working maker of “modrotlač” in Slovakia.

Matej Rabada organises numerous lectures and workshops during which he explains the rules and the process of dying. Can still be found in Párnica,

in his workshop where you can see the whole process of dying the fabrics, necessary equipment and tools. You can see and buy ready products.

In the same building, the local regional museum located and in three halls it houses a permanent exhibition on the history of the village. We will find all kinds of everyday objects dating back to the end of the 19th century and the beginning of the 20th century there, as well as household equipment, documents and books. The inhabitants of the village created the exhibition through donating relics, which were preserved in their homes.

The place attracts people not only due to the fact that you can learn about the traditional technique of dying fabrics but mostly because of the host’s passion which can be easily sensed the moment you enter his studio. Matej Rabada entertains the visitors with the stories about his work and the exposition, as well as about the exposition of the local museum.

137

Kościół w Istebnem to jeden z najcenniejszych zabytków historycznych.

Określenie „artykularny” odnosi się do 1681 r., kiedy to zostało wydane pozwolenie na budowę świątyń protestanckich na terenach Słowacji. Objęte to było jednak wieloma obostrzeniami – musiały być wznoszone poza granicami osad, z drewna i innych nietrwałych materiałów, nie mogły posiadać wieży ani dzwonów itd.

Budowę rozpoczęto w 1688 r. Tak jego archiKontakt/Contact: tektura, jak i wystój wnęKostol v Istebnom, Evanjelický farský úrad, Istebné trza czerpią z miejscowej +421/43/589-13-53 www.muzeum.sk/dostol/default.php?obj=evan&ix=istebne tradycji. Wzrok przykuwa ambona z precyzyjnie wykonanymi rzeźbami czterech ewangelistów, podobnie postać św. Michała. Cenne malowidła przedstawiają apostołów i ich życie. Interesujący jest barokowy ołtarz z obrazem Świętej Trójcy. Po dwóch jego stronach znajdują się malowidła św. Piotra i św. Pawła.

Porównując oba podobne kościoły w Leštinach i Istebnem, dostrzegamy podobieństwo wystroju. Zauważyć można jednak dwie istotne różnice. Świątynia w Istebnem została zmodernizowana, ma instalację elektryczną, a niektóre elementy wystroju zostały wymienione (dlatego nie mogła zostać wpisana na listę dziedzictwa UNESCO). Drugim są cytaty z Biblii oraz słowa proroków umieszczone na bocznych ścianach. Kościół jest niezwykły i koniecznie trzeba go odwiedzić, przede wszystkim dla jego cudownego wnętrza. Ale także ze względu na malownicze widoki, które można podziwiać, stojąc na wzgórzu, na którym został wzniesiony.

Drevený artikulárny kostol Istebné

G 138

Kostol v Istebnom je jednou zo vzácnych historických pamiatok. Ide o artikulárny kostol. Názov sa vzťahuje k roku 1681, kedy bolo udelené povolenie pre protestantov na výstavbu chrámov na území Slovenska. Vzťahovali sa na ne viaceré obmedzenia – museli vznikať mimo územiami osád, byť z dreva a iných neodolných materiálov, nemohli mať vežu ani zvony...

Za začiatok výstavby sa považuje rok 1688.

Jeho architektúra a výzdoba interiéru čerpajú z miestnej tradície. Zrak priťahuje kazateľnica s precízne vyrezanými sochami štyroch evanjelistov, ako aj postava sv. Michala.

Maľby znázorňujú apoštolov a ich život. Pútavý je aj barokový oltár s obrazom Najsvätejšej Trojice. Po obidvoch stranách sa nachádzajú maľby sv. Petra a sv. Pavla.

Porovnávajúc dva podobné kostoly v Leštinách a Istebnom je viditeľná podobnosť vo výzdobe. Dajú sa však spozorovať dva základné rozdiely. Chrám v Istebnom bol zmodernizovaný, má elektrické vedenie a niektoré prvky výzdoby boli zmenené, preto nemohol byť zapísaný na listinu kultúrneho dedičstva UNESCO. Druhým sú citácie z Biblie, ako aj slová prorokov situované na bočných stenách.

Kostol je neobyčajný a mali by ste si ho pozrieť najmä pre jeho prekrásny interiér. Ale aj pre malebné vyhliadky, ktoré sa rozprestierajú z kopca, na ktorom bol chrám postavený.

The church in Istebné is one of the most valuable monuments in Slovakia. It is an articled church, which refers to the permission granted to Protestants in 1681 to build their temples in Slovakia. However, severe restrictions were placed on the Protestant congregations. Thier temples had to be built outside the settlements’ limits, they had to be built out of wood or other undurable materials and the couldn’t have the belltower and bells, etc.

1688 is considered as the year in which the building of the church started. The local tradition was the inspiration for its architecture and interior design. The ambo with the figures of the four Apostles carved attracts the visitors’ attention just like the figure of St. Michael which is placed above the ambo. The paintings portray the Apostles and their life. The Baroque altarpiece with the painting of the Holy Trinity is very interesting. It also contains the paintings of two Apostles Peter and Paul on the opposite side panels.

When compared to the church in Leštiny we can see some similarities in the interior design, but there are two significant differences as well. The temple in Istebné was modernised, it has new electrics and some of the elements of the interior design were exchanged therefore the church in Istebné could not be listed on the UNESCO World Heritage List. The other difference concerns the passages from the Bible and the prophet’s words in a form of inscriptions on the side walls. The church is really amazing and it must be seen because of its interior design and because of the spectacular scenery around the hill on which the church was built.

139

Drevený artikulárny kostol Leštiny Kontakt/Contact: Kostol v Leštinách Evanjelický farský úrad Leštiny +421/43/589-51-56, +421/43/589-53-25 (sprievodkyňa) Obecný úrad Leštiny, +421/43/589-55-90 www.muzeum.sk/dostol/default.php?obj=evan&ix=lestiny

Leštiny to jedna z najmniejszych miejscowości powiatu Dolny Kubin, leży u podnóża Gór Choczańskich. Łatwo stąd dotrzeć do kąpielisk termalnych, sztucznych jezior (ok. 20 km), atrakcyjnych ścieżek rowerowych. W okolicy znajduje się kilka zabytkowych dworów ziemiańskich i szlacheckich.

Drewniany kościół w Leštinach został zbudowany w latach 1688–1689. Jest najstarszym zachowanym ewangelickim (tzw. artykularnym) kościołem wzniesionym na terenie Słowacji. Usytuowany na wzniesieniu, już z oddali przykuwa uwagę zewnętrzną prostotą. Nie należy jednak oceniać książki po okładce. Kiedy wejdziemy do środka, prostota ta przechodzi w bogactwo wnętrza. Różnorodność kolorów, kształtów i tematów współgra ze sobą, tworząc niezwykłą przestrzeń wypełnioną dawnymi dziełami sztuki o ludowym rodowodzie.

Do najcenniejszych eksponatów zalicza się chrzcielnicę, której powstanie datuje się na schyłek XVII w. Uwagę zwraca także bogato zdobiona barokowa ambona, pochodząca z początków XVIII w. i ołtarz o wiek późniejszy, otoczony piękną, drewnianą balustradą. Cennymi obiektami są ponadto ławki z herbami oraz kopie najstarszych chorągwi rodzin będących patronami świątyni.

Do dziś obiekt zachował się w oryginalnym środowisku naturalnym i w nienaruszonym stanie, od 2008 r. znajduje się na światowej liście dziedzictwa kulturowego UNESCO, jako jeden z zespołu ośmiu zabytkowych kościołów w drewnianych w słowackiej części Karpat.

Leštiny sú jednou z najmenších obci v okrese Dolný Kubín, na úpätí Chočských vrchov.

Z obce je prístup na termálne kúpaliská, vodné priehrady (do 20 km), v blízkosti sú aj vhodné cyklistické terény. V okolí sa nachádza niekoľko pamiatkových zemianskych a šľachti­ ckých usadlostí.

Drevený kostol Leštinách bol postavený v rokoch 1688–1689. Je najstarším zachovalým artikulárnym kostolom na území Slovenska. Situovaný na kopci už zďaleka púta pozornosť navonok svojou jednoduchosťou. Nedá sa však hodnotiť knihu podľa obalu. Keď vojdeme dnu, jednoduchosť exteriéru sa mení na bohatosť interéru. Rôznorodosť farieb, tvarov a tém G 140

harmonizuje so sebou a vytvára neobyčajný priestor, naplnený starými umeleckými ľudovými dielami.

K najvýznamnejším exponátom patrí kr­ stiteľnica, ktorej vznik sa datuje na koniec 17. storočia. Pozornosť púta aj bohato vyzdobená kazateľnica, pochádzajúca zo začiatku 18. storočia a oltár mladší o je­dno storočie, obklopený krásnou drevenou balustrádou. Vzácnymi objektmi sú aj lavice s erbmi, ako aj kópie najstarších zástav rodín, ktoré sa starali o chrám.

Dodnes sa objekt zachoval v pôvodom prostredí a neporušenom stave, od roku 2008 je zapísaný na listine kultúrneho dedičstva UNESCO, ako jeden z ôsmich pamiatkových drevených kostolov v slovenskej časti Karpát.

Leštiny is one of the smallest villages and municipality in Dolný Kubín County. It is situated, at the foot of the Choč Mountains. It is quite easy to get to thermal baths or to artificial lakes from here (circa 20 km). There are also fantastic cycle tracks here. There are also a few historical manor houses.

The wooden church in Leštiny was built between 1688 and 1689. It is the oldest preserved Lutheran (articled) church built in Slovakia. It is located on a hill and from a distance, you can notice its simplicity but you shouldn’t judge the book by its cover. When you enter, the simplicity gives way to rich ornamentation. Variety of colours, shapes and themes tone in together creating incredible interior filled with old works of art originating in folklore. The most valuable exhibit is a baptismal font dating back to the end of the 17th century. Our attention is also drawn to richly ornamented baroque ambo dating back to the beginning of the 18th century and the altar from the 19th century surrounded with beautiful wooden rails. The church benches with the crests are also precious objects not to mention the copies of the flags of the families who were the patrons of the temple.

Up till now, the building has been preserved in the natural environment and in the perfect condition. The church was included, along with seven wooden churches of the Slovak part of Carpathian Mountain Area, on the UNESCO World Heritage List in 2008.

141

Vychylovka Kysuce su regiónom Slovenska, hraničiaci s Poľskom i Českou republikou. Obklopujú ho Javor­ níky, Beskydy, Kysucká vrchovina. Je to známe centrum cestovného ruchu a obľúbené miesto lyžiarov. Na samote obce Nová Bystrica – Vychylovka je situovaný známy skanzen s tradičnou goralskou kultúrou, ktorá má stále svojich obdivovateľov.

H 142

Kisuce to region w Słowacji, na styku granic z Polską i Czechami. Otaczają go Jaworniki, Beskidy, Góry Kisuckie. To znane centrum ruchu turystycznego i ulubione miejsce nar­ ciarzy. W przysiółku wsi Nová Bystrica – Vychylovce – umiejscowiony jest znany skan­ sen, a tradycyjna kultura góralska wciąż ma tu swoich miłośników.

H

Kysuce – it is a region in Slovakia on the border with Poland and the Czech Republic. It is surrounded by the Maple Mountains, the Beskids and the Kysucká Mountains. It is a well-known touristic centre and the favourite place of skiers. In the Nová Bystrica hamlet – Vychylovka – there is an Open air Mu­ seum and the traditional highlander culture is still appreciated by its lovers.

143

Múzeum kysuckej dediny Vychylovka

Muzeum Wsi Kisuckiej w Vychylovce jest częścią ekspozycji etnograficznej Muzeum Kisuckiego w Czadcy. Zlokalizowane w północnej części Słowacji, w dolinie Chmúra, jest jedną z większych ekspozycji etnograficznych na terenie kraju. Obejmuje ochroną obiekty związane z architekturą, kulturą i stylem życia ludu zamieszkującego te tereny w 2. połowie XIX i 1. połowie XX w.

Skansen utworzono na przełomie lat 70. i 80. XX w., aby ochronić cenne obiekty architektury ludowej, głównie z miejscowości Riečnica i Harvelka, zatopionych w wyniku budowy zapory wodnej w Novej Bystricy. Do skansenu przeniesiono budynki gospodarcze, domy mieszkalne, budynki techniczne oraz sakralne. Rozpoczęło ono działalność w 1981 r. Wtedy udostępniono do zwiedzania pierwsze 22 obiekty.

Kontakt/Contact: Po wejściu na teren skansenu Múzeum kysuckej dediny, Nová Bystrica – Vychylovka można poczuć niesamowitą magię +421/41/439-73-50 (správa skanzenu) +421/41/439-72-19 (pokladňa) miejsca. Sprawia wrażenie opuszwww.kysuckemuzeum.sk/muzeum-kysuckej-dediny czonego przez mieszkańców tylko skanzen@kysuckemuzeum.sk na krótką chwilę, a co za tym idzie – odczuwamy, że żyje. Pierwszym obiektem, który mocno przykuwa naszą uwagę, kiedy spacerujemy wydeptaną ścieżką, jest murowana kaplica Maryi Panny Różańcowej z miejscowości Zborov nad Bystricou. Ma chaH 144

rakterystyczny biały kolor, małą dzwonnicę i dach pokryty gontem. Pochodzi z 1. ćwierci XIX w., otacza ją cmentarzyk, na którym stoją stare odlewane krzyże. Obok znajduje się figura św. Jana Nepomucena, który strzeże przed powodzią.

Nieopodal kaplicy stoi karczma, przeniesiona ze wsi Korňa, która do dzisiaj pełni swoją funkcję. Na ekspozycję składają się także: młyn wodny i tartak z Klubiny, warsztaty (kuźnia), a w wybranych obiektach zainstalowane jest oryginalne wyposażenie. Jednym z najcenniejszych jest dom z 1806 r. przeniesiony z Oszczadnicy, to najstarszy budynek.

Sezon w skansenie trwa od maja do października. W każdą niedzielę dla zwiedzających muzeum organizuje imprezy tematyczne o różnym programie. Swoją działalność prowadzi według zasady „żywej wsi”, poprzez hodowlę zwierząt oraz uprawę roślin. Działa także „żywa” kuchnia, oferująca specjały minionych czasów. Na terenie skansenu organizowane są występy zespołów ludowych, które prezentują bogatą muzykę regionu kisuckiego. Zwiedzającym z pewnością spodobają się także specjalne programy: Jak wyglądały wiejskie zaślubiny?

Jak przygotowywano posiłki? Jak spędzano wolny czas? Tego wszystkiego można dowiedzieć się, odwiedzając Vychylovkę pieszo lub kolejką leśną. Jest ona jedną z niewielu zachowanych kolei wąskotorowych, kiedyś prowadziła aż na Orawę do miejscowości Łokcza i służyła do zwożenia drewna z lasu.

145

Múzeum kysuckej dediny vo Vychylovke je súčasťou národopisnej expozície Kysuckého múzea v Čadci. Nachádza sa v severnej časti Slovenska, v doline Chmúra, patrí k jedným z najväčších etnografických expozícií na území krajiny. Zahŕňa chránené objekty spojené s architektúrou, kultúrou a životným štýlom ľudí, ktorí bývali na tomto území v 2. polovici 19. a 1. polovici 20. storočia. Skanzen vznikol na rozhraní 70-tych a 80-tych rokov 20. storočia, aby sa zachránili vzácne objekty ľudovej architektúry, hlavne z obcí Riečnica a Harvelka, ktoré boli zatopené v dôsledku výstavby umelej vodnej nádrže v Novej Bystrici. Do Múzea kysuckej dediny boli presťahované hospodárske stavby, obytné domy, technické a sakrálne stavby. Prevádzka múzea začala v roku 1981. Vtedy bolo sprístupnených pre návštevníkov prvých 22 objektov.

Vstupujúc do areálu skanzenu ponárame sa do zvláštnej atmosféry tohto miesta. Vzniká dojem, že obyvatelia odišli len na chvíľu, a preto cítime, že žije. Prvým objektom, ktorý silno priťahuje našu pozornosť, keď sa prechádzame vyšliapaným chodníkom, je murovaná kaplnka Panny Márie Ružencovej z obce Zborov nad Bystricou. Je charakteristická bielou farbou, malou zvonicou a šindľovou strechou. Pochádza z prvej štvrtiny 19. storočia, obklopuje ju malý cintorín, na ktorom stoja staré odlievané kríže. Vedľa sa nachádza plastika sv. Jána Nepomuckého, ktorý chráni pred záplavami. Neďaleko kaplnky sa nachádza krčma, presťahovaná z obce Korňa, ktorá dodnes plní svoju funkciu. K expozícií patria aj: vodný mlyn a píla z Klubiny, dielne (vyhňa), vo vybraných objektoch sú inštalované aj pôvodné zariadenia. Jedným z najvzácnejších objektov je dom z roku 1806 presťahovaný z Oščadnice, je to najstaršia stavba.

Sezóna trvá v skanzene od mája do októbra. Každú nedeľu múzeum organizuje pre návštevníkov tematické podujatia s rozličným programom. Svoju činnosť vedie na princípe „živej dediny“, prostredníctvom chovu zvierat a pestovania rastlín. Pracuje aj „živá kuchyňa“, ponúkajúca špeciality minulých čias.

V areáli skanzenu sa organizujú vystúpenia ľudových súborov, ktoré prezentujú bohatú hudbu kysuckého regiónu. Návštevníkom sa s istotou zapáčia aj špeciálne pásma: Ako vyzerali pytačky na dedine? Ako sa pripravovali jedlá? Ako sa trávil voľný čas? To všetko sa dá dozvedieť pri návšteve Vychylovky pešo alebo lesnou úvraťovou železničkou.

Je to jedná z mala zachovaných lesných úvraťových železničiek, ktorá kedysi viedla až na Oravu do obce Lokca a slúžila na zvážanie dreva z lesa.

H 146

The Museum of Kysuce Village in Vychylovka is an ethnographic exposition of the Kysuce Museum in Čadca. It is located in the northern part of Slovakia, in the valley of Chmúra. It is one of the biggest ethnographic expositions in this country and it protects buildings connected with the architecture, the culture and the lifestyle of the people living in this area in the second half of the 19th century and the first half of the 20th century.

The main reason for the establishment of the Museum of Kysuce Village was to save rare objects of folk architecture from the villages of Riečnica and Harvelka that would have otherwise been inundated due to the construction of Nová Bystrica dam. Gradually, structures used for dwelling, farming, technical or sacral purposes from several villages of the Kysuce region have been relocated to the Museum, which started its pilot operation in 1981. 22 buildings were open for visiting at that time.

When entering the museum everyone notices a unique atmosphere of this place. One has an impression that the village was suddenly abandoned just for a moment, which means that the place seems alive.

The centre of the village comprises the Chapel of Virgin Mary – Lady of the Rosary from Zborov nad Bystricou. It has a characteristic white colour and a small bell tower, its roof is made of shingles. It is probably dated from the first quarter of the 19th century, surrounded by a small graveyard with old, cast crosses. Next to it, there is a statue of Saint John of Nepomuk, who protects against the flood. Near the chapel, there is an inn from the village of Korňa, which is still open today. There are other buildings in the museum such as water mill and sawmill from Klubina, workshops (a smithy). In some of the buildings, there is an original interior arrangement. One of the most valuable buildings in the museum is the oldest dwelling house from 1806 brought from Oščadnica.

Every Sunday during the tourist season (May – October) the Open air Museum offers its visitors cultural events with a varied programme and presents the Museum as an authentic village, specifically through breeding livestock, cultivation of crops and authentic cuisine consisting of dishes from the years long past, times of our grandmothers. The museum organises concerts of folk groups on its premises, the groups present music from the Kusyce region. The visitors will also find special plays interesting. These shows are – What did the peasant wedding look like?, How was the food prepared?, How did they use to spend their free time? You can learn all these things if you visit the museum in Vychylovka. You can do it on foot or by back swath railway. It is one of a few preserved back swath railways. It used to run to Lokca in Orava and it served to transport wood and timber.

147

Žilina I 148

Żylina, stolica województwa i powiatu, leży u zbiegu trzech rzek: Wag, Kisuca i Rajčian­ ka. Od południa otaczają ją Góry Strażowskie i Mała Fatra, od północy Góry Kisuckie i Jaworniki. Region ma wspaniałą przyrodę chronioną parkami narodowymi i rezerwa­ tami. Doskonałe warunki naturalne, ale też bogactwo dziedzictwa kulturowego sprzy­ jają rozwojowi ruchu turystycznego. To także silny ośrodek współpracy transgranicz­ nej. W Żylinie ma swoją siedzibę słowacka część Euroregionu Beskidy. Žilina, sídlo župy a okresu, situované na sútoku troch riek: Váhu, Kysuce a Rajčianky. Na juhu ju obklopujú Strážovské vrchy a Malá Fatra, na severe Kysucké vrchy a Javorníky. Región má krásnu prírodu chránenú národnými parkmi a rezerváciami. Výborné prírodné podmienky, ale aj bohat­ stvo kultúrneho dedičstva podporuje rozvoj cestovného ruchu. Je to aj silné stredisko cez­ hraničnej spolupráce. V Žiline má svoje sídlo slovenská časť Euroregiónu Beskydy.

Žilina – the capital of the voivodship and the County, it at the confluence of three rivers: Váh, Kysuca, and Rajčianka.

The city is surrounded by these mountain ranges: Little Fa­ tra, the Strážov Mountains, the Kysucká Mountains and the Maple Moun­tains. The region has a wonderful wildlife pro­ tected by national parks and reserves. Perfect natural condi­ tions and the richness of the cultural heritage facilitate deve­ lopment of tourism. It is also a resilient centre for cross-border co-operation. There is also a central office of the Slovakian 149 chamber of the Euroregion Beskidy in Žilina.

I

Povazské múzeum Hrad Budatín Zilina Zamek w niewielkiej miejscowości Budatín (obecnie część Żyliny), w północnej części Słowacji, został zbudowany w połowie XIII w. Jego najstarszą częścią jest blisko 20-metrowa wieża obserwacyjna. Po II wojnie światowej został poddany gruntownej renowacji. W jego wnętrzu urządzone zostało Muzeum Poważa, w któ-

Kontakt/Contact: Považské múzeum v Žiline Budatínsky hrad (sídlo), Topoľová č.1 +421/41/500-15-10, +421/41/500-15-11 www.pmza.sk, muzeum@pmza.sk rym zgromadzono blisko 150 000 obiektów o znaczącej wartości historycznej, kulturowej, etnologicznej, botanicznej, geologicznej, zoologicznej i numizmatycznej.

Na początku XX w. ostatni właściciel, hrabia Geza Cskay, zburzył uszkodzony pałac barokowy i na jego miejscu wybudował dwupiętrową rezydencję. Obecnie na parterze znajduje się hol wejściowy, który pełni funkcję centrum informacyjnego. To pomieszczenie robi duże wrażenie, posiada piękny, drewniany strop oraz zdobione drewniane schody. To one zapraszają gości do odwiedzenia wystaw mieszczących się w gabinetach na piętrze. Można tu zobaczyć oryginalne wyposażenie pałacu z XVIII, XIX i XX w. Prezentowane są m.in. starożytne kolekcje z dziedziny archeologii czy artefakty znalezione w okolicznych jaskiniach, dzieła mistrzów rzemieślnictwa od XV do XX w., pokój myśliwski, ciekawa kolekcja map z XVI i XVIII w., kolekcja zegarów.

Jedną z ciekawszych jest ekspozycja związana z rozwojem druciarstwa. Był to technologiczny i artystyczny fenomen, zajmujący ważne miejsce w narodowej kulturze Słowaków.

Przedmioty zrobione z drutu są najbardziej oryginalnym produktem oferowanym przez tutejszych artystów i rzemieślników. Do dziś wędrowny druciarz jest postrzegany jako jeden z typowych symboli Słowacji.

Rzemiosło druciarskie to profesja o ludowych korzeniach, oparta na ręcznym przetwarzaniu drutu. Pojawiła się w XVIII w. jako alternatywne źródło utrzymania ubogich mieszkańców górskich i podgórskich regionów północnej i północno-zachodniej Słowacji. Wielu z nich pracowało w różnych dziedzinach przemysłu metalurgicznego i handlowało rudą żelaza, a ich wyroby były dostarczane nawet na tereny dzisiejszych Węgier. Tak zaznajomili się z tym materiałem i zaczęli wykorzystywać go użytkowo i artystycznie. Początkowo druciarstwo było I 150

tylko zajęciem dodatkowym – metalową siatką wzmacniano glinianą ceramikę. Później zaczęto tworzyć proste przedmioty, aż z czasem rzemiosło nabrało charakteru artystycznego.

Na wystawie możemy podziwiać niesamowite trójwymiarowe przedmioty, rzeźby, wykonane z drutu. Są to figury zwierząt, postacie wzorowane na ludzkich, precyzyjnie zdobione klatki dla ptaków, ramy na lustra, miski, akcesoria i wiele innych wyrobów o różnych kształtach.

Ekspozycja na zamku Budatín jest przykładem tego, jak w harmonijny sposób można połączyć nowoczesność ekspozycji z przekazywaniem wiedzy o przeszłości. Nieodłącznym elementem jego historii jest także legenda o Katarzynie Dungelovej, która podobno została zamurowana w wieży, a jej duch krąży po całym zamku...

Hrad Budatín sa nachádza v neveľkej obci Budatín (v súčasnosti časť Žiliny), v severnej časti Slovenska. Bol postavený v polovici 13. storočia. Jeho najstaršou časťou je takmer 20-metrová pozorovacia veža.

Po druhej svetovej vojne prešiel generálnou opravou. V jeho priestoroch bolo zriadené Považské múzeum, v ktorom zhromaždili cca 150 000 objektov s významnou historickou, kultúrnou a etnologickou, botani­ ckou, geologickou, zoologickou a numizmatickou hodnotou.

Na začiatku 20. storočia posledný majiteľ, šľachtic Gejza Cskay, zbúral poškodený barokový palác a na jeho mieste postavil dvojpodlažnú rezidenciu. V súčasnosti sa na prízemí nachádza vestibul, zariadený ako informačné centrum. Tento priestor budí mohutný dojem, má peknú drevenú 151

povalu, ako aj zdobené drevené schody. Práve oni pozývajú hostí na návštevu výstav nachádzajúcich sa v priestoroch na poschodí.

Je tu možné vidieť pôvodné zariadenie paláca z 18., 19. a 20. storočia. Prezentované sú o. i. starožitnostné í kolekcie z oblasti archeológie alebo artefakty, ktoré sa našli v jaskyniach v okolí, diela majstrov remeselníkov od 15. do 20. storočia, poľovnícka izba, zaujme kolekcia máp zo 16. a 18. storočia či kolekcia hodín.

Jedna zo zaujímavejších expozícií je spojená s vývinom drotárstva. Bol to technologický a umelecký fenomén, ktorý má významné postavenie v národnej kultúre Slovákov.

Predmety vyrobené z drôtu patria k najoriginálnejším výrobkom ponúkaným tamojšími umelcami a remeselníkmi. Vandrujúci remeselník – drotár sa spája s jedným z typických symbolov Slovenska.

Drotárske remeslo je profesiou ľudového pôvodu, pochádzajúcou od ručného spracovania drôtu. Objavilo sa v 18. storočí ako dodatočný zdroj príjmov pre biednych obyvateľov horských a podhorských oblastí sever-

I 152

ného a severno-západného Slovenska. Mnohí z nich už mali kontakt so spracovaním kovu, obchodovali so železnou rudou, kovové predmety dovážali až na územie dnešného Maďarska. Takto spoznali materiál a začali ho používať úžitkovo i umelecky. Na začiatku bolo drotárstvo iba dodatočnou činnosťou – drôtenou sieťkou sa zosilňovala výdrž hlinenej keramiky. Neskôr začali vytvárať jednoduché náradia a až neskôr dostalo remeslo umelecký charakter.

V rámci drotárskej expozície môžeme obdivovať neobyčajné trojrozmerné predmety, plastiky, realizované z drôtu. Ide o postavy zvierat, ľudí pripomínajúce, precízne zdobené klietky pre vtákov, zrkadlové rámy, misy, príslušenstvo do domácnosti a mnoho ďalších predmetov a tvarov.

Expozícia na budatínskom hrade je príkladom toho, ako je možné harmonickým spôsobom spojiť modernú expozíciu s odovzdávaním poznatkov o minulosti. Neodlučiteľným prvkom jeho histórie je aj legenda o Kataríne Dungelovej, ktorá bola vraj zamurovaná vo veži a jej duch sa pohybuje po celom hrade...

The Castle is located in a small town of Budatín (at present it is a part of Žilina) in the north part of Slovakia. It was built in the 13th century and its oldest part is the tower which is almost 20 meters high. After the Second World War, it underwent a thorough renovation. The Museum of Považie was arranged in its interiors. There are almost 150 000 objects of historical, cultural, ethnological, botanic, geological, zoological and numismatic value collected there.

At the beginning of the 20th century, the last owner of the castle count Geza Cskay pulled down the damaged baroque palace and built a two-storey mansion in its place. At present, there is a hall on the ground floor which serves as a tourist information about the museum. This room is really impressive, it has a beautiful wooden ceiling and fancy wooden stairs. They actually invite all the visitors to see the exhibitions which are located upstairs. One can see the original interior design of the palace from the 18th, 19th and 20th centuries. The expositions present antique archeological collections, artefacts found in the local caves, the works of the handcraft masters from the 15th to 20th centuries, as well as a hunting room and a collection of old maps from the 16th and the 18th centuries and a collection of clocks.

One of the most interesting expositions is the one connected with the development of tinker craft. It was a technological and artistic phenomenon, taking a very important place in the national culture of the Slovaks. Objects made of wire are a unique product offered by the local artists and craftsmen. Until today the travelling tinker is perceived as one of the typical Slovakian symbols.

Tinker craft is a profession having folk roots and it is based on hand wire processing. It appeared in the 18th century as an alternative source of income for the poor inhabitants of the highland and alpine regions of the northern and the north-western parts of Slovakia. A lot of people worked in different sectors of metallurgical industry and they traded iron ore and their products were delivered even to Hungary. That is how they got to know this material and they started to use it for making everyday and artistic objects. At the beginning tinkering was only an additional job – the wire netting was just used to enhance the durability of clay ceramics. Later they made simple tools and over the years it became more artistic.

At the tinker craft exhibition, we can see incredible three-dimensional objects, sculptures made of common wire. These are sculptures of animals, people, beautiful cages for birds, mirror frames, bowls, accessories and many more other forms. Before visiting this place you don’t even realize how impressive a simple wire can be.

The castle is an example of how harmonious can be the combination of the modernism of expositions with passing the knowledge about the past. The legend about beautiful Katarína Dungelová who was, while still alive, walled up in the Castle and her spirit still roams the castle and its premises...

153

Rajecká Lesná to miejscowość, która leży w południowej części Małej Fatry. Do 1948 r. nosiła nazwę Frivald. W jej centrum znajduje się od 1886 r. sanktuarium Narodzenia Maryi Panny. Jedną z jego części jest szopka. Autorem bogatej w detale, liczbę postaci oraz rozwiązania techniczne, skomplikowanej konstrukcji z drewna lipy jest Jozef Pekara, który po przejściu na emeryturę postanowił stworzyć nieKontakt/Contact: Slovenský betlehem Rajecká Lesná, +421/41/548-81-34 powtarzalne dzieło. www.betlehem.rajeckalesna.org Wykonanie szopki zajęło mu aż piętnaście lat, betlehem@rajeckalesna.org a jej montaż kolejne dwa. Czas spędzony nad jej tworzeniem przełożył się bezpośrednio na końcowy rozmiar. Słowacka Szopka jest niezwykłym dziełem sztuki rzeźbiarskiej, o wymiarach 8,5 x 2,5 x 3 metry. Jej twórca wystrugał łącznie 300 figurek postaci, 120 owiec i kilkanaście zabytków słowackiej kultury.

Jest to niezpomniane przeżycie. Figurki z szopki poruszają się płynnie, harmonijnie i z gracją, podziw budzą detale, które zostały wykonane po mistrzowsku, stanowią zwieńczenie trudu i cierpliwości, a tej Jozef Pekara musiał okazać wiele, by jego dzieło ożyło.

Z biblijnych scen pojawia się jedynie stajenka z Jezusem, przy którym czuwają Maryja i Józef. Cała reszta przedstawia codzienne życie Słowaków, a także piękno narodowej architektury. W jej górnej części znajdują się najpiękniejsze słowackie zamki, a pomiędzy nimi najważniejsze katedry, bazyliki, kościoły i wiele innych obiektów. Poniżej prezentowane są tradycje, wyrób wina czy idylliczny obrazek z życia wiejskiego – matka przędzie na kołowrotku, babcia zajmuje się wnukiem, a ojciec czyta przy stole. Prawa część szopki przedstawia pracę w lesie i w polu, a także scenki rodzajowe.

Slovenský betlehem Rajecká Lesná

I 154

Rajecká Lesná je dedinkou situovanou v južnej časti Malej Fatry. Do roku 1948 sa volala Frivald. V jej centre sa nachádza od roku 1886 pútnické miesto Narodenia Panny Márie. Jeho súčasťou je betlehem. Autorom na detaily, počet postáv a technické riešenie náročnej konštrukcie z lipového dreva je Jozef Pekara, ktorý sa po odchode do dôchodku rozhodol vytvoriť neopakovateľné dielo.

Z biblických námetov sa objavujú iba jasličky s Ježiškom, pri ktorých bdejú Mária s Jozefom. Ostatný celok predstavuje každodenný život Slovákov, ako aj krásu národnej architektúry. V hornej časti sa nachádzajú najkrajšie slovenské hrady, medzi nimi najdôležitejšie katedrály, baziliky, kostoly a mnohé ďalšie Príprava betlehemu trvala Pekarovi 15 rokov a jeho inštalácia ďalšie dva roky. Čas strávený pri jeho tvorbe sa priamo odzrkadlil na jeho konečnej veľkosti. Slovenský betlehem je neobyčajným umeleckým sochárskym dielom s rozmermi 8,5 x 2,5 x 3 metre. Jeho tvorca vyrezal celkovo 300 plastík postáv, 120 oviec a tucet pamiatok slovenskej kultúry.

objekty. Nižšie sú prezentované tradície – výroba vína, alebo napríklad idylický obrázok zo sedliackeho života: matka pradie na kolovrátku, stará mama pestuje vnuka a otec číta pri stole. Pravá časť betlehema prezentuje prácu v lese, ako aj žánrové scénky.

Ide o nezabudnuteľný zážitok. Postavy betlehema sa pohybujú plynule, harmonicky a s gracióznosťou, obdiv vzbudzujú i detaily, ktoré sú realizované majstrovsky a predstavujú úspešné zakončenie úsilia a trpezlivo­ sti, ktorej musel mať Jozef Pekara nekonečne, aby jeho dielo ožilo.

155

Rajecká Lesná is a village situated in the southern part of the Little Fatra Mountains. Until 1948 the village was called Frivald. In the centre of the village, there is the Church of Mary’s Birth from 1886 – a sanctuary popular among Slovak pilgrims. One of its parts is the Slovak Nativity Scene. It is a masterpiece of Jozef Pekara. His masterpiece is rich in details, the number of figures, the technical solutions and complex construction made of lime tree wood. He decided to create such a unique piece of art when he retired.

It took him 15 years to carve it and 2 more years to install all elements together. The masterpiece is 8,5 meters wide, 2,5 meters deep and 3 meters high.

The artist made 300 figures including 120 sheep and several monuments of the Slovak culture.

It must be seen. It is an unforgettable experience to see this masterpiece. The figures move – they do it gracefully. The details are especially to be admired because they are all made with incredible precision and it shows that the artist must have been hard-

I 156

working and patient to make all the elements compatible and alive.

The baby Jesus in the manger with Mary and Joseph taking care of him is the only biblical element in the masterpiece. Remaining elements portray the everyday life of the Slovaks and the beauty of their national architecture. In the top part we can see the most beautiful Slovak castles and among them, there are cathedrals, basilicas, churches and many other buildings. In the bottom part, we find Slovak traditions – winemaking, idyllic scenes of the village life: a mother weaving, a grandmother taking care of her grandchild and a father reading by the table. The right side of the installation shows forest work, field work and some genre scenes.

Drevenice Čičmany Kontakt/Contact: Považské múzeum v Žiline Objekty ľudovej architektúry Čičmany (Expozícia) +421/918-187-683, www.pmza.sk cicmany@pmza.sk

Pomimo iż wieś posiada naprawdę wyjątkowy zbiór zabytków architektury ludowej w postaci pięknie zdobionych drewnianych domów, nie ma potrzeby obawiać się fali turystów i kilometrowych kolejek – wręcz przeciwnie. Przyjezdnych przywita błoga cisza, dzięki czemu w spokoju można rozkoszować się magią wzorów i kolorów domostw oraz bliskością natury.

Skąd w ogóle wziął się pomysł na ozdabianie domów białymi ornamentami? Podobno był to dobry sposób zapobiegania ich nagrzewaniu się. Tak więc ponad 130 chałup pomalowano we wzory z białej farby, a zjawisko to nie ma sobie równych w całej Europie Środkowej.

Początki osadnictwa w Čičmanach sięgają XIII w. Legenda mówi o bułgarskich osadnikach przybyłych w to miejsce w kolejnym stuleciu. Mieli oni podobno nauczyć tutejszych mieszkańców sposobu malowania chat na biało, w celu ochrony przed słońcem. Nie wiadomo jednak, czy tradycja ta sięga tak daleko wstecz, gdyż najstarsze z nich nie mają więcej niż 200 lat.

Spośród całej zabudowy Čičman zdecydowanie wyróżnia się dwupiętrowy Dom Radena (nr 137), zrekonstruowany po pożarze w latach 50. XX w. Mieści się w nim muzeum. Znajdują się tam przedmioty codziennego użytku, a odwiedzający uzyska tu informacje o życiu mieszkańców. Zobaczymy tam również tradycyjne stroje ludowe, z przewagą białego koloru, narzędzia oraz małe izby sypialne na piętrze. Ekspozycji towarzyszą zdjęcia Karola Plicki przedstawiające mieszkańców Čičman z lat 20. i 30. XX w.

Wioska, zamieszkiwana przez około 150 mieszkańców, usytuowana jest w dolinie u stóp Gór Strażowskich. Kilka kilometrów dalej przebiega ruchliwa trasa z Żyliny do Prievidzy.

Od tej strony najłatwiej dojechać, choć można dojechać także do Čičman trasą ze Zliechova przez góry. Jeśli znudzi nas oglądanie obiektów architektury ludowej, możemy wybrać się na wycieczkę w pobliskie góry. Szczególnie ciekawy jest szlak czerwony, podążający głęboką doliną na Strażow (1213 m).

157

Napriek tomu, že dedina má naozaj výnimočnú zbierku pamiatok ľudovej architektúry v podobe krásne vyzdobených drevených domov, nemusíte sa obávať z veľkého po­čtu turistov a dlhých zástupov. Práve naopak.

Návštevníkov víta ticho, vďaka čomu je možné v pokoji sa nadchýnať čarom vzorov a farieb domácnosti, ako aj blízkosťou prírody.

Odkiaľ vôbec vznikol nápad na zdobenie domov bielymi ornamentmi? Vraj to bol dobrý spôsob, aby sa nezohrievali. Tak viac ako 130 dreveníc bolo vymaľovaných vzormi bielou farbou, čo nemá obdobu v celej Strednej Európe.

Začiatky osídlenia Čičmian siahajú do 13. storočia. Legenda hovorí o bulharských osadníkoch, ktorí prišli na toto územie v nasledujúcom storočí. Mali vraj naučiť tamojších obyvateľov spôsob maľovania dreveníc bielou farbou za účelom ochrany pred slnkom. Nie je však isté, či táto tradícia siaha až do takej vzdialenej minulosti, keďže najstaršie z dreveníc nemajú viac ako 200 rokov.

Spomedzi celej zástavby Čičmian vyčnieva dvojposchodový Dom Radena (č. 137), obnovený po požiari v 50-tých rokoch 20. storočia.

Nachádza sa v ňom múzeum, kde sú inštalované predmety každodennej potreby a návštevník tu získa aj informácie o živote obyvaI 158

teľov. Na návštevníka čakajú i tradičné ľudové kroje s prevažujúcou bielou farbou, náradie, ako aj malé izby určené na spanie na poschodí. Expozícia je obohatená fotografiami Karola Plicku, zobrazujúcimi obyvateľov Čičmian v 20-tých a 30-tých rokoch 20. storočia.

Dedinka obývaná približne 150-timi obyvateľmi sa rozkladá pod Strážovskými vrchmi v čičmianskej doline. Niekoľko kilometrov ďalej vedie rýchlostná cesta zo Žiliny do Prievidze. Z tejto strany je najlepší prístup, aj keď je možné prísť do čičman aj cez Zliechov, cez hory. Vyčerpaní návštevou objektov ľudovej architektúry môžeme zájsť do blízkych hôr. Zaujímavý je červený chodník, smerujúci cez hlbokú dolinu na Strážov (1213 m).

In spite of the fact that the village Čičmany is famous for its collection of folk architecture – beautifully ornamented wooden houses, you don’t have to be afraid of the wave of tourists and long queues – actually quite the opposite. The visitors are welcomed by the blissful tranquillity which helps to feast their eyes upon magical design and colours of the houses as well as nature itself.

Where does this idea of ornamenting houses with white designs come from? Reportedly it was the best way to prevent the houses from warming up. Therefore now we have more than 130 houses painted with the white paint – a phenomenon which has no match in Central Europe.

The beginnings of the settlement in Čičmany village go back to the 13th century. There are certain legends whih say that there were about the Bulgarian settlers who presumably arrived there in the following century. They are said to have learnt the local people the technique of painting the houses white in order to protect them from the heat. We don’t know though if this tradition dates back that

long since the oldest houses are not older than 200 years old.

There is one house – two storey Raden’s House which is unique among the others. It was reconstructed in the 1950s after the fire. It houses a museum. There are everyday objects there and we can learn about the life of the local inhabitants there as well. We can also see traditional folk white costumes, tools and small bedrooms upstairs. Exposition is complemented with Karol Plicka’s photographs showing the inhabitants of Čičmany from the 1920s and the 1930s.

The village is inhabited by 150 people and it is situated at the foot of the Strážov Mountains in the valley. A few kilometres from this place the busy route from Žilina to Prievidza runs. It is the simplest way to get there although you can also try a route from Zliechov across the mountains. If you get tired of folklore you can go trekking in the local mountains, especially a red trail is an interesting one because it is located in the deep valley of Strażov (1213 m.).

159

Region Turiec przyciąga licznych turystów walorami swego położenia – pomiędzy grzbietami Małej i Wielkiej Fatry, Górami Kremickimi i łańcuchem Żar – a także zabytkami i kulturą. W Mar­ tinie, w dzielnicy Jahodnícke háje, poznać możemy słowacką wieś w całej jej krasie.

J 160

J

Martin Turiec láka početných turistov svojou polohou – medzi hrebeňmi Malej a Veľkej Fatry, ­Kremni­c­k ými vrchmi a horským reťazcom Žiar – ako aj pamiatkami a kultúrou. V Martine, v čas­ ti Jahodnícke háje, môžeme spoznávať slovenskú dedinu v plnej kráse.

Turiec region is located between the mountain ridges of the Little and the Great Fatras as well as the Kremnica Mountains and the Žiar with its monuments and culture attract a lot of tourists. We can see the whole slovakian village in Jahodnícke háje town district in Martin.

161

Múzeum slovenskej dediny Martin

Jedyne, co słychać, to szum drzew. Skansen położony jest na wzgórzu, dzięki czemu można podziwiać górski krajobraz z każdej strony. W powietrzu czuć tajemnicę.

Ekspozycja przedstawia architekturę ludową i sposób życia mieszkańców Słowacji z różnych regionów od 2. połowy XIX w. do lat 20. XX w. Pomysł na stworzenie ogólnosłowackiego muzeum architektury ludowej i mieszkalnictwa powstał już pod koniec XIX w. Pierwszy obiekt na jego terenie pojawił się kilkadziesiąt lat później, w 1943 r. Była to dzwonnica, przeniesiona z Koštian nad Turcom.

Muzeum Wsi Słowackiej jest oddziałem Słowackiego Muzeum Narodowego w Martinie. To największa tego typu ekspozycja na terenie Słowacji. Na obszarze 15,5 ha rozmieszczone są 143 obiekty o charakterze mieszkalnym, gospodarczym, technicznym, społecznym i sakralnym. Reprezentują one regiony: Orawa, Turiec, Liptów, Kisuce-Podjaworniki. Część budynków ma urządzone wnętrza i jest udostępniona zwiedzającym. Do najciekawszych należą: dwór szlachecki z Vyšnego Kubína pochodzący z 1748 r., olejarnia z Oravskiego Veselego, karczma z Orawskiej Półgóry z 1811 r., drewniany kościół rzymskokatolicki z 1792 r. z Rudna, pracownia ludwisarska ze Slovenskiego Pravna, wytwórnia wozów drabiniastych z Moškovca. Warto także odwiedzić Muzeum Kultury Romów na Słowacji.

Na terenie Muzeum Wsi Słowackiej realizowany jest program „Rok etnograficzny”, w ramach którego prezentowane są: tradycyjna sztuka ludowa, rzemiosło, zwyczaje i folklor. Terminy i charakter poszczególnych imprez są związane ze zwyczajowym cyklem kalendarzowym i opierają się na tradycjach folklorystycznych poszczególnych regionów. Są to m.in.: „Wielkanoc na wsi”, „Stawianie moja”, „Dziecięca niedziela”, „Jarmark na św. Michała”,

J 162

„Boże Narodzenie na wsi”. Muzeum organizuje warsztaty edukacyjne i twórcze dla uczniów szkół podstawowych, z wykorzystaniem tradycyjnych materiałów i technik wykonawczych.

Skansen oferuje także możliwość spróbowania tradycyjnych potraw w karczmie z Orawskiej Półgóry. Dzięki temu można wnikliwiej poznać historie poszczególnych obiektów, zasmakować tradycyjnej słowackiej kuchni, a ponadto w pełni poczuć niezwykle urokliwą atmosferę tego miejsca.

Kontakt/Contact:

Jediná vec, ktorú možno počuť, je Slovenské národné múzeum v Martine šum stromov. Nachádza sa na kopci, – Múzeum slovenskej dediny, Jahodnícke háje +421/43/245-81-16, +421/43/245-81-11 vďaka čomu je možné obdivovať horwww.snm.sk, www.skanzenmartin.sk, msd@snm.sk natú krajinku z každej strany. Vo vzduchu je citeľné tajomstvo.

Expozícia prezentuje ľudovú architektúru a spôsob života obyvateľov Slovenska z rôznych regiónov od druhej polovice 19. storočia do 20-tych rokov 20. storočia. Myšlienka vytvorenia celoslovenského múzea ľudovej architektúry a bývania vznikla koncom 19. storočia. Prvý objekt v areáli múzea sa objavil o niekoľko rokov neskôr, v roku 1943. Bola to zvonica presťahovaná z Košťan nad Turcom.

Múzeum slovenskej dediny je oddelením Slovenského národného múzea v Martine. Je to najväčšia expozícia tohto typu na území Slovenska. Na ploche 15,5 ha je rozmiestnených 143 objektov obytného, hospodárskeho, technického, spoločenského a sakrálneho charakteru.

Prezentujú regióny: Oravu, Turiec, Liptov, Kysuce-Podjavorníky. Časť stavieb je interiérovo zariadená a je sprístupnená návštevníkom. K najzaujímavejším z nich patria: zemianska usadlosť z Vyšného Kubína, pochádzajúca z roku 1748, olejáreň z Oravského Veselého, krčma z Oravskej Polhory z roku 1811, drevený rímsko-katolícky kostolík z roku 1792 z Rudna, zvonkárska dielňa zo Slovenského Pravna, voziareň z Moškovca. Oplatí sa navštíviť aj objekt Múzea rómskej kultúry na Slovensku.

V areáli Múzea slovenskej dediny sa realizuje program „Národopisný rok“ – v rámci ktorého sa prezentuje tradičné ľudové umenie, remeslo, zvyky a folklór. Dátumy a charakter jednotlivých podujatí sú spojené so zvykoslovným kalendárnym cyklom a zakladajú sa na folklórnych tradíciách jednotlivých regiónov. Okrem iného: „Veľká noc na dedine“, „Stavanie 163

mája“, „Detská nedeľa“, „Jarmok na sv. Michala“, „Vianoce na dedine“. Múzeum organizuje aj vzdelávacie a tvorivé dielne pre žiakov základných škôl s využitím tradičných materiálov a výrobných techník.

Skanzen ponuka stravovanie v areáli expozície, v krčme z Oravskej Polhory. Vďaka tomu je možné dôslednejšie spoznať históriu jednotlivých objektov, pochutiť si na tradičnej slovenskej kuchyni, okrem toho v plnej miere pocítiť uchvacujúcu atmosféru tohto miesta.

The only thing you can hear is the wind in the trees. The Museum of the Slovak Village is situated on the hill, therefore, you can admire the highland landscape from all sides. You can feel the mystery in the air.

The exposition presents the folk architecture and the lifestyle of the Slovaks living in different regions from the second half of the 19th century to the 1920s. The idea of creating the museum of the folk archi-

J 164

tecture and housing was actually born at the end of the 19th century. The first building appeared in 1943.

It was a bell tower moved from Košťany nad Turcom.

The Museum of the Slovak Village is a branch of the Slovak National Museum in Martin. It is the ­largest exposition of this kind in Slovakia. On the stretch of 15,5 ha, the museum features 143 buildings that used to serve a living, production, social and sacral purposes. They represent the folk architecture of the Orava, Liptov, Kysuce-Podjavorníky and Turiec regions. Some of the buildings are furnished and open to the public. The most remarkable constructions include a 1748 yeoman homestead from Vyšný Kubín, an oil production facility from Oravské Veselé, an inn from Oravská Polhora dating back to 1811, a wooden Roman-Catholic church from 1792 originally located at Rudno, a garden arbour from Slovenské Pravno, a storing space for wagons and an area for livestock from Moškovec. The Museum of Roma Culture in Slovakia is also worth visiting.

The Open air Museum has been organizing programme events to mark “The Ethnographic Year” showcasing samples of traditional folk production, handicrafts, customs and folklore. Dates and focus of the events are in line with customs and folklore traditions of the individual regions of northwestern Slovakia.

They include celebrations to mark the “Easter in the village”, “Sunday for children”, “St. Michael’s Day Fair” and “Christmas in the village“.

The museum also offers the possibility of trying traditional dishes in the pub from Oravská Polhora, which enables the visitors to learn more profoundly about particular places, try Slovakian traditional cuisine and moreover feel the atmosphere of this charming place.

Będąc w Martinie, odwiedźmy także Muzeum Etnograficzne, będące również oddziałem Słowackiego Muzeum Narodowego. Prezentowana jest tam stała ekspozycja „Człowiek i ziemia. Człowiek i materiał. Człowiek i odzież”. Przygotowywane są także wystawy czasowe.

Pri návšteve Martina môžeme navštíviť aj Etnografické múzeum, ktoré je taktiež oddelením Slovenského národného múzea. Je tam prezentovaná stála expozícia „Človek a pôda. Človek a materiál. Človek a odev“. Pripravované sú aj krátkodobé výstavy.

Kontakt/Contact: When coming to Martin, you should also visit the Ethnographic Museum which is also a branch of the Slovak National Museum. The permanent exhibitions are – “The man and the land. The man and the ­material.

The man and the clothes“. Some temporary exhibitions are also prepared.

Slovenské národné múzeum – Etnografické múzeum Martin Malá Hora 2, tel. +421/43/413-10-11 www.snm-em.sk, snm-em@stoline.sk

165

,

Spis tresci/Obsah/Table of Contents 3 Wstęp/Vstup/Introduction

A

B

7 Zagroda Wsi Pszczyńskiej, Pszczyna 10 Muzeum Regionalne Smolarnia, Kobiór 12 Muzeum Regionalne Kamojówka, Suszec

16 Muzeum im. Aleksandra Kłosińskiego, Kęty

C 20 24 28 30 32 35 38 40 42

166

Regionalny Ośrodek Kultury, Bielsko-Biała Muzeum Historyczne, Bielsko-Biała Izba Regionalna, Międzyrzecze Górne Izba Regionalna, Czechowice-Dziedzice Muzeum Regionalne im. ks. Zygmunta Bubaka, Bestwina Izba Historyczna im. Adolfa Zubera, Kozy Galeria Sztuki Ludowej ArtLud, Kobiernice Izba Regionalna, Porąbka Galeria Sztuki Regionalnej i Izba Regionalna Stara Stolarnia, Bystra

D 46 48 50 52

Chata Kawuloka, Istebna Gminny Ośrodek Kultury, Promocji, Informacji Turystycznej i Biblioteka Publiczna, Istebna Muzeum Koronki – Izba pamięci Marii Gwarek, Koniaków Pracownia Jana Zogaty, Jaworzynka

E 56 60 63 66 70 74

Muzeum Miejskie, Żywiec Galeria Leszka Cieślika, Żywiec Izba Twórcza Józefa Hulki, Łękawica Etnopark – Żywiecki Park Etnograficzny, Ślemień Muzeum Stara Chałupa, Milówka Izba Regionalna Gronicek, Glinka

F 78 80 82 86 89 92

Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej – Domek Ogrodnika, Sucha Beskidzka Izba Regionalna im. Emila Wacyka, Maków Podhalański Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej, Stryszawa Skansen im. Józefa Żaka, Zawoja-Markowa Izba Regionalna, Zawoja-Gołynia Muzeum Kultury Ludowej, Sidzina

167

G 98 Muzeum – Orawski Park Etnograficzny, Zubrzyca Górna 102 Galeria Stanisława Wyrtla, Zubrzyca Górna 104 Pamätná izba Rabčického folklóru, Rabčice 106 Pracovňa Jána Špulera, Bobrov 108 Gajdošská izba, Oravská Polhora 111 Drevený kostol Všetkých svätých, Tvrdošín 114 Dielňa Stanislava Ondríka, Tvrdošín 116 Galéria ľudového rezbárstva, Babín 118 Rezervácia ľudovej architektúry Bobrova raľa, Podbiel

120 Malé Podbielanské etnografické múzeum, Podbiel 122 Lapidárium kamenných plastík a reliéfov, Oravský Biely Potok 124 Múzeum oravskej dediny, Zuberec 128 Oravské kultúrne stredisko, Dolný Kubín 131 Oravská galéria, Dolný Kubín 135 Pracovňa Mateja Rabadu, Párnica 138 Drevený artikulárny kostol, Istebné 140 Drevený artikulárny kostol, Leštiny

H 144 Múzeum kysuckej dediny, Vychylovka

I 150 Považské múzeum – Hrad Budatín, Žilina 154 Slovenský betlehem, Rajecká Lesná 157 Drevenice, Čičmany 168

J 162 Múzeum slovenskej dediny, Martin

Kobiór

Suszec

A

Miejsca prezentowane w naszym przewodniku Mesta prezentované v našom sprievodcovi Places presented in our guide

Vychylovka

Pszczyna

Jez

Czechowice-Dziedzice

kie wic łko c za . Go

Bestwina Kozy

Międzyrzecze Górne Wisła

O lz a

Bystra

C

wiec k

ie

Český Těšín

Ol

Andrychów

Kalwaria Zebrzydowska

Porąbka

Cieszyn

Ustroń

Wadowice

Kobiernice

Bielsko-Biała

Skoczów

Frýdek-Místek

Kęty

F

Jez. Międzybrodzkie

Karviná

B

D

Łękawica

Jez. Ży

Szczyrk Wisła

še

Sucha Beskidzka Sk aw a

Stryszawa

Ślemień

Wi

Żywiec

Maków Podhalański

Osielec

sła

Jablunkov

Istebna

E

Zawoja

Jeleśnia

Korbielów

Koniaków

Rabka

G

Soła

Frýdlant n. Ostravicí

Jordanów

Sidzina

Milówka

Jaworzynka

Zubrzyca Górna

Oravská Polhora Rajcza Zwardoń

Glinka

Skalité

Rabčice

Jabłonka

Ujsoły Soła

Čadca Oščadnica

H

Krásna n. Kýsucou

Turzovka

Bobrov Námestovo

Vychylovka

Orav

Chyżne ská p

riehra

da

Suchá Hora

rava Biela O

I

Babín

Nová Bystrica

Kysucké Nové Mesto

Oravský Podzamok

Dolný Kubín

Zakopane

Orava

Oravský Biely Potok

Habovká

Zuberec

Istebné Párnica Orava

Rajecké Teplice Rajec

Leštiny

J Liptovský Mikuláš

Rajecká Lesná Čičmany

Vyšný Kubín

Martin

Chochołów

Tvrdošín

Podbiel

Žilina

Bytča

Nowy Targ

Ružomberok

ISBN 978-83-63291-53-2 Ślemień