Χρονικά των Τσακώνων - Πρακτικά Ζ' Τσακώνικου Συνεδρίου, Τόμος ΚΒ' 1/3 by Tsakonian Archive

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 1

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 2

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Τίτλος: ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΑ Ζ΄ ΤΣΑΚΩΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ (ΤΟΜΟΣ ΚΒ΄ 1/3) D.T.P.-Σελιδοποίηση: ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΛΙΑΝΟΣ Παραγωγή: ΝΙΚΗ ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ Α.Ε. Γ. Αβέρωφ 26 - 28, Νέα Ιωνία Τ.Κ. 142 32 Τηλέφωνο: 210 25 88 191, Fax: 210 25 88 199 © Copyright 2014 ΑΡΧΕΙΟΝ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΑΣ ΕΔΡΑ: ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ (ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ) Τηλέφωνο: 27573 60 204, Fax: 27573 60 214

Ο παρόν τόμος εκδίδεται με δαπάνη του εν Πειραιεί Συλλόγου «Το Λεωνίδιον» και του κυρίου Ιωάννη Αθανασίου Χείλαρη

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 3

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Λεωνιδίου και Γ.Γ. του Αρχείου Τσακωνιάς κ. Παναγιώτης Τσαγγούρης απευθύνει χαιρετισμό.

Η συγγραφέας κ. Μαίρη Παναγιώτου

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 4

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Ο τ. Δήμαρχος του Λεωνιδίου οικονομολόγος κ. Δημήτριος Τσιγκούνης

Ο Δήμαρχος Ν. Κυνουρίας κ. Μαρνέρης Ιωάννης απευθύνει χαιρετισμό

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 5

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Ο Δ.Σ. της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Αμερικής κ. Ιωάννης Χείλαρης

Ο Πανεπιστημιακός κ. Αθανάσιος Φωτόπουλος

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 6

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Η καθηγήτρια του Π.Α. κ. Μαντουβάλου Μαρία

Στο βήμα ο λαογράφος Μιχάλης Μερακλής Προεδρείο: κ. Μητροπέτρος, κ. Τσαγγούρης, κ. Τροχάνης

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 7

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Στο βήμα ο εκδότης κ. Ιωάννης Σμυρνιωτάκης

Η κ. Ιωάννα Γιανναροπούλου, Γ.Γ. της εταιρείας Πελοποννησιακών σπουδών

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 8

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Ο κ. Μάρκος Δραγούμης - Μουσικολόγος

Ο καθηγητής διαλεκτολογίας Maxim Kisilier του Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 9

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Ο Διδάκτωρ Νομικής κ. Ηλίας Γιαννικόπουλος - δικηγόρος

Η δικηγόρος κ. Νατάσα Πετρούλια - ποινικολόγος

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 10

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Ο εκπαιδευτικός κ. Γρηγόρης Τσούχλης

Η Σύμβουλος εκπαιδευτικός κ. Αικατερίνη Κουτουξιάδου

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 11

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Η δις Ευγενία Δολιανίτη - φιλόλογος

Η Dr. Λαογραφίας κ. Αγγελική Κομποχόλη

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 12

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Η κ. Όλγα Δεληγιάννη - Σταυρίδου - αρχαιολόγος

Ο κ. Γρηγόρης Γρηγορακάκης - αρχαιολόγος Προεδρείο: κ. Δραγούμης, κ. Κορολόγος

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 13

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Ο κ. Γεώργιος Παπαθανασόπουλος, δημοσιογράφος - συγγραφέας

Η φιλόλογος - γυμνασιάρχης κ. Πολυξένη Προφύρη

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 14

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Ο κ. Ιωάννης Μπουγάτσος φιλόλογος - θεολόγος

Ο ομότιμος καθηγητής του Παν. Αθηνών κ. Στρατής Κουνιάς

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 15

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Η αντιπρόεδρος του Αρχείου κ. Μηλιώ Κουνιά εκδότρια της “Κυνουρίας”

Ο γιατρός κ. Φίλιππος Μπεκύρος

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 16

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

στο βήμα ο κ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος

Ο εκπαιδευτικός κ. Μιχάλης Ξυδιάς

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 17

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Ο πλοίαρχος Α τάξεως Στρατής Φασιλής

Ο κ. Νικόλαος Πιέρρος - πολιτικός μηχανικός

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 18

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Η γλωσσολόγος δις Μαρία Κολινιώτη

Η δις Μαρία Παρασκευά

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 19

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Η κ. Κυριακοπούλου Ελένη

Ο Αγιοβασιλειώτης κ. Τάκης Σούντας - κριτικός τέχνης

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 20

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Ο σεβαστός μας π. Ηλίας Ψαρρολόγος

Η χορωδία μας σε μελοποιημένα ποιήματα του Γιώργου Σαραντάρη

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 21

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΑΡΧΕΙΟΝ ΤΣΑΚΩΝΙΑΣ 1954

ΕΠΑΙΝΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 22300 ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ Τηλ: 2757360204, Τηλ/πία: 2757360214 ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ Ζ΄ ΤΣΑΚΩΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ Ν. ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ Π.Ε. ΑΡΚΑΔΙΑΣ ΤΟΥ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΣΥΛΛΟΓΟΥ « ΤΟ ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ » ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΑΘΑΝ. ΧΕΙΛΑΡΗ Στα πλαίσια του Συνεδρίου το Αρχείο Τσακωνιάς διοργανώνει στον Πύργο Τσικαλιώτη για πρώτη φορά ΄Εκθεση αντικειμένων, χειρογράφων κ.λ.π. , του Τσάκωνα την καταγωγή ποιητή και στοχαστή ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ

Λεωνίδιον 27-28 Σεπτεμβρίου 2013 Αίθουσα Λαϊκής Βιβλιοθήκης Λεωνιδίου ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ

ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ Σεπτέμβριος 2013

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 22

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Θανάσης Κωστάκης Στυλιανός Μερικάκης Τάσος Γριτσόπουλος Θάνος Βαγενάς Κων/νος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων Εμμανουήλ Τροχάνης Μιχαήλ Δέφνερ Ουμπέρτο Περνώ Θεόδωρος Πρωτόπαπας Οικονόμου Γιώργος Στρατήγης Δημήτριος Λυσίκατος Γεώργιος Μερίκας Κλεάνθης Οικονόμου Νέστωρ Βαρβέρης Κώστας Ουράνης Γιώργος Σαραντάρης Ελισάβετ Ψαρά Βρασίδας Τσούχλος Νικόλαος Ζωγράφος Δημήτρης Τσολομήτης παπά Αντώνης Αλτηγός παπά Γιώργης Τροχάνης

Από την ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ Vito Domenico PALUMBO ποιητής από την Kalimera Domenico TONDI ποιητής από το Zollino Kaisare de SANTIS ποιητής από την Sternatia Hora Paolo STOMEO καθηγητής Πανεπιστημίου ελληνιστής από Martano Mauro KASONI μοναχός από Martano Salvatore RAONE δάσκαλος ελληνικών από Malie.

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 23

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΡΝΕΡΗΣ Δήμαρχος Ν. Κυνουρίας. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ πρώην Δήμαρχος Λεωνιδίου. ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ Μουσικολόγος-Πρόεδρος της Μπαγκείου Επιτροπής. ΑΔΩΝΙΣ ΚΥΡΟΥ Εκδότης – Δημοσιογράφος – Συγγραφέας. ΣΤΡΑΤΗΣ ΚΟΥΝΙΑΣ Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς. ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΑΚΑΛΛΑΣ Γλύπτης – Ομότιμος Καθηγητής Ε. Μ. Πολυτεχνείου. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΟΖΑΚΗΣ Ναύαρχος ε.α.- Ζωγράφος. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Πολ. Μηχ. Πρόεδρος του Συλλόγου «Το ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΟΡΡΗΣ Ζωγράφος. ΚΩΝ/ΝΟΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ Αρχιτέκτων – Ζωγράφος. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΙΤΣΕΛΑΣ Ποιητής - Επίτιμος Πρόεδρος του Αρχείου Τσακωνιάς

ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 Σεπτεμβρίου 2013 ώρα 17:00 Αίθουσα Λαϊκής Βιβλιοθήκης Λεωνιδίου ΑΓΙΑΣΜΟΣ Υπό των ιερέων του Λεωνιδίου ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ Οργανωτών - Αρχών - Οργανώσεων ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΝ ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ, Μουσικολόγος – ποιητής ΤΣΑΓΓΟΥΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Δάσκαλος Ειδ. Γραμ. Αρχείου Τσακωνιάς.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Καθηγήτρια Φιλοσοφικής Σχολής Παν. Αθηνών

«Τσάκωνες, το θρακικό φύλο Καύκωνες».

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 24

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΡΑΚΛΗΣ Καθηγητής Λαογραφίας

«Ο Θανάσης Κωστάκης και τα Παραμύθια και οι Θρύλοι των Τσακώνων» ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ Λυκειάρχης, φιλόλογος, νομικός

«Ο μέγας πολιτισμός των αρχαίων Σπαρτιατών, κατά τον Πλάτωνα και τον Πλούταρχο και οι σύγχρονοι κληρονόμοι τους» ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ Μουσικολόγος-ποιητής

«Ο χορός της αράχνης» ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ Δ. Σ. της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Αμερικής

«Διαχρονική πορεία του Ελληνισμού στην Αμερική – το Τσακώνικο στοιχείο» ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ Φιλόλογος

«Το αρχείο του Αθανασίου Ε. Μίχα, βουλευτή, Α΄ Αντιπροέδρου της Βουλής» ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Δρ. Φιλόλογος, Γενική Γραμματέας της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών

«Ενέργειες στρατηγού Θ. Ζαχαροπούλου στα Λυμποχώρια, αντιδράσεις του Γενικού Αστυνόμου Πραστού και κατοίκων Κοσμά 1825-1826» ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ Εκδότης- συγγραφέας

«Η ποίηση και η Τσακώνα ποιήτρια Βάσω Σουλιώτη» ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Δρ. Δικηγόρος-πρόεδρος Παγγορτυνιακής ΄Ενωσης

«Σελίδες από την καθημερινή ζωή της Ι. Μ. ΄Ελωνας κατά την Οθωνική περίοδο».

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 25

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Διοικητικός Σύμβουλος του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου και της αντίστοιχης Εθνικής Περιόδου

«Βρασιαί, πιθανό έτυμον του όρου Βραζιλία» ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Κ. ΧΕΙΛΑΡΗ Υποψ. Διδάκτωρ Λαογραφίας – Ανθρωπολογίας του Χορού

«Χορός και Διασπορά: Η περίπτωση των Λενιδιωτών του Chicago»

ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ Σάββατο 28/9/2013 ώρα 9:15 Αίθουσα Λαϊκής Βιβλιοθήκης Λεωνιδίου ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΝ ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΡΑΚΛΗΣ – Λαογράφος ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ – Φιλόλογος, τέως προϊστάμενος Γ.Α.Κ.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ Αρχαιολόγος ΛΘ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

«Αρχαίες Πρασιές. Μία πόλη αποκαλύπτεται» ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ Δρ Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας-Εθνολόγος, Ερευνήτρια, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

«Τσακωνιά:΄Αυλη πολιτισμική κληρονομιά και αειφορική ανάπτυξη» ΑΡΓΥΡΗΣ Π.Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ Αρχιτέκτων-Μηχανικός

ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΑΚΑΛΙΟΣ Φιλόλογος, Ιστοριοδίφης

«Μια νέα περίπτωση Δυτικομακεδόνα μάστορα στην Κυνουρία (1913)»

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 26

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

MAXIM KISILIER Καθηγητής Γλωσσολογίας, Δ/ντής Ελληνικού Ινστιτούτου της Αγίας Πετρούπολης,

VALENTINA FEDECHENKO Καθηγήτρια του Τμήματος Νεοελληνικών και Βυζαντινών σπουδών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης

«Η έκφραση της Γενικής στα Τσακώνικα» και «Υποθετικοί λόγοι στα Τσακώνικα» ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Θ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ τ. Καθηγητής Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Πατρών

«Η σημασία του Αρχείου Γούλελου για την τοπική ιστορία του Πραστού-Λεωνιδίου» ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ οικονομολόγος, Δήμαρχος Λεωνιδίου

«Τσάκωνες και τσακώνικη διάλεκτος – διαχρονική παρουσία» ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ Δάσκαλος Αγγλικής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

«Θαυμαστά σημεία του Παπουλάκου στη Τσακωνιά» Ιερέας ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΕΤΡΗΣ α. «Ναοί χτισμένοι με ξεροτοίχι στη Τσακωνιά». β. « Η ίδρυση και η λειτουργία των σχολείων στη Τσακωνιά 1829-1848» ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΜΠΟΥΓΑΤΣΟΣ Καθηγητής Θεολογίας

«Ο Διονύσιος Κυνουρίας κατά τον Τύπο της εποχής» ΧΡΗΣΤΟΣ Κ. ΡΕΠΠΑΣ Υποστράτηγος ε.α. Ελληνικής Αστυνομίας, συγγραφέας

« Οι δημιουργοί του οικισμού Γαρατζιώτες της Τσακωνιάς – Τεκμήρια και συμπεράσματα» ΟΛΓΑ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ Αρχαιολόγος

«΄Ένα βότσαλο στη Πλάκα του Λενιδιού»

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 27

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΕΛΕΝΗ ΚΥΡ. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Νομικός, Επίτ. Δντρια Υπουργείου Οικονομικών

«Μια περίπτωση θαλασσοδανείου στο Λεωνίδιο του 1835» ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δ. ΠΙΕΡΡΟΣ Πολιτικός Μηχανικός

«Τα τέσσερα αγαλμάτια της παραλίας Πρασιών» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Χημικός-Δημοσιογράφος

«Νέα στοιχεία για τον ποιητή και στοχαστή Γιώργο Σαραντάρη και την οικογένειά του» ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΠΡΟΦΥΡΗ Φιλόλογος, Γυμνασιάρχης

« Ο Γεώργιος Σαραντάρης στη Δ/θμια Εκπαίδευση». Επίσκεψη στον Πύργο Τσικαλιώτη για την έκθεση αντικειμένων, χειρογράφων κ.λ.π. του Τσάκωνα την καταγωγή ποιητή και στοχαστή ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ

ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΤΡΙΤΗ Σάββατο 28/9/2013 ώρα 17:00 Αίθουσα Λαϊκής Βιβλιοθήκης Λεωνιδίου ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΝ ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ, Καθ. Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ΜΙΛΙΩ ΚΟΥΝΙΑ, Εκδότρια «ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ» Αντ/δρος Αρχείου Τσακωνιάς

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΜΑΡΙΑ Γ. ΚΟΛΙΝΙΩΤΗ Φιλόλογος-γλωσσολόγος

«Κατασκευή και ανάλυση πολυτροπικού σώματος προφορικών κειμένων τσακώνικης διαλέκτου»

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 28

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ΕΛΕΝΑ ΒΛΑΧΟΥ Καθηγήτρια Γερμανικών-υποψ. διδάκτωρ γλωσσολογίας ΕΚΠΑ.

«Ο προθετικός αναδιπλασιασμός στα Τσακώνικα» ΜΑΡΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ Ανθρωπολόγος-Ιστορικός,

«MSc ‘Εκπαίδευση και Πολιτισμός’» «Τα Μουσεία της Τσακωνιάς» ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΟΥΧΛΗΣ Εκπαιδευτικός, Δρ. ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Αθηνών

«Το ιστορικό στοιχείο στην εργογραφία του Κώστα Ουράνη» ΕΥΓΕΝΙΑ ΔΟΛΙΑΝΙΤΗ Φιλόλογος

«Η Θάλεια Λεκκού» ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΜΠΟΧΟΛΗ Φιλόλογος, διδάκτωρ Λαογραφίας

«Η εθνολογική και κοινωνική αναπαράσταση των Τσακώνων στη λαϊκή αφηγηματική παράδοση» ΝΑΤΑΣΑ ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ Δικηγόρος - ποινικολόγος – συγγραφέας

«Η θέση των Κυνουριατών ποιητών Κώστα Ουράνη και Γιώργου Σαραντάρη στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας» ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β. ΜΠΕΚΥΡΟΣ Ιατρός

«Διονύσιος Παρδαλός, Ο τελευταίος Μητροπολίτης Κυνουρίας 3 Οκτωβρίου1786-21 Ιανουαρίου 1852» ΤΑΚΗΣ ΣΟΥΝΤΑΣ Δημοσιογράφος

«Η ΓΛΥΠΠΙΑ» ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΤΟΥΞΙΑΔΟΥ Διδάκτωρ Ιστορίας, Σύμβουλος Β/θμιας Εκπ/σης

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 29

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

«Διαστάσεις και χαρακτηριστικά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στον τομέα της εκπαίδευσης (19ου και αρχές 20ου αιώνα). Το παράδειγμα της Τσακωνιάς και της ευρύτερης Κυνουρίας» ΟΛΓΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΥ-ΚΟΥΡΤΖΗ Δρ. Ιστορίας, τ.Σχ. Σύμβουλος Φιλολόγων

«Η παρουσία των Τσακώνων στη Κόρινθο-Η περίπτωση της συνοικίας «Τσακώνικα» ΣΩΤΟΣ ΔΗΜ. ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΑΚΗΣ «Το ιστορικό του ανεμόμυλου του Αγίου Ανδρέα Κυνουρίας» ΜΙΧΑΗΛ ΕΜΜ. ΞΥΔΙΑΣ Εκπαιδευτικός, συγγραφέας

«Ο Πραστός στις φλόγες» ΣΤΡΑΤΗΣ Γ. ΚΟΥΝΙΑΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

«Οι εκλογές του 1944 και η εκλογή Εθνοσύμβουλου» ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγητής

«Μέτωπο Ιστορίας» Η περίπτωση του αντ/ρχη Δ.Σ.Π. Γιάννη Σαρρή (Σαρρήγιαννη) ΘΩΜΑΣ ΘΕΟΛΟΓΗΣ Ιστοριοδίφης, συγγραφέας

«Η καταστροφή στον όρμο του Φωκιανού του σκάφους από την Αλβανία στο ευρύτερο πλαίσιο των τότε στρατιωτικών επιχειρήσεων» ΣΤΡΑΤΟΣ Θ. ΦΑΣΙΛΗΣ Πλοίαρχος Ε.Ν.

«Το λιμάνι της Πλάκας για την ακτοπλοϊκή συγκοινωνία ΛεωνιδίουΠειραιά» Απολογισμός Συνεδρίου - Ευχαριστήρια από Μιλιώ Κούνια Λήξη Συνεδρίου

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 30

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΣΑΚΩΝΙΑΣ Περιόδου 1/1/2012 – 31/12/2014 Πρόεδρος:

Κων/νος Παν. Τροχάνης

Αντιπρόεδρος:

Μηλιώ Ηλία Κούνια

Γεν. Γραμματέας:

Ιερέας Κων/νος Μιχ. Κουρμπέλης

Ειδικός Γραμματέας: Παναγιώτης Δημ. Τσαγγούρη Ταμίας:

Γεώργιος Νικ. Πήλιουρας

Μέλη:

Ευγενία Παν.Δολιανίτη Αριστείδης Χρ. Κορολόγος

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 31

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Εκ μέρους του Αρχείου Τσακωνιάς ο Ειδικός Γραμματέας και Δ/ντής του Δημοτικού Σχολείου Λεωνιδίου κ. Παναγιώτης Δ. Τσαγγούρης απευθύνει χαιρετισμό .......................... 35 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ - ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ Ν. ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ κ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΡΝΕΡΗ .............................................................................. 38 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΜΑΙΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ................................................. 39 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ από την ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ ... 41

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ Μαρία Μαντουβάλου ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ ................................. 43 Μιχάλης Γ. Μερακλής Ο ΘΑΝΑΣηΣ ΚΩΣΤΑΚηΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ........................................................................................ 57 Γιάννης Σμυρνιωτάκης η ΠΟΙηΣη ΚΑΙ η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙηΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤη ......................................................................................... 65 Ιωάννα Κ. Γιανναροπούλου ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΡΑΤηΓΟΥ Θ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑ ΛΥΜΠΟΧΩΡΙΑ. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΓΕΝ. ΑΣΤΥΝΟΜΟΥ ΠΡΑΣΤΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΟΣΜΑ 1825-1826 ................................... 75

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 32

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Μάρκος Δραγούμης η ΤΑΡΑΝΤΕΛΑ ΚΑΙ η ΠΡΟΣΛηψη ΤηΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ ........................................................ 93 Παναγιώτης Κ. Μητροπέτρος Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ....... 99 Μαξίμ Κισιλιέρ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤηΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛη: Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................... 119 Δημήτριος Αλεξ. Τσιγκούνης H ΔΙΑΧΡΟΝΙΚη ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤηΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚηΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ ................................................. 127 Αριστείδης Χρ. Κορολόγος ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤη, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤηΣ ΒΟΥΛηΣ .............................. 141 Ηλίας Γιαννικόπουλος ΠΡΟΒΛηΜΑΤΑ ΤηΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤηΝ ΟΘΩΝΙΚη ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854) ....................................... 159 Γιάννης Αθ. Χείλαρης ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤηΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ .................................................................. 193 Ζωή Ν. Μάργαρη ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑϋΛη ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚη ΚΛηΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚη ΑΝΑΠΤΥξη .................................................................. 209 Νατάσα Γ. Πετρούλια η ΘΕΣη ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙηΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝη ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡη ΣΤηΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤηΣ ΕΛΛηΝΙΚηΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ........................................................ 237

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 33

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Αναστασία Χείλαρη «ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: η ΠΕΡΙΠΤΩΣη ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHiCago» ...................... 247 Γρηγόρης Τσούχλης ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤηΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤηΝ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝη ................................................................................ 269 Αικατερίνη Κουτουξιάδου «ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤηΡΙΣΤΙΚΑ ΤηΣ ΙΔΙΩΤΙΚηΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤηΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣηΣ (19ου ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ 20ου ΑΙΩΝΑ). ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤηΣ ΤΣΑΚΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤηΣ ΕΥΡΥΤΕΡηΣ ΠΕΡΙΟΧηΣ ΤηΣ» ............ 277 Ευγενία Π. Δολιανίτου ΘΑΛΕΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΕΚΚΟΥ (1904-1944) ............................................... 293 Αγγελική Κομποχόλη η ΕΘΝΟΛΟΓΙΚη ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚη ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣη ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΣΤη ΛΑϊΚη ΑΦηΓηΜΑΤΙΚη ΠΑΡΑΔΟΣη ............... 297 Όλγα Σταυρίδου-Δεληγιάννη ΕΝΑ ΒΟΤΣΑΛΟ ΣΤηΝ ΠΛΑΚΑ ΤΟΥ ΛΕΝΙΔΙΟΥ ................................. 305 Σωτήρης Λυσίκατος ΤΣΑΚΩΝΙΚη ΠΟΙηΣη Χρήστος Αρβανίτης ..................................................................................... 311 ηλίας ψαρρολόγος ...................................................................................... 321 Γρηγόρης Θ. Γρηγορακάκης ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ ΜΙΑ ΠΟΛη ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ .......................... 333

1-34 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 1:56 μμ Page 34

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 35

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Εκ μέρους του Αρχείου Τσακωνιάς ο Ειδικός Γραμματέας και Δ/ντής του Δημοτικού Σχολείου Λεωνιδίου κ. Παναγιώτης Δ. Τσαγγούρης απευθύνει χαιρετισμό Αιδεσιμολογιώτατοι, κ. Βουλευτά, κ. Δήμαρχε, κ. Σύνεδροι, κυρίες και κύριοι. Εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου του Αρχείου μας, σας καλωσορίζουμε και σας ευχαριστούμε για την τιμή που μας κάνετε να παρευρίσκεστε στην έναρξη του Ζ΄ Τσακώνικου Συνεδρίου, το οποίο είναι αφιερωμένο στους Τσάκωνες της Διασποράς. Σ΄ όλους αυτούς που, μακριά από συγγενείς και φίλους, εργαζόμενοι σε δύσκολους καιρούς, πολλές φορές και απάνθρωπα, με ποικίλους τρόπους βοήθησαν βοηθούν και θα συνεχίζουν να βοηθούν την πατρώα γη. Παλαιότερα, στην Πόλη, στη Βλαχία, στη Ρωσία, στην Αίγυπτο, στην Ιταλία, υπήρχαν πολυπληθείς κοινότητες Τσακώνων με έντονη οικονομική, βιομηχανική, εμπορική, εφοπλιστική ακόμη και τραπεζική δραστηριότητα. Πολλοί απ΄ αυτούς βοήθησαν την ιδιαίτερη πατρίδα στην κατασκευή σχολείων, εκκλησιών, γεφυρών, προστατευτικών φραγμάτων και άλλων κοινωφελών έργων. Σήμερα οι χώρες με τσακώνικο στοιχείο περιορίζονται κυρίως στις ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία, η βοήθεια όμως προς τα χωριά μας συνεχίζεται αμείωτη και μέσω των συλλόγων που ήδη έχουν ιδρύσει. Σας θυμίζω ότι ο σύλλογος των Λενιδιωτών της Ελμάρα έστειλε από τη Γερμανία κομπρεσέρ, επίσης πολλά εργαλεία και χρήματα για τη διάνοιξη του δρόμου προς Αθήνα στα μέσα της δεκαετίας του ΄50. Κύριοι Σύνεδροι, ειλικρινά, είναι μεγάλη η χαρά και τιμή για μας, η παρουσία σας, διότι βλέπομε φιλικά πρόσωπα που πάντα τιμούν τα Συνέδριά μας, αλλά και η προσπάθεια που καταβάλετε προκειμένου με σταθερά και επιστημονικά τεκμηριωμένα βήματα να έρθουμε πιο κοντά στην αλήθεια σε ερωτήματα και θέματα ιστορίας, γλωσσολογίας, αρχαιολογίας, λαογραφίας και άλλα, που απασχολούν, όχι μόνο την ευρύτερη περιοχή της Τσακωνιάς, αλλά και την επιστημονική κοινότητα γενικότερα.

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 36

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Εκφράζομε επίσης τη χαρά μας διότι υπάρχει μεγάλη συμμετοχή Τσακώνων εισηγητών και μάλιστα νέων επιστημόνων σ΄ αυτό ιδιαίτερα το Συνέδριο. Αυτό είναι ενθαρρυντικό και προοιωνίζει λαμπρό το μέλλον της σχετικής έρευνας για την περιοχή μας. Αυτή την εποχή, το ενδιαφέρον και η δραστηριότητά του Αρχείου μας, εστιάζεται, εκτός των συνεδρίων και στις εκδόσεις των τόσο χρήσιμων πρακτικών, σε ενέργειες προκειμένου να εγκρίνει η Πολιτεία τη διδασκαλία της τσακώνικης γλώσσας στην πρωτοβάθμια τουλάχιστον εκπαίδευση Αγίου Ανδρέα, Τυρού και Λεωνιδίου. Βρισκόμαστε σε καλό δρόμο. Να σας ενημερώσομε επίσης ότι προγραμματίζουμε, από 5μελή ομάδα έγκριτων τσακωνολόγων, τη μεταγραφή κωμωδίας του Αριστοφάνη στην Τσακώνικη διάλεκτο. Ελπίζομε να τα καταφέρουμε. Είναι ελπιδοφόρο επίσης το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει κινητικότητα και μεγάλο ενδιαφέρον σχετικά με την Τσακώνικη και από ξένα Πανεπιστήμια, ιδιαιτέρως από το Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, που οι επιστημονικές αποστολές του στο τόπο μας, έφτασαν αισίως τις επτά και χαιρόμαστε που είναι μαζί μας και σήμερα. Με τις αποστολές αυτές επισκεφθήκαμε όλα τα τσακωνοχώρια, τον Πραστό, τη Βασκίνα, τον Πρέγασσο, τη Σοχά, το Μισσώνασσο, το Στένωμα, είδαμε και τον τελευταίο ξωμάχο ποιμένα, για ν΄ ακούσουν οι επιστήμονες και να πάρουν κάτι ιδιαίτερο από τον καθένα και την καθεμιά τους, σχετικά με τη διάλεκτο τα ήθη και τα έθιμά μας. Τελειώνοντας, θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον εν Πειραιεί σύλλογο «Το Λεωνίδιον», την Περ/κή Ενότητα Αρκαδίας, το Δήμο Ν. Κυνουρίας και το συμπατριώτη μας αεροναυπηγό μηχανολόγο του Πανεπιστημίου του Illinois κ.Ιωάννη Αθαν. Χείλαρη, Διοικητικό Σύμβουλο της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Αμερικής, για την οικονομική τους βοήθεια που πάντα απλόχερα μας παρέχουν και έτσι οργανώνουμε τα Συνέδριά μας και μπορούμε να εκδίδομε το περιοδικό μας σύγγραμμα «ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ» που οι τόμοι του έγιναν 22 και με τα πρακτικά του παρόντος συνεδρίου αισίως θα γίνουν 25 . Εκ μέρους των μελών του Αρχείου Τσακωνιάς θέλουμε να ευχαριστήσουμε επίσης θερμά τον Πρόεδρό μας κ. Κώστα Τροχάνη, ο οποίος είναι ακούραστος εργάτης του και χάρις των μεγάλων του προσπαθειών συ-

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 37

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

νεχίζει να είναι το Αρχείο, η πηγή της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Ευχόμαστε ευόδωση των εργασιών και παρακαλούμε τους κ. συνέδρους να μας παραδώσουν σύντομα την εργασία τους, αν είναι δυνατόν σε ηλεκτρονική μορφή, προκειμένου τα πρακτικά του συνεδρίου, να εκδοθούν μέσα στο 2013. Ντ έμε χαρζιστούντε πρεσσού τσαι κα πιτυχία.

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 38

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ - ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ Ν. ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ κ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΡΝΕΡΗ Είναι ιδιαίτερη τιμή για το Δήμο Νότιας Κυνουρίας να φιλοξενεί στο Λεωνίδιο το 7° Τσακώνικο Συνέδριο. Το Συνέδριο που διοργανώνεται υπό την αιγίδα του Αρχείου Τσακωνιάς - του Οργανισμού μας - τη συμμετοχή της Π. Ε Αρκαδίας - την οικονομική ενίσχυση και τη συμμετοχή του Συλλόγου «ΤΟ ΛΕΩΝΙΔΙΟΝ» και του συμπατριώτη μας της διασποράς Ιωάννη Αθαν. Χείλαρη. Το Συνέδριο - τιμή στους τσάκωνες της διασποράς. Στη δύσκολη περίοδο που διανύουμε, όπου η πνευματική - η αξιακή και η οικονομική πενία μας έχουν κάνει εσωστρεφείς, ακρωτηριάζοντας τα αντανακλαστικά μας, την ικανότητα μας να κρίνουμε και τις ηθικές μας άμυνες, αυτό το Συνέδριο είναι φωτεινός φάρος ιστορίας, πολιτισμού, σκέψης, γνώσης, βάσιμων και γόνιμων για τη τσακωνιά και του τσάκωνες ανακοινώσεων και υπερηφάνειας για τον τόπο μας και τους ανθρώπους μας. Ως δημοτική αρχή, εκτός από τα αναπτυξιακά έργα και την εξυπηρέτηση του πολίτη, έχουμε θέσει ως στόχο να μεταλαμπαδεύσουμε τα ιδανικά των τσακώνων στους νέους μας, την τσακώνικη διάλεκτο, την τσακώνικη παράδοση, να τους εμφυσήσουμε τη γνώση, την έρευνα, τη μελέτη της ιστορίας μας και της καταγωγής μας και συνάμα να τους ενθαρρύνουμε να κυνηγήσουν τα όνειρα τους. Να είναι όπως οι συμπατριώτες μας της διασποράς άτομα της δημιουργίας - της προοπτικής και της αστείρευτης αγάπης και προσφοράς στην ιδιαίτερη πατρίδα μας. Μ’ αυτές τις σκέψεις χαιρετίζω το 7° Συνέδριο του Αρχείου Τσακωνιάς, σας καλωσορίζω σε αυτό και σίγουρος για την επιτυχία του, κηρύσσω την έναρξή του.

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 39

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΜΑΙΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Συγγραφέως Κυρίες και Κύριοι Σύνεδροι. Σας καλωσορίζω στην όμορφη Τσακωνιά, με την γεωργοποιμενική και λιτή αλλά ολοζώντανη διάλεκτό της. Εγώ ως συγγραφέας, στο βιβλίο μου «Φωτεινή, όπως Φως» εκδόσεις «΄Οστρια βιβλίο» ασχολήθηκα με την ιστορία και την λαογραφία αυτού του μοναδικού τόπου. Στην σελίδα 164 του βιβλίου, η Δέσποινα Ρουμελιώτου, δασκάλα απ΄ τις Κυδωνιές της Μ. Ασίας, διορισμένη σε τούτον τον τόπο απ΄ το Σεπτέμβρη του ΄22 που έφθασε στην μητροπολιτική Ελλάδα με τον διωγμό, έως το 1959 που τελείωσε την υπηρεσία της ως διευθύντρια του 2ου Δημοτικού σχολείου Λεωνιδίου, μας καταθέτει τη μαρτυρία της για την πρώτη της επαφή με τα Τσακώνικα, τις θύμησες ότι τα είχε διδαχθεί ως αρχαία Δωρικά στην Ακαδημία και τις γνώσεις της για τους Τσάκωνες της Προποντίδας. Θα σας διαβάσω αυτή την σελίδα στα Τσακώνικα, που στη μετάφραση από τα Ελληνικά με βοήθησε ο σεβαστός Γέροντας π. Ηλίας Ψαρρολόγος από τα Σαπουνακαίικα, συνχος εφημέριος του Ι. Ν. Ευαγγελιστρίας Ναυπλίου και το κείμενο διόρθωσε και επιμελήθηκε η αντιπρόεδρος του Αρχείου Τσακωνιάς κα Μηλιώ Ηλία Κουνιά. «΄Εα, καμπζί μι, τσάχε να σούσουμε (γ)κανιά φορά. Πλιό πέρε ερέκα δύ ΄ Βαστσινιώτοι κουβεγκιάζουντε τα γρούσσα σου, φωνιάντουντε σα να μεριάχοϊ τσίπτα.΄Ταήχουντε του χέρε σου του στάνου, γιουρίζουντε γιούρε γιούρε, δενάχουντε αποκαρδιουτοί. «εζάτσε ο βου ΄το όργουμα τσ΄ενέτζε τσιτσιρόνε!...» Α γρούσσα σου ένι δενάχα αλιότσιχο. Ο νι καταβαίνα νι, τσ΄ όμως ένι ονοιάζα θησαυρέ! «Καλημέρα νιούμου», σ΄ εχαιρεκήα. – «καού ρ εκάνατε» μ΄ επέκαϊ με καοσύνα, διχώς να σταμακήσοϊ τον αλητέ σου. ΄Ενι πολεμούα να κατάβου τα νοήματα με του χέρε σου, ενιάκα τσ΄ εκαταβήκα ότσι α γρούσσα σου είνι τα Αρχαία Δωρικά. Εμα καταβαίνα, ορούα ταράσσουντε του χέρε σου, πότε ήγκιαϊ περιχα-

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 40

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ρητοί τσαι πότε αποκαρδιουτοί. Αούντε πρεσσά, πότε τα γρούσσα σου τσαι πότε ρωμαίϊκα, σ΄ ήγκιαϊ καταφερήκουνται νιά χαρά. Εζού έμα θέα να σι διορθού, γιατσί έμα ξέρα πλέτερα από το σκολείε, αφού έμα δασκά. Εμα χαιρουμένα πάσου, αφού ήγκιαϊ νιούντε τα γρούσσα ΄τα ματερή σου. Εμα έχα νιατέ τότε ΄π΄έμα έγκα τα ατσέ σκολείε, ταν Ακαδημία, για του Τσακώνοι ΄τα Προποντίδα. Οι χώρε σου, Βάτικα τσαι Χαβουτσί ήγκιαϊ κοντά τα θάσσα του Μαρμαρά, όρπα κοντά τον ποταμό Αίσηπο, του παλαιοί χρόνου. ΄Ηγκιαϊ ζατοί όρπα – α ιστορία νάμου ένι γράφα – κατά τον 17ο αιώνα. Τότε, παλαιά, ήγκιαϊ ζατοί πάσοι από ταν Πελοπόννησο ως τα Μιτσά Ασία. Εζού ένι απορούα ΄πού ρ ερέσμα από πά πέρε, τόσου αλάργα, σ΄έτεοι του τόποι, τα σαμερινά Τσακωνιά! Πια μοίρα εδουλεύε ταν τύχη μι τσαι μ΄απολήκαϊ ως «αντιδάνειε» οπά ΄π ήγκιαϊ φυτοί οι αθρίποι τσ΄ εκάναϊ τον τόπο μι. Εκάνα όρεγι τσαι σ΄αγαπήκα έτεοι του τόποι τσαι του ρ αθρίποι σου, όπου μ΄αγαπήκαϊ τσ΄ έτεοι, ΄π΄είνι προκοφτοί τσ΄ είνι προοδέγκουντε. Ενί σ΄έμε δίντε κίσου τον πολικισμό τσαι ταν προκοπή νάμου. Μαίρη Παναγιώτου Συγγραφέας

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 41

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Από την ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ, καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ολοκληρώθηκε, με τη βοήθεια του Θεού, το μόχθο της Οργανωτικής Επιτροπής, του Δ.Σ. του Αρχείου Τσακωνιάς, την ηθική και υλική συμπαράσταση τόσο των αρχών του Δήμου και της Περιφέρειας, όσο και του Συλλόγου «Το Λεωνίδιον», με έδρα τον Πειραιά, καθώς και του κ. Ιωάννη Χείλαρη από την Ομογένεια της Αμερικής, το Ζ΄ Διεθνές Τσακωνικό Συνέδριο, στο οποίο πρέπει να εξάρουμε την πολυπληθή συμμετοχή συνέδρων και, ασυνήθιστου σε επιστημονικά συνέδρια, μεγάλου αριθμού ακροατών. Το Συνέδριο κάλυψε, με εμπεριστατωμένο λόγο και ακριβή τεκμηρίωση, με εξαίρεση μικρού αριθμού ανακοινώσεων, όλες τις πλευρές της διαχρονικής πορείας της Τσακωνιάς και των Τσακώνων, από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα. Απουσίασε μόνο η παρουσία της Τσακωνιάς στη Βυζαντινή περίοδο. Καλύφθηκαν λοιπόν όλοι οι κλάδοι των δραστηριοτήτων, όπως η Αρχαιολογία, η Λαογραφία, η Μουσειολογία, η εθνική πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία, η Γλωσσολογία, με ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη, του Καθηγητή Γλωσσολογίας και Διευθυντού του Ελληνικού Ινστιτούτου της Αγίας Πετρούπολης, Μάξιμου Κίσιλιερ, που η ανακοίνωσή του έγινε στην Τσακωνική, η Μουσική, η Ναυτιλία, η εκπαιδευτική σύγχρονη ανάληψη πρωτοβουλιών για την εμπέδωση στους μαθητές των έργων των τοπικών λογοτεχνών, η αναφορά στην Ομογένεια με τη δραστήρια και εποικοδομητική παρουσία των εκεί Τσακώνων, ενώ η ανακοίνωση για το θέμα των χορηγιών και κληροδοτημάτων ανέδειξε μια ενδιαφέρουσα πλευρά της κοινωνικής και πολιτιστικής ευαισθησίας των Τσακώνων του παρελθόντος. Πρέπει να υπογραμμίσω ότι και στο Συνέδριο αυτό είχαμε προσφορά πρωτοποριακών ερευνών και παρουσίαση πολύτιμου ανέκδοτου υλικού, γεγονός που θα επηρεάσει θετικά και τις μελλοντικές επιστημονικές αναζητήσεις.

35-42 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:04 μμ Page 42

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Να επισημάνω ακόμη ότι γνωρίσαμε με έντονη συγκίνηση την ποιότητα των Τσακώνων εκπαιδευτικών πριν, αλλά κυρίως αμέσως μετά την απελευθέρωση, στα επώδυνα χρόνια της Βαυαροκρατίας και των μεθοδεύσεών της. Ορισμένες ανακοινώσεις μας έδωσαν το ερέθισμα να προχωρήσουμε σε συγκρίσεις του χθες με το σήμερα και όλοι μας να πικραθούμε για την απώλεια ή μειωμένη αισθητά, ανιδιοτελή σε όλα τα επίπεδα χθεσινή προσφορά, σε σχέση με τη σημερινή, προβαλλόμενη έντονα, απαίτηση ιδιοτελών επιθυμιών. Στο σημείο αυτό να υπογραμμίσω ότι ο αξιόλογος κατά τα άλλα, λογοτέχνης Ουράνης, με τις προσωπικές του επιδιώξεις έρχεται σε αντίθεση με το διαχρονικό πνεύμα της προσωπικής αυτοθυσίας των Τσακώνων συμπατριωτών του, που η συνεχής προσφορά τους προς τους άλλους δεν τούς επέτρεπε να εξυπηρετήσουν τις αδήριτες τότε δικές τους προσωπικές ανάγκες. Έρχεται όμως αμέσως η εξισορρόπηση με την παρουσία, ανεπανάληπτη σε όλα τα επίπεδα, του άλλου επίσης αγαπημένου λογοτέχνη Τσάκωνα, του Γιώργου Σαραντάρη. Τέλος, στο συνέδριο είχαμε δύο ευχάριστες εκπλήξεις. Η μια ήταν η καταπληκτική καλλίφωνη χορωδία του Δήμου – μηδέ του Δημάρχου και της συζύγου του εξαιρουμένων – καθώς και του Προέδρου του Δ.Σ. του Αρχείου Τσακωνιάς, με μελοποιημένα ωραιότατα ποιήματα του Γιώργου Σαραντάρη. Η άλλη έκπληξη ήταν πραγματικά αποκαλυπτική για την ποιότητα, την οργάνωση και τον σχεδιασμό της έκθεσης Σαραντάρη, στον Πύργο Τσικαλιώτη, με πλούσια εκθέματα από χειρόγραφα, αντικείμενα, βιβλία κλπ, όλα προσωπικά τού αγαπημένου ποιητή. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στους οργανωτές και δωρητές, συντελεστές αυτής της πολύτιμης έκθεσης, όχι μόνο για την Τσακωνιά, αλλά για όλη την Ελλάδα, την οποία ο ποιητής τίμησε, προσφέροντας το αίμα του στον αγώνα της. Καλή υγεία και για το επόμενο Συνέδριο Ευχαριστώ

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 43

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ δ. Αν Καθηγήτρια Φιλοσοφικής Σχολής του Παν. Αθηνών

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ Ο υψηλός βαθμός βεβαιότητας των εκάστοτε ερευνητών του ονόματος Τσάκωνες και η χωρίς κάποια διατύπωση αμφιβολίας γύρω από τα παρεχόμενα ως τελεσίδικα συμπεράσματα, σχετικά με το ζήτημα της ερμηνείας και προέλευσης του ονόματος Τσάκωνες, θα μπορούσε να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα νέας διερεύνησης του ίδιου προβλήματος. Ωστόσο, οι εντοπιζόμενες επιλεκτικές παραλείψεις ορισμένων σημαντικών στοιχείων της βιβλιογραφίας, γύρω από το εξεταζόμενο θέμα, ερεθίζουν για την εκ νέου ανάληψη έρευνας. Συγκεκριμένα, ενώ π.χ. ο Γλωσσολόγος καθηγητής της Θεσσαλονίκης Χαράλαμπος Συμεωνίδης, με το δημοσίευμά του για τους Τσάκωνες και την Τσακωνιά1, προσφέρει πλούσιες πληροφορίες, γύρω από το εξεταζόμενο θέμα, δηλώνει με τρόπο σαφή, που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση κατά τη γνώμη του, αφού γράφει, μετά τα παρεχόμενα από τον ίδιο στοιχεία, ότι «λύνεται οριστικά ή τουλάχιστον προωθείται σημαντικά προς τη λύση του το σύνθετο πρόβλημα της παραγωγής των ονομάτων Τσάκωνες και Τσακωνιά»2. Έτσι, αποκλείοντας τις προηγούμενες διαπιστώσεις ή υποθέσεις άλλων ερευνητών, τις οποίες παραθέτει και σχολιάζει, προκειμένου να τις ανατρέψει, στην ανασκόπηση που παρέχει καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «Το όνομα της χώρας των Τσακώνων οφείλει την προέλευσή του στο μέσν. ουσιαστ. τζακωνιά ή τζακωνία, που δηλώνει την ορεινή περιοχή ή χώρα»3 και ότι «Το εθνικό όνομα των κατοίκων της Τσακωνιάς είναι το Τσακωνίτες, που προέρχεται από αντίστοιχο αρχαίο τύπο Τραχωνίται. Ο τύπος Τσάκωνες είναι λόγιος και συμπίπτει με το μεσν. επίθ. τζάκων ή τζέκων ‘ορεινός, ορεσίβιος’»4. Μα με αυτή τη λογική, ότι Τσάκωνας σημαίνει ορεσίβιος, και ότι δηλώνει τον κάτοικο ορεινού τόπου5, τότε οι μισοί Έλληνες της Ελλάδας θα έπρεπε να λέγονται Τσάκωνες, αφού είναι ορεσίβιοι και μάλιστα πολύ υψηλότερων βουνών από τα όρη της Τσακωνιάς. Θα έπρεπε να λέγονται δηλαδή Τσάκωνες οι Αρκάδες του Μαινά-

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 44

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

λου, οι Μανιάτες του Ταΰγετου, οι Λαρισσαίοι και Μακεδόνες του Ολύμπου, ίσως ακόμη και οι θεοί του Ολύμπου θα έπρεπε να προσφωνούνται Τσάκωνες. Άλλη περίπτωση διατυπωμένης βεβαιότητας είναι του βυζαντινολόγου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Texas G.G. Arnakis, ο οποίος στην κριτική που ασκεί στον βυζαντινολόγο Romilly Jenkins, για όσα αυτός αχαρακτήριστα έγραψε για το χαρακτήρα του Βυζαντινού κράτους και της επιρροής που άσκησε πάνω στη νεώτερη Ελλάδα, βρίσκει την ευκαιρία να αναφέρει ότι Το όνομα των Τζακώνων προέρχεται από Εξω-Λάκωνες (The name of Tzakones, is derived from ExōLacones, or Outer Laconians).6 Και ο ειδικός Τσακωνολόγος Θάνος Βαγενάς, ασχολούμενος με το τοπωνυμικό Τσακωνιά και το εθνικό Τσάκωνες, απορρίπτει το «θρυλούμενο, όπως γράφει, για την κοινή καταγωγή των Λακώνων και των Τσακώνων»7 και διαπιστώνει ότι έχουν διατυπωθεί «απαράδεκτα και αντιεπιστημονικά συμπεράσματα και παρακινδυνευμένες θεωρίες»8 από τις έρευνες των διανοούμενων στο σχετικό πρόβλημα, προβαίνοντας και αυτός, όπως ο Συμεωνίδης σε λεπτομερή ανασκόπηση των παλαιών ετυμολογιών8, ξεκινώντας, όπως όλοι, από τη βυζαντινή περίοδο. Ωστόσο καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα με το Συμεωνίδη, χωρίς να γνωρίζει την εργασία του10, ότι δηλαδή «Η λέξη Τσάκωνες δεν έχει καμμία σχέση, ούτε με τους Λάκωνες, ούτε με τους συνδυασμούς που επιχειρηθήκανε. Είναι απλώς ονομασία των καταγομένων από τσακώνικους τόπους»11. Είναι παράδοξο το γεγονός ότι για ένα τόσο πολύπλοκο θέμα, όπως είναι η επωνυμία και η εθνολογική σύσταση των Τσακώνων παρασιωπάται το θεμελιώδες έργο ενός κορυφαίου σοφού διδασκάλου του 18ου και των μέσων του 19ου αιώνα, του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων (1780-1857), από την Τσαρίτσανη της Θεσσαλίας, αυτού που τιμήθηκε με πρόσκληση στην αγία Πετρούπολη από τον Αυτοκράτορα Αλέξανδρο της Ρωσίας και ο οποίος εξελίχθηκε σε σύνεδρο της ρωσικής Αυτοκρατορικής Ακαδημίας και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας του Βερολίνου, και εκτός των άλλων σπουδαίων έργων του, μάς έδωσε και δύο σημαντικά έργα, αξιόλογα και για τις πληροφορίες που παρέχουν σχετικά με τους Τσάκωνες. Πρόκειται για το δίγλωσσο ελληνικά και ρωσσικά έργο του, για τη συγγένεια της Σλαβωνο-Ρωσσικής γλώσσας προς την Ελληνική, έκδοση του 1828 σε τρεις τόμους και το Περί προφοράς της ελληνικής γλώσσας, έκδοση του 183012. Αποσιωπάται παντελώς από τους ειδικούς τσακωνολόγους ερευνητές, Συμεωνίδη και Βαγενά το Περί Σλαβωνο-Ρωσσικής έργο και αναφέρεται και από τους

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 45

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

δύο μόνο το Περί προφοράς και αυτό για να απορριφθούν εκεί διατυπωμένες απόψεις του για τους Τσάκωνες13. Ο άλλος ειδικός Τσακωνολόγος και ιερέας από το Λεωνίδιο Θεόδωρος Μ. Οικονόμος (1811-1877), που έγραψε Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου, ούτε στην πρώτη ούτε στη δεύτερη έκδοση της Γραμματικής του αναφέρεται παραδόξως στον Κ. Οικονόμο εξ Οικονόμων, αλλά αορίστως γράφει μια υποσημείωση, που έμμεσα και υπαινικτικά παραπέμπει ίσως στον Κ. Οικονόμο14, ενώ θα έπρεπε να τον γνωρίζει, αφού ο Κων. Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ήταν στην Αθήνα από το 1837 ως το θάνατό του το 1857 και οι επαφές του με το Λεωνίδιον και οι στενές σχέσεις του με ανθρώπους λαϊκούς και ιερωμένους, όπως οι «ταπεινοί αδελφοί: Αντώνιος ιερεύς Αλτηγός. Γεώργιος ιερεύς ο Τροχάνης. Σταμάτης Εμμ. Τροχάνης»15, που τού προμήθευαν υλικό για τα τσακωνικά του επιστημονικά ενδιαφέροντα, καθώς και ο Διονύσιος, Μητροπολίτης Κυνουρίας (1833-1852), με τον οποίον αλληλογραφούσε και αναφερόμενος στην Κυνουρία έγραψε εγκώμια ακόμη και για τα βουνά της16 και όχι μόνο για τη γλώσσα της και τους κατοίκους της, όπως θα δούμε, ήταν σε όλη σχεδόν την Τσακωνιά γνωστά.

Καύκωνες-Τσάκωνες Πριν από τέσσερα χρόνια, σε ανακοίνωσή μου στο ΣΤ΄ Τσακωνικό Συνέδριο17, ασχολούμενη με την πρόσφατη τότε έκδοση των ανεκδότων χειρογράφων του Villoison, από τον Étiènne Famerie, όπου και οι σχετικές αναφορές και πληροφορίες για τους Τσάκωνες, από το 1785, παράλληλα με όσα γνωρίζαμε για το ίδιο θέμα από την έκδοση της Renata Laragnini (Villoison in Grecia, Note di Viaggio (1784-1786), σημείωνα τις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ειδήσεις για την τσακωνική προβληματική και την κατά τη γνώμη μου παρεχόμενη ισχυρή λύση των σχετικών θεμάτων από δύο εξέχουσες προσωπικότητες του Ελληνικού και Ρωσσικού χώρου, των Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων και τον Πορφύριο Ουσπένσκη. Οι τεκμηριωμένες απόψεις και των δύο σχετικά με την προέλευση των σημερινών Τσακώνων από το θρακικό φύλο, τους Καύκωνες18 και η πληροφορία περί μετοικεσίας των Τσακώνων, λαού που έμενε στον προχριστιανικό Άθω, για τον οποίο Άθω ο Όμηρος γράφει ότι βρισκόταν στην Θράκη (Ξ 225-229) και όπου, όπως γνωρίζουμε από τον 8ο-7ο αι. π.Χ, εγκαταστάθηκαν Θράκες, δηλαδή στην Αθωνική Χερσόνησο19, και όπου κατά τον Ουσπένσκη υπάρχουν

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 46

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

μνημεία πελασγικής αρχιτεκτονικής, λάρνακες, κλπ20, μας κέντρισε το ενδιαφέρον να προχωρήσουμε την έρευνα στο θέμα της ταύτισης Καύκωνες με Τσάκωνες. Στη βασιλική Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου, στις 7 Ιανουαρίου 1875, ο περίφημος Γερμανός Γλωσσολόγος και Ελληνιστής Γεώργιος Κούρτιος, του οποίου είναι διεθνώς γνωστά τα έργα τόσο για την Ελληνική Γραμματική και την Ετυμολογία, όσο και για τις εκδόσεις του κλασικών κειμένων, σε μια συνεδρία της Ακαδημίας για τη Μηνιαία Έκθεση της, έθεσε μια Πραγματεία του διδάκτορα κυρίου Μιχαήλ Δέφφνερ, υφηγητή στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, περί των Τσακωνικών (Πρώτο Μέρος)21 και σ’ αυτή τη Συνεδρία γίνεται αναφορά στη Γραμματική του Mullach22 και παρατίθεται εντός εισαγωγικών ένα σημαντικό μέρος αυτής της Γραμματικής23, όπου αναπτύσσεται η άποψη του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων για την ταυτότητα των Τσακώνων με τους Καύκωνες και δηλώνεται η απόλυτα σύμφωνη γνώμη του Γλωσσολόγου Friedrich Wilhelm August Mullach με αυτή τη διαπίστωση του Κωνσταντίνου Οικονόμου, που έχει γνωστοποιήσει από το 1830, στο βιβλίο του «Περί της γνησίας προφοράς της Ελληνικής Γλώσσης», στο οποίο και παραπέμπει ο Γερμανός Γλωσσολόγος, γράφοντας, όπως αναφέρεται στην Ανακοίνωση της Ακαδημίας24 τα ακόλουθα: «Αυτή η γνώμη που παρουσίασε κατ’ αρχάς ο Οικονόμος [ο εξ Οικονόμων] στο βιβλίο του «Περί της γνησίας προφοράς της Ελληνικής Γλώσσης», σελ. 767 [ο τίτλος του βιβλίου του Οικονόμου γράφεται στα Ελληνικά στο γερμανικό κείμενο] η οποία γνώμη μνημονεύθηκε από μένα, στην αρνητική κριτική που δημοσίευσα τον Ιούνιο του 1838 στη Διατριβή του Thiersch, (Jahrb.f.w.Kr.Nr 107 και 108), για το Λάκωνες – Τσάκωνες και όπου θεμελίωνα τη γεωγραφική και γλωσσική ετυμολογία Καύκωνες – Τσάκωνες, είναι η μοναδική γεωγραφική συγχρόνως και γλωσσική, που στηρίζεται σε γερά θεμέλια. Γιατί οι τόποι διαμονής των παλαιών Καυκώνων είναι ακόμη αρκετά κοντά για να λαμβάνονται υπόψη× γλωσσικά άλλωστε είναι αρκετά ασφαλής η άποψη, αφού στηρίζεται στα Ομηρικά παραδείγματα της συγκοπής του αυ σε α, αυτάρ και ατάρ [τα ομηρικά γράφονται στα Ελληνικά]». Ο Δέφνερ διαφωνεί με την άποψη του Mullach και γράφει: Όμως θα ήταν αρκετή μια ματιά στο Χάρτη της Πελοποννήσου, για να πεισθούμε ότι οι Καύκωνες, που κατείχαν τον τόπο από τα όρια της Αρκαδίας μέχρι και την όμορη της Αρκαδίας Τριφυλία, στη Δυτική Πελοπόνησσο, αρκετά μακρυά από το μέρος που σήμερα ονομάζεται Τσακωνιά, είναι απομακρυσμένοι, οπωσδήποτε αρκετά μακρυά,

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 47

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

ώστε η μετάδοση του ονόματος και από γεωγραφική άποψη να παρουσιάζεται ως εξάπαντος αμφίβολη. Οι τρεις μέχρι σήμερα παρεχόμενες ετυμολογίες: Τσάκωνες από Λάκωνες, Τσάκωνες από Καύκωνες και Τσακωνία από Τραχονία σημειώνονται ως αποτυχημένες»25. Δηλαδή ο Mullach δέχεται ως ορθή γλωσσικά την παραγωγή της λέξης Τσάκωνες από Καύκωνες, και για γλωσσικούς και για γεωγραφικούς λόγους, ενώ ο Δέφνερ για γεωγραφικούς λόγους θεωρεί αμφίβολο να διοχετεύθηκε από τους Καύκωνες της Τριφυλίας λόγω γειτνίασης η επωνυμία. Όμως ο Δέφνερ και την γεωγραφία αγνοεί και την ιστορία και ακόμη δεν έλαβε υπόψη του το περί Σλαβωνο-Ρωσσικής γλώσσης έργο του Οικονόμου, αλλιώς δεν θα έγραφε, επίσης ότι «πρώτα πρέπει ν’ αποδειχθεί ότι οι Καύκωνες είναι δωρικό φύλο»26. Ο Κωνσταντίνος όμως Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στο Δοκίμιον περί της πλησιέστατης συγγένειας της Σλαβονο-Ρωσσικής προς την Ελληνική, από το 1828, τριάντα περίπου χρόνια προτού να ασχοληθούν με τους Τσάκωνες οι Γερμανοί Γλωσσολόγοι Mullach, το 1856, Deffner (1848-1934), το 187527 και άλλοι, έγραφε, επιμένοντας στην άποψή του της παρονομασίας των Τσακώνων και της Τσακωνιάς από τους Καύκωνες και την Καυκωνία και διευρύνοντας ιστορικά αυτό το όνομα, απ’ όπου σχηματίστηκε με μικρή μετατροπή το Τσάκωνες, ορίζοντας τη συγγένειά του ή ταύτισή του με τους Θράκες και τους Θρακο-Πελασγούς τα ακόλουθα: «Θρακών αδελφοί ή Θράκες (κατά τινας) και οι Πελασγοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδος. Έθνη δε Πελασγικά, Λέλεγες, Καύκωνες, οι τε εν Πελοποννήσω και οι εν τη Παφλαγονία (Στραβ. Η, 337, 345 και ΙΒ, 542 και Ηρόδ. Α΄147). Εκ των της Πελοποννήσου αρχαίων Καυκώνων, και της Καυκωνίας χώρας, παρωνομάσθη, και η καθ’ ημάς Τζακωνία, η Λακωνική, και Τζάκωνες οι Λάκωνες. Άλλοι δε τους παλαιούς Καύκωνας ανάγουσιν αμέσως εις τους Θράκας»28 και για τους στην Παφλαγονία Καύκωνες σημειώνει: «Οι δε Παφλαγόνες ήσαν φύλον Θρακών»29 και προσθέτει: «η αρχαία Θρακική γλώσσα φαίνεται αδελφή της αρχαίας Ελληνικής, και οι Θράκες συγγενείς Ελλήνων και πολλαχού της Ελλάδος κατοικημένοι»30, αφού όπως σε άλλο σημείο αναγράφει, «Οι Πελασγοί κατά τας πιθανότατας εικασίας ήλθον το πρώτον από την Θράκην εις την Ελλάδα, όθεν και η γλώσσα των είναι αδελφή της Θρακικής… η Θρακοπελασγική31. Και σε άλλο σημείο αναπτύσσει τις βεβαιότητες, όπως: «Είναι αναμφίβολον ότι οι Πελασγοί υπήρξαν οι πρώτοι κάτοικοι και κύριοι της Ελλάδος, και κατά τούτο δικαίως θεωρούνται ως αυτόχθονες και ιθαγενείς (Στραβ. Η,10)32. Και το Άργος και την Αρκαδίαν και τους βορρείους αιγιαλούς της Πελοποννήσου εκα-

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 48

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

τοίκουν Πελασγοί33. Τέλος υπογραμμίζει: «… φαίνεται η των Ελλήνων προς τα Θρακικά έθνη συγγένεια και η των γλωσσών των ομοιοφωνία καν οι Θράκες ως προς τους Έλληνας εβαρβάριζον δια την κακοστομίαν και τραχυφωνίαν των ιδίων αυτών διαλέκτων»34 Ο εκ Λεωνιδίου όμως Γραμματικός Θεόδωρος ιερέας και Οικονόμος, χωρίς ονομαστική αναφορά στον Κωνσταντίνο Οικονόμο, το 1870 γράφει Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου, όπου σημειώνει: Γραμματική της ομιλουμένης νυν Λακωνικής (Τσακωνικής) διαλέκτου και σε υποσημείωση, αναφερόμενος στη λέξη Τσακωνική, γράφει: «Άλλοι θέλουσι Καυκωνικής διαλέκτου, από τους Καύκωνες, μιας των Πελασγικών φυλών, κατ’ αποβολήν του υ και τροπή του κ εις τσ κατά διαλεκτικόν ιδιωτισμόν»35. Ωστόσο και στο άλλο περίφημο έργο του Περί της γνησίας προφοράς της Ελληνικής γλώσσης36, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων από το 1830 – αν και το έργο αυτό το είχε έτοιμο από το 182837, επανέρχεται για δεύτερη φορά στο περί Καυκώνων και Τσακώνων θέμα. Αλλά προτού παραθέσω τις σχετικές αναφορές του Οικονόμου για τους Τσάκωνες, θέλω να επισημάνω την τεράστια σημασία αυτού του βιβλίου που ανατρέπει την δολιοφθορά της ελληνικής γλώσσας από την καινοτομία του Έρασμου (1520) και αποκαλύπτει τους σκοπούς της, αφού ήταν φανερό ότι απέβλεπε στο να διαφθείρει την εκκλησιαστική γλώσσα, τα ονόματα των Πατέρων, των Αγίων και των Αποστόλων, ακόμη και του ίδιου του Ιησού Χριστού, σε όλα τα ορθόδοξα έθνη και κυρίως στους Ρώσσους, όπου υπάρχει ταυτοφωνία με την Ελληνική38. Και αναρωτιέται ο Οικονόμος με τόνο καυστικό, γιατί δεν άλλαξαν την προφορά στις άλλες γλώσσες όπως την Εβραϊκή, Αραβική, Λατινική αλλά τις απαγγέλλουν, όπως οι πεπαιδευμένοι αυτών των εθνών39, ενώ την προφορά της Ελληνικής «αποσκορακίζουν, ως νόθον παντάπασι και διεφθαρμένην.. θεωρούντες οι σοφοί ούτοι Ερασμίται τους νεωτέρους Έλληνας ως συντρίμματα του παλαιού των γένους, άχρηστα και φαύλα…»40 Μετά από αυτή την παρέκβαση επιστρέφω στο πολυσυζητημένο χωρίο του Οικονόμου για τους Τσάκωνες-Καύκωνες στην Βασιλική Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου από τους Γερμανούς Γλωσσολόγους Curtius, Mullach και Deffner, παραθέτοντας το πλήρες, όπως υπάρχει στο έργο του Περί της γνήσιας προφοράς της Ελληνικής Γλώσσης. «Παντού μ’ ένα λόγον ευρίσκεις της αρχαιοτάτης γλώσσης πολυτιμότατα λείψανα μεταξύ των άλλων των Ελληνικών φωνών αναμεμιγμένα» και σε υποσημείωση γράφει: «Εκ της πυκνής των γραμμάτων τροπής (και μάλιστα της σπανιώτερον συνειθισμένης) πολλά και παλαιά Ελληνικά, και

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 49

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

ιδίως Γεωγραφικά, της συνηθείας ονόματα ενομίσθησαν ξενικά. Τούτων είναι εκ του Βρασιαί και Πρασιαί, Πρασιάτας (-σιάτος), ο Πραστός και ο πολίτης Πραστιώτης, [αι Βρασιαί το αρχαίον εκαλούντο και Ορειάται (Παυσ. Λακων.), όθεν και τα νυν το παρακείμενον όρος, ο Ορειόντας (=ορειάτας, -άντας), παρ’ ο παρεκόπη το όνομα της επισκοπής του Ρέοντος και Πραστού]. Εκ δε πάλιν του Καυκωνία (ως εκαλείτο το πάλαι και η Ηλεία επαρχία) παρεφθάρη το Τζακωνία (μέρος της Λακωνικής) όχι παρά το Λακωνία (διότι το λ δεν τρέπεται εις το ξενικόν τζ=τσ=τ, σ, κ, κσ και = ζ, κτλ)41. Την ίδια γνώμη με τον Κωνσταντίνο Οικονόμο είχε διατυπώσει παλαιότερα ο Κοραής, χωρίς όμως να τη συνδυάζει ιστορικά με τη Θράκη, όπως έκανε ο Οικονόμος. Ο Κοραής, αναφερόμενος στο κεφάλαιο «Περί φιλονεικίας Ηρακλέους και Λεπρέου», στην έκδοσή του «Αιλιανού Ποικίλη Ιστορία»42, στο ακόλουθο χωρίο, «Χρόνω δ’ ύστερον ο μεν του Διός παις εις Καύκωνος αφίκετο δεηθείσης δε της Αστυδάμειας διαλύεται την προς τον Λεπρέαν ο Ηρακλής έχθραν», παίρνει αφορμή από το Καύκωνος και σχολιάζει: «Καύκωνος. Ενδέχεται μεν άλλοις, άλλως γενεαλογηθήναι τον Καύκωνα. Απολλοδώρου μεν γαρ (Γ΄, η΄) Λυκάωνος βασιλέως Αρκαδίας γενέσθαι λέγεται ο Καύκων, Παυσανίας δε (Δ΄. α΄) Καύκωνα τον Κελαινού του Φλυού εξ Ελευσίνος εις Μεσσήνην κομίσαι τα των μεγάλων θεών όργια φησίν- ενδέχεται δε και τρεις τούτους Καύκωνας, άλλον άλλοτε βασιλεύσαντας εν Πελοποννήσω γενέσθαι, καθά δηλούσι και οι παρωνύμως απ’ αυτών κληθέντες Καύκωνες και τούτους γαρ οι μεν περί το της Τριφυλίας Λέπρεον προς τη Μεσσηνία κατωκήσαι φασίν, όθεν και τάφος εν Λεπρέω Καύκωνος εδείκνυτο (Παυσαν. Ε, ε΄, και Στραβ. σελ. 345) και Καύκωνες οι Λεπρεάται το πάλαι ωνομάσθησαν (Ησυχ. λεξ. Λεπρεάται) οι δε, περί Δύμην, και Ήλιν, και ποταμόν ούτω κληθέντα Καύκωνα- εισί δε οι και την Ηλείαν όλην από Μεσσηνίας μέχρι Δύμης Καυκωνίαν το πάλαι λέγεσθαι, ως κατεσχημένην υπό Καυκώναν, ισχυρίζονται. Ότι δ’ Αρκαδικόν ήσαν οι Καύκωνες την αρχήν έθνος, αινίττεται μεν ο Απολλόδωρος, βασιλέως Αρκαδίας γενέσθαι λέγων τον Καύκωνα, διαρρήδην δε λέγει ο Στράβων, προστιθείς ότι και πλανητικόν, καθάπερ το Πελασγικόν- τεκμήριον δε, και γαρ και περί την Παφλαγονίαν Καύκωνες ήσαν κατοικούντες ων εμνημόνευσεν ο Όμηρος (Ιλιάδ. Κ, 429 και Υ, 329), καθά και των εν Πελοποννήσω (Οδυσ. Γ΄, 366). Τούτοις προστίθητι ότι και οι εν τη συνηθεία λεγόμενοι Τζάκωνες και η Τζακωνία, τους Πελοποννησιακούς παρεμφαίνουσι Καύκωνας, κατασχόντας ίσως το πάλαι και μέρος της Λακωνικής, ή και μεταδόντας της κλήσεως δια την γειτνίασιν43.

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 50

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Εδώ ο Κοραής εξηγεί ότι και οι Λεπρεάτες και οι Τσάκωνες ονομάσθηκαν Καύκωνες, προσθέτοντας ότι δ’ Αρκαδικόν ήσαν οι Καύκωνες την αρχήν έθνος σύμφωνα με τον Απολλώδορο, αλλά κυρίως με την απερίφραστα διατυπωμένη άποψη του Στράβωνα. Αλλά ποιοι ήταν οι Καύκωνες, αυτό το πρωτοελληνικό φύλο της Πρωτοελλαδικής περιόδου; Ο αείμνηστος αρχαιολόγος Πάνος Πυριοβολής, στο εξαίρετο βιβλίο του για το Λέπρεον, αναφέρει πολλά για τους Καύκωνες, την αρχαιότερη, όπως γράφει, οικιστική μονάδα της Ήλιδας, της Τριφυλίας και της Μεσσηνίας, αφού μάλιστα ιδιαίτερα στο Λέπρεο υπήρχε τάφος του πρώτου οικιστή Καύκωνα, ένα επιβλητικό μνημείο σωζόμενο κατά τους ιστορικούς χρόνους44. Σημειώνει επίσης ο ίδιος ερευνητής, ότι οι Κ α ύ κ ω ν ε ς πολλές φορές συσχετίζονται με τους Αρκάδες – Πελασγούς45 και ότι «ωσάν σύμμαχος πόλη των Αρκάδων που ήταν το Λέπρεον, από το 364 ως το 245 π.Χ. απέλαυε πλήρους ελευθερίας… Το Λέπρεον με την θέλησή του είχε προσχωρήσει στην Αρκαδία από του έτους 371 π.Χ., [οπότε έγινε] το ψήφισμα της Βουλής των Αρκάδων για την αναγόρευση σε ευεργέτη του Αθηναίου Φυλάρχου και μεταξύ αυτών ήταν οι Κυνούριοι Τιμοκράτης, Καλλικλής, Λαφάνης, Σάις46. Η αναφορά μας στην Τριφυλία έγινε γιατί, η υποστηριζόμενη από τον Οικονόμο ταύτιση Καυκώνων και Τσακώνων ενισχύεται από το αναμφισβήτητο οικιστικό γεγονός της Τριφυλίας από τους Καύκωνες. Εάν δε λάβουμε υπόψη το ακαθόριστο των γεωγραφικών ορίων κυρίως των προϊστορικών χρόνων, αλλά και μεταγενέστερα στα ιστορικά χρόνια και ποιά είναι η γραμμή διαχωρισμού της Αρκαδίας από Τριφυλία, δεδομένης στους προϊστορικούς χρόνους της επέκτασης της Κυνουρίας στη Μεγαλόπολη, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η Κυνουρία και η Τριφυλία συνορεύανε, συνεπώς δικαιολογείται η αναφερόμενη γειτνίαση47 και η απόδοση έτσι του εθνικού ονόματος των Καυκώνων της Τριφυλίας στους Τσάκωνες. Η έρευνα της προϊστορικής εθνολογίας της Πελοποννήσου πιθανολογεί ότι οι «Κ υ ν ο ύ ρ ι ο ι της παρά την Μεγαλόπολιν Κυνουρίας πρέπει να θεωρηθούν ως ο αυτός ή συγγενής λαός προς τους Κ υ ν ο υ ρ ί ο υ ς της Θυρεάτιδος»48, της Αργολίδος δηλαδή. Υπενθυμίζω τον συσχετισμό που έκανε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ανάμεσα στους Καύκωνες, τους Θράκες και τους Τσάκωνες, δηλώνοντας έτσι την υποκρυπτόμενη ιστορική αλήθεια των μύθων, και, όπως έχει ερευνηθεί, στους αρχαιοτάτους χρόνους συστήνονταν Θρακικές στην Ελλάδα αποικίες και στους μεταγενέστερους αντίστροφα από την Ελλάδα στη Θράκη. Και

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 51

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

οι Πελασγοί, γενάρχες του Ελληνικού έθνους, ήλθαν από την Αρκαδία στη Θράκη κλπ49 και στην Αθωνική χερσόνησο τον 8ο – 7ο αι π.Χ. εγκαταστάθηκαν Θράκες. Συνοψίζοντας τα περί Καυκώνων – Τσακώνων να τονίσω ότι πολλοί ερευνητές και μεταξύ αυτών ο πολύς Δέφνερ αγνόησαν ή αγνοούσαν τις πολυπληθείς πηγές που αναφέρονται στους Καύκωνες και οι οποίες πηγές θα τους προφύλασσαν από άκυρες διατυπώσεις και απορριπτικές θέσεις, όπως π.χ. του Κωνσταντίνου Οικονόμου και του Mullach από τον Δέφνερ με το αιτιολογικό ότι οι Καύκωνες ήταν βάρβαροι ή ότι η Τσακωνιά ήταν μακρυά από την Τριφυλία και ράβδος εν γωνία, άρα βρέχει. Ωστόσο ο Όμηρος χαρακτηρίζει τους Καύκωνες μεγαλόψυχους και ευγενείς (γ΄ 366-368), ο Παυσανίας (ν,5,5) φανερώνει το περίφημο επιτύμβιο μνημείο του Καύκωνα στο Λέπρεο της Τριφυλίας, όπου υπήρχε πάνω σ’ αυτό το άγαλμα ενός ανθρώπου που κρατούσε στα χέρια του λύρα, ο Στράβων (VIII, XXIII) ονομάζει την πατρίδα του Νέστορα Πύλο Τριφυλιακή ή Αρκαδική και ο Κοραής, σχολιάζοντας στην έκδοσή του του Στράβωνα50 το σχετικό χωρίο, παρατηρεί ότι, πολλοί νομίζουν, πως πολλές πόλεις της Τριφυλίας αποτελούσαν μέρος της Αρκαδίας, αφού κατά τον Στράβωνα, όλη η Πισάτιδα χώρα και το μεγαλύτερο μέρος της Τριφυλίας συνόρευαν με την Αρκαδία και προσθέτει ο Κοραής, προς επιβεβαίωση, ότι αλλιώς θα ήταν άκυρο το επώνυμο Αρκαδική που χρησιμοποιεί ο Στράβων για την πατρίδα του Νέστορα, Πύλο. Επίσης, σύμφωνα με τον Στράβωνα οι Καύκωνες, που βρίσκονται όλη τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. στην Τριφυλία με κοιτίδα τους το Λέπρεο, είναι Αρκάδες την καταγωγή «και γαρ Αρκαδικόν έθνος, καθάπερ το Πελασγικόν, και πλανητικόν άλλως»51. Για τους Καύκωνες της Ασιατικής Θράκης ή Βιθυνίας μεταξύ Πόντου και Προποντίδας και την επέκτασή τους μέχρι του ποταμού Παρθένιου, στον Κιμμέριο Βόσπορο, ο Στράβων γράφει, ότι άλλοι ιστορικοί θεωρούν ότι είναι αποικία που ήρθε από την Μακεδονία και άλλοι ότι είναι Πελασγοί και ο Κοραής στα σχόλιά του παρατηρεί, ότι ο Πτολεμαίος τοποθετεί τους Καύκωνες κοντά στους Μαριανδυνούς, στα παράλια του Ευξείνου Πόντου52. Για Τσακωνοχώρια της Προποντίδας έχει γράψει ενδιαφέρον βιβλίο ο Θανάσης Κωστάκης53. Κλείνοντας να επαναλάβω τις διαπιστώσεις των έγκυρων φιλολόγων ερευνητών Οικονόμου και Mullach ότι κατά μεν τον πρώτον Καύκωνες της Πελοποννήσου, της Θράκης της Ευρωπαϊκής καθώς και της Ασιατικής είναι αδελφοί και εξ αυτών καθώς και εκ της Καυκωνίας χώρας οι Τσάκωνες και η Τσακωνιά και κατά τον Γερμανό Mullach «είναι προφανέστατο ότι οι

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 52

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Τσάκωνες είναι απόγονοι των αρχαίων Καυκώνων»54. Και να προσθέσω κι εγώ, ότι κατά τον Όμηρο, οι Καύκωνες είναι μεγαλόψυχοι και ευγενείς, όπως και για τον Παυσανία, που αναφέρει ότι επάνω στο περίφημο επιτύμβιο μνημείο του Καύκωνα στο Λέπρεο της Τριφυλίας υπήρχε το άγαλμα ενός ανθρώπου που κρατούσε στα χέρια του λύρα. Οι Καύκωνες, όπως και οι σημερινοί απόγονοί τους Τσάκωνες, ήταν μεγαλόψυχοι, ευγενείς και μουσικά καλλιεργημένοι.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Χ.Π.Συμεωνίδης, Οι Τσάκωνες και η Τσακωνιά. Συμβολή στην ερμηνεία των ονομάτων και του ομώνυμου βυζαντινού θεσμού των Καστροφυλάκων, <Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 5>, Θεσσαλονίκη 1972 2

Συμεωνίδης, ό.π., σελ. 7

Συμεωνίδης, ό.π., σελ.147

Συμεωνίδης, ό.π., σελ. 147

Συμεωνίδης, ό.π., σελ. 138

G.G.Arnakis, «Byzantium and Greece. A review article. A propos of Rom. illy Jenkins, Byzantiun and Byzantinism», Balcan Studies 4(1963) 392. Bλ. Και Σπ. Παγουλάτος, Οι Τσάκωνες και το περί της κτίσεως της Μονεμβασίας Χρονικόν. Μελέτη γλωσσολογική – ιστορική. Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1947, σσ 28,57,61 7

Θ. Βαγενάς, Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου, Αθήνα 1971, σελ.249

Θ. Βαγενάς, ό.π., σελ. 249

Θ. Βαγενάς, ό.π., σελ. 251-268

Συμεωνίδης, ο.π., σελ. 5, 149

Θ. Βαγενάς, ό.π., σελ. 268

Οι πλήρεις τίτλοι των δύο έργων του Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων είναι: Δοκίμιον περί της πλησιεστάτης συγγενείας της Σλαβονο-Ρωσσικής Γλώσσης προς την Ελληνικήν. Συνταχθέν υπό του Οικονόμου του Οικουμενικού Πατριαρχικού θρόνου, και καθόλου ιεροκήρυκος της Μεγάλης Εκκλησίας και πασών των Ορθοδόξων του Ελληνικού γένους Εκκλησιών, Κωνσταντίνου Πρεσβυτέρου του εξ Οικονόμων γενεαλογουμένου, Συνέδρου του της εν Πετρουπόλει Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Συλλόγου, Εταίρου της Αυτοκρατορικής Ρωσσικής Ακαδημίας, κ.τ.λ. (τρεις τόμοι), Μέρος Α, Τόμος Α. Ετυπώθη διορισμώ και φιλοτίμω δαπάνη της Αυτοκρατορικής Ρωσσικής Ακαδημίας. Εν Πετρουπόλει, εν τη τυπογραφία της Ακαδημίας των Επιστημών. ΑΩΚΗ [1828]. Και το δεύτερο βιβλίο του, το σχετικό επίσης με τους Τσάκωνες είναι: Περί της γνησίας προφοράς της Ελληνικής γλώσσης Βιβλίον συνταχθέν υπό του Οικονόμου Κωνσταντίνου Πρεσβυτέρου, του εξ Οικονόμων γενεαλογουμένου. Ετυπώθη δαπάνη της Αδελφότητος των Ζωσιμαδών. Εν Πετρουπόλει ΑΩΛ [1830]. Για τον Κ. Οικο-

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 53

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

νόμο βλ. Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα 1868, σσ. 731-736 και Ιωάννης Μπουγάτσος, «Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, 150 χρόνια από το θάνατό του 1857-2007», Τόλμη, Απρίλιος 2007, αρ. τεύχους: 65. Έκδοση Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών και Φιλογένεια. Αφιέρωμα: Κ. Οικονόμος ο εξ Οικονόμων. Εκατό πενήντα χρόνια από το θάνατό του 1780-1857, τόμος Θ΄, τεύχ. 1. Δημ. Μπαλάνος, Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων. («Ανατύπωσις εκ της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας, Τόμος ΙΗ, σς. 759-761, 1932») και Μπουγάτσος «Ανέκδοτη αλληλογραφία Διονυσίου Κυνουρίας και Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων» στο, Χρονικά των Τσακώνων. Πρακτικά ΣΤ΄ Τσακωνικού Συνεδρίου, τόμ. ΚΑ΄2/2, Αθήνα 2010, σελ. 206, σημ. 3, όπου πλούσια βιβλιογραφία. 13

Θ. Βαγενάς, Ιστορικά, ό.π., σελ. 253 και Χ. Συμεωνίδης, Οι Τσάκωνες, ό.π., σελ. 20

Θ. Μ. Οικονόμου, Πραγματεία της Λακωνικής (Τσακωνικής) Γλώσσης. Συνταχθείσα υπό του εκ του Λεωνιδίου Θ.Μ. Οικονόμου, Αθήνα 1846 και β΄ έκδοση: Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου εν η προσετέθησαν άσματά τινα, μοιρολόγια, διάλογοι, παροιμίαι και Λεξικόν αυτής πλήρες. Συνταχθείσα υπό του εκ Λεωνιδίου Θεοδώρου Ιερέως και Οικονόμου, Αθήνα 1870, βλ. σελ. 7, υποσημ. 1. Για τον Θεόδωρο Οικονόμο βλ. Δ. Γολεγός, Ανακοίνωση που έγινε στο Β΄ Τσακωνικό Συνέδριο στο Λεωνίδιο 24-26/9/1988. Θέμα: Οικογένεια Θεοδώρου Οικονόμου, στο, Χρονικά των Τσακώνων. Αφιέρωμα στον Γ. Εμμ. Μερίκα,12(1996) 70-74 και στο ίδιο, Θάλεια Χαρμαντά, «Οικογένεια Θ. Οικονόμου και Οικ. Χαρμαντά», σελ. 74-75 15 Βλ. Θ. Κωστάκη, Οικονόμος Κωνσταντίνος ο εξ Οικονόμων στο, Χρονικά των Τσακώνων, Θανάση Κωστάκη Σύμμεικτα, 17(2004)7-43 [όπου το αρχείο Οικονόμου στο Μεσαιων. Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών]. 16

Βλ. Ι. Μπουγάτσος, Ανέκδοτη αλληλογραφία Διονυσίου Κυνουρίας, ό.π., σελ. 211, όπου για τα «όρη της Κυνουρίας». 17

Μαρία Μαντουβάλου, Το Ρωσσικό ενδιαφέρον για τους Τσάκωνες: Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και ο Ρώσσος Αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπένσκη στο, Χρονικά των Τσακώνων. Πρακτικά ΣΤ΄ Τσακωνικού Συνεδρίου, Λεωνίδιον 25-26 Σεπτ. 2009, 21 (1/2 2010) 35-53 18

Μαρία Μαντουβάλου, Το Ρωσσικό ενδιαφέρον, ό.π., σσ 43-44, 53

Μαρία Μαντουβάλου, Το Ρωσσικό ενδιαφέρον, ό.π., σ 51

Μαρία Μαντουβάλου, Το Ρωσσικό ενδιαφέρον, ό.π., σσ 47, 50

Auszug aus dem Monatsbericht den Königl. Akademie der Wissenschaften zu Berlin. 7 Januar 1875. Gesammtsitzung der Akademie. Hr. G. Curtius legte eine Abhandlung des Hrn Dr Michael Deffner, Docenten an der Universität in Athen, vor: Zakonisches (1. Theil), 22

F.W.Α Mullach. Grammatik der Griechischen Vulgarsprache in historischer Entwicklung, Berlin 1856 (βλ. Χ. Συμεωνίδη, ό.π., σ. 14 και 21). Ο Χαρ. Συμεωνίδης παραθέτει αυτολεξεί κείμενο για τους Καύκωνες του Σπ. Παγουλάτου, από το, Οι Τσάκωνες και το περί κτίσεως της Μονεμβασίας Χρονικόν, ό.π., σσ. 28,57,61 χωρίς καν να παραπέμπει σ’ αυτόν 23

Mullach F.W., Grammatik, ό.π., σ. 104 κ.ε.

Auszug aus dem Monatsbericht, ό.π., σσ. 16-17

Auszug aus dem Monatsbericht, ό.π., σ. 18

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 54

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Για τον Δέφνερ βλ. Γ. Τσολομήτης, «Μιχαήλ Δέφνερ (Michael Deffner): ‘Η Τσακωνιά’. Ένα άγνωστο βιβλίο του», στο, Χρονικά των Τσακώνων, Πρακτικά Δ΄ Τσακωνικού Συνεδρίου, 16(2002) 213-221 28

Δοκίμιον περί της πλησιεστάτης συγγενείας της Σλαβονο-Ρωσσικής Γλώσσης (Για τον πλήρη τίτλο βλ. εδώ σημ. 12), ό.π., σελ. LXX. 29

Δοκίμιον, ό.π., σελ. LX

Δοκίμιον, ό.π., σελ. XCVIII

Δοκίμιον, ό.π., σελ. LXXXVI

Δοκίμιον, ό.π., σελ. LXXXII

Δοκίμιον, ό.π., σελ. LXXXIV

Δοκίμιον, ό.π., σελ. LXXVI

Θεοδώρου ιερέως και Οικονόμου, (Για τον πλήρη τίτλο βλ. εδώ σημ. 14), βλ. σελ. 7

Κωνσταντίνου Πρεσβυτέρου του εξ Οικονόμων, Περί της γνησίας προφοράς της Ελληνικής γλώσσης 37

Περί της γνησίας προφοράς, ό.π., σελ. α

Περί της γνησίας προφοράς, ό.π., σσ. δ΄, ε΄, ζ΄

Περί της γνησίας προφοράς, ό.π., σελ. 3

Περί της γνησίας προφοράς, ό.π., σελ. 2

Περί της γνησίας προφοράς, ό.π., σσ.766-767 και σημ. β΄. Για το σημείο =, που χρησιμοποιεί ο Οικονόμος, δίνει ο ίδιος τη σημασία του, γράφοντας ότι σημαίνει ίσον, ισοδύναμον (βλ. σελ. ιθ΄) 42

Αδ. Κοραή, Πρόδρομος Ελληνικής Βιβλιοθήκης, εν Παρισίοις, 1805, σελ. 10, κεφ. κδ΄, στ. 8 43

Πρόδρομος Ελληνικής Βιβλιοθήκης, ό.π., σελ. 288. Οι υπογραμμίσεις δικές μου

Π.Γ. Πυριοβολή, Λέπρεον Ολυμπίας. Εγχειρίδιον Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Πόλεως, έκδ. Σύλλογος Λεπρεατών Ηλείας, Αθήναι 1998, σελ. 21 45

Πυριοβολής, ό.π., σελ. 22

Πυριοβολής, ό.π., σσ. 74, 75, 76

Για την γειτνίαση, βλ. Κοραής, ό.π., σελ. 288. Για το ακαθόριστο των γεωγραφικών ορίων του τόπου των Τσακώνων βλ. π.χ. τον Villoison, που γράφει ότι οι Τσάκωνες κατοικούν μεταξύ της Ναυπλίας και της Επιδαύρου Λιμηράς ή Μονεμβασίας κατά δύσβατους συνοικισμούς (κλεισούρες) σε απόκρημνα βουνά (Nauplian inter et Epidaurum, Limeram, sive Monemvasiam, vicatim in praeruptis montibus habitant Tzacones). Βλ. John Baptista Caspar d’Ansse de Villoison, Ομήρου Ιλιάς συν τοις σχολίοις Homeri Ilias…, Βενετία 1877, σελ. XLIX σημ. 1. Γνωρίζουμε επίσης ότι η έκταση της Τσακωνιάς στην εποχή του Evliya Τσελεμπί (1611/12-1678/9) ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή. Βλ. «Ο Evliya Τσελεμπί για τους Τσάκωνες» στο, Χρονικά των Τσακώνων, τομ. ΙΖ΄, Θανάση Π. Κωστάκη Σύμμεικτα, Αθήνα 2004, σελ. 123 48

Βλ. Κ.Θ. Συριόπουλος, Η προϊστορία της Πελοποννήσου, Αθήνα 1964, σελ. 562, όπου και εκτενής βιβλιογραφία και πηγές για τους Καύκωνες, αλλά και σημαντική παράθεση πληροφοριών από τον ίδιο στις σσ. 564-573, Κ.Α. Ρωμαίου, «Κυνουρία και Κυνούριοι»,

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 55

ΤΣΑΚΩΝΕΣ, ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΦΥΛΟ ΚΑΥΚΩΝΕΣ

Πελοποννησιακά, τομ. Α΄, 1956, σσ. 1-22, σελ. 13 Πραγματικοί Κυνούριοι ζούσαν και στην προϊστορική εποχή και μετά τη δωρική εισβολή ως περίοικοι και ανάμεικτοι στην περιοχή του Άργους (Ορνεαί, Φλιάσιοι)… 49

Βλασίου Γ. Σκορδέλη, Περί Θράκης, Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον εορτήν της εν Φιλιππουπόλει κεντρικής Ελλ. Σχολής, λ΄ Ιανουαρίου αωξε΄. Εν Κωνσταντινουπόλει τύποις Ανατολικού Αστέρος, 1865, σσ. 15,163 50

Βλ. A. Coray, Géographie de Strabon traduite du Grec en Francais, tome troisième, A Paris de l’Imprimerie Impériale 1812, σελ. 177. Βλ. σχετικά με Καύκωνες και σελ. 144-177, 190 51

Βλ. Π.Πυριοβολής Λέπρεον Ολυμπίας, ό.π., σελ. 47

Βλ. Κοραής, ό.π., σελ. 24 (Strabon Livre XII, V page 542)

Θ. Κωστάκη, Βιθυνία 1. Βάτικα και Χαβούτσι. Τα Τσακωνοχώρια της Προποντίδας. Αθήνα 1979, Θράκη 5,15,16,27,38,70,79 54

Grammatik, ό.π.,σελ. 104. Εδώ να εκφράσω την απορία και την έκπληξή μου για το γεγονός ότι ο Ακαδημαϊκός Μιχαήλ Σακελλαρίου γράφει ότι «οι πηγές μας είναι πολύ φειδωλές για τους Καύκωνες», στο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (ΙΕΕ), Α΄, σελ. 362. Και μόνον η Γερμανική Εγκυκλοπαίδεια, εκτός των τόσων άλλων, ελληνικών και ξένων, θα ήταν αρκετή για το πλήθος των αναφορών της στο λήμμα Kaukones.Βλ. Paulus Real–Encyclopӓdie der Classischen Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung. Begonnen von Georg Wissowa…herausgegeben von Wilhelm Kroll. Elfter Band. Stuttgart 1922

43-56 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:06 μμ Page 56

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 57

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ Καθηγητής λαογραφίας

Ο Θανάσης Κωστάκης και τα τσακώνικα παραμύθια και παραδόσεις Ο Θανάσης Κωστάκης, διακεκριμένος ερευνητής του λαϊκού πολιτισμού της Τσακωνιάς, γεννήθηκε το 1906 στο χωριό Πέρα Μέλανα και πέθανε το 2005, πλήρης ημερών. Αλλά το μακρό βίο του αφιέρωσε στη μελέτη του τσακώνικου πολιτισμού κατά πρώτο και κύριο λόγο στην αρχή (αφού και ως το τέλος, με τη μνημειώδη έκδοση του τρίτομου Λεξικού της Τσακωνικής Διαλέκτου (1987) συνέχισε την αγαπημένη του αυτή ενασχόληση), ενώ υπήρξε ένας από τους πολύτιμους συνεργάτες της Μέλπως Μερλιέ, που αποδύθηκε –και αφιέρωσε και αυτή τη ζωή της όλη- στο μέγα εθνικό εγχείρημα της διάσωσης του πολιτισμού των εκπατρισμένων Ελλήνων της Μ. Ασίας. Υποδείγματα λαογραφικών- κοινωνικών μονογραφιών υπήρξαν τα έργα του για τα χωριά Ανακού (1963) και Μιστί (1977) της Καππαδοκίας, όπως, αργότερα, και για τα τσακωνοχώρια της Προποντίδας (Βιθυνία), - όπου έγινε μετανάστευση Τσακώνων, την οποία επίσης μελέτησε ο Κωστάκης,- έργο κι αυτό ενταγμένο στη σειρά των Εκδόσεων Μικρασιατικών Σπουδών (1979). Ο Γεώργιος Μέγας, ως επιστημονικός εκδότης του περιοδικού Λαογραφία, δημοσίευε ευχαρίστως τις εργασίες που του έδινε ο Κωστάκης και αφορούσαν ως επί το πλείστον την Τσακωνιά. Προσθέτω, ότι ο Κωστάκης είταν και σημαντικός γνώστης του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Μια σπουδαία εργασία του με τον εντοπισμό λαϊκών παροιμιών στο έργο του Αριστοφάνη δημοσιεύτηκε επίσης στη Λαογραφία (τ. 14, 1966), ενώ επιστέγασμα αυτής της πνευματικής δραστηριότητάς του είναι το περιεκτικό βιβλίο του «Ματιές στη ζωή των Αρχαίων μας», τυπωμένο το 1996. Τέλος, εκτός του πλούσιου επιστημονικού έργου του, υπήρξε κι ένας άξιος λογοτέχνης, που δυστυχώς δεν τον πρόσεξαν οι κριτικοί της λογοτε-

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 58

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

χνίας μας. Καλλιέργησε μια θαυμάσια ηθογραφία, η οποία συνδυάζει την πλήρη, βιωμένη γνώση του υλικού, άμεσα αναφερόμενου στην ανθρωπογεωγραφία της Τσακωνιάς, μ’ ένα προφανές αφηγηματικό ταλέντο. Ιδιαίτερα, όσον αφορά το περιεχόμενο της ανακοίνωσής μου, ο Κωστάκης, σε τρεις τόμους των Χρονικών των Τσακώνων, το δέκατο, τον ενδέκατο και το δέκατο τέταρτο (1992,1994,1998), συγκέντρωσε και κατέταξε το σύνολο της λαογραφικής ύλης. Ολόκληρος ο 10. τόμος καλύπτεται από τα παραμύθια, τις παραδόσεις και τις ευτράπελες διηγήσεις, τύπους χωριών, ανέκδοτα, χωρισμένα όλα σε τρεις ενότητες. Ο 11. τόμος περιέχει τα κεφάλαια: Δαιμονικά και φαντάσματα. Προλήψεις, δεισιδαιμονίες, απαγορεύσεις, συστάσεις. παροιμίες, γνωμικά, παροιμιακές και στερεότυπες φράσεις, αινίγματα. Όρκοι, ευχές, κατάρες, αυτοκατάρες, βρισιές, βλαστήμιες. χορός, τα μουσικά όργανα, τα τραγούδια. και σ’ ένα παράρτημα δημοσιεύονται ακόμα: Μαντική και προγνωστικά του καιρού, και Συμπληρωματικά στην ιστορία των Μελάνων. Τέλος ο 14. τόμος περιλαμβάνει σε δύο κεφάλαια τα Γενικά (όσον αφορά τη λαϊκή λατρεία), αφενός, και αφετέρου το Λατρευτικό Ημερολόγιο, κι αυτά αποτελούν το πρώτο μέρος του τόμου, ενώ το δεύτερο μέρος του περιλαμβάνει τα εξής 4 κεφάλαια: Τα ζώα. τα πουλιά. ερπετά, έντομα, σκουλήκια. ψάρια, πεταλίδες, κοχύλια, αχινοί. Από αυτό το επιβλητικό, με τη σοφή “ανάγνωση” της απείρως ποικιλόμορφης φύσης έργο, εμάς ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο το περιεχόμενο του 10. τόμου (ενώ υπάρχουν και διασταυρώσεις σε ενότητες και των δύο άλλων τόμων). Ειδικά με τα παραμύθια της Τσακωνιάς, με βάση τη συλλογή του Κωστάκη, ασχολήθηκε συστηματικά ο Μέγας, στο 17. τόμο της Λαογραφίας (1957-1958). Υπάρχει ένα διεθνώς ισχύον σύστημα κατατάξεως των παραμυθιών, όλων των κατηγοριών (μύθων ζώων, μαγικών παραμυθιών, νουβελών, ευτράπελων διηγήσεων και ανεκδότων). Χρησιμοποιείται από τους κάθε εθνικότητας ειδικούς παραμυθιολόγους, καθώς το παραμύθι (το λαϊκό εννοείται) γνώρισε μιαν αξιοπρόσεκτη ή και αξιοθαύμαστη παγκοσμιότητα. Για τη διάχυσή του σ’ όλο τον κόσμο έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. Π.χ. εκείνη που υποστήριξε ότι αρχική κοιτίδα των παραμυθιών υπήρξε η Ινδία, από την οποία, με τις μεταναστεύσεις των λαών προς τη Δύση, διαδόθηκαν και τα παραμύθια. Μια άλλη θεωρία, Άγγλων εθνολόγων, υποστήριξε την πολυγενεσία των παραμυθιών (οι Άγγλοι χρησιμοποίησαν, αν δεν την επινόησαν κιόλας οι ίδιοι, ελληνική λέξη: polygenesis. πολυγέ-

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 59

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

νεσις ή πολυγενεσία). Θα μπορούσε ενδεχομένως να ισχύει η θεωρία αυτή, τουλάχιστον για μοτίβα, δηλαδή επιμέρους στοιχεία, από τα οποία σχηματίζονται, συνθέτοντας τα παραμύθια. θα είταν όμως μάλλον αδύνατο να ισχύει κάτι τέτοιο για πλήρως απηρτισμένα παραμύθια, δηλαδή να έχουν εκ παραλλήλου πλαστεί σε διάφορα, συχνά πολύ απομακρυσμένα μέρη όμοια απολύτως, όπως π.χ. το παραμύθι της Σταχτοπούτας. Όπως και αν έχει το πράγμα, ο Κωστάκης, ορθά, δεν εφάρμοσε αυτή την κωδική, για καθαρά εξειδικευμένες μελέτες συγκριτολογικές, κατάταξη των παραμυθιών, με βάση το διεθνή Κατάλογο, που είναι απαραίτητη μόνο για τον εντοπισμό όμοιων παραμυθιών ανά την υφήλιο, ώστε να είναι οπωσδήποτε ευχερής η μελέτη της γενετικής διαδικασίας, της πιθανότητας μετάδοσης ενός παραμυθιού από μια χώρα σε άλλη με τη σύγκριση των παραλλαγών κ.λπ. Ο Κωστάκης προτίμησε απλώς να διαιρέσει το σύνολο του παραμυθιακού υλικού του σε τρεις μεγάλες ομάδες. Έγραψε στο 10. τόμο: «Κατατάξαμε τα παραμύθια σε κατηγορίες ανάλογα με τον ήρωα του καθενός: α) Με ήρωες ανθρώπους, β) με ήρωες ζώα, γ) με ήρωα το διάβολο». Δεν έχει εν προκειμένω ιδιαίτερη σημασία, που οι κατηγορίες είναι τόσο γενικές, ώστε συγχέονται μέσα σ’ αυτές διάφοροι τύποι παραμυθιών (ή και παραδόσεων), καταταγμένοι όχι με τον ιδιαίτερα αναλυτικό τρόπο του διεθνούς καταλόγου. Π.χ. κατατάσσονται στο διεθνή Κατάλογο ξεχωριστά οι τύποι των μαγικών παραμυθιών, που κι αυτά υποδιαιρούνται ως εξής: υπερφυσικός ή μαγικός (μαγεμένος) σύζυγος (γυναίκα), υπερφυσικά κατορθώματα, υπερφυσικοί βοηθοί, ο ευγνώμων νεαρός, ζώα βοηθοί, μαγικά αντικείμενα, υπερφυσική δύναμη ή γνώση κ.λπ. Κάθε τύπος έχει το δικό του αριθμό σ’ αυτή την ανάλυση. Η πρόθεση του Κωστάκη είταν διασωστική, να συγκεντρώσει το υλικό και να το διασώσει με το τύπωμα, για να μη χαθεί με το χρόνο. Θεωρώ προσφυή στην αδρομερή διαίρεση του Κωστάκη την τρίτη κατηγορία, με ήρωα, όπως είδαμε, το Διάβολο. Είναι μια διάκριση πρωτότυπη, που τονίζει την πληθωρική παρουσία του διαβόλου (με άλλα λόγια της δύναμης της κακίας) στη ζωή των ανθρώπων. Σχεδόν όλες οι θρησκείες, ανεξάρτητα από στάδια και βαθμούς εξέλιξης και ανάπτυξης, δέχονται το δυϊσμό, ο οποίος ορίζει και διέπει τους πάντες και τα πάντα, από γενέσεως κόσμου. Μου αρέσει να αισθάνομαι ως ένα βαθυνόητο σύμβολο την παρουσία, ήδη στη Γένεση της Π. Διαθήκης, την αντιφατική και αντινομική δυάδα του Κάιν και του Άβελ.

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 60

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Γράφει ο Κωστάκης μεταξύ άλλων: «Η μορφή του διαβόλου, σημειώνει ο Στ. Κυριακίδης (Ελλην. Λαογραφία, Α’, 190, 201 κ.ε.), μπήκε στο λαό με τη χριστιανική θρησκεία, και έχει την αρχή της στις θρησκευτικές δοξασίες και παραδόσεις των ανατολικών λαών, που στη θρησκεία τους βασικό στοιχείο είναι η πάλη μεταξύ αγαθού και κακού πνεύματος». Ίσως, θα έλεγα, ο διάβολος (μια εκδοχή του κακού) υπήρχε πάντα και θα υπάρχει, όχι μόνο στην ανατολή, αλλά και στη δύση, στο βορρά και το νότο. Πιο πέρα τα λέει τόσο σπαρταριστά ο Κωστάκης: «Πιστεύεται ακόμη ότι οι διαβόλοι -όπως και οι άγγελοι- είναι πολλοί, ότι ο αρχηγός τους είναι κουτσός, και ότι παρουσιάζονται και με τη μορφή γριάς, τράγου, λαγού, κατσίκας, γαϊδάρου, λύκου κ.λπ. Κατοικούν σε χαλάσματα κτιρίων, σε μύλους, σε αλώνια, δέντρα, σπηλιές, τρώνε το μεσημέρι στο τραπέζι τους, κάνουν παιδιά με τις στρίγγλες, και κοιμούνται με γυναίκες που γεννούν τα διαβολοσπέρματα…». Με τέτοια γκροτέσκα, κωμικοτραγικά χαρακτηριστικά που απέδιδε στο διάβολο, πανταχού παρόντα όπως βλέπετε, ο λαϊκός άνθρωπος, ο παραδοσιακός προπάντων, λιγότερο τον φοβόταν και περισσότερο τον αποτροπιαζόταν, τον καθιστούσε ον αποκρουστικό αλλά και συγχρόνως γελοίο, μια persona comica. Και στις παραδόσεις, όχι μόνο στα παραμύθια, υπάρχει ο διάβολος, στον οποίο ο Κωστάκης έδωσε επίσης εξέχουσα θέση, στη τριμερή και εδώ ομαδοποίηση των παραδόσεων: α) Παλιοί και ιεροί τόποι, ο Θεός, οι άγιοι, β) Άνθρωποι, Διάβολος, γ) Παραδόσεις για ζώα. Ο Διάβολος λοιπόν είναι παντού όχι μόνο μέσα στον ιδεολογικό κόσμο της λαϊκής παράδοσης, (την traditio εννοώ εδώ), αλλά και στη λαϊκή λογοτεχνία, κατεξοχήν στα δύο μεγάλα πεζά είδη της, το παραμύθι και την παράδοση. Μία από τις διαφορές ανάμεσα στο παραμύθι και την παράδοση ως λογοτεχνικό είδος είναι, ότι ο λαός ήξερε ότι το παραμύθι έλεγε ιστορίες που δεν είσαν πραγματικές, αλλά τον διασκέδαζαν, ενώ για τις παραδόσεις αντίθετα πίστευε ότι αυτά που λέγονταν είχαν γίνει ή μπορούσαν να συμβούν. Γι’ αυτό κιόλας μελετητές, οι περισσότεροι τουλάχιστον, είχαν σχηματίσει την ιδέα, ότι το παραμύθι είναι καλλιτεχνικότερο από την παράδοση, που δεν ενδιαφέρεται για καλλιτεχνικά στολίδια, αλλά αφηγείται τα πράγματα όπως ακριβώς έγιναν. Επικαλούνται γι’ αυτό και το λόγο που είχαν πει οι αδελφοί Grimm στον πρόλογο του πρώτου τόμου των γερμανικών παραδόσεων (Sagen), το 1816: το παραμύθι είναι ποιητικότερο, η παράδοση είναι ιστορικότερη. Αυτό μπορεί να ισχύει για ορισμένες κατηγορίες παραδόσεων (ο Πολίτης

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 61

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

διαίρεσε το υλικό που συγκέντρωσε και εξέδωσε στον πρώτο τόμο των ελληνικών παραδόσεων σε 29 ομάδες), αλλά, στις πιο πολλές περιπτώσεις, η απλή, καθημερινή γλώσσα δεν μπορεί κιόλας να τις προσγειώσει στο έδαφος της καθημερινότητας. γιατί στις παραδόσεις, σχεδόν όλων των κατηγοριών, υπάρχουν πυρήνες μιας κυριολεκτικά μυθικής σκέψης και υπερβατικής βίωσης, που τις μυστικοποιούν. Και από αυτό το λόγο εκλύεται μια βαθύτερη ποιητικότητα, εμβαπτισμένη και σ’ ένα mysterium tremendum, ένα υπερφυσικό, υπερβατικό δέος. Ίσως μπορούμε τελικά να πούμε, ότι το σύνολο των παραδόσεων αποτελεί ένα είδος μυθοϊστορίας, που ο παλαιότερος λαός διαμόρφωσε, έχοντας ακούσει για την παλαιά και αρχαία ιστορία και βιώσει εξάλλου τη δική του των νεότερων χρόνων. Έπαιρνε το έναυσμα από πραγματικά γεγονότα, αλλά και από εικόνες από τη γύρω φύση, π.χ. τοπία με βράχους, μεγάλες πέτρες, διάφορους σχηματισμούς του εδάφους, ή ερείπια αρχαίων ναών ή άλλων κτισμάτων, και τα μετέπλαθε με τη φαντασία του και με το βαθύτερο είναι του, μ’ ένα ακμαίο τότε ακόμα θρησκευτικό συναίσθημα, ανάμεικτο με δεισιδαιμονίες, με φόβο θεού, που και αυτός, ο φόβος, χρειάζεται, κατά την ταπεινή μου γνώμη, σε κάθε κοινωνία. Από μιαν άλλη μεριά ο λαός εκείνος τιμούσε, και με τις παραδόσεις του, το μεγάλο, βαρύ μόχθο της γυναίκας στη βιοπάλη, δίπλα στον άντρα. Δίνω μερικά παραδείγματα: Η Παλιόχωρα. «Είταν πολιτεία μεγάλη η Παλιόχωρα και την έκαψαν. Εκεί στου Μιλτιάδη υπάρχουν πηγάδια, παλαιά έλεγαν ότι είχε εξήντα εκκλησίες και εβδομήντα δύο πηγάδια. Ποιος την έκαψε; Δεν ξέρομε. Υπάρχουν πολλά πηγάδια. Και στον Οριόντα είναι κάστρο, δεν είμαι πηγαιμένη, είναι χαλάσματα τώρα, εκείνο που φαίνεται είναι χτίριο, κάστρο είταν, έτσι είχαν να πουν». Η γυναίκα με την κούνια. «Στους τρεις μύλους, κάτω από το βράχο, βγαίνει μια γυναίκα με την κούνια στην πλάτη και το παιδί μέσα στην κούνια, και πηγαίνει κατά τους Αγίους Πάντες (το νεκροταφείο) κουνώντας το παιδί». Το Ορθολίθι. «Τα μεγάλα λιθάρια στο Ορθολίθι, αριστερά του δρόμου Αγ’ Αντρέα- Λεωνιδίου, είταν πανέμορφα κορίτσια, που ο πατέρας τους και ο μονάκριβος αδερφός τους, που είχαν πάει με το καΐκι για εμπόριο, δεν ξαναγύρισαν. Τα κορίτσια τούς περίμεναν εκεί κλαίγοντας, ώσπου οι θεοί τους λυπήθηκαν και τά ‘καναν πέτρες». Η καλόγρια του Πραστού. «Όταν ήρθε ο Ιμπραΐμ στον Πραστό, στα 1826, ο αρχηγός των Πραστιωτών Γιωργάκης- Μιχαλάκης έδιωξε τα γυναικό-

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 62

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

παιδα στο Λεωνίδιο. Έφυγαν τότε οι γυναίκες και συμφώνησαν να μη μιλήσει καμία στο δρόμο, μήπως τις ακούσουν οι Τούρκοι. Μια όμως δεν άντεξε και άρχισε να κλαίει. Η διπλανή της έβγαλε τότε το μαχαίρι και τη σκότωσε. Αυτό έγινε στην Καλογριά, βόρεια του Πραστού». Η Αγία Βαρβάρα στο Τσέρφο Τυρού. «Στο Τσέρφο ένα μέρος το λένε Ελληνικό, είναι πολλές πέτρες μεγάλες, πελεκημένες εκεί, τις κουβαλούσαν φορτωμένες οι γυναίκες και γνέθοντας κιόλας, πιο κάτω από την Αγία Βαρβάρα είναι, στη Γωνιά. Η μητέρα της τής Μαριγώς, η γριά Σταματού, άναβε κεριά πάνω στις πέτρες, ήξερε πως είταν η Αγία Βαρβάρα εκεί. Έκανε μια φορά μια τρικυμία και η θάλασσα πήρε μουλάρια, εμπήκε στα σπίτια, ύστερα βγήκαν στα σπίτια, μάζεψαν λάδι κι έφτιαξαν την Αγία Βαρβάρα. Και ένας της έταξε της Αγίας Βαρβάρας δυο μουλάρια και το ένα δεν το ‘δωσε. Κι εκείνο το μουλάρι κίνησε μια μέρα από το δάσος, από το βουνό, κι επήγε και πνίγηκε στη θάλασσα, το ταγμένο μουλάρι. Σήμερα υπάρχει η Αγία Βαρβάρα, η εκκλησία». Οι άνθρωποι εκείνοι, με τα συμβολικά οράματά τους, που τα αποτύπωναν στις παραδόσεις τους (τα οράματα δεν είναι απαραιτήτως πάντα ευοίωνα) κοίταζαν και στο μέλλον, που το εικάζονταν και με την πείρα του παρελθόντος, αγγίζοντας, παρά τη γενικότερη αισιοδοξία τους, και τη βαθύτερη ουσία της προόδου και της ανάπτυξης, αντίθετα, στην περίπτωση αυτή, με τις κρίσεις των σοφών επιστημόνων. Είταν πολύ γνωστή η ακόλουθη παράδοση, που κατέγραψε ο Κωστάκης και στην Τσακωνιά: Ο Θεός τα παλιά χρόνια. «Στα παλιά χρόνια ο Δημιουργός βρισκόταν πλησιέστερα στους ανθρώπους, βρισκόταν πολύ χαμηλότερα από τον ουρανό, τόσο χαμηλά, που το Θεό τον έγλειφαν τα βόδια. Οι άνθρωποι όμως ξεστράτισαν σιγά σιγά από το δρόμο του. Αυτός μας βαρέθηκε και ψήλωσε, τον έδιωξαν εκεί οι αμαρτίες μας. Σηκώθηκε αυτός, αλλά μαζί του σηκώθηκε, έφυγε από κοντά μας και η προστασία του». Υπάρχει και μια παραλλαγή του θέματος αυτού, που τη βρήκα, εγώ τουλάχιστον, μόνο στη συλλογή του Κωστάκη. Αξίζει, πριν τελειώσω, να τη διαβάσω κι αυτή: Η ντροπή. «Με τον καιρό πλήθηναν τόσο πολύ οι αμαρτίες μας, που ακόμα και η ντροπή χάθηκε από τους ανθρώπους. Αυτό το διαπίστωσαν οι Τσάκωνες της Προποντίδας με τον παρακάτω τρόπο: Υπάρχει ένα φυτό, ένα κοινό χόρτο, που το λένε ντροπή. (οι βοτανολόγοι το ταυτίζουν με το φυτό scandix pectus Veneris, τη σκάνδιδα του Διοσκορίδη, σημειώνει ο Κωστάκης). Κυρίως όμως η ντροπή βρίσκεται στο κέντρο του λουλουδιού αυτού

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 63

Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

του χόρτου, στη θέση του στήμονα, είναι ένα μαύρο σημάδι, αυτό είναι η ντροπή. Το μαύρο αυτό σημάδι παλιότερα είταν αρκετά μεγαλύτερο, όσο το μικρό νύχι μας, ας πούμε, τόσο είταν, όταν ζούσαν οι παππούδες των σημερινών ηλικιωμένων. Η ντροπή όμως στο κέντρο του λουλουδιού μίκρυνε με τον καιρό, όταν ο κόσμος είχε χαλάσει. Σήμερα η ντροπή, το μικρό σημαδάκι του λουλουδιού, έχει μικρύνει περισσότερο, είναι μόνο σαν σπυρί φακής, και σε λίγον καιρό, σε μια δυο γενιές, θα λείψει τελείως, όπως θα χαθεί τελείως και η ντροπή από τους ανθρώπους». Οι αυριανοί άνθρωποι ίσως μπορέσουν (θα μπορέσουν;) να κρίνουν αν το δίκαιο και το σωστό το έχει ο ανεπιστήμονας παλαιός, απλός λαός ή οι υπεραισιόδοξοι σοφοί επιστήμονες των θετικών επιστημών. Συνειρμικά ωστόσο έρχεται στο νου μου η μικρή φράση του Παύλου (στην προς Ρωμαίους επιστολή του) : «φάσκοντες είναι σοφοί, εμωράνθησαν». Ο καιρός θα δείξει.

57-64 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:08 μμ Page 64

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 65

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ

Γιάννη Σμυρνιωτάκη Εκδότη

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ Η λέξη ποίηση στην ευρύτερη έννοιά της, σημαίνει δημιουργία. Αν θέλουμε να την ορίσουμε ειδικότερα, μπορούμε να πούμε ότι η ποίηση είναι η έκφραση του ιδανικού καλού σε έμμετρο λόγο. Η ποίηση είναι η πρώτη σε αξία απ’ όλες τις καλές τέχνες, γιατί μπορεί να παραστήσει το άπειρο. Όπως μας λέει ο ονομαστός Ισπανός λογοτέχνης Μιχαήλ Θερβάντες: «η ποίηση είναι μια καλή και νέα παρθένα που τα θέλγητρά της την κάνουν αντικείμενο μιας μεγάλης τιμής ανάμεσα σ’ όλες τις άλλες τέχνες, που μεταξύ τους ζηλεύονται και μόνο την ποίηση τη θεωρούν βασίλισσά τους». Ως τέτοια, η ποίηση θέλγει την ακοή, αγγίζει την καρδιά, εγείρει τη δημιουργική φαντασία και θέτει σε κίνηση όλες τις πνευματικές δυνάμεις. Τα στοιχεία τα οποία εξωτερικεύουν την ποιητική δημιουργία είναι η ιδιοφυία του ποιητή, η ευαισθησία του, η έμπνευση, η φαντασία και η αισθητική. Η ποιητική ευαισθησία διαθέτει λεπτότατες και συνάμα ισχυρές κεραίες, οι οποίες συλλαμβάνουν και τις πιο απαλές δονήσεις κάθε εσωτερικού και εξωτερικού ερεθισμού. Οι δονήσεις αυτές πυροδοτούν την έμπνευση του ποιητή και στη συνέχεια τη μετουσιώνουν σε ωραίο και γλυκύ λόγο, ικανό να δονήσει την ψυχή του αναγνώστη. Όπως παραστατικά μας λέει και ο σύγχρονος φιλόσοφος και σπουδαίος λογοτέχνης Ιάσων Ευαγγέλου: «η ευαισθησία και η φαντασία είναι δύο μέλισσες που φορτωμένες γύρη επικονιάζουν το άνθος της ποίησης». Και ο ίδιος σημειώνει: «Χωρίς ειδικές γνώσεις μπορεί ένας ευαίσθητος άνθρωπος να γράψει ποίηση· χωρίς όμως καρδιά κανένας». Ο ποιητής γράφει με την καρδιά του και ο συγγραφέας με τον νου του. Πηγή της ποίησης είναι η καρδιά. Από την καρδιά του ποιητή περνά ο άξονας της γης. Γι’ αυτό και γίνονται σεισμοί στην ύπαρξή του κάθε φορά που ένα ηφαίστειο πόνου ξυπνά και βροντά σε κάποια ήπειρο.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 66

ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ

Δύο είναι οι κύριες μορφές με τις οποίες παρουσιάζεται σήμερα η ποίηση, η παραδοσιακή και η μοντέρνα. Η παραδοσιακή στηρίζεται σε μια προκαθορισμένη και πειθαρχημένη μορφή των στίχων. Αποτελείται από καθορισμένο αριθμό στίχων κάθε στροφής, από ορισμένο αριθμό συλλαβών κάθε στίχου και ορισμένο μέτρο και ομοιοκαταληξία. Όλα αυτά αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, δεσμά στην ποίηση και περιορίζουν ως ένα σημείο την ελευθερία της έκφρασης, απαιτώντας πιστή τήρηση των κανόνων της ποιητικής τέχνης. Η μοντέρνα ποίηση καταργεί όλους τους τύπους και τις δεσμεύσεις της παραδοσιακής ποίησης. Υπάρχει πλήρης ελευθερία στον αριθμό των στίχων, οι οποίοι δεν αποτελούν στροφές, λείπει ο ορισμένος αριθμός συλλαβών σε κάθε στίχο, έτσι που ο ένας να μη μοιάζει με τον άλλο και το μόνο που έμεινε αρχικά στο είδος αυτό της ποίησης είναι ο ρυθμός και το μέτρο. Όμως, σήμερα ο ελεύθερος στίχος της μοντέρνας ποίησης προχώρησε πιο πέρα κι έφθασε στα άκρα. Κατάργησε και αυτά τα στοιχεία κι έτσι σήμερα στη μοντέρνα ποίηση δεν υπάρχει συχνά ούτε ρυθμός ούτε μέτρο. Αυτό έχει βλάψει πολύ την αληθινή ποίηση, η οποία έτσι κινδυνεύει να χάσει τον ορθό προσανατολισμό της και να γίνει απρόσιτη. Συχνά μια τέτοια ποίηση γίνεται δυσνόητη, ασαφής, ερμητική και κρατά κρυμμένο το νόημά της με αποτέλεσμα να κουράζει τον αναγνώστη. Ευτυχώς, υπάρχει η μεγάλη δεξαμενή της παραδοσιακής ποίησης, όπου μπορούμε να καταφεύγουμε, για να δροσιζόμαστε στις άδειες ώρες της ανίας μας και να βρίσκουμε λίγη ξεκούραση, λίγη ψυχική γαλήνη και πνευματική χαρά. Αλλά ας επανέλθομε στην αναφορά μας γενικά για την ποίηση. Ας δώσουμε τον λόγο σε δύο μεγάλους ποιητές μας, τον μεγαλόστομο Παλαμά και τον σύγχρονο Νίκο Εγγονόπουλο. Ο πρώτος αποφαίνεται ότι «η ποίηση είναι ό,τι φωτεινότερο δόθηκε του ανθρώπου να χαρεί» και ο δεύτερος μας λέει: «Με τον βομβαρδισμό από τις δυνάμεις του υλισμού της πολιτείας των αξιών, μόνο η ποίηση μπορεί να δώσει τα υλικά, για να ξανακτιστεί πάνω στα συντρίμμια της μια καινούργια πολιτεία αξιών, που θα την κυβερνά ο άνθρωπος Θεός». Εμείς θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αληθινή ποίηση είναι μια θεϊκή τέχνη που δε χωράει σε πλαίσιο. Είναι άπειρη και ατέρμονη. Γνώρισμά της είναι να συγκινεί, να μεταμορφώνει, να μετουσιώνει, να ανεβάζει τον αναγνώστη σε ανώτερες πνευματικές σφαίρες και όλα αυτά, με ένα μόνο λόγο μέσα σε μια στιγμή, γιατί περιέχει σοφία και πύρωμα καρδιάς. Αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να το κάνει με τόση ευκολία και ένα βαθυστόχαστο πεζό κείμενο.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 67

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ

Θα ήθελα να σημειώσω εδώ ότι η ποίηση η παλαιότερη και η σύγχρονη, δεν είναι καθαρή φιλοσοφία, ακόμα και όταν προσπαθεί να κάνει κάτι τέτοιο. Χαϊδεύει μεν τον νου αλλά, κυρίως, ζωογονεί και τρέφει το συναίσθημα. «Οι λέξεις στην ποίηση», μας λέει ο Ακαδημαϊκός και σπουδαίος ποιητής Κωνσταντίνος Τσάτσος, «δεν είναι μόνο εκφράσεις πραγμάτων και ενεργειών, είναι και μουσικοί και στίχοι». Οι ποιητές, βέβαια, στοχάζονται πάνω στη ζωή, η διάθεση, όμως, αυτή για στοχαστική ενατένιση των πραγμάτων έχει νόημα στην ποίηση και αποφέρει καρπούς, μόνο όταν έχει ως αφετηρία τον σπλαχνικό εγκέφαλο, δηλαδή την καρδιά και όχι τον νου. Τον χρησιμοποιεί, βέβαια, αλλά οι ρίζες της ξεκινούν από την καρδιά. Από αυτήν εκπορεύονται, η διάθεση, η έμπνευση του ποιητή. Η οδύνη αλλά και η χαρά του εσωτερικού σμιλεύματος του εαυτού του είναι η μήτρα μέσα από την οποία γεννιέται ένα ποίημα. Ο έρωτας, επίσης, δημιουργεί καθαρή ποίηση. Όταν η αγάπη χτυπά την πόρτα της καρδιάς, τότε αυτή παίρνει φτερά και ανεβαίνει στα ουράνια. Ο ποιητής, συνδεόμενος με αυτήν την ενέργεια της ζωής και της δημιουργίας, οδηγείται πέρα από αυτό που γράφει. Η σπίθα του έρωτα προκαλεί μια σύνδεση με τον βαθύτερο εαυτό του κι έτσι, νομίζοντας πως γράφει για τον άλλον, στη ουσία βαθαίνει σε πληροφορίες που αφορούν τη εσωτερική του υπόσταση. Την ίδια δημιουργική δύναμη έχει για την ποίηση και ο πόνος. Το καλύτερος, ίσως, ποίημα του Παλαμά είναι «Ο τάφος», βγαλμένο από τον πόνο του ποιητή-πατέρα για τον θάνατο του ακριβού του γιου, του μικρού Άλκη. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ποίηση είναι ένα λαμπερό φως στο σημερινό αγχωτικό σκοτάδι της ζωής. Είναι ο λόγος που έχει τη μαγική δύναμη να ενεργεί έτσι, ώστε άλλοτε να κάνει να κυλά στα μάτια σου ένα δάκρυ και άλλοτε να φέρνει μπροστά σου παλιές αγάπες κι όνειρα που έσβησε κάποια πικρή στιγμή το αγριοκαίρι της μοίρας. Ας έχουμε υπόψη μας ότι ένα ωραίο ποίημα είναι, μπορούμε να πούμε, ένα ωραίο πνευματικό άγαλμα λαξευμένο με τη σμίλη του ποιητή και στημένο στην κεντρική πλατεία της πολιτείας των ιδεών. Πιστεύω με όλα αυτά που ανέφερα να σας έπεισα ότι η ποίηση είναι μια θεία τέχνη, ωραία και χρήσιμη, που έχει ανάγκη από καλούς μαστόρους να τη δουλεύουν, για να μας τέρπει, να μας συγκινεί και να μας ανεβάζει ψηλά σε όμορφους κόσμους του πνεύματος με τα δημιουργήματά της. Αυτήν τη θεία τέχνη υπηρέτησε με περισσή ευλάβεια και αγάπη η Τσακώνισσα ποιήτρια Βάσω Σουλιώτη. Μπήκε ιέρεια στον ναό της ποίησης και πρόσφερε το ευωδιαστό θυμίαμά της. Κι ήταν αυτό τα ωραία της ποιήματα

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 68

ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ

με τα οποία ύμνησε περίτεχνα και εξεδήλωσε τη μεγάλη κι απέραντη αγάπη της για την πατρίδα, τη θρησκεία, τον πολιτισμό, τον συνάνθρωπό της. Όλα τα ποιήματά της εκτείνονται σε οκτώ χειρόγραφους τόμους οι οποίοι περιλαμβάνουν περισσότερα από 2.300 ποιήματα. Αυτό που την είχε συγκινήσει ιδιαίτερα και είχε αφήσει την καρδιά της αγιάτρευτη πληγή, που την ένιωθε να αιματορροεί ασταμάτητα ήταν ο πόνος της για τις χαμένες πατρίδες. Ο ξεριζωμός της από την πατρογονική γη της άγιας Πόλης, της Κωνσταντινούπολης, την είχε ποτίσει ξέχειλο το ποτήρι της ανείπωτης θλίψης και οδύνης. Η ίδια υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των θλιβερών γεγονότων της 5ης Σεπτεμβρίου του 1955 στην Πόλη. Κάποιοι φανατισμένοι Νεότουρκοι εκμεταλλεύτηκαν τότε ένα ασήμαντο και μάλλον προβοκατόρικο γεγονός, που είχε γίνει τις μέρες εκείνες στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης, με την έκρηξη ενός εκρηκτικού μηχανισμού, για να ξεσπάσουν τα πιο βίαια και αιματηρά γεγονότα σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Εκατοντάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν, νεαρές κοπέλες βιάστηκαν, τάφοι ανοίχτηκαν και πετάχτηκαν στους δρόμους τα οστά των ενταφιασμένων Ελλήνων χριστιανών , εκκλησίες και σπίτια πυρπολήθηκαν και τα εμπορεύματα των ελληνικών καταστημάτων αρπάχτηκαν ή πετάχτηκαν στους δρόμους. Όλη η Πόλη έζησε τις πιο δραματικές στιγμές στην ιστορία της, όμοιες με εκείνες που δοκίμασε μετά την άλωσή της από τις στρατιές των Τούρκων στις 29 Μαΐου του 1453. Την εξιστόρηση των φρικιαστικών αυτών γεγονότων μας δίνει με τη δυνατή πένα της η αυτόπτης μάρτυρας αυτών συγγραφέας και ποιήτρια Βάσω Σουλιώτη. Η ίδια έζησε από κοντά και είδε με τα μάτια της όλα όσα μας περιγράφει στο βιβλίο της «Τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1955» τα οποία επιμελήθηκε ο συντοπίτης σας ποιητής Παναγιώτης Πιτσελάς και εξέδωσε με έξοδά του το Αρχείο Τσακωνιάς, και αυτό είναι προς τιμή του, μέσω του Εκδοτικού Οίκου Σμυρνιωτάκη. Τα όσα περιγράφει στο βιβλίο αυτό η συγγραφέας αποδίδουν όλη την πικρή αλήθεια όλες τις δραματικές πτυχές μιας ανελέητης καταστροφής, που διαβάζοντάς τις σου προξενούνται ρίγη συγκίνησης και δάκρυα σου έρχονται στ μάτια για τα μαρτύρια που υπέστησαν τότε οι ομογενείς μας, πολλοί από τους οποίους κατάγονταν από την περιοχή του Λεωνιδίου, όπως και η ίδια η συγγραφέας. Πονάει η ψυχή του Έλληνα, διαβάζοντας τα δραματικά ιστορικά στοιχεία που περιέχει το αξιόλογο από κάθε άποψη βιβλίο αυτό. Το πρωτότυπο φω-

65-74 KB1-3:Layout 1 28/11/2014 10:25 μ Page 69

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ

τογραφικό υλικό που παρατίθεται σοκάρει τον αναγνώστη. Πολλές πληροφορίες δεν υπάρχουν, δυστυχώς, για τη ζωή και το έργο της συγγραφέως του βιβλίου, της Βάσως Σουλιώτη. Όπως μπορέσαμε να πληροφορηθούμε η γιαγιά της, η Ελένη Σουλιώτη ήταν από τον Τυρό, κι ο παππού της, Γεώργιος Σουλιώτης, είχε επτά παιδιά, τον Ηλία, τον Σταύρο, τον Τριαντάφυλλο, τον Δημήτριο, τον Δήμο, τον Θεόδωρο και μια κόρη. Ο Ηλίας, ο πατέρας της Βάσως, είχε ουζερί και ξενοδοχείο στην Κωνσταντινούπολη. Είχε παντρευτεί την Άννα Γολεγού από το Λεωνίδιο. Είχε παιδιά τον Γιώργο, τον Μίμη και τη Βάσω τη συγγραφέα και ποιήτρια. Τα παιδικά της χρόνια τα έζησε ανέμελα στην Πόλη. Η καλή οικονομική κατάσταση του πατέρα της της εξασφάλισε μια άνετη και ήσυχη ζωή μέσα στη θαλπωρή της οικογένειάς της. Τέλειωσε το σχολείο στην Πόλη. Από πολύ νωρίς άρχισε να γράφει ποιήματα, γιατί ένιωθε να έχει μέσα της ένα έμφυτο ποιητικό ταλέντο. Φαίνεται όμως πως η τύχη ζήλεψε τη νεαρή Βάσω Σουλιώτη και της φέρθηκε πολύ σκληρά. Ο τραγικός θάνατος του πατέρα της στην Πόλη, ο πρόωρος θάνατος του αδελφού της και ο ξεριζωμός της από την πατρική εστία το 1955 σημάδεψαν βαθιά τη ζωή της. Τον πόνο της αυτό επεξέτεινε και η σκληρή υποδοχή που βρήκε στην Ελλάδα. Η Βάσω ήταν μια ευαίσθητη ψυχή, που ζητούσε μια ανοιχτή αγκαλιά, μια αγάπη, μια συμπάθεια και μια συμπαράσταση που δυστυχώς δεν βρήκε. Όμως, παρ’ όλα αυτά μπόρεσε να κρατηθεί όρθια στη ζωή. Δεν απελπίστηκε, αλλά αγωνίστηκε με τα γραπτά της για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου, ενός κόσμου που να νιώθει αγάπη για καθετί το εθνικό, το υψηλό και το ωραίο. Στην Αθήνα ζει σε μια εκούσια απομόνωση. Προσπαθεί να μαζέψει τα συντρίμμια της ζωής της, να κρατηθεί και να μη βουλιάξει στο πέλαγος της συμφοράς και της ψυχικής συντριβής. Και το καταφέρνει αυτό, βρίσκοντας καταφύγιο για παρηγοριά στην ποίηση. Πιστεύει στη μαγική της δύναμη να μεταμορφώνεται σε βάλσαμο που θα επουλώνει μέρα με τη μέρα τις βαθιές πληγές της στα τρίσβαθα της στην ψυχή. Γι’ αυτό όλες τις ώρες της ασχολείται με το γράψιμο και ειδικότερα με την ποίηση. Γράφει ατέλειωτες ώρες. Αλέθει στα δόντια της τον πόνο της και τον κάνει τραγούδι. Σ’ έναν από τους 8 χειρόγραφους τόμους που μας άφησε, έχει συγκεντρωμένα όλα τα ποιήματά της για την αγάπη, για τον αγνό και πλατωνικό έρωτα, που εξυψώνει τον άνθρωπο σε ανώτερες σφαίρες. Η συλλογή αυτή αριθμεί τα 285 ποιήματα και γράφτηκαν τον Ιούνιο του 1986. Θα προσπαθήσω να σας κάνω κοινωνούς της θαυμάσιας ποίησής της

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 70

ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ

και να σας δώσω, μια μικρή έστω, γεύση της, διαβάζοντάς σας μερικά από τα ποιήματά της αυτά γεμάτα αγνά συναισθήματα, για να δείτε την ευγένεια της ψυχής της και τον πλούσιο εσωτερικό της κόσμο, όλο ομορφιές κι αρώματα γεμάτο. Και πρώτα ακούστε πώς ήθελε την αγάπη και τον έρωτα η Τσακώνισσα λογοτέχνιδα Βάσω Σουλιώτη.

ΗΘΕΛΑ Ήθελα την αγάπη ουρανό και πέλαγο γαλήνης, στο περιβόλι της ζωής το δροσερό νερό της κρήνης. Ήθελα ρόδα αμάραντα λευκά κρίνα και ία, ασάλευτα σκιρτήματα μέσα στην τρικυμία. Ήθελα ξάστερη αυγή, λευκή, ροδοπετούσα και το γλυκό ξημέρωμα για πάντα να κοιτούσα. Τον έρωτα τον ήθελα, μεγάλο παραμύθι να πιει τ’ αθάνατο νερό, να μη γνωρίσει λήθη. Τον έρωτα κι αν ήθελα, το χάδι δε ζητούσα. Κι όταν τον εκυνήγησα, καρδιά μόνο ποθούσα. Ακούσατε πόσο ψηλά ανεβάζει τον έρωτα. Του δίνει μια εντελώς άλλη διάσταση που δεν έχει καμιά σχέση με τα γήινα, με την ηδονή.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 71

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ

Και τώρα στο επόμενο ποίημά της ακούστε πώς θέλει να είναι η ζωή: ΘΕΛΩ Όσο υπάρχει η ζωή, θέλω να βασιλεύει η αγάπη μέσα στον κόρφο της καρδιάς, χωρίς κανένα δάκρυ. Χωρίς του πόνου τ’ άγγιγμα, του ύπνου τη ζαλάδα και του κισσού την άμοιρη κι άκληρη πρασινάδα. Χωρίς το κύμα το άγριο, τα βογγητά του ανέμου, χωρίς ηλιοβασίλεμα να την κρατάς, Θεέ μου! Τι πιο αγνά ιδανικά μπορεί να έχει κανείς για τη ζωή; Τι πιο ωραίο κήρυγμα για μια πανανθρώπινη αγάπη μέσα σ’ έναν κόσμο ειρήνης και γαλήνης μπορεί να ακουστεί; Αυτό που την κρατά πάντα σε εγρήγορση είναι η αγάπη. Ακούστε τι έκαμε για να διαφυλάξει την αγάπη της και ποτέ να μη σβήσει. Η ΑΓΑΠΗ ΜΟΥ Στο βάθος εκεί της θάλασσας έχτισα ένα παλάτι, να κρύψω την αγάπη μου, να μην την πιάσει μάτι. Στο Ποσειδώνα μήνυσα νερά να μην ταράζει, να μη σηκώνει κύματα κι η αγάπη να τρομάζει. Κι απ’ τον Ορφέα ζήτησα τα λυπηρά τραγούδια του να πάψει, γιατί θέλω η αγάπη μου ποτέ της να μην κλάψει.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 72

ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ

Στον μπάτη επαράγγειλα και στον γλυκό αιθέρα, το φως του ήλιου να κρατά να ’ναι κι νύχτα μέρα. Το κύριο στοιχείο των στίχων της συλλογής αυτής είναι η έντονη ερωτική διάθεση, φιλτραρισμένη με μια αγνότητα σκέψης και συναισθήματος που συγκινεί τη πιο ευαίσθητες χορδές της ψυχής του αναγνώστη. Όμως κοντά σ’ αυτά θέλει να δώσει και μια σειρά από συμβουλές στους νέους, για να διαχειρίζονται σωστά τον χρόνο τους. Γράφει:

ΤΑ ΝΙΑΤΑ Τα νιάτα εάν εγνώριζαν πως ο καιρός διαβαίνει, το χρόνο δε θ’ αφήνανε άδικα να πηγαίνει. Ο νέος εάν ήξερε το σήμερα να ζήσει, το χρόνο δε θα άφηνε άπραχτα να κυλήσει. Τότε κανείς δε θα ’λεγε για χρόνια περασμένα ανώφελα πως ήτανε κι επήγανε χαμένα. Αυτό όμως που έχει πληγώσει βαθιά την καρδιά της ποιήτριας είναι ο ξεριζωμός της από τη γη των πατέρων της, μετά τους βανδαλισμούς και τον όλεθρο που υπέστη ο ελληνικός πληθυσμός της Πόλης τον Σεπτέμβριο του 1955. Τον βαρύ αυτόν πόνο της τον απλώνει με την ποιητική της πένα στο χαρτί και προκαλεί έτσι βαθιά συγκίνηση σε κάθε ελληνική ψυχή. Πιστεύω την ίδια συγκίνηση θα αισθανθείτε κι εσείς τώρα, ακούγοντας τους πονεμένους στίχους της.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 73

Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΤΣΑΚΩΝΙΣΣΑ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΒΑΣΩ ΣΟΥΛΙΩΤΗ

ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ Βαρύ ’ναι το ξερίζωμα κι ο πόνος μέσα πέτρα, που σε πλακώνει ανήλεα, χωρίς να παίρνει μέτρα. Σε βελονιάζει ο χωρισμός, ο πόνος σε πληγώνει κι ο θάνατος αμέτρητους Έλληνες σαβανώνει.

Μήτε ψωμί, μήτε νερό δε βρίσκει η ψυχή του, το βιος σου καταστρέφεται και καίγεται η γη του. Την ίδια θλίψη μας μεταδίδει έντονα και με το επόμενο ποίημά της:

ΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΕΞΟΡΙΑΣ ΜΑΣ Αυτή η μέρα πρέπει να γραφτεί ως μπόρα μέσα στη λιακάδα, ως μέρα που έπεσε τάφου σιωπή σαν μέρα θλίψης και αποφράδα. Η μέρα τούτη να γραφτεί μέρα πολέμου που είχε βόλι, μέρα που των τυράννων η οργή μαρμάρωσε την Πόλη. Ημέρα συμφοράς αξέχαστης που άφθονο το αίμα εκυλούσε και με μαχαίρι φοβερό και δίκοπο τα στήθη της Ελλάδας ετρυπούσε. Εκτός από τα δύο αυτά ποιήματα που σας διάβασα και πολλά άλλα είναι εμπνευσμένα από τις τραγικές στιγμές που βίωσε και μάλιστα με τον πιο σκληρό τρόπο η ίδια η δημιουργός τους.

65-74 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:13 μμ Page 74

ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ

Θέλω να κλείσω μ’ ένα μικρό της ποίημα που μαρτυρεί περίτρανα τη μεγάλη κι ατέρμονη αγάπη της για τον τόπο της, τον τόπο που γεννήθηκε κι έζησε τα πιο όμορφα χρόνια της ζωής της. ΠΟΙΟΣ Ποιος φεύγει από τη θύμηση του τόπου που έχει ζήσει, ποιος για τη γη που άφησε δάκρυ δεν έχει χύσει; Ποιος δε θυμάται μια ζωή παλιά που έχει ζήσει και μια γαλάζια θάλασσα θερμά που έχει αγαπήσει; Εδώ εννοεί τη θάλασσα που έζωνε την ωραία Πριγκιπόννησο, όπου ήταν το πατρικό της σπίτι. Αυτή η ευγενική ψυχή, αυτή η εξαιρετική ποιήτρια με το πηγαίο ταλέντο της και τη γλαφυρή πένα της που συγκινεί και δονεί τον αναγνώστη της ήταν η Βάσω Σουλιώτη. Αποτελεί κοντά στους άλλους γνωστούς λογοτέχνες του τόπου αυτού μια σοβαρή πνευματική προσωπικότητα, μια θαυμάσια πεζογράφο και ποιήτρια που περιποιεί τιμή στο Λεωνίδιο που έχει το προνόμιο να είναι ο τόπος καταγωγής των γονέων της. Πιστεύω ότι η τιμώμενη σήμερα ποιήτρια έχει καταθέσει με το πλούσιο ποιητικό έργο της τον οβολό της στην Άγια Τράπεζα της ποίησης. Απομένει τώρα να το εκτιμήσουν οι συντοπίτες της πνευματικοί άνθρωποι και να μην το αφήσουν να χαθεί. Η σημερινή λιτή παρουσίαση του μεγάλου έργου της ας είναι ένα πνευματικό μνημόσυνο που της προσφέρει με σεβασμό και απόλυτη αναγνώριση της προσφοράς της στα γράμματα, το τοπικό προοδευτικό και πάντα πρωτοπόρο και παρόν στα πολιτιστικά δρώμενα του τόπου, το Αρχείο Τσακωνιάς. Ας γνωρίζουν όλοι ότι και οι τιμώντες τιμώνται. Σας ευχαριστώ

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 75

ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Θ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑ ΛΥΜΠΟΧΩΡΙΑ - ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΓΕΝ. ΑΣΤΥΝΟΜΟΥ ΠΡΑΣΤΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΟΣΜΑ 1825-1826

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Διδάκτωρ Φιλολογίας

ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Θ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑ ΛΥΜΠΟΧΩΡΙΑ. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΓΕΝ. ΑΣΤΥΝΟΜΟΥ ΠΡΑΣΤΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΟΣΜΑ 1825-1826 Ὡς γνωστόν, τά χωριά τῆς Νότιας Κυνουρίας Κοσμᾶς1, Ἅγιος Βασίλειος, Παλιοχώρι2, Πλατανάκι καί τό Λακωνικό Γεράκι3 ἀποτελοῦσαν τά λεγόμενα Λυμποχώρια ἤ Γλυμποχώρια ἤ Ὀλυμποχώρια. Τό ὄνομα προέρχεται ἀπό τήν ἀρχαία Γλυππία4 ἤ Γλυμπία, διό καί μετεπαναστατικῶς τά χωριά αὐτά πλήν τοῦ Γερακίου ἀπετέλεσαν τόν τ. δῆμον Γλυππίας. Ὁ ὅρος Ὀλυμποχώρια προέρχεται ἀπό κακή ἐτυμολογία καί λανθασμένο συσχετισμό μέ τόν ἄσχετον Ὄλυμπο, δηλ. προέρχεται ἀπό παρετυμολογία. Τά πέντε αὐτά χωριά διοικητικῶς καί στρατιωτικῶς καί κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἀγῶνος τῆς Παλιγγενεσίας ἀνῆκαν στήν ἐπαρχία Ἄργους καί ὠνομάζοντο μάλιστα Κάτω χωρία Ἄργους5 ἤ κοινότερον Λυμποχώρια, καθώς καί ἡ ὅμορος ὁμάδα τῶν Κουνουποχωρίων (Κουνουπιά, Νιχώρι, Γκιότσαλι, Μαρί, Τζήλια, Καρίτσα, Ἅγιος Γεώργιος καί Ἀλεποχώρι). Ἀρχηγός τῶν ὅπλων τῶν χωριῶν αὐτῶν ὡς ἐξηρτημένων ἀπό τό Ἄργος ἦταν βεβαίως ὁ γενναῖος Ἀργεῖος στρατηγός Δημήτρης Τσόκρης6. Τήν ἀρχηγίαν ὅμως τῶν κατοίκων τῶν Λυμποχωρίων διεκδικοῦσαν καί οἱ ἀδελφοί Ζαχαρόπουλοι Σωτήριος, Ἀνδρέας καί πρό πάντων καί κυρίως ὁ Θεόδωρος7. Αὐτοί ἦσαν παιδιά τοῦ περιφήμου Κλέφτη Ζαχαριᾶ Μπαρμπιτσιώτη8, ἀνέπτυξαν δέ πολεμική δρᾶσι κυρίως κατά τήν ἐποχήν αὐτήν τῆς ἐκστρατείας τοῦ Αἰγυπτίου στρατάρχου Ἰμπραήμ στήν Πελοπόννησο γιά τήν καταστολή τῆς Ἐπαναστάσεως. Ἡ ἀντιδικία τοῦ Θοδωρῆ Ζαχαροπούλου γιά τήν ἀρχηγία τῶν Λυμποχωρίων μέ τόν Ἀργεῖο στρατηγό ἀλλά καί μέ τόν χιλίαρχο Ἀναγνώστην Ἀσημακόπουλον9 ἀπό τόν Κοσμᾶ, ὑπῆρξε πρόξενος μεγάλων καί πολλῶν δεινῶν στούς κατοίκους, ἐχώρισε αὐτούς ἐν πολλοῖς σέ δύο παρατάξεις, τούς Τσοκρικούς καί Ζαχαροπουλικούς καί ἔτσι τό γεγονός αὐτό ἄνοιξε σχεδόν ἕνα ἐμφύλιο πόλεμο μεταξύ τους, ὡσάν νά συνεχίζεται ὁ φοβερός

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 76

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ἐμφύλιος τῶν ἐτῶν 1823-1824, ὁ ὁποῖος παρ’ ὀλίγον νά στοιχίση τήν ἔκβασι τῆς Ἐπαναστάσεως10. Εἶναι γνωστόν ὅτι οἱ στρατιωτικοί ἀρχηγοί συνήθως τούς μισθούς τῶν στρατιωτῶν τους ἔπαιρναν ἀπό τούς κατοίκους των επαρχιών καί ὡς ἐκ τούτου φυσικόν ἦταν νά ἐπιδιώκουν νά ἔχουν μεγαλύτερον ἀριθμό κατοίκων αφωσιωμένων σε αυτούς. Σέ αὐτό τό γεγονός προφανῶς ὀφείλεται καί ὁ σκληρός ἀγώνας καί ἡ ἀντιδικία μεταξύ τοῦ Θοδωρῆ Ζαχαροπούλου καί τοῦ Δημήτρη Τσόκρη11. Ὁ Ἰμπραήμ μέ τίς στρατιές του ἀπό τήν Μεθώνη, ὅπου κατά Φεβρουάριον τοῦ 1825 ἀπεβιβάσθη, ἄρχισε μέ ἐπιτυχεῖς ἐπιχειρήσεις νά προελαύνη στό ἐσωτερικόν τῆς Πελοποννήσου καί νά γίνεται κύριος τῶν φρουρίων καί ὀ χυ ρῶν θέ σε ων τῶν Ἑλ λή νων στήν Μεσ ση νί α καί ἀκολούθως ἐκστρατεύων πρός Ἀνατολάς λεηλατῶν, καταστρέφων καί πυρπολῶν χωριά εἰσβάλλει στήν Λακωνία12. Ἐναντίον ὅλων αὐτῶν τῶν καταστρεπτικῶν ἐπιδρομῶν τῶν Αἰγυπτίων ὁ ἀποφυλακισθείς ἀπό τίς φυλακές τοῦ Προφήτη Ἠλία τῆς Ὕδρας ὅπου ἐκρατεῖτο μαζί μέ ἄλλους Πελοποννησίους ἀρχηγούς, Θ. Κολοκοτρώνης ἐφαρμόζει τόν περίφημο κλεφτοπόλεμο καί ἡ φατριάζουσα Κυβέρνησις Γ. Κουντουριώτη ἔχει ἀρχίσει εὐρυτάτη στρατολογία καί διά τοῦ Ὑπουργείου τοῦ Πολέμου ἀπευθύνεται πρός τούς δημογέροντες καί προκρίτους τῶν Λυμποχωρίων διατάζων αὐτούς νά στρατολογήσουν «χωρίς τήν παραμικράν ἀργοπορίαν» καί «ἑτέρους διακοσίους στρατιώτας» καί νά εἶναι ἕτοιμοι «εἰς δευτέρας διαταγάς τῆς σεβαστῆς Διοικήσεως»13. Ὁ Θεόδωρος Ζαχαρόπουλος μετεῖχε καί αὐτός στίς ἀγωνιώδεις προσπάθειες τῆς Διοικήσεως γιά στρατολογία καί στίς γραπτές ἐκκλήσεις τῶν κατοίκων γιά πολεμοφόδια κλπ. Ἐπί κεφαλῆς μάλιστα στρατιωτικοῦ σώματος ἐντοπίων ἀπό τά Λυμποχώρια καί μέ τούς δύο ἀδελφούς του Σωτῆρον καί Ἀνδρέαν ἀντέταξε, ὡς μᾶς πληροφορεῖ ὁ Κολοκοτρώνης, σθεναράν ἀντίστασι στήν δασώδη καί δυσπρόσιτη διάβασι τοῦ Κοσμᾶ τρέψαντες «εἰς τά ὀπίσω» τό σῶμα τῶν τακτικῶν τοῦ Ἰμπραήμ (γεγονός τῆς 11ης Σεπτ. 1825)14. Μέσα σ’ αὐτήν τήν δίνη τοῦ πολέμου ὁ Ζαχαρόπουλος προσπαθοῦσε νά κινῆ ὅλα τά νήματα τῆς διοικήσεως τῆς ἐπαρχίας εἴτε ὁ ἰδιος εἴτε χρησιμοποιῶν δικούς του, νά διενεργῆ ὁ ἴδιος στρατολογία καί νά προξενῆ ποικίλα δεινά στούς κατοίκους. Ἀντίπαλός του στά χωριά ὡς ἐλέχθη ἀνωτέρω ὑπῆρξε ὁ χιλίαρχος Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος15. Ὁ Ἀσημακόπουλος ἐθεωρεῖτο ἔμπιστος στήν Κυβέρνησι Κουντουριώτη, δηλ. συνετάσσετο πρός

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 77

τούς Κυβερνητικούς. Μία ἔνδειξις πιθανόν αὐτῆς τῆς συμπαθείας εἶναι καί τό γεγονός ὅτι τό Ὑπουργεῖον τοῦ Πολέμου τήν 30ήν Ἰουνίου 1825 ἀπευθύνει διαταγή πρός τούς ἐπιστατοδημογέροντας τῶν Λυμποχωρίων νά ἐκστρατεύσουν ὑπό τήν ὁδηγίαν τοῦ χιλιάρχου Ἀναγνώστη Ἀσημακοπούλου μέ κατεύθυνσι τό στρατόπεδο τῶν Βερβένων, ἄλλως θά παιδευθοῦν γιά τυχόν ἀπείθειά τους16. Μιά σειρά ἐγγράφων ἀποκειμένων στά Γενικά Ἀρχεῖα τοῦ Κράτους ἐκδεδομένων καί μή, ἀλλά καί πληροφορίες προερχόμενες ἀπό τούς ἀπομνημονευτάς τοῦ Ἀγῶνος ἀποκαλύπτουν τήν ἔντονη δραστηριότητα τοῦ Θοδωρῆ Ζαχαρόπουλου στά Λυμποχώρια γιά νά ἔχη ὁ ἴδιος τήν ἀρχηγία τῶν ὅπλων αὐτῶν καί ὄχι ὁ Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος ἤ ὁ Ἀργεῖος Δημήτρης Τσόκρης. Ἀναφέρονται «ἀνυπόφορες καταχρήσεις» αὐτοῦ στά χωριά πριν αλλά και ενώ ἀκάθεκτος προήλαυνε λεηλατῶν καί πυρπολῶν χωριά ὁ Ἰμπραήμ. Ἔτσι τόν Ἰανουάριο 1825, πρίν ὁ Αἰγύπτιος στρατάρχης ἀποβιβασθῆ στήν Μεθώνη, οἱ κάτοικοι τοῦ Κοσμᾶ ἀπευθυνόμενοι στήν Διοίκησι διεκτραγωδοῦν τήν κατάστασι πού ἐπικρατοῦσε στά χωριά γράφοντες : «ἠγέρθησαν καί εἰς τό χωρίον μας κακόβουλοί τινες ἤ μᾶλλον εἰπεῖν ἀντιδιοικηταί ….. καταταράττουν καθημερινῶς καί συγχίζουν τήν κοινήν εὐταξίαν τοῦ χωρίου μας διά τούς ἰδιοτελεῖς καί κακόφρονας σκοπούς των …. ποιήσαντες συνωμοσίαν κατά τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλου καπετάνιου μας …… …., τόν ἐπυροβόλησαν. Ζητοῦν νά τούς ἀπαλλάξη ἡ Διοίκησις ἀπό τούς κακούς καί ἀθεοφόβους, «ἀπό τάς τυραννίας τῶν τοιούτων κακεντρεχῶν καί σκληρῶν ἐγχωρίων ἀπό τούς ὁποίους ὑποφέρουν ἀφόρητα δεινά»17. Ὁ κόσμος φανερόν εἶναι ὅτι ἔχει διαιρεθῆ καί ὁ καταστρεπτικός ἐμφύλιος τῶν προηγουμένων ἐτῶν (1823-1824) συνεχίζεται. Ἡ ἀναφορά αὐτή τῶν Κοσμιτῶν προφανῶς καί συνδέεται μέ τίς ἐν συνεχείᾳ ἐνέργειες τοῦ Ζαχαρόπουλου καί τῶν ὁμοφρόνων του, οἱ ὁποῖοι περιφέρονται ἔνοπλοι, ἐπαπειλοῦν, φοβερίζουν, ἀνοίγουν σπίτια, ἁρπάζουν….. Ἀπό τό Γεράκι τήν 8ην Ἰουλίου 1825 ὁ ἀντίπαλος τοῦ Ζαχαρόπουλου Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος πληροφορεῖ τό Ὑπουργεῖον Πολέμου περί τῆς ἀπροθυμίας τῶν κατοίκων νά ἐκστρατεύσουν ὑπό τήν ὁδηγίαν του όχι ὅπου ὥριζε ἡ Διοίκησις, ἀλλά ὅπου ἤθελε ὁ καθένας καί μάλιστα προσωρινῶς, ὥστε νά μποροῦν νά ἐπιστρέφουν ἀνεμποδίστως καθώς καί προλαβόντως τό ἔκαμαν, ὁμιλεῖ δέ καί περί τῶν θελόντων τάς διαιρέσεις μή ὑπακούοντες στίς ἐπιταγές τῆς Διοικήσεως. Ἀκολούθως σημειώνει ὅτι ὁ Δημήτριος Σάρρος, ἐνῶ διετάχθη ν’ ἀναχωρήση μέ τούς δικούς ἀπό τόν Κοσμᾶ «ἐνήργη-

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 78

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

σε μετά τῶν Κατζικαίων καί ἔφεραν τόν Θεόδωρον Ζαχαρόπουλον μέ ὀγδοήκοντα στρατιώτας ἔκαμαν καί ταμπούρια ἔχοντες σκοπόν ἐξ ἀποφάσεως νά ἀνοίξωσιν ἐμφύλιον πόλεμον…». Κατόπιν αὐτῶν ὁ ἴδιος ἀνεχώρησε στήν μονή Ἑλώνης18. Ὁ καπετάνιος Κωνσταντής Κατσίκας19 ἀπό τόν Κοσμᾶ ἦταν ἀντίπαλος τοῦ Ἀσημακόπουλου τόν ὁποῖον καί ἐφόνευσε20. Αὐτός καί ὁ Δημήτριος Σάρρος21 ἦσαν ὀπαδοί τοῦ Ζαχαρόπουλου. Καί ἀπό ἀναφοράν τοῦ Ζαχαρόπουλου πρός τόν Κολοκοτρώνη τήν 13 Ἰουλίου 1825 ἀπό τό Γεράκι γίνεται φανερόν ὅτι ὁ κόσμος δέν ἤθελε τόν Θεόδωρον Ζαχαρόπουλον ἀλλά τόν Τσόκρην. Ἄς σημειώσωμε ἐδῶ ὅτι ὁ Ζαχαρόπουλος ἦταν, ὅπως ἄλλως τε καί ὁ Τσόκρης, ἀφοσιωμένος στόν Κολοκοτρώνη, τόν ἀποκαλοῦσε πατέρα του, πρόθυμος νά ἐκτελῆ τίς διαταγές του γράφων πρός αὐτόν στίς 13 Ἰουλίου 1825 ἀπό τό Γεράκι: Πατρί τῶ ἐνδόξῳ ἀρχιστρατήγῳ Θεοδώρῳ Κολοκοτρώνῃ … εἰς Βέρβενα, προσφωνῶν αὐτόν μέ τά ἑξής «….ἀρχιστράτηγέ γονί μου, ταπεινῶς φιλῶ τό χέρι σου… . Εἰς τάς προσταγάς σου, πεδί σου», καταλήγων Θεοδωρής Ζαχαρόπουλος22. Τήν εἰκόνα τῶν βιαιοπραγιῶν τοῦ στρατηγοῦ Ζαχαρόπουλου πρός τούς κατοίκους τοῦ Κοσμᾶ προκειμένου νά ἐξουδετερώση τήν ἀντίδρασί τους στήν ἀρχηγία του μέ μελανά χρώματα μᾶς δίδει ἀνέκδοτη ἀναφορά αὐτῶν πρός τήν Διοίκησι. Ἡ ἀναφορά αὐτή, καταγγελία καλύτερα νά ὀνομάσωμε, φέρει ἡμερομηνία 30 Νοεμβρίου 1825. Εἶναι γραμμένη σέ φύλλα μεγάλων διαστάσεων σέ λογίαν γλῶσσα μέ ἐλάχιστα ὀρθοργραφικά σφάλματα. Εἶναι μακρά καί τήν ὑπογράφουν 76 κάτοικοι. Παρουσιάζει ἰδιαίτερον ἐνδιαφέρον, διότι ἀπαριθμεῖ καί ἐπιβεβαιώνει ὅλες τίς προηγούμενες καταγγελίες γιά τίς καταχρήσεις τοῦ Ζαχαρόπουλου σέ βάρος τῶν κατοίκων τοῦ Κοσμᾶ. Οἱ Κοσμῖτες ἀφοῦ στήν ἀρχή ἀναφέρονται στόν σκοπόν γιά τόν ὁποῖον ἄρχισε ὁ ἱερός Ἀγών γιά τήν ἀποτίναξι τῆς ὀθωμανικῆς τυραννίας συνεχίζουν : ….. ἀλλ’ ἐνῶ πέντε ἤδη σχεδόν ἐνιαυτούς ἀντιπαλαίομεν ἐναντίον τοῦ ἐχθροῦ ….. καί ἀγωνιζόμεθα ὅλαις δυνάμεσι……βλέπομεν μέ ἄκραν μας ἀπορίαν νά γίνωνται παρά τινων βίαι καί δυναστεῖαι ὑπερβαίνουσαι τάς προτέρας…. Ἀναφέρουν ὅτι ὁ Παναγιώτης Κατζίκας, ἰδιοτελής ὤν, προσεκάλεσε καί ἔφερε στόν Κοσμᾶ τόν παρελθόντα Αὔγουστο τόν καπετάνιον Θ. Ζαχαρόπουλο καί ἐζήτησε ἀπό τήν Διοίκησιν μέ ἀναφοράν του «δυναστικῶς ὑπογεγραμμένην» νά τόν διορίση Γενικόν ὁπλαρχηγόν τοῦ χωρίου καί τῶν ἄλλων μέ σκοπόν «τῆ δυνάμει» αὐτοῦ ὁ ἴδιος νά «πράττει ὅσα ἡ κακοβουλία του ἤθελε τόν ὑπαγορεύσει». Ἡ Διοίκησις ἀπέρριψε τήν παράλογον αἴτησι ὡς «ἀποβλέπουσα μᾶλλον εἰς ἰδιοτέλειαν καί ὄχι εἰς ἀσφάλειαν καί

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 79

φύλαξιν τῶν χωρίων». Ὁ Ζαχαρόπουλος ὅμως ὑποκινούμενος ἀπό τόν Κατζίκαν ὑποβάλλει ἐκ νέου αἴτημα νά ἔχη τήν πληρεξουσιότητα τῶν ἀρμάτων καί «δυναστικῶς καθυπέβαλε καί τό ὑπογράψαμε ὄχι ὅμως ὅλοι, ἀλλά ὅσοι ἐφοβοῦντο γιά τήν ἴδια τήν ζωήν τους». Ἀξίζει νά μεταφέρωμε ἐδῶ τά ἔργα καί ἡμέρες τοῦ Καπετάν Θ. Ζαχαρόπουλου στόν Κοσμᾶ ἀφοῦ «δυναστικῶς τήν ὑπογραφή μερικῶν κατοίκων ἐπῆρε» : Ἀφοῦ δέ ὁ Καπετάν Ζαχαρόπουλος ἔλαβε εἰς χεῖρας του τό πληρεξούσιον τοῦτο ἐνυπόγραφον μας γράμμα ἄρχισεν εὐθύς νά κάμη μυρίας ὅσας καταχρήσεις καί εἰς τό κοινόν μας γενικῶς καί μερικῶς εἰς ἕκαστον δυστυχῆ πολίτην, ἄρχισε νά ὑβρίζη, νά ἀτιμάζη, νά δέρνη, νά ἀνοίγη ὀσπίτια δυναστικῶς, νά ἁρπάζη τοῦ ἑνός τά σφακτά, τοῦ ἄλλου τό τυρί, τό κρασί, τά γεννήματα, νά θεωρῆ ὑποθέσεις, νά κρίνη καί νά ἀνακρίνη, νά λαμβάνη τό τουρκιστί ράσιμον, νά φυλακώνη, νά παιδεύη, νά τζερεμετίζη, νά κατατρέχη καί ἄλλα τοιαῦτα πάμπολλα νά μᾶς κάμνη δεινά, ὅσα δέν εἴδομεν μήτε ἐδοκιμάσαμεν ποτέ εἰς τόν καιρόν τῆς τυραννίας ἀπό τούς ἀθέους καί ἀπίστους ἀλλοεθνεῖς Τούρκους, ζητεῖ νά τόν θρέφωμεν ὁλοχρονικῶς αὐτόν τε καί τούς περί αὐτόν εὑρισκομένους καί διορίζει ἐπί κεφαλῆς μας κριτάς καί τυράννους εἰς τήν ἀπουσίαν του καί μᾶς καθυποβάλλει νά τούς πληρώνωμεν…… Τέλος οἱ κάτοικοι παρακαλοῦν τήν Διοίκησιν νά «ἐπιταχθῆ ὁ τύραννος οὗτος Ζαχαρόπουλος νά ἀναχωρήση ἀπό τόν Κοσμᾶν καί νά ἐπιστρέψη ὅσα ἥρπασε· ἀλλά καί ὁ Παν. Κατζίκας νά ἔχη τήν ἰδίαν ἀντιμετώπισι. Εἶναι φοβερά τά ὅσα τοῦ καταμαρτυροῦν ἀσφαλῶς μέ κάποια ὑπερβολή ἀποκαλοῦντες τόν στρατηγόν τύραννον καί ἀντιπατριώτην ζητοῦντες τήν εὐσπλαχνίαν τῆς Διοικήσεως. Μετά τίς ὑπογραφές ἡ σημείωσις τοῦ Γ. Γραμματέως ἀναφέρει : Τό Ὑπουργεῖον Πολέμου νά διατάξη τόν Καπ. Ζαχαρόπουλον νά παύση ἀπό τοῦ νά ἐνοχλῆ τούς κατοίκους, ὡσαύτως δέ καί ἀπό τοῦ νά εἶναι ἀρχηγός τῶν ἀρμάτων τῶν χωρίων, οἱ δέ κάτοικοι νά ἐκλέξουν ἕνα ἄξιον διά νά τούς ὁδηγῆ εἰς τά ὅπλα κατά τοῦ ἐχθροῦ. Τό Ὑπουργεῖον τοῦ Πολέμου κρίνοντας ὅτι οἱ καιροί οὐ μενετοί λόγῳ τῆς κρισιμότητος τῆς καταστάσεως (ὁ Ἰμπραήμ μέ ὁρμητήριον τήν Τρίπολι συνεχίζει τήν προέλασίν του) ἐνήργησε μέ ταχύτητα καί τήν 22αν Δεκεμβρίου διατάσσει τόν Ζαχαρόπουλον νά ἀποχωρήση ἀπό τόν Κοσμᾶν καί ἐγκρίνη τήν ἐκλογήν ἐκ μέρους τῶν κατοίκων τοῦ στρατηγοῦ Δ. Τσόκρη ὡς ἀρχηγοῦ τῶν ἀρμάτων ὅλων τῶν Λυμποχωρίων. Οἱ κάτοικοι ἀντέδρασαν ἀμέσως μέ τήν ἀπόφασι τοῦ Ὑπουργείου καί μέ ἀναφορά τους εὐχαριστοῦν τήν Διοίκησι πού ἄκουσε «τάς δικαίας αὐτῶν φωνάς καί τούς ἐλευθέρωσε

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 80

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ἀπό τά μεγάλα κακά καί τάς ἀνυποφόρους καταχρήσεις τοῦ στρατηγοῦ Ζαχαροπούλου, ὁ ὁποῖος λογίζεται ἑαυτόν ὡς ἀρχηγόν τῶν χωρίων. Δηλώνουν δέ ὅτι ἐκλέγουν ἀρχηγόν τόν στρατηγόν Δ. Τσόκρην23. Ἐπίσης τήν αὐτήν ἡμερομηνίαν οἱ κάτοικοι τοῦ Γερακίου καί Κοσμᾶ ἀποστέλλουν νέαν ἀναφοράν πρός τό Ὑπουργεῖο τοῦ Πολέμου ἐναντίον Ζαχαροπούλου, τήν ὁποίαν ὅμως δέν ὑπογράφουν πρόκριτοι τῶν ἄλλων χωρίων24. Οἱ τοπικές διενέξεις καί ἀντιδικίες μεταξύ τῶν δύο στρατηγῶν διεκδικητῶν τῶν ἀρμάτων τῶν Λυμποχωρίων συνεχίσθηκαν καί κατά τό 1826. Τόν Μάρτιο τοῦ αὐτοῦ ἔτους ὡρισμένοι ἀντιπρόσωποι τῶν 5 χωρίων ζητοῦν μέ ἔγγραφο πρός τό Ἐκτελεστικόν Σῶμα νά δοθῆ ἐντολή στόν Ζαχαρόπουλο νά εἶναι ἀρχηγός τῶν ἀρμάτων τους διαμαρτυρόμενοι κατά τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλου πού εἰσηγεῖτο ἀντίθετα καί μάλιστα ὅπως ἰσχυρίζονται αὐτός ἐπλαστογράφησε τίς ὑπογραφές τους25. Σχετικά μέ τήν συνεχιζομένη ἀπαράδεκτη τακτική τοῦ Ζαχαρόπουλου νά δημιουργῆ ταραχές καί ἀναστάτωσι στά πέντε χωριά καί κατά τό 1826 θεωροῦμε ὅτι παρουσιάζει ἐνδιαφέρον μία ἀναφορά ἀνέκδοτη τοῦ Γενικοῦ Ἀστυνόμου Πραστοῦ Παναγιώτου Ντούνια, ἡ ὁποία ἀπευθύνεται πρός τό Ὑπουργεῖον τῶν Ἐσωτερικῶν μέ ἡμερομηνία 20 Μαρτίου 1826 ἀπό τό Λεωνίδιο26. Τήν 15 Ἰανουαρίου 1825 ὁ Παν. Ντούνιας διορίζεται Γενικός Ἀστυνόμος Ἐπαρχίας Πραστοῦ27 μέ ἀπόφαση τοῦ Ἐκτελεστικοῦ (ΓΑΚ-ΜΑ, ΦΑΚ. 8/189/15-1-1821) καί ἦταν αὐτός πού κατά κυβερνητικήν ἐντολή ἐφυλάκισε στό Λεωνίδιο τήν θρυλική Μπουμπουλίνα28. Ὁ Ντούνιας καταγγέλει τόν Ζαχαρόπουλον ὅτι ἐνῶ κατ’ ἐντολήν τῆς Διοικήσεως εὑρίσκετο στό Γεράκι γιά νά διευθετῆ διαφορές μεταξύ τῶν κατοίκων τῶν 5 χωρίων ἀπέστειλε τόν γνωστόν Δημήτριον Σάρρον, ὁ ὁποῖος τόν ἀπείλησε πώς ἄν δέν φύγη ἀπό τό Γεράκι ἐντός μιᾶς ὥρας θά τοῦ κόψη τό κεφάλι. Ὁ Ἀστυνόμος βεβαίως τρομοκρατηθείς ἀναγκάσθηκε νά φύγη ἀπό τό Γεράκι, ἀλλά ὁ Σάρρος μέ τούς 20 στρατιῶτες του «κατά τήν ὀρδινίαν» τοῦ Ζαχαρόπουλου, συνεχίζει ὁ Ἀστυνόμος, ὥρμησαν εἰς τό κονάκι μου, ἐξεγύμνωσαν τούς στρατιῶτες μου, κατεξέσχισαν τά πρωτοκόλλια μου καί ἄλλα πολλά ρεζελίκια μᾶς ἔκαμαν. Ἐπίσης συνέλαβαν ἕνα στρατιώτην του, τόν ἐξαρμάτωσαν καί τόν ἐφυλάκισαν μέχρι σήμερα. Κατόπιν ὅλων αὐτῶν ὁ Ἀστυνόμος Πραστοῦ παρακαλεῖ τό Ὑπουργεῖο νά λάβη τά ἀπαραίτητα μέτρα ὥστε νά τιμωρηθοῦν γιά νά μήν «ἐπιφέρουν τά μεγαλύτερα δεινά εἰς τούς δυστυχεῖς ἐκείνους κατοίκους τῶν πέντε χωρίων…» καικαταλήγει «πρέπει να παιδευθῆ ὁ ρηθείς Δημήτριος Σάρρος καί ὁ ἀποστείλας ἐκεῖσε αὐτόν Ζα-

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 81

χαρόπουλος ὥστε νά παύση τῶν κακῶν τάς καταχρήσεις». Συμπερασματικῶς, ἐξ ὅσων ἐξετέθησαν φανερόν γίνεται ὅτι στά Λυμποχώρια στά 1825 καί 1826 ἡ ἀρχηγία τῶν κατοίκων ἐναλλάσσεται κυρίως μεταξύ Θοδωρῆ Ζαχαροπούλου καί Δημητρίου Τσόκρη. Καί οἱ δύο Κολοκοτρωνικοί, ἀφωσιωμένοι στόν Γενικόν Ἀρχηγό. Τό γεγονός αὐτό δέν ἐμπόδιζε νά ἀναπτυχθῆ μιά φοβερή ἀντιζηλία μεταξύ τους μέ ἀποτέλεσμα ὁ κόσμος τῶν 5 χωρίων νά διαιρεθῆ καί νά συνεχισθῆ σ’ αὐτά ὁ τραγικός ἐμφύλιος τῶν προηγουμένων ἐτῶν. Στήν διαμάχη αὐτή καί ὁ συμπαθῶν πρός τήν Κυβέρνησιν Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος παρασύρεται. Δολοφονεῖται, ὅμως ὡς ἀνεφέρθη ἀπό τόν Κωνσταντήν Κατζίκα. Δέν ἔχομε μαρτυρίες ὅτι καί ὁ Τσόκρης προέβαινε σέ βιαιοπραγίες κατά τῶν ἀντιτιθεμένων πρός αὐτόν κατοίκων. Τήν εἰκόνα όμως τοῦ στρατηγοῦ Ζαχαρόπουλου, ὁ ὁποῖος ἐπέδειξε γενναιότητα στίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις κατά τοῦ Ἰμπραήμ ἐκτελῶν προθύμως τίς διαταγές τοῦ Κολοκοτρώνη, ἀμαυρώνουν οἱ ἐνέργειές του στά Λυμποχώρια γιά ν’ ἀναγκάση τούς κατοίκους νά ἀναγνωρίζουν ἤ νά ζητοῦν αὐτόν ὡς ἀρχηγόν τους. Ἀς μήν παραλείψωμε νά σημειώσωμε καί τό γεγονός, τό ὁποῖον εἶναι ἄκρως χαρακτηριστικό τῆς νοοτροπίας καί τοῦ χαρακτῆρος τοῦ Θ. Ζαχαρόπουλου, ὅτι δηλαδή ἐζήτησε ἀπό τήν Διοίκησι χρήματα γιά τήν πληρωμή τῶν στρατιωτῶν του ὅταν ἐξεστράτευσε στίς Σπέτσες ἐνῶ τά εἶχε ἤδη πληρωθῆ ἀπό τούς κατοίκους29. Στά ἐκδιδόμενα ἐν συνεχείᾳ δύο ἔγγραφα ἀποκαθίσταται ἡ ὀρθογραφία καί ἡ στίξις. Οἱ ὑπογραφές τῶν κατοίκων παρατίθενται ὡς ἔχουν, ἐνδεικτικόν τῶν γραμματικῶν τους γνώσεων. Τονίζομε δέ ὅτι τά ὀνόματα τῶν κατοίκων πού ὑπογράφουν τά ἔγγραφα δημιουργοῦν ἕνα ἐνδιαφέροντα κατάλογον αὐτῶν.

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 82

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΩΝ 1 Ἡ ἀναφορά τῶν κατοίκων τοῦ Κοσμᾶ εἶναι γραμμένη σέ ένα μεγάλο φύλλον χάρτου διαστάσεων 0,33 (πλάτος) Χ 0,45 (μῆκος)μ., φέρει δε ἡμερομηνία 30 Νοεμβρίου 1825 ἀπό τόν Κοσμᾶ. Τό ἔγγραφον ἀνήκει στό Ἱστορικόν Ἀρχεῖον τῆς Δημοσίας Βιβλιοθήκης Δημητσάνας και προέρχεται ἀπό ἀρχεῖον τῶν ΓΑΚ χωρίς καμμίαν ἔνδειξιν.

Σεβαστή Διοίκησις Ὁ μόνος σκοπός διά τόν ὁποῖον ἐλάβομεν εἰς χεῖρας τά ὅπλα καί ἐμβήκαμεν εἰς τόν ἱερόν τοῦτον ἀγῶνα δέν ἀποβλέπει ἀναντιρρήτως εἰς ἄλλο μή ἐκ τό νά ἀποτινάξουν τῆς Ἑλλάδος τά τέκνα ἀπό τόν τράχηλόν τους τό δυσβάστακτον τῆς ὀθωμανικῆς τυραννίας ζυγόν καί νά ὑπερασπισθοῦν τά ἱερά δικαιώματα τῆς πο λιτικῆς των ὑπάρξεως· ἀλλ’ ἐνῶ πέντε ἤδη σχεδόν ἐνιαυτούς ἀντιπαλαίομεν ἐναντίον τοῦ ἐχθρού περί τοῦ ἱεροῦ τούτου σκοπουμένου καί τόν ἅπαντα περί αὐτοῦ ποιούμεθα λόγον καί ἀγωνιζόμεθα ὅλαις δυνάμεσι· ἐκ τοῦ ἐναντίου βλέπομεν μἐ ἄκραν μας ἀπορίαν νά γίνω-

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 83

νται παρά τινων βίαι καί δυναστεῖοι ὑπερβαίνουσαι τάς προτέρας· ἐγχώριος Παναγιώτης Κάτζικας ὀνομαζόμενος, ἰδιοτελής ὤν καί καθημερινῶς καταταράττων τήν γεν. ἡσυχίαν καί εὐταξίαν τοῦ χωρίου μας δι’ ἴδιου αὐτοῦ τέλος προσκαλέσας ἔφερεν εἰς τό χωρίον μας κατά τόν παρελθόντα Αὔγουστον τόν Κ. Θ. Ζαχαρόπουλον τόν ὁποῖον καί ἀνέφερε εἰς τήν Σ. Διοίκησιν μέ ἀναφοράν του δυναστικῶς ὑπογεγραμμένην νά διορισθῆ παρ’ αὐτῆς Γεν. ὁπλαρχηγός τοῦ χωρίου μας καί τῶν λοιπῶν ἐπί σκοπῶ τῆ δυνάμει αὐτοῦ νά πράττη ὅσα ἡ κακοβουλία του ἤθελε τόν ὑπαγορεύσει. Ἄλλ’ ἐπειδή ἡ Σ. Διοίκησις ἀπέβαλε τήν παράλογον αἴτησιν γνωρίσασα ὅτι τό τοιοῦτον ἀποβλέπει μᾶλλον εἰς ἰδιοτέλειαν καί ὄχι εἰς ἀσφάλειαν καί φύλαξιν τῶν χωρίων. Ὁ Κ. Ζαχαρόπουλος ὁδηγούμενος αὖθις παρά τοῦ ρηθέντος Κατζίκα ἔκαμε ἕτερον γράμμα διαλαμβάνον νά ἔχη τήν πληρεξουσιότητα τῶν ἀρμάτων μας καί δυναστικῶς μᾶς καθυπέβαλε καί τό ὑπογράψαμεν ὄχι ὅμως ὅλοι, ἀλλ’ ὅσοι δέν ἠδύναντο νά τ’ ἀποφύγουν φοβούμενοι καί τήν ἰδίαν των ζωήν. Ἀφοῦ δέ ὁ Κ. Ζαχαρόπουλος ἔλαβεν εἰς χεῖρας του τό πληρεξούσιον τοῦτο ἐνυπόγραφόν μας γράμμα ἄρχοσεν εὐθύς νά κάμη μυρίας ὅσας καταχρήσεις καί εἰς τό κοινόν μας γενικῶς καί μερικῶς εἰς ἕκαστον δυστυχῆ πολίτην, ἄρχισε νά ὑβρίζη, νά ἀτιμάζη, νά δέρνη, νά ἀνοίγη ὀσπίτια δυναστικῶς, νά ἁρπάζη τοῦ ἑνός τά σφακτά, τοῦ ἄλλου τό τυρί, τό κρασί, τά γεννήματα, νά θεωρῆ ὑποθέσεις, νά κρίνη καί νά ἀνακρίνη, νά λαμβάνη τό τουρκιστί ράσιμον, νά φυλακώνη, νά παιδεύη, νά τζερεμετίζη νά κατατρέχη καί ἄλλα τοιαῦτα πάμπολλα νά μᾶς κάμνη δεινά, ὅσα δέν εἴδομεν μήτε ἐδοκιμάσαμεν ποτέ εἰς τόν καιρόν τῆς τυραννίας ἀπό τούς ἀθέους καί ἀπίστους ἀλλοεθνεῖς Τούρκους, ζητεῖ νά τόν θρέφωμεν ὁλοχρονικῶς αὐτόν τε καί τούς περί αὐτόν εὑρισκομένους…………… ………………………………… καί διορίζει ἐπί κεφαλῆς μας κριτάς καί τυράννους εἰς τήν ἀπουσίαν του καί μᾶς καθυποβάλει νά τούς πληρώνωμεν, δέν ἔφθασε ἄχρι μέχρι τοῦδε, ἀλλά τελευταίως κατ’ αὐτάς μᾶς καθυπέβαλε νά τοῦ μετρήσωμεν προσδιωρισμένην ποσότητα τινα χρημάτων πρός στρατολογίαν του, ἐπί προφάσει ὅτι ἡ Σ. Διοίκησις τόν ἐδιώρισε νά στρατολογήση καί νά ἀπέλθη εἰς τό Γεν. στρατόπεδον, μ’ ἕνα λόγον αὐτός, Σεβαστοί Διοικηταί, σκοπεύει καί νά μᾶς καταστήση σκλάβους του διά νά μᾶς ἀφανίση ἀπό τό πρόσωπον τῆς γῆς, δέν μᾶς ἔμεινε πλέον τίποτε ἄλλο παρά μόνον

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 84

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

καί μόνον μία ζωή δυστυχισμένη καί ἀντί αὐτῆς θάνατος εἰς ἡμᾶς εἶναι ἑκατοντάκις τιμιώτερος καί πολύτιμος, ὀσπίτια δέν ἐξουσιάζομεν, ὑποστατικά μας καί πράγματά μας δέν ὁρίζομεν, ἀλλά τά πάντα μας ἐξήρτηνται ἀπό τήν δυναστικήν αὐτοῦ μάχαιραν, τήν ὁποίαν πάντοτε δεικνύει εἰς ἡμᾶς πρός ἀπειλήν καί φόβον μας. Τοιαύτη εἶναι ἡ ἀθλία καί τραγική μας κατάστασις, Σεβαστοί Διοικηταί, καί τοιαῦτα ἀπαρηγόρητα δοκιμάζομεν κακά, τά ὁποῖα πλέον μή δυνάμενοι νά ὑποφέρωμεν προστρέχομεν εἰς τήν ὑπεράσπισιν τῆς παρούσης ταπεινῆς μας ἀναφορᾶς παρακαλοῦμεν θερμῶς νά μᾶς εὐσπλαχνισθῆ καί νά μᾶς περιθάλψη ὡς γνήσιά της τέκνα ὑπό τήν σκιάν τοῦ ἐλέους καί τῆς κηδεμονίας της ἀπαλλάττουσά μας ἀπό τά ὁποῖα δοκιμάζομεν ἀνυπόφορα δεινά καί παρά τοῦ ἐγχωρίου μας Παναγιώτου Κατζίκα καί παρά τοῦ Κ. Θ. Ζαχαροπούλου, ὅλη ἡ μόνη μας ἑλπίς εἶναι εἰς τήν εὐσπλαχνίαν καί προστασίαν σας καί ἀν δέν ἀξιωθῶμεν τάχιστα, βέβαιοι εἴμεθα χαμένοι, Διά τοῦτο καί αὖθις ἄναφερόμενοι παρακαλοῦμεν θερμότατα νά ἐπιταχθῆ ὁ τύραννος οὗτος Ζαχαρόπουλος νά ἀναχωρήση ἀπό τό χωρίον μας ἐπιστρέφοντας τά ὅσα ἥρπασε, τόν δέ Κατζίκαν, ὅστις μᾶς ἐπέφερε τοῦτον τόν ἀφανισμόν καί μᾶς καταταράττει ἐν γένει τήν ἡσυχίαν καί εὐταξίαν τοῦ χωρίου, τόν ἀναφέρομεν καί αὐτόν διά νά γένη ἡ πρός τούς τοιούτους ἀντιπατριώτας ἀνάλογος ἀνταμοιβή νά σωφρονίζωνται καί οἱ λοιποί. Μήν ἀμφιβάλλοντες ὁλοτελῶς ὅτι ἡ δέησίς μας θέλει εἰσακουσθῆ ὡς δικαία, μένομεν μ’ ὅλον τόν βαθύτατον σέβας. 1825 Νοεμβρίου 30 Ἐν Κοσμᾶ γιανις ϛργγελος θανάσης ρηγας κοϛαντις σαρος του δημητράκη γιανακης σαρος διμητράκις περόνης χρηϛος ϛαθης γεργακης κονομος πανος αργιρης γιαννης του παπανηκολη

σοτηρος τζουκος δημητρακης μπαλης νηκολας ηκονόμου παναγοτης χρισηκος θοοδωρακις τζολομιτις αναγνοϛίς σακελαρις κοϛαντις σάρος γηοργάκις αντζακλης κονϛαντις θεοδοροπουλος γηανης ϛαβρος

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 85

κοσταντίς σακελαρις παναγιοτης τζολομητης αναγνοϛις του παπα δημητρις ληβανός θεοδορακης ρηγας …………………. σαρος αναγνοϛης σιμακης χρίϛος βρετός χρηϛο χαλικης …………………………….. γαλανης θεοδορις πανοθεοδορις γιανης τζολομητης ………….. τζαμαλης χαριλας τζολομιτης γιοργακις νικολου τραιφορου νηκόλος τζοβάνης διμιτρις πιλουρας λιναρδος ρορης νικολος ρορης διμιτράκις σιμακόπουλλος …………… τζουκος πακου κονομος παναγηοτης σκουφακις γιοργακις τζιμπης γιοργακης τραιφορος ϛρατικις κατζουρακης πανο παπαγιανης διμιτρακις λουβρος κοϛαντις κοκινης κοϛα μιχος γιοργακις πηλερις

γηανακης τζοβανης πανος κοτζας γηοργις τζολομητις πααγιοτις καρκας παναγιοτις γηδαρις αντονης ταμπακις γιοργακης μασοκοϛας ……………….. σαρος χρηϛος θανασακης διμιτρακης κοντζακλης γιανης κοντζακλης διμιτρις λουκης χρηϛος βλαχος ζαχαριας τζολομιτις γιοργακις νικολου τραιφορου νηκόλος τζοβάνης διμιτρις πιλουρας πανοκατζουλις του γιόργακη διμιτραλις ϛαθις πανος πουλακος γιοργακης πηλαρις γηανακις τζοβανης πανος κοτζας διμιτρις γερπζας (;) διμιτρις κοντογιανης παναγιοτις κοηνης χρηϛος γιδαρης πανο πηλούρας γιοργακις νηκια του διμιτρι δημιτρις λουκις χρηϛος βλαχος

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 86

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

(πίσω) 3326 Κάτοικοι τοῦ χωρίου Κοσμᾶ Διευθύνεται πρός τό Ὑπουργεῖον τοῦ Πολέμου, διά νά διατάξη τόν Καπ. Ζαχαρόπουλον νά παύση ἀπό τοῦ νά ἐνοχλῆ τούς κατοίκους, ὡσαύτως δέ καί ἀπό τοῦ νά εἶναι ἀρχηγός τῶν ἀρμάτων τῶν διαλαμβανομένων χωρίων …….. δέ οἱ κάτοικοι θέλουν ……… ἐκλέξουν αὐτά τά χωρία ἕνα ἄξιον διά νά τούς ὁδηγῆ εἰς τά ὅπλα κατά τοῦ ἐχθροῦ. καί νά ἀναφέρη ἑπομένως τό Ὑπουργεῖον 11 Δεκεμ(βρίου) 1825 Ἐν Ναυπλίῳ Ὁ Γεν Γραμματεύς ἀντ’ αὐτοῦ Γ. Πραΐδης 13 10 βρίου 1825 ἐνεργ. Ἀρ. 14842 Πρός τόν Στρ. Θ. Ζαχαρόπουλον

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 87

2 Τό ἔγγραφον τοῦ Γεν. Ἀστυνόμου Πραστοῦ Παναγιώτη Ντούνια μέ ἡμερομηνίαν 20 Μαρτίου 1826 ἀπό τό Λεωνίδιον προέρχεται ἀπό τά ΓΑΚ/ΜΕ φάκ. 90/20-3-1826. Ὁ ἀναφερόμενος εἰς αὐτό Δημήτριος Σάρρος, οπλαρχηγός, ἀρχικῶς ὑπηρετοῦσε ὑπό τίς ὁδηγίες τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλου καί τοῦ ἀδελφοῦ του οπλαρχηγού Δημήτρη, ἀλλά τό 1825 προσεχώρησε στό στρατόπεδο τοῦ Θ. Ζαχαρόπουλου γενόμενος κατά πάντα ὄργανό του. (Βλ. Τ σ ο λ ο μ ή τ η Δ η μ ή τ ρ η Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σ. 281). Πρόσωρινή Διοίκησις τῆς Ἑλλάδος Πρός τό ἔξοχον Ὑπουργεῖον τῶν Ἐσωτερικῶν Ἡ Γεν. Ἀστυμονία Πραστοῦ Κατά τήν 3632 διαταγήν τοῦ ἐξόχου Ὑπουργείου πρός ἐμέ ἀπῆλθον εἰς τά πέντε χωρία ὅπου διατρίβων ἐθεώρουν τάς μεταξύ διαφοράς τῶν ἐκεῖ πολιτῶν, τήν προλαβοῦσαν ἐνφανιστείς εἰς Γεράκι κάποιος Δημήτριος ὀνομαζόμενος Σάρος, μέ εἴκοσι περίπου στρατιῶτες μέ λέγει ὅτι νά ἀναχωρήσω ἐκεῖθεν μεταξύ εἰς μία νώραν εἰδεμή κατά τήν ὀρδινίαν τοῦ στρατηγποῦ Θ. Χαζαροπούλου πρός αὐτόν θέλει μοῦ κόψει τό κεφάλι· ἐγώ τοῦτο βλέπων ἐπροσπάθησα νά φυλάξω τήν ζωήν μου καί τόν εἶπα ὅτι ἀναχωρῶ ἄλλ’ ἐν τῶ διαστήματι αὐτό προμήσαντες (;) εἰς τό κονάκι μου ἐξεγύμνωσαν τούς στρατιῶτες μου, καταξέσχισαν τά πρωτοκόλλια μου καί ἄλλα πολλά ρεζελίκια μᾶς ἔκαμαν, εἰδαμε δέ τόν ἕνα στρατιώτην μου Γερακίτην ὄντα ἀφοῦ τόν ἐξαρμάτωσαν τόν ἐφυλάκωσαν καί ἑως τοῦδε ἀκόμη εἶναι φυλακωμένος· ἐγώ ἀνεχώρησα καί ἦλθον ἐνταῦθα ἀναφερόμενος βάλλω ὅλα ταῦτα ὑπόψιν τοῦ ἐξόχου Ὑπουργείου διά νά ἀναφερθῆ ὅπου ἀνήκει ὁποῦ ὥστε νά γένη ἡ ἀπαιτουμένη πρός τούς τοιούτους παιδεία, διότι ἀπαίδευτοι μείναντες ἔχουν νά ἐπιφέρουν τά μεγαλύτερα δεινά εἰς τούς δυστυχεῖς ἐκείνιυς κατοίκους τῶν πέντε χωρίων καί νά μήν ἀφήσουν ἄνθρωπον ἀτιμώρητον. Ἔξοχον Ὑπουργεῖον δέν περιττολογῶ τά καμώματά των ἐνῶ εἶναι τόσον μεγάλα ὥσθε ἀνέβησαν καί εἰς αὐτόν τόν οὐρανόν καί εἰσηκούσθησαν καί εἰς τά ὦτα τοῦ Θεοῦ. Ἡ Σεβαστή Διοίκησις δέν πρέπει νά παραβλέψῃ τά τοιαύτα οὔτε τήν περιφρόνησιν εἰς ἐμᾶς τῶν ἀχρείων ληστῶν ἐκείνων οὔτε τήν ζημίαν τῶν στρατιωτῶν μου τό νά χάσουσι τά ἄρματά των καί εἷς

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 88

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ἐξ αὐτῶν νά εὑρίσκεται εἰς δεσμά παιδευόμενος καί τιμωρούμενος, ἀλλά νά ἐνεργήση ὅ,τι δίκαιον ἀπαιτεῖται ἀπό τούς νόμους εἰς αὐτους, ἀν δέ τό ἐναντίον ὁ εἷς στρατιώτης μου Πραστιώτης ὤν ποτέ δέν θέλει ὑποφέρει τήν περιφρόνησιν καί νά τόν λείπουνται τά ἄρματά του ἀλλά μέ ἄλλους ἀπ’ ἐδώ φίλους του καί συγγενεῖς ἑνωθείς θέλει ζητήση ἐκδίκησιν κατ’ αὐτῶν. Ὅθεν διά νά μήν ἀκολουθήση κανένα ἀπευκταῖον παρακαλῶ νά γένη εἰς τοῦτο ἡ ἀπαιτουμένη πρόνοια παρά τῆς Σεβαστῆς Διοικήσεως, ὥσθε νά παύση τῶν κακῶν τάς καταχρήσεις νά παιδευθῆ ὁ ρηθείς Δημήτριος Σάρος καί ὁ ἀποστείλας ἐκεῖσε αὐτόν Ζαχαρόπουλος. Μένω μέ ὅλον τό ἀνῆκον σέβας τῆ 20 Μαρτίου 1826 Λεωνίδι Ὁ Γεν. Ἀστυνόμος Πραστοῦ Παναγιώτης Ντούνιας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Περί τοῦ χωρίου Κοσμᾶς βλ. προπάντων τά Χρονικά τοῦ Κοσμᾶ (Κυνουρίας), Ἀθῆναι 1971 (ἐκδίδονται ὑπό Ἐπιτροπῆς), κυρίως σσ. 21 - 27. 2 Γιά τό Παλαιοχώρι καί Ἅγιον Βασίλειον βλ. Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., «Ἀναφορά στά μνημεῖα τῆς Τσακωνιᾶς», Χρονικά τῶν Τσακώνων, τ. ΙΣΤ΄, Ἀθήνα 2002, σσ. 21, 32. Μητρ. Παπαδοπούλου Ἀλεξάνδρου, Ἱστορία τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, τ. Β΄, Ἀθῆναι 2002, σ. 358. Γιά τό Παλιοχώρι, τήν πρωτεύουσα τοῦ Δήμου τῆς ἀρχαίας Γλυππίας, κυρίως βλ. Οἰκονόμου Κλεάνθους Μ. – Βαγενᾶ Θάνου Κ., Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Ἀθήνα 1949, σ. 127. Κοτσώνη Κωνσταντίνου Λ., Πρώτη εἰσβολή τοῦ Ἰμπραήμ εἰς Λακωνίαν, ἐν Αθήναις 1977, σ. 143 (ἀνάτυπον ἐκ τῶν «Λακωνικῶν Σπουδῶν», τ. Γ΄ σσ. 111-184). 3

Γιά τό Γεράκι βλ. τήν ἐξαιρετική μονογραφία τοῦ Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, Ἀθῆναι 1982, σσ. 280, 378, 382. Κοτσώνη Κωνσταντίνου Λ., Πρώτη εἰσβολή τοῦ Ἰμπραήμ εἰς Λακωνίαν, ἐν Ἀθήναις 1977, σ. 143 ὅπου καί βιβλιογραφία (ἀνάτυπον ἐκ τῶν «Λακωνικῶν Σπουδῶν», τ. Γ΄). 4 Περί τῆς Γλυππίας βλ. Ρωμαίου Κ. Δ., «Ἀρχαιολογία σχετική μέ τό Παλιοχώρι», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 8-10. 5

Ὁ πρῶτος ὑπασπιστής τοῦ Θ. Κολοκοτρώνη Φωτάκος στἀ Ἀπομνημονεύματά του ἀναφέρει ὅτι τά Ὀλυμποχώρια καί ἄλλα χωρία ὁμοῦ ὅλα ἦσαν τῆς ἐπαρχίας τοῦ Ἄργους. Ἐπίσης παλαιόθεν τό χωρίον Κοσμᾶς ὡς καί τά λοιπά ἐκεῖ χωρία ἀνῆκον εἰς τήν ἐπαρχίαν τοῦ Ἄργους, οἱ δέ στρατιῶται καί οἱ καπεταναῖοι ἤρχοντο καί ἑνοῦντο μέ τούς Ἀργείους

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 89

εἰς τούς πολέμους. Χρυσανθοπούλου ἤ Φωτάκου Φωτίου, Ἀπομνημονεύματα περί τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τ. Α΄, Ἀθῆναι 1974, σσ. 136, 283 (φωτοτυπική ἐπανέκδοσις Ἑταιρείας Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν. Ἐπιμέλεια – Εἰσαγωγή – Εὑρετήριον Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου). Βλ. καί Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, ἔνθ’ ἄνωτ., σσ. 280, 378, 382. Βαγενᾶ Θάνου Κ., «Τό Παλιοχώρι στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 58-59. Τοῦ αὐτοῦ, «Ἀπό τήν ἱστορία τοῦ Παλιοχωρίου», ἔνθ’ ἄνωτ., σσ. 24-27. 6

Περί τοῦ στρατηγοῦ Δημητρίου Τσόκρη βλ. Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου – Κων. Λ. Κοτσώνη, «Ἀργολικόν Ἱστορικόν Ἀρχεῖον», Πελοποννησιακά, τ. Κ΄, Ἀθῆναι 1974, κυρίως σσ. 1-41 (ἔκδοσις τοῦ Ἀρχείου Τσόκρη), ὅπου καί πλουσία βιβλιογραφία. 7

Ὁ καπετάν Θεόδωρος Ζαχαρόπουλος, γιός τοῦ καπετάν Ζαχαριᾶ Μπαρμπιτσιώτη, ἔλαβε μέρος σέ ἀρκετές πολεμικές ἐπιχειρήσεις κατά τήν διάρκεια τῆς Ἐπαναστάσεως καί διεκρίθη. Ἦταν γαμπρός τοῦ Νικηταρᾶ, δέν ἦταν ὅμως μέ τό μέρος τοῦ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη ἐξ ἀρχῆς παρά μόνον ἀφωσιώθηκε σ’ αὐτόν μετά τήν ἀποφυλάκισιν τοῦ Γέρου ἀπό τήν Ὕδρα ὅπου ἐκρατεῖτο, ὁπότε ἀνέλαβε καί πάλι τήν ἀρχηγία τοῦ ἀγῶνος ἐναντίον τοῦ Ἰμπραήμ. Ἐπανειλημμένως διεξεδίκησε τήν ἀρχηγία τῶν ὅπλων τῶν Λυμποχωρίων ἀντιδικῶν πρός τόν στρατηγόν Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλον καί τόν Ἀργεῖον Δημήτριον Τσόκρην. Ἡ ἀντιδικία καί ἀντιζηλία αὐτοῦ πρός τούς δύο αυτούς σπουδαίους καπετάνιους ἔγινε πρόξενος, ὅπως θά δοῦμε ἐν συνεχείᾳ, πολλῶν δεινῶν καί «ἀφορήτων καταχρήσεων» στούς κατοίκους τῶν Κάτω χωρίων τῆς ἐπαρχίας Ἄργους. Ἀπέθανε τό 1836 στό Ἄργος. Ὁ Φωτάκος ἀναφέρει ὅτι ὁ θάνατος τοῦ Θ. Ζαχαρόπουλου εἶναι παράξενος… Ἀρρώστησεν εἰς Ἄργος, ὁ ἰατρός διέταξε νά τόν φλεβοτομήσουν καί ἐνω τό αἶμα ἔρρεεν ἀπό τάς φλέβας του, αὐτός ἐπῆρε κρασί καί ἔπινε λέγων, ὅτι ὅσον αἶμα βγάζει, τόσον κρασί βάζει εἰς τόν τόπον του, καί οὔτως ἀπέθανε. Χρυσανθοπούλου ἤ Φωτάκου Φωτίου, Ἀπομνημονεύματα περί τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τ. Α΄, Ἀθῆναι 1974, σ. 501. Φωτοτυπική ἐπανέκδοσις Ἑταιρείας Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν. Ἐπιμέλεια – Εἰσαγωγή – Εὑρετήριον Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου. Ὁ Φωτάκος ἐπίσης ἀναφέρει καί τό γεγονός τῆς ἀρπαγῆς ἀπό τόν στρατηγό Ζαχαρόπουλον τῶν ἀρχείων τῶν βουλευτῶν καί τῆς παραδόσεως αὐτῶν στούς βουλευτάς πού ἤθελαν νά χωρισθοῦν ἀπό τό κύριον σῶμα τοῦ Βουλευτικοῦ μέ ἀποτέλεσμα νά δημιουργήσουν νέον Βουλευτικό στό Κρανίδι (Σεπτέμβριος 1823, ἐποχή τοῦ τρομεροῦ πρώτου ἐμφυλίου). Φωτάκου, ἐνθ’ ἀνωτ., σσ. 500-501. Βλ. καί Οἰκονόμου Μιχαήλ, Ἱστορικά τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας ἤ Ὁ ἱερός τῶν Ἑλλήνων Ἀγών, Ἀθῆναι 1976, σ. 427. Φωτομηχανική ἐπανέκδοσις Δημοσίας Βιβλιοθήκης Δημητσάνης. Ἐπιμέλεια – Εἰσαγωγή – Εὑρετήριον Ἰω. Γιανναροπούλου - Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου. Τό ἀνώτερο περιστατικόν τῆς ἀρπαγῆς τῶν ἀρχείων διά μακρόν ἀφηγεῖται καί ἀπό τήν δική του σκοπιά ὁ Κανέλλος Δεληγιάννης, Ἀπομνημονεύματα, τ. Β΄, σσ. 150-151 (σειρά ἐκδ. Οἴκου Γ. Τσουκαλᾶ). Πλείονα περί τοῦ καπετάν Θ. Ζαχαρόπουλου βλ. Ματθαίου Νίκου Δ., Ὁ πρωτοκλέφτης Ζαχαριᾶς, ἡ ἐποχή του καί τό 21. Ἡ γενέτειρά του Μπαρμπίτσα καί τά γύρω χωριά, Ἀθήνα 1998, σσ. 575-580. Ἐπίσης γιά τήν ἀντιδικία του περί τήν ἀρχηγία τῶν ἀρμάτων τῶν Ὀλυμποχωρίων μέ τόν Κοσμίτη ὁπλαρχηγό Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλο καί Δημήτρη Τσόκρη βλ. καί Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σσ. 62, 165 κἑξ., 173-177, 189 κἑξ. 8

Γιά τόν καπετάν Ζαχαριά Μπαρμπιτσιώτη καί τά παιδιά του Σωτήριο, Ἀνδρέα καί Θεοδώρο βλ. Ματθαίου Νίκου Δ., Ὁ πρωτοκλέφτης Ζαχαριᾶς, ἡ ἐποχή του καί τό 21. Ἡ

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 90

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

γενέτειρά του Μπαρμπίτσα καί τά γύρω χωριά, Ἀθήνα 1998, κυρίως στίς σσ. 130-133, 149 κἑξ., 562-563, 574 κἑξ. Ἐπίσης βλ. καί Καργάκου Σαράντου, Ζαχαριᾶς Μπαρμπιτσιώτης - Ὁ δάσκαλος τῆς κλεφτουριᾶς. Θρύλος καί πραγματικότητα, Ἀθήνα 1998. 9

Ὁ χιλίαρχος Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος ἦταν γιός τοῦ φιλικοῦ δημογέροντος τοῦ Κοσμᾶ Γιαννάκη Ἀσημάκη, ὁ ὁποῖος ἐβρῆκε τραγικό θάνατο (ἀπεκεφαλίσθη) ἐξω ἀπό τίς φυλακές τῆς Τριπολιτσᾶς στίς 13 Ἀπριλίου 1821. Περί αὐτοῦ κυρίως βλ. Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ὁ Δημογέροντας Γιαννάκης Ἀσημάκης, Ἀθήνα 1976. Ἐπίσης καί τοῦ αὐτοῦ, Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σσ. 97-116 καί 117 κἑξ. Ὁ Ἀναγνώστης Ἀσημακόπουλος ἔλαβε μέρος σέ πολλές μάχες ἐπί κεφαλῆς δικοῦ του στρατιωτικοῦ σώματος ἐκ διακοσίων περίπου στρατιωτῶν, ὑπῆρξε δέ τό κεντρικόν πρόσωπο ἀντιδικίας καί ἀντιζηλίας γιά τήν διεκδίκησι τῆς ἀρχηγίας τῶν ὄπλων τῶν Ὀλυμποχωρίων μέ τόν Θ. Ζαχαρόπουλον. Ἀπέθανε περί τό τέλος τοῦ 1825. Βλ. Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 143 κἑξ., 159 κἑξ., 167 κἑξ. 10

Ἐνδεικτικῶς βλ. ἀναφορά σχετική τῶν κατοίκων τοῦ Κοσμᾶ πρός τό Ὑπουργεῖον Πολέμου τῆς 10-1-1825. Βαγενᾶ Θάνου, Καπετάν – Γεωργάκης Μανωλάκης ἤ Μιχαλάκης. Ὁ πρῶτος Καπετάνιος τῶν Τσακώνων τοῦ 21, Ἀθῆναι 1973, σσ. 78-80. 11

Προχείρως βλ. Βαγενᾶ Θ., «Τό Παλιοχώρι στην Ἐπανάσταση τοῦ 1821», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Ἀθήνα 1949, σ. 57. 12

Περί τῶν κινήσεων τοῦ Αἰγυπτίου στρατάρχου μετά τήν ἀπόβασί του στή Μεθώνη πρό πάντων βλ. τήν ἐμπεριστατωμένη μελέτη τοῦ Κοτσώνη Κωνσταντίνου Λ., Πρώτη εἰσβολή τοῦ Ἰμπραήμ εἰς Λακωνίαν, ἐν Ἀθήναις 1977, σσ. 111-204 ((ἀνάτυπον ἐκ τῶν «Λακωνικῶν Σπουδῶν», τ. Γ΄ καί τῆς Μνημοσύνης τ. ΣΤ΄ ὅπου καί πλουσία βιβλβιογραφία). Πρβλ. καί Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, Ἀθῆναι 1982, σσ. 382-391. 13

Βαγενᾶ Θ., «Τό Παλιοχώρι στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Ἀθήνα 1949, σ. 58. 14

Κυρίως βλ. Κοτσώνη Κωνσταντίνου Λ., Πρώτη εἰσβολή τοῦ Ἰμπραήμ εἰς Λακωνίαν, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 144 κἑξ, 148, 173-174, 193. Κολοκοτρώνη Θεοδώρου Κ., Διήγησις Συμβάντων τῆς Ἑλληνικῆς Φυλῆς. Ἀπό τά 1770 ἕως τά 1836. Ἀθῆναι 1981, φωτομηχανική ἐπανέκδοσις (ἐκ τῆς α΄ ἐκδόσεως) Ἑταιρείας Πελοπονησιακῶν Σπουδῶν. Εἰσαγωγή – Εὑρετήριον – Ἐπιμέλεια Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου, σ. 180. 5

Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821. Ὁ Καπετάν Κωσταντής Κατσίκας, Ἀθήνα 1972, σσ. 35-37. 16 Βαγενᾶ Θ., «Τό Παλιοχώρι στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Ἀθήνα 1949, σσ. 58-59. Βλ. καί Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, σσ. 382-383. 17

Ἡ αναφορά τῶν Κοσμιτῶν πρός τό Ὑπουργεῖον Ἐσωτερικῶν, ΓΑΚ φάκ. 51/10 Ἰαν. 1825, περί τῆς ἐπικίνδυνης καταστάσεως στά Λυμποχώρια, δημοσιεύεται ὑπό τοῦ Βαγενᾶ Θάνου, Καπετάν – Γεωργάκης Μανωλάκης ἤ Μιχαλάκης. Ὁ πρῶτος Καπετάνιος τῶν Τσακώνων τοῦ 21, Ἀθῆναι 1973, σσ. 78-80. 18

Ἡ αναφορά τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλου πρός τό Ὑπουργεῖον Πολέμου, ΓΑΚ φάκ. 102, δημοσιεύεται ἀπό τόν Βαγενᾶ Θάνον, Καπετάν – Γεωργάκης Μανωλάκης ἤ Μιχαλάκης. Ὁ πρῶτος Καπετάνιος τῶν Τσακώνων τοῦ 21, Ἀθῆναι 1973, σσ. 106-108. Βλ.

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 91

καί Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, σ. 383. 19

Ὁ καπετάνιος Κωνταντής Ι. Κατσίκας ἦταν ὁ ἔμπειστος τοῦ Θ. Ζαχαρόπουλου, φέρεται δέ ὅτι ἐφόνευσε ἀντίπαλο αῦτοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλο. Ἐπικεφαλῆς στρατιωτικοῦ σώματος μέ ἄνδρες ἀπό τόν Κοσμᾶ καί τά γύρω χωριά ἔλαβε μέρος σέ πολλές μάχες κατά τήν Ἐπανάσταση καί διεκρίθη. Περί αὐτοῦ βλ. Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, τεῦχος α΄, Ἀθήνα 1972. Τοῦ αὐτοῦ, Οἱ Κοσμῖτες Ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σσ. 211 – 222, 284, 285. 20

Τό Προσωρινόν Ἐγκληματικόν Δικαστήριον τήν 7 Ἰουλίου 1826 καλεῖ τόν γενναῖον στρατηγόν Δ. Τζώκρην νά παρουσιασθῆ στό Δικαστήριον γιά νά ἐρωτηθῆ «περί τοῦ φόνου τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακοπούλου, πραχθέντος παρά τοῦ Κωσταντῆ Κατζίκα», Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου – Κων. Λ. Κοτσώνη, «Ἀργολικόν Ἱστορικόν Ἀρχεῖον», Πελοποννησιακά, τ. Κ΄, Ἀθῆναι 1974, κυρίως σ. 107. Βλ. καί Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821. Ὁ Καπετάν Κωσταντής Κατσίκας, Ἀθήνα 1972, σσ. 35-37, ὅπου ἀναφέρεται ἡ «βίαιη πράξη» κατά τῆς ζωῆς τοῦ Ἀναγνώστη Ἀσημακόπουλου τῶν Κωσταντῆ Κατζίκα, Ἀναγνώστη Ρήγα καί Γεωργίου Τζοβάνη, οἱ ὁποῖοι καί κατεδικάσθησαν ἔπειτα ἀπό τίς μαρτυρικές καταθέσεις τοῦ Δημ. Τσόκρη, Παν. Σταϊκοπούλου, Γεωργίου Σφήκα κ. ἄ. Τοῦ αὐτοῦ, Οἱ Κοσμῖτες Ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σσ. 62 -66, 211 – 222. 21

Γιά τόν Κοσμίτη ἀγωνιστή Δημήτριο Σάρρο, στόν ὁποῖον τό Ἐκτελεστικό Σῶμα τοῦ εἶχε δώσει τόν βαθμό τοῦ Ταξιάρχου καί ὁ ὁποῖος κατ’ ἐντολήν τοῦ Θ. Ζαχαροπούλου, τοῦ ὁποίου ἦταν ὀπαδός, εἶχε δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στούς κατοίκους τοῦ Κοσμᾶ καί τῶν ἄλλων Λυμποχωρίων βλ. Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 247 – 250, 281. 22

Ἱστορικόν Ἀρχεῖον Ι. Θεοφανίδου, τ. Γ΄, «Ἀρχεῖα Θεόδ. Κολοκοτρώνη», σ. 7. Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, σ. 383. 23 Βαγενᾶ Θ., «Τό Παλιοχώρι στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821», Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Ἀθήνα 1949, σσ. 59-60. Βλ. καί Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, σ. 390-391. 24

Βαγενᾶ Θ., ἔνθ’ ἀνωτ. σ. 61.

Δρεπανιᾶ Μ., «Ἀρχηγοί στήν περιοχή τοῦ Πάρνωνα», Λακωνικά, ἔτ. Γ΄ 1966, τεῦχ. 13, σσ. 20, 32. 26

Ὁμοία σχεδόν ἀναφορά κατά Δ. Σάρρου καί Θ. Ζαχαροπούλου μέ τήν αὐτήν ἡμερομηνία (20 Μαρτίου 1826) τοῦ Γεν. Ἀστυνόμου Πραστοῦ Παναγιώτη Ντούνια πρός τό Ὑπουργεῖον τῆς Ἀστυνομίας καί ὄχι Ἐσωτερικῶν δημοσιεύει ὁ Ρέππας Χρῆστος Κ., «Ἀστυνομικά τῆς ἐπαρχίας Πραστοῦ κατά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 21», Χρονικά τῶν Τσακώνων, τ. ΙΗ΄, Ἀθῆναι 2004-2005, σσ. 125-126 (Πρακτικά Ε΄ Τσακώνικου Συνεδρίου 2628 Σεπτεμβρίου 2003). 27

Ἡ Γενική Ἀστυνομία Πραστοῦ ἐμφανίζεται τό πρῶτον στίς 21 Μαΐου 1823 ὅταν διορίζεται ὁ Παῦλος Καμίνης Γενικός Ἀστυνόμος τῆς ἐπαρχίας Πραστοῦ, ὁ ὁποῖος ἀντικατεστάθη ἀμέσως ἀπό τόν Ἀνδρέα Θεργέλη καταγόμενον ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη. Ἀλλά καί αὐτός ἐπαύθη ἀπό τούς κατοίκους τοῦ Πραστοῦ, οἱ ὁποῖοι ζητοῦσαν νά ἑνωθῆ ἡ ἐπαρχία τους μέ αὐτή τοῦ Ἁγίου Πέτρου, ὅπως ἦταν «ἐκπαλαι», διό καί τόν ἀπέπεμψαν «ἠσύχως». Περί τῆς ἱστορικῆς πορείας αὐτῆς τῆς Ἀστυνομίας, ἡ ὁποία ἀπό ἔγγραφο της 1/2-9-1827 φέρεται ὡς Ἀστυνομία Πραστοῦ καί Λεωνιδίου μέ ἀστυνόμον τόν Δ. Ταγκόπουλον, βλ. Ρέππα Χρήστου Κ., «Ἀστυνομικά τῆς ἐπαρχίας Πραστοῦ κατά

75-92 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:14 μμ Page 92

ΙΩΑΝΝΑ Κ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

τήν Ἐπανάσταση τοῦ 21», Χρονικά τῶν Τσακώνων, τ. ΙΗ΄, Ἀθῆναι 2004-2005, σσ. 105-117. 28

Περί τῆς φυλακίσεως ὑπό τοῦ Ἀστυνόμου Παν. Ντούνια τῆς Μπουμπουλίνας στό Λεωνίδιο βλ. λεπτομέρειες ὑπό Ρέππα Χρήστου Κ., «Ἀστυνομικά τῆς ἐπαρχίας Πραστοῦ κατά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 21», ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 109-113, 120-123. 29

Γριτσοπούλου Τάσου Ἀθ., Ἱστορία τοῦ Γερακίου, σσ. 390-391. Βλ. καί τήν σχετικήν ἀναφορά τῶν κατοίκων τῶν Λυμποχωρίων Κοσμᾶ καί Γερακίου πρός τό Ὑπουργεῖον τοῦ Πολέμου, ὅπου μεταξύ ἄλλων γράφουν γιά τόν στρατηγό Θ. Ζαχαρόπουλον ὅτι αὐτός ζητῶν νά πληρωθῆ καί ἀπό τήν Διοίκησιν γιά τούς στρατιῶτες του πού ἐξεστράτευσαν στίς Σπέτσες γιά τήν φύλαξι τοῦ νησιοῦ (τόν Ἰούλιο 1824) «κατά τοῦτο ψεύδεται μεγάλως καί ζητεῖ νά ἀπατήση φανερά τήν Σεβαστήν Διοίκησιν» (ΓΑΚ Ὑπ. Πολέμου, φάκ. 165/22-12-1825). Τό Ὑπουργεῖον Πολέμου προκειμένου νά ἱκανοποιηθῆ τό αἴτημα τῶν κατοίκων τῶν Κάτω χωρίων τοῦ Ἄργους νά παραμείνουν «εἰς πίστωσίν των οἱ λουφέδες» πού ἐδόθησαν στόν Ζαχαρόπουλο ἀπευθύνεται στίς 4 Φεβρουαρίου 1826 στό Ὑπουργεῖον τῆς Οἰκονομίας καί ζητεῖ «νά κρατήση εἰς μεσέγγυον τά διαλαμβανόμενα γρόσια εἰς ρόγαν τῶν κατοίκων Κοσμᾶ καί Γερακίου, ἕως οὗ διαλυθῆ ἡ μετά τοῦ στρατηγοῦ Θ. Ζαχαροπούλου διαφορά των». Ἡ ἀναφορά δημοσιεύεται ὑπό τοῦ Τσολομήτη Δημήτρη Γ., Οἱ Κοσμῖτες ἀγωνιστές τοῦ 1821, Ἀθήνα 1987, σσ. 165-166.

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 93

Η ΤΑΡΑΝΤΕΛΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ

Μάρκος Δραγούμης Μουσικολόγος – Ποιητής

Η Ταραντέλα και η πρόσληψή της από τον δυτικό ρομαντισμό Στην Ιταλία από τον μεσαίωνα ως τα μέσα του 19ου αι. έκανε θραύση μια ιδιαίτερη μορφή χορευτικής μανίας, ο Ταραντισμός. Ως αιτία γι’ αυτό το φαινόμενο θεωρούνταν το τσίμπημα της αράχνης lycosa tarantula που ονομάστηκε έτσι από την περιοχή του Τάραντα, όπου ενδημεί. Το μόνο που νομιζόταν ότι μπορούσε ν’ απαλλάξει τον tarantato (έτσι αποκαλούσαν τον ασθενή) από την αδιαθεσία και μελαγχολία που προκαλούσε το τσίμπημα της αράχνης ήταν ο χορός της Ταραντέλας. Στα τέλη του 18ου αι. ο Goethe περιγράφει μια ταραντέλα που είδε στη Νεάπολη ως εξής: «Η επιτέλεση της ταραντέλας, γράφει, απαιτεί τρεις κοπέλες. Οι δυο χτυπώντας τις καστανιέτες χορεύουν, ενώ η τρίτη δεν χορεύει, αλλά κρατάει το ρυθμό με το ντέφι. Τα βήματα είναι ελεύθερα. Οι ρόλοι στο χορό δεν είναι σταθεροί, αφού κάθε τόσο η κοπέλα που παίζει το ντέφι γίνεται χορεύτρια και, από τις χορεύτριες, πότε η μία και πότε η άλλη, την αντικαθιστά στο ντέφι. Στη διασκέδαση αυτή, που κρατάει πολλές ώρες, συμμετέχουν μόνο κορίτσια». Μ’ αυτήν τη ναπολιτάνικη εκδοχή της ταραντέλας εικάζεται ότι οι γυναίκες εύρισκαν την ευκαιρία να εκφράσουν τη θηλυκότητά τους και ν’ απελευθερώσουν κατά κάποιον τρόπο τα σεξουαλικά τους απωθημένα. Στην πιο πρωτόγονη και πιο βακχική αγροτική ταραντέλα ειδικοί οργανοπαίχτες πήγαιναν στο σπίτι του tarantato σε μια προσπάθεια–μεταξύ άλλων προκαταρκτικών διαδικασιών– να βρουν ποιο από τα 12 μοτίβα που συνδέονταν με την ταραντέλα ήταν το πιο πρόσφορο για την περίπτωσή του. Στη συνέχεια ο tarantato ακούγοντας το μοτίβο που του ταίριαζε από το κατάλληλο όργανο, ταραζόταν κι άρχιζε να χορεύει έναν ξέφρενο χορό, μιμούμενος τις κινήσεις της αράχνης. Στην πορεία της η ταραντέλα γινόταν όλο και πιο γρήγορη και έντονη, ώσπου στο τέλος ο χορευτής έπεφτε εξουθενωμένος και (υποτίθεται) θεραπευμένος στο πάτωμα. Ένας πλήρης χορευτικός

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 94

ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

κύκλος συχνά κρατούσε αρκετές μέρες. Ο λαός πίστευε τόσο βαθιά στις θαυματουργικές δυνάμεις της ταραντέλας, ώστε όλες οι προσπάθειές που έγιναν από την Εκκλησία για ν’ απαγορευτεί, ατόνησαν ή αγνοήθηκαν. Διαβάζω τώρα μια ενδιαφέρουσα περικοπή από ένα βιβλίο του 1621, όπου ένας αυτόπτης μάρτυρας περιγράφει το φαινόμενο του ταραντισμού. «Οι tarantati, λέει, υποκρίνονται ότι δαγκώθηκαν από κάποια ζώα που ζουν στην περιοχή του Τάραντα κι ότι έχουν πέσει σε κατάσταση που τους καταντά σαν τρελούς. Τινάζονται και κτυπούν το κεφάλι, τρέμουν τα γόνατά τους, συχνά τραγουδούν και χορεύουν (...), τρίζουν τα δόντια και κάνουν τρελές πράξεις». Τέτοιες εκκεντρικές εκδηλώσεις ήταν π.χ. να βουτάνε σε νερά και να συμπεριφέρονται σαν πάπιες, ή να κυλιούνται στο χώμα σα να είναι επιληπτικοί. Κατά τον εθνομουσικολόγο Diego Carpitella η ταραντέλα είχε γενικότερη χρήση και χορευόταν όχι μόνο από τους ταραντάτους, αλλά γενικά από τους χωρικούς του Salento, καθώς πίστευαν ότι τους βοηθούσε στην αποτροπή των κακών που τους απειλούσαν κι ότι τους απελευθέρωνε από τη μιζέρια και τους κοινωνικούς και προσωπικούς πόνους από τους οποίους ήταν καταβεβλημένοι. Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Marius Schneider υποστηρίζει ότι η ταραντέλα κατάγεται από τους πανάρχαιους ζωώδεις χορούς στους οποίους οι συμμετέχοντες υποκρίνονταν ότι ταυτίζονται με διάφορα ζώα, μέσα στα οποία υποτίθεται ότι ενσαρκώνονταν τα πνεύματα των νεκρών, που όταν ήταν δυσαρεστημένα, προκαλούσαν στους ανθρώπους την αρρώστια και τον θάνατο. Με αυτούς τους χορούς, καταλήγει ο Schneider, γινόταν ένας εξορκισμός του κακού, ή μάλλον ένα είδος εμβολιασμού που ωφελούσε τον άρρωστο. Περίπου τα ίδια πρεσβεύει κι ο μουσικολόγος Curt Sachs που βλέπει στην ταραντέλα ένα κατάλοιπο της μεσαιωνικής χορομανίας που καταλάμβανε τους μεσαιωνικούς πληθυσμούς της Ευρώπης σε περιόδους που αποδεκατίζονταν από τις φοβερές επιδημίες της πανούκλας και της χολέρας, τους λιμούς, αλλά και τους καταστρεπτικούς και μακροχρόνιους πολέμους. Από τα μέσα του 20ου αι. η ταραντέλα ως θεραπευτικός χορός έχει πέσει σε αχρηστία και χορεύεται μόνο σε λαογραφικές εκδηλώσεις. Και τώρα, όσοι μολύνονται απ’ την αράχνη, καταφεύγουν στην βοήθεια της ιατρικής. Στη Δύση όλοι οι συνθέτες από τον μεσαίωνα ως σήμερα εμπνεύστηκαν από τη λαϊκή μουσική της εποχής τους (συχνά αδιακρίτως χώρας) και έγραψαν κομμάτια βασισμένα στους ρυθμούς και το μελωδικό της ύφος. Το φαινόμενο αυτό παρουσίασε μεγάλη έξαρση τον 19ο αι., εποχή κατά την οποία η Ευρώπη ανακαλύπτει την αξία του λαϊκού πολιτισμού και θέτει τις βάσεις

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 95

Η ΤΑΡΑΝΤΕΛΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ

της επιστήμης της λαογραφίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί μουσικοί δημιουργοί να στραφούν στη συστηματική μελέτη της λαϊκής μουσικής και να επηρεαστούν από τις μελωδίες και τους ρυθμούς της, σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα απ’ ό,τι είχε συμβεί στους προηγούμενους αιώνες. Γι’ αυτό και δύσκολα θα ξεφυλλίσουμε τον κατάλογο των έργων ενός ρομαντικού συνθέτη χωρίς να βρούμε σ’ αυτό ένα βαλς, μια πόλκα, μια μαζούρκα, μια τσάρντας, ένα τρεπάκ, μια παβάνα, ένα σαλταρέλο ή μια ταραντέλα. Από τους σημαντικούς Ιταλούς ρομαντικούς έγραψαν ταραντέλες ο Rossini κι ο Busoni. Αλλά τις περισσότερες θα τις βρούμε σε έργα Γερμανών ή Γάλλων συγχρόνων τους, ή άλλων μουσουργών από μακρινότερες χώρες όπως Ρώσων και Αμερικάνων. Εκτός από μερικά τραγούδια σε ρυθμό ταραντέλας (κλασικό παράδειγμα η καντσονέτα La Danza του Rossini), οι έντεχνες ταραντέλες γράφονται εξίσου για ένα σόλο όργανο (συνήθως πιάνο), βιολί και πιάνο και άλλους μικρούς συνδυασμούς οργάνων, ή μεγάλες ορχήστρες. Οι ταραντέλες για ορχήστρα συνήθως ανήκουν σε έργα μεγάλων διαστάσεων (όπως συμφωνίες, σουίτες και κονσέρτα) που χωρίζονται σε πολλά μέρη. Αντίθετα αυτές για πιάνο είναι συνήθως έργα αυτοτελή, και συχνά μινιατούρες. Ο πρώτος από τους εξέχοντες συνθέτες που ενσωμάτωσε το ρυθμό και το ύφος της ταραντέλας σε έργο του φαίνεται ότι είναι ο Γερμανός Carl Maria von Weber. H ταραντέλα του αποτελεί το φινάλε (4° μέρος) της 4ης Σονάτας του για πιάνο, ένα έργο του 1822. Σαν τον Weber ταραντέλες για πιάνο έγραψαν οι Mendelssohn, Chopin, Liszt, Heller, Raff,. Gottschalk, Rubinstein – για ν’ αναφέρω μόνο τα πιο σπουδαία ονόματα. Σ’ αυτή την ομάδα η ταραντέλα του Liszt ξεχωρίζει καθώς, εκτός από του ότι έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια (κρατάει περί τα εννιά λεπτά), έχει και την πιο πολύπλοκη δομή, περιέχοντας ένα εκτεταμένο εμβόλιμο επεισόδιο που δεν χρησιμοποιεί το ρυθμό της ταραντέλας. Στην πορεία της ο Liszt χρησιμοποιεί αρκετά θέματα, όλα τους όμως παράγονται από ένα βασικό μοτίβο σύμφωνα με την ιδιαίτερη τεχνοτροπία που ανέπτυξε ο Liszt για να εξασφαλίζει ενότητα σε μια πολυθεματική σύνθεση. Ο Liszt ενέταξε την ταραντέλα του στη συλλογή του «Χρόνια Προσκυνήματος» κατατάσσοντάς την στη 19η θέση ως τρίτο μέρος της υποενότητας «Venezia e Napoli» και ως ένατο της ενότητας «Ιταλία». Ωστόσο στα «Χρόνια Προσκυνήματος» το καθένα από τα 26 κομμάτια «αφηγείται» μιαν ανεξάρτητη ιστορία και μπορεί επομένως να εκτελεστεί σαν έργο αυτοτελές, ξεχωριστά από τα υπόλοιπα, ή ενδεχομένως σε μικρές ομάδες από 2-3 κομμάτια επιλεγόμενα ελεύθερα από τον σολίστα. Στις ενδιαφέρουσες ταραντέλες για λίγα όργανα ξεχωρίζει μία

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 96

ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

για βιολί και πιάνο του 1859 που ανήκει στη σουίτα ορ. 85 του γερμανοελβετού Raff (1822-1882). Το έργο διαιρείται σε έξι μέρη: Εμβατήριο - Ποιμενικό - Καβατίνα - Σκερτσίνο -Καντσόνα - Ταραντέλα. Ο Raff είναι ένας από τους ρομαντικούς συνθέτες που δοξάστηκαν στην εποχή τους, ξεχάστηκαν μετά τον θάνατό τους και που σήμερα η μουσικολογία, αναγνωρίζοντας το λάθος της, τους βγάζει από την αφάνεια. Στις ταραντέλες του Raff συγκαταλέγονται ακόμα δύο για σόλο πιάνο, καθώς και μία για ορχήστρα με την οποίαν καταλήγει ένα από τα τελευταία του έργα, η «Ιταλική Σουίτα». Η ταραντέλα του op. 85 του Raff, όπως οι περισσότερες, ακολουθεί το μέτρο των 6/8 σε τέμπο Presto. Συχνά αντί από Presto οι συνθέτες στις ταραντέλες τους υποδεικνύουν ταυτόσημες χρονικές αγωγές όπως Allegro molto, ή con brio ή vivacissimo ή σκέτα Molto vivace. 0 Weber υποδεικνύει για τη δική του ταραντέλα το μέτρο των 2/4 σε τέμπο Prestissimo. Όταν μια ταραντέλα, όπως αυτή, γράφεται σε 2/4 ή 4/4, τότε ο συνθέτης για να μας δώσει την αίσθηση του μέτρου των 6/8 (που είναι συνυφασμένος με την ταραντέλα) κινεί τη μελωδία του πάνω σε όγδοα χωρισμένα σε τρίηχα. Ορχηστρικές σελίδες που να φλερτάρουν με το ρυθμό της ταραντέλας (ή και να είναι ολοκληρωτικά ταραντέλες) θα βρούμε ορισμένα μέρη από συμφωνικά έργα, όπως π.χ.: 1. Στο 1° μέρος της Συμφωνίας με σόλο βιόλα «Ο Χάρολντ στην Ιταλία» έργ. 16 του Berlioz. 2. Στο 4° μέρος (φινάλε) της Ιταλικής Συμφωνίας αρ. 4 του Mendelssohn. Εδώ ο ρυθμός της ταραντέλας συνδυάζεται με αυτόν του saltarello. 3. Στο 4° μέρος (φινάλε) της 3ης Συμφωνίας (Symphonia Tragica) του Draeseke. Ο Γερμανός Draeseke (1835-1913) είναι ένας ακόμα ρομαντικός συνθέτης που, σαν τον Raff, βγαίνει σιγά-σιγά απ’ την αφάνεια. 4. Στο 4° μέρος (φινάλε) της συμφωνικής σουίτας «Roma» του Bizet. 5. Στις πιο γρήγορες σελίδες (σε τέμπο Presto) του έργ. 45 (Ιταλικό Καπρίτσιο) του Tchaikovsky. 6. Στο 4° μέρος (φινάλε) της Συμφωνικής Φαντασίας Aus Italien, έργ. 16 του Richard Strauss. 7. Στο φινάλε του 2ου κονσέρτου για πιάνο και ορχήστρα του Saint - Saens και, 8. Στο All‘ Italiana, προτελευταίο 4° μέρος του γιγαντιαίου και αριστουργηματικού κονσέρτου για πιάνο και ορχήστρα με χορωδιακό φινάλε του Busoni.

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 97

Η ΤΑΡΑΝΤΕΛΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ

Από τον παραπάνω κατάλογο προκύπτει ότι ο ρυθμός της ταραντέλας περιέχεται κυρίως σε έργα εμπνευσμένα από την Ιταλία, ή γραμμένα από Ιταλούς, όπως στην περίπτωση του Busoni. Εξαίρεση αποτελεί ο Draeseke που προσέφυγε στην ταραντέλα, όχι για να δώσει ιταλικό χρώμα στη συμφωνία του, αλλά γιατί ο δαιμονισμένος ρυθμός της εξυπηρετούσε την ιδιαίτερη δραματική έκφραση που ήθελε να προσδώσει στο φινάλε του.

93-98 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:28 μμ Page 98

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 99

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

Παναγιώτης Κ. Μητροπέτρος Λυκειάρχης, Φιλόλογος και Νομικός

Η ανακοίνωση αυτή αφιερώνεται στον Παναγιώτη Πιτσελά και σε όλους τους Τσάκωνες και Φιλοτσάκωνες απανταχού του κόσμου

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ Περίληψη Ο πολιτισμός των αρχαίων Σπαρτιατών είναι εν πολλοίς άγνωστος. Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία του βασιζόμενοι κυρίως στο συγγραφικό έργο του Πλάτωνα και του Πλουτάρχου, κάνοντας όμως ταυτοχρόνως και μνεία, όπου βεβαίως είναι αναγκαίο, του έργου του Θουκυδίδη και του έργου του Αριστοτέλους. Θα φανή ίσως παράξενο, αλλά τόσον ο Πλάτων διαρρήδην όσον και ο Αριστοτέλης υπαινικτικά θεωρούν ότι πατέρες της ηθικής φιλοσοφίας είναι οι Σπαρτιάτες, όπως ακριβώς της φυσικής φιλοσοφίας είναι οι Ίωνες με γενάρχη τον Θαλή τον Μιλήσιο. 1. Εισαγωγή Στον «Επιτάφιο του Περικλέους»1 , ο οποίος στην πραγματικότητα δεν είναι επιτάφιος των νεκρών του πρώτου έτους (431 / 430 π.Χ.) του πελοποννησιακού πολέμου, αλλά επιτάφιος της ηττημένης κατά το έτος 404 π.Χ. Αθήνας, υπάρχει ένας υπερβολικός ύμνος στο πολίτευμα, την παιδεία και τα έργα των Αθηναίων, εν αντιθέσει προς τα αντίστοιχα των Λακεδαιμονίων.

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 100

100

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

Το θέατρο της Αρχαίας Σπάρτης. Στο βάθος η σύγχρονη Σπάρτη και ο Ταΰγετος.

Και όσοι διδαχθήκαμε τον «Επιτάφιο» στο Σχολείο, σχηματίσαμε την πεποίθηση ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν έναν πολιτισμό κατώτερο σε πολλά σημεία από εκείνον των Αθηναίων. Αργότερα καταλάβαμε ότι ο αμερόληπτος κατά τα άλλα Θουκυδίδης στο σημείο αυτό της συγγραφής του είχε μεροληπτήσει υπέρ των Αθηναίων και κατά των Σπαρτιατών. Ας δούμε λοιπόν την πραγματικότητα για τον πολιτισμό των Σπαρτιατών, όπως αυτή προκύπτει από τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.

Ο Περικλής ο Αθηναίος.

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 101

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

101

2. Τι λέει ο Αριστοτέλης για τον Θαλή τον Μιλήσιο; Ο Αριστοτέλης τονίζει ότι ο Θαλής ο Μιλήσιος είναι αρχηγός της τοιαύτης φιλοσοφίας, δηλαδή της φυσικής φιλοσοφίας, υπονοώντας προφανώς ότι υπάρχει και μία άλλου είδους φιλοσοφία. Ποια είναι αυτή η άλλου είδους φιλοσοφία; Από το σύνολο της ελληνικής γραμματείας τεκμαίρεται ότι η υπονοούμενη φιλοσοφία είναι η βραχυλογική φιλοσοφία των Λακεδαιμονίων: «τῶν δὴ πρώτων φιλοσοφησάντων οἱ πλεῖστοι τὰς ἐν ὕλης εἴδει μόνας ᾠήθησαν ἀρχὰς εἶναι πάντων· ἐξ οὗ γὰρ ἔστιν ἅπαντα τὰ ὄντα καὶ ἐξ οὗ γίγνεται πρώτου καὶ εἰς ὃ φθείρεται τελευταῖον, τῆς μὲν οὐσίας ὑπομενούσης τοῖς δὲ πάθεσι μεταβαλλούσης, τοῦτο στοιχεῖον καὶ ταύτην ἀρχήν φασιν εἶναι τῶν ὄντων, καὶ διὰ τοῦτο οὔτε γίγνεσθαι οὐθὲν οἴονται οὔτε ἀπόλλυσθαι, ὡς τῆς τοιαύτης φύσεως ἀεὶ σωζομένης. ............................................................... ἀεὶ γὰρ εἶναί τινα φύσιν ἢ μίαν ἢ πλείους μιᾶς ἐξ ὧν γίγνεται τἆλλα σωζομένης ἐκείνης. τὸ μέντοι πλῆθος καὶ τὸ εἶδος τῆς τοιαύτης ἀρχῆς οὐ τὸ αὐτὸ πάντες λέγουσιν, ἀλλὰ Θαλῆς μὲν ὁ τῆς τοιαύτης ἀρχηγὸς φιλοσοφίας ὕδωρ φησὶν εἶναι (διὸ καὶ τὴν γῆν ἐφ’ ὕδατος ἀπεφήνατο εἶναι), λαβὼν ἴσως τὴν ὑπόληψιν ταύτην ἐκ τοῦ πάντων ὁρᾶν τὴν τροφὴν ὑγρὰν οὖσαν καὶ αὐτὸ τὸ θερμὸν ἐκ τούτου γιγνόμενον καὶ τούτῳ ζῶν (τὸ δ’ ἐξ οὗ γίγνεται, τοῦτ’ ἐστὶν ἀρχὴ πάντων) -διὰ τε δὴ τοῦτο τὴν ὑπόληψιν λαβὼν ταύτην καὶ διὰ τὸ πάντων τὰ σπέρματα τὴν φύσιν ὑγρὰν ἔχειν, τὸ δ’ ὕδωρ ἀρχὴν τῆς φύσεως εἶναι τοῖς ὑγροῖς. εἰσὶ δέ τινες οἳ καὶ τοὺς παμπαλαίους καὶ πολὺ πρὸ τῆς νῦν γενέσεως καὶ πρώτους θεολογήσαντας οὕτως οἴονται περὶ τῆς φύσεως ὑπολαβεῖν· Ὠκεανόν τε γὰρ καὶ Τηθὺν ἐποίησαν τῆς γενέσεως πατέρας, καὶ τὸν ὅρκον τῶν θεῶν ὕδωρ, τὴν καλουμένην ὑπ’ αὐτῶν Στύγα [τῶν ποιητῶν]· τιμιώτατον μὲν γὰρ τὸ πρεσβύτατον, ὅρκος δὲ τὸ τιμιώτατόν ἐστιν”2

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 102

102

Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

Θαλής ο Μιλήσιος

[Από τους πρώτους φιλοσόφους οι περισσότεροι βεβαίως θεώρησαν ότι οι υλικές αρχές είναι οι μόνες αρχές των πάντων· διότι αυτό, από το οποίο προέρχονται όλα τα όντα, αυτό από το οποίο γίνεται ένα πράγμα και στο οποίο καταλήγει με την αποσύνθεσή του σε τελευταία ανάλυση, με την ουσία του να διατηρήται, αλλά απλώς με την αλλαγή των ιδιοτήτων της, ισχυρίζονται ότι αυτό είναι το λεγόμενο στοιχείον και η αρχή όλων των πραγμάτων, που υπάρχουν, και εξ αιτίας αυτού θεωρούν ότι δεν υπάρχει ούτε γένεσις ούτε φθορά, εφ’ όσον μία τέτοιου είδους ουσία υπάρχει αιωνίως ανέπαφη… …………………….. Διότι πρέπει να υπάρχη κάποια ουσία της φύσεως, μία ή περισσότερες από την οποία γίνονται τα άλλα πράγματα, ενώ η ίδια της παραμένει αναλλοίωτη. Αλλά όμως ως προς το πλήθος και ως προς το είδος μιας τέτοιου είδους αρχής δεν καταλήγουν όλοι τους στο ίδιο συμπέρασμα· ο Θαλής όμως, ο ιδρυτής αυτού του είδους της φιλοσοφίας, ισχυρίζεται ότι είναι το ύδωρ (και γι’ αυτό αποφάνθηκε ότι η γη στηρίζεται επί του ύδατος), καταλήγοντας ἴσως σέ αὐτήν τήν ἐπιστημονική ὑπόθεση βλέποντας ὅτι ἡ τροφή ὅλων τῶν ὄντων εἶναι ὑγρή καί ὅτι ἡ ἴδια ἡ θερμότητα δημιουργεῖται καί συντηρεῖται ἀπό τό ὕδωρ (καί αὐτό ἀπό τό ὁποῖο προ-

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 103

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

103

έρχονται τά πάντα εἶναι βεβαίως ἡ ἀρχή τῶν πάντων), καταλήγοντας σέ αὐτήν τήν ὑπόθεση τόσον ἀπό τίς προηγούμενες παρατηρήσεις του, ὅσον καί ἐξ αἰτίας τοῦ ὅτι τά σπέρματα ὅλων τῶν ὄντων εἶναι ὑγρά ἐκ φύσεως· καί τό ὕδωρ εἶναι ἡ ἐκ φύσεως ἡ ἀρχή ὅλων τῶν ὑγρῶν πραγμάτων. Ὑπάρχουν καί κάποιοι ἄλλοι, πού θεωροῦν ὅτι καί οἱ παμπάλαιοι σοφοί πρίν ἀπό τήν σημερινή γένεση, καί μάλιστα οἱ πρῶτοι πού ἀσχολήθηκαν θεολογικά μέ τίς πρῶτες ἀρχές τῶν ὄντων, εἶχαν τίς ἴδιες ἀπόψεις (μέ τόν Θαλῆ) γιά τήν φύση· γιά τόν λόγο αὐτό θεώρησαν καί τόν Ὠκεανό καί τήν Τηθύν ὡς πατέρες τῆς γενέσεως τῶν ὄντων καί ὅτι ὁ ὅρκος τῶν θεῶν εἶναι τό ὕδωρ, τό ὁποῖο καλεῖται ἀπό αὐτούς τούς ποιητές Στύγα· διότι αὐτό πού εἶναι παμπάλαιο εἶναι καί τό πιό πολύτιμο, καί γι’ αὐτό ὁ ὅρκος εἶναι τό πιό πολύτιμο].

3. Τι λέει ο Πλάτων στον «Πρωταγόρα» Ο Πλάτων εξηγεί, ποια είναι η φιλοσοφία εκείνη που δεν ασχολείται με τα κοσμικά φαινόμενα, αλλά με τον ανθρώπινο βίο και τις ανθρώπινες σχέσεις, και σε ποια μέρη της Ελλάδος καλλιεργείται: «φιλοσοφία γάρ ἐστιν παλαιοτάτη τε καὶ πλείστη τῶν Ἑλλήνων ἐν Κρήτῃ τε καὶ ἐν Λακεδαίμονι, καὶ σοφισταὶ πλεῖστοι γῆς ἐκεῖ εἰσιν· ἀλλ’ ἐξαρνοῦνται καὶ σχηματίζονται ἀμαθεῖς εἶναι, ἵνα μὴ κατάδηλοι ὦσιν ὅτι σοφίᾳ τῶν Ἑλλήνων περίεισιν, ὥσπερ οὓς Πλάτων ο Αθηναίος Πρωταγόρας ἔλεγε τοὺς σοφιστάς, ἀλλὰ δοκῶσιν τῷ μάχεσθαι καὶ ἀνδρείᾳ περιεῖναι, ἡγούμενοι, εἰ γνωσθεῖεν ᾧ περίεισιν, πάντας τοῦτο ἀσκήσειν, τὴν σοφίαν. νῦν δὲ ἀποκρυψάμενοι ἐκεῖνο ἐξηπατήκασιν τοὺς ἐν ταῖς πόλεσι

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 104

104

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

λακωνίζοντας, καὶ οἱ μὲν ὦτά τε κατάγνυνται μιμούμενοι αὐτούς, καὶ ἱμάντας περιειλίττονται καὶ φιλογυμναστοῦσιν καὶ βραχείας ἀναβολὰς φοροῦσιν, ὡς δὴ τούτοις κρατοῦντας τῶν Ἑλλήνων τοὺς Λακεδαιμονίους· οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι, ἐπειδὰν βούλωνται ἀνέδην τοῖς παρ’ αὑτοῖς συγγενέσθαι σοφισταῖς καὶ ἤδη ἄχθωνται λάθρᾳ συγγιγνόμενοι, ξενηλασίας ποιούμενοι τῶν τε λακωνιζόντων τούτων καὶ ἐάν τις ἄλλος ξένος ὢν ἐπιδημήσῃ, συγγίγνονται τοῖς σοφισταῖς λανθάνοντες τοὺς ξένους, καὶ αὐτοὶ οὐδένα ἐῶσιν τῶν νέων εἰς τὰς ἄλλας πόλεις ἐξιέναι, ὥσπερ οὐδὲ Κρῆτες, ἵνα μὴ ἀπομανθάνωσιν ἃ αὐτοὶ διδάσκουσιν, εἰσὶν δὲ ἐν ταύταις ταῖς πόλεσιν οὐ μόνον ἄνδρες ἐπὶ παιδεύσει μέγα φρονοῦντες, ἀλλὰ καὶ γυναῖκες. γνοῖτε δ’ ἂν ὅτι ἐγὼ ταῦτα ἀληθῆ λέγω καὶ Λακεδαιμόνιοι πρὸς φιλοσοφίαν καὶ λόγους ἄριστα πεπαίδευνται, ὧδε· εἰ γὰρ ἐθέλει τις Λακεδαιμονίων τῷ φαυλοτάτῳ συγγενέσθαι, τὰ μὲν πολλὰ ἐν τοῖς λόγοις εὑρήσει αὐτὸν φαῦλόν τινα φαινόμενον, ἔπειτα, ὅπου ἂν τύχῃ τῶν λεγομένων, ἐνέβαλεν ῥῆμα ἄξιον λόγου βραχὺ καὶ συνεστραμμένων ὥσπερ δεινὸς ἀκοντιστής, ὥστε φαίνεσθαι τὸν προσδιαλεγόμενον παιδὸς μηδὲν βελτίω. τοῦτο οὖν αὐτὸ καὶ τῶν νῦν εἰσὶν οἳ κατανενοήκασι καὶ τῶν πάλαι, ὅτι τὸ λακωνίζειν πολὺ μᾶλλόν ἐστιν φιλοσοφεῖν ἢ φιλογυμναστεῖν, εἰδότες ὅτι τοιαῦτα οἷόν τ’ εἶναι ῥήματα φθέγγεσθαι τελέως πεπαιδευμένου ἐστὶν ἀνθρώπου. τούτων ἦν καὶ Θαλῆς ὁ Μιλήσιον καὶ Πιττακὸς ὁ Μυτιληναῖος καὶ Βίας ὁ Πριηνεὺς καὶ Σόλων ὁ ἡμέτερος καὶ Κλεόβουλος ὁ Λίνδιος καὶ Μύσων ὁ Χηνεύς, καὶ ἕβδομος ἐν τούτοις ἐλέγετο Λακεδαιμόνιος Χίλων. οὗτοι πάντες ζηλωταὶ καὶ ἐρασταὶ καὶ μαθηταὶ ἦσαν τῆς Λακεδαιμονίων παιδείας, καὶ καταμάθοι ἄν τις αὐτῶν τὴν σοφίαν τοιαύτην οὖσαν, ῥήματα βραχέα ἀξιομνημόνευτα ἑκάστῳ εἰρημένα· οὗτοι καὶ κοινῇ συνελθόντες ἀπαρχὴν τῆς σοφίας ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι εἰς τὸν νεὼν τὸν ἐν Δελφοῖς, γράψαντες ταῦτα ἃ δὴ πάντες ὑμνοῦσιν, Γνῶθι σαυτὸν καὶ Μηδὲν ἄγαν. τοῦ δὴ ἕνεκα ταῦτα λέγω ; ὅτι οὗτος ὁ τρόπος ἦν τῶν παλαιῶν τῆς φιλοσοφίας, βραχυλογία τις Λακωνική»3 .

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 105

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

105

(Ομιλεί ο Σωκράτης): [Στους Έλληνες πράγματι η μεγαλύτερη και αφθονώτερη φιλοσοφία βρίσκεται στην Κρήτη και στη Λακεδαίμονα, εκεί βρίσκονται οι περισσότεροι σοφοί. Το αρνούνται όμως εκείνοι και προσποιούνται τους αμαθείς, για να μη γίνη φανερό πως ξεπερνούν τους άλλους Έλληνες στη σοφία. Κάνουν σαν εκείνους τους σοφούς που ανέφερε ο Πρωταγόρας, αλλά να φαίνωνται πως είναι ανώτεροι στον πόλεμο και στην ανδρεία. Γιατί πιστεύουν ότι αν γίνη γνωστό σε τι είναι ανώτεροι, όλοι θα επιδοθούν σε αυτό, δηλαδή στη σοφία. Μα τώρα με το να έχουν αποκρύψει την πραγματικότητα έχουν εξαπατήσει όσους λακωνίζουν στις άλλες πόλεις. Τούτοι για να τους μιμηθούν επιδίδονται στη γυμναστική, φορούν κοντά ρούχα, νομίζοντας πως με αυτά υπερέχουν οι Λακεδαιμόνιοι τους Έλληνες. Θα ήταν δυνατόν να καταλάβετε ότι αλήθεια είναι όσα λέγω και ότι οι Λακεδαιμόνιοι έχουν άριστη παίδευση στη φιλοσοφία και τους λόγους, από τούτο εδώ: εάν θεληση κανείς να συνομιλήση με τον πιο άσημο Λακεδαιμόνιο, τις περισσότερες φορές θα τον βρη να είναι στις συζητήσεις μέτριος, κοινός άνθρωπος, έπειτα όμως, κάποια στιγμή στη συζήτηση, πετά μία κουβέντα αξιόλογη, σύντομη και γεμάτη νόημα σαν ικανός ακοντιστής, κουβέντα που δείχνει τον συνομιλητή του καθόλου καλύτερο από μικρό παιδί. Τούτο ακριβώς το πράγμα και αρκετοί σύγχρονοί μας το έχουν κατανοήσει και παλαιότεροι, ότι δηλαδή το να μιμήται κανείς τους Λάκωνες πολύ περισσότερο σημαίνει να φιλοσοφή παρά να επιδίδεται στη γυμναστική, γιατί είδαν πως τέτοιες κουβέντες μόνον άνθρωπος με τέλεια παιδεία μπορεί να τις πη. Από αυτούς ήταν και ο Θαλής ο Μιλήσιος και ο Πιττακός ο Μυτιληναίος και ο Βίας ο Πριηνεύς και ο δικός μας ο Σόλων και ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος και ο Μύσων ο Χηνεύς. Έβδομος δε αυτούς έλεγαν ότι είναι ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Όλοι αυτοί ήταν γεμάτοι ζήλο για την παιδεία των Λακεδαιμονίων, ήταν εραστές της και μαθητές της. Και ότι τέτοια ήταν η σοφία τους μπορεί κανείς να το δη από τις σύντομες και αξιομνημόνευτες γνώμες που ο καθένας τους έχει διατυπώσει. Από αυτές τις γνώμες, αφού συνήλθαν όλοι, αφιέρωσαν στον Απόλλωνα στο ναό των Δελφών ως πρώτη συγκομιδή από τη σοφία τους, γράφοντας τις γνωστές βεβαίως και που όλοι υμνούν επιγραφές, το «Γνώθι σαυτόν» και το «Μηδέν άγαν». Μα για ποιο λόγο σας τα λέγω αυτά; Διότι με αυτό τον τρόπο φιλοσοφούσαν οι παλαιοί, με μία Λακωνική βραχυλογία].

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 106

106

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

Η φιλοσοφία, κατά τον Σωκράτη, είναι παλαιοτάτη. Κατ’ αυτόν, οι Σπαρτιάτες ησκούντο διαλεκτικώς, ώστε να ανευρίσκουν το ουσιώδες, το οποίο ακριβώς δηλώνουν δια βραχυτάτων ρήσεων, που έχουν απόλυτο κύρος. Οι βραχύτατες αυτές ρήσεις είναι ο τρόπος εκφράσεως της αληθούς φιλοσοφίας. Επομένως το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν. Η λακωνική βραχυλογία είναι ο τρόπος της φιλοσοφίας των παλαιών, ο τρόπος της αληθούς φιλοσοφίας4 .

Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς

Ο νομοθέτης Λυκούργος ο Λακεδαιμόνιος

4. Τι λέει ο Πλούταρχος στα έργα του για την φιλοσοφία και τον πολιτισμό των Λακεδαιμονίων Θα σταχυολογήσουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα έργα του Πλουτάρχου, που θα αποκαλύψουν τις απόψεις του για τον πολιτισμό και την φιλοσοφία των Λακεδαιμονίων. α. Η μετάβαση του Λυκούργου στους Δελφούς «διανοηθεὶς δὲ ταῦτα πρῶτον μὲν ἀπεδήμησεν εἰς Δελφούς· καὶ τῷ θεῷ θύσας καὶ χρησάμενος ἐπανῆλθε τὸν διαβόητον ἐκεῖνον χρησμὸν κομίζων, ᾧ θεοφιλῆ μὲν αὐτὸν ἡ Πυθία προσεῖπε καὶ

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 107

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

107

θεὸν μᾶλλον ἢ ἄνθρωπον, εὐνομίας δὲ χρῄζοντι διδόναι καὶ καταινεῖν ἔφη τὸν θεὸν ἢ πολὺ κρατίστη τῶν ἄλλων ἔσται πολιτειῶν». [Ο Λυκούργος μετέβη στους Δελφούς. Ερώτησε τον θεό, προσέφερε θυσία και επέστρεψε φέρνοντας τον περίφημο εκείνον χρησμό, με τον οποίο η Πυθία τον απεκάλεσε θεοφιλή και θεό μάλλον παρά άνθρωπο. Ζήτησε μάλιστα και ευνομία και ο θεός του είπε ότι συναινεί και του έδωσε νόμους, με τους οποίους η πολιτεία του θα αποβή αξιολογώτερη από όλες]5 . β. Η καθιέρωση της εξουσίας των γερόντων στην Σπάρτη «Πλειόνων δὲ καινοτομουμένων ὑπὸ τοῦ Λυκούργου πρῶτον ἦν καὶ μέγιστον ἡ κατάστασις τῶν γερόντων, ἥν φησιν ὁ Πλάτων τῇ τῶν βασιλέων ἀρχῇ φλεγμαινούσῃ μιχθεῖσαν καὶ γενομένην ἰσόψηφον εἰς τὰ μέγιστα σωτηρία ἅμα καὶ σωφροσύνην παρασχεῖν. αἰωρουμένη γὰρ ἡ πολιτεία καὶ ἀποκλίνουσα νῦν μὲν ὡς τοὺς βασιλεῖς ἐπὶ τυραννίδα, νῦν δὲ ὡς τὸ πλῆθος ἐπὶ δημοκρατίαν, οἷον ἕρμα τὴν τῶν γερόντων ἀρχὴν ἐν μέσῳ θεμένη καὶ ἰσορροπήσασα τὴν ἀσφαλεστάτην τάξιν ἔσχε καὶ κατάστασιν, ἀεὶ τῶν ὀκτὼ καὶ εἴκοσι γερόντων τοῖς μὲν βασιλεῦσι προστιθεμένων ὅσον ἀντιβῆναι πρὸς δημοκρατίαν, αὖθις δὲ ὑπὲρ τοῦ μὴ γενέσθαι τυραννίδα τὸν δὴμον ἀναρρωννύντων». [Μεταξύ των πολλών καινοτομιών του Λυκούργου πρώτη και μεγίστη ήταν η καθιέρωση της εξουσίας των γερόντων, οι οποίοι διανεμηθέντες την εξουσία μαζί με τους βασιλείς, απέκτησαν δύναμη και γενόμενοι ισόψηφοι με αυτούς στα κυριώτερα ζητήματα, συνετέλεσαν με την σωφροσύνη τους στην σωτηρία της πόλεως… Έτσι οι εικοσιοκτώ γέροντες συνέπρατταν με τους βασιλείς όσον έπρεπε, για να αποτρέπεται η οχλοκρατία, υποστήριζαν δε αφ’ ετέρου τον λαό για να μην υποπέση σε τυραννία]6 .

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 108

108

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

γ. Το πολίτευμα του Λυκούργου «Το πολίτευμα του Λυκούργου ήταν μεικτό. Οι μετ’ αυτόν όμως βλέποντας ότι η ολιγαρχία παρέμενε αμείωτη και ισχυρή και βίαιη, προσέθεσαν σε αυτήν σαν χαλινάρι την δύναμη των Εφόρων. Αυτό έγινε εκατόν τριάντα έτη περίπου μετά τον Λυκούργο. Πρώτοι Έφοροι εγκαταστάθηκαν οι περί τον Έλατον επί του βασιλέως Θεοπόμπου. Γι’ αυτόν λέγεται ότι επιπληττόμενος από την γυναίκα του, διότι έμελλε να παραδώση στα τέκνα του την βασιλεία μικρότερη απ’ ό,τι την παρέλαβε, «τουναντίον», είπε, «μεγαλυτέραν, διότι την παραδίδω διαρκέστερη». Και πράγματι στερηθείσα της υπερβολικής δυνάμεως, μαζί με τον φθόνο διέφυγε και τον κίνδυνο να πάθη ό,τι έκαναν οι Μεσσήνιοι και οι Αργείοι στους βασιλείς τους, που δεν θέλησαν να υποχωρήσουν σε τίποτε ούτε να μετριάσουν την εξουσία επί το δημοκρατικώτερον»7 . δ. Η εξουσία των Εφόρων στην Σπάρτη «ἔφοροι οὖν ἱκανοὶ μέν εἰσι ζημιοῦν ὃν ἂν βούλωνται, κύριοι δ’ ἐκπράττειν παραχρῆμα, κύριοι δὲ καὶ ἄρχοντας μεταξὺ [καὶ] καταπαῦσαι καὶ εἶρξαί γε καὶ περὶ τῆς ψυχῆς εἰς ἀγῶνα καταστῆσαι. τοσαύτην δὲ ἔχοντες δύναμιν οὐχ ὥσπερ αἱ ἄλλαι πόλεις ἐῶσι τοὺς αἱρεθέντας ἀεὶ ἄρχειν τὸ ἔτος ὅπως ἂν βούλωνται, ἀλλ’ ὥσπερ οἱ τύραννοι καὶ οἱ ἐν τοῖς γυμνικοῖς ἀγῶσιν ἐπιστάται, ἤν τινα αἰσθάνωνται παρανομοῦντά τι, εὐθὺς παραχρῆμα κολάζουσι»8 . [Οι έφοροι έχουν την δυνατότητα να τιμωρούν όποιον θέλουν και έχουν το κυριαρχικό δικαίωμα να εκτελούν την ποινή αμέσως. Επίσης έχουν την εξουσία να παύουν τους άρχοντες κατά την διάρκεια της αρχοντίας τους και να τους φυλακίζουν και να τους οδηγούν στα δικαστήρια προτείνοντας ακόμη και θανατική ποινή. Έχοντας λοιπόν μία τέτοια δύναμη δεν επιτρέπουν, όπως κάνουν οι άλλες πόλεις, στους εκλεγέντες άρχοντες να άρχουν κατά την διάρκεια του έτους όπως τους αρέσει, αλλά όπως ακριβώς κάνουν οι τύραννοι και οι κριτές στους γυμναστικούς αγώνες, εάν αντιληφθούν ότι κάποιος παρανομή, αμέσως τον τιμωρούν].

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 109

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

109

ε. Το επεισόδιο με τον άνθρωπο που έβγαλε το μάτι του Λυκούργου. [Για τούτο λέγουν ότι για το πολίτευμα οργίζονταν εναντίον του Λυκούργου προ πάντων οι εύποροι, και κινηθέντες κατ’ αυτού ομού εφώναζαν εναντίον του και εξέφραζαν την αγανάκτησή τους. Τελικώς άρχισαν να τον κτυπούν πολλοί, τρέχων δε εσώθη φυγών στην αγορά. Και πρόφθασε μεν να διαφύγη τους άλλους, καταφυγών στον ναό. Κάποιος νεανίσκος εν τούτοις όχι ανόητος κατά τα άλλα, ορμητικός όμως και οξύθυμος, ο Άλκανδρος, τρέχων κατόπιν του, τον κυνήγησε, τον κτύπησε με την ράβδο του, ενώ εκείνος στρεφόταν για να δη, και του έβγαλε το μάτι. Ο Λυκούργος όμως δεν θορυβήθηκε καθόλου από το πάθημά του, αλλά στάθηκε εμπρός στους πολίτες και τους έδειξε καταματωμένο το πρόσωπό του και ότι έχασε τον οφθαλμό του. Τότε κατέλαβε τους πολίτες πολλή ντροπή και κατήφεια. Γι’ αυτό του παρέδωσαν τον Άλκανδρο και τον προέπεμψαν μέχρι την οικία του, εκφράζοντας και αυτοί την αγανάκτησή τους. Ο Λυκούργος τότε πήρε τον Άλκανδρο στο σπίτι του και δεν τον μεταχειρίστηκε κακώς. Ούτε καν τον επέπληξε. Και εκείνος μένοντας πλησίον του Λυκούργου και ζώντας μαζί του, εγνώρισε την πραότητα και την διάθεση της ψυχής του, την αυστηρότητα του βίου του και το ακάματον αυτού στους κόπους. Προσηλώθηκε λοιπόν πιστά στον Λυκούργο και στους φίλους και συγγενείς του έλεγε ότι ο Λυκούργος δεν ήταν σκληρός ούτε αυθάδης, αλλά αντιθέτως μόνον εκείνος ήταν ήμερος και πράος προς τους άλλους. Έτσι λοιπόν τιμωρήθηκε ο Άλκανδρος από τον Λυκούργο, και σε τέτοια ποινή υποβλήθηκε, ώστε από νέος κακός και αυθάδης να γίνη άνδρας χρηστότατος και σωφρονέστατος]9 . στ. Το σπαρτιατικό νόμισμα [Ο Λυκούργος ακύρωσε κάθε νόμισμα χρυσό και αργυρό και διέταξε να μεταχειρίζονται μόνον σιδερένια. Αλλά κα σε αυτά έδωσε λίγη αξία σε πολύ βάρος και μεγάλο όγκο, ώστε αμοιβή δέκα μνων χρειαζόταν και αποθήκη μεγάλη στο σπίτι και ζεύγος ίππων για να την μεταφέρη]10 . ζ. Τα κοινά συσσίτια [Διέταξε να δειπνούν μαζί με κοινά και προσδιορισμένα φαγητά, να

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 110

110

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

μην τρώγουν στα σπίτια τους καθήμενοι σε πολυτελή στρώματα και τραπέζια]11 . Είναι γνωστός ο περίφημος μέλας ζωμός. η. Οι άγραφοι νόμοι ή ρήτρες [Νόμους γραπτούς δεν έκαμε ο Λυκούργος, μία μάλιστα από τις λεγόμενες “ρήτρες” το απαγορεύει]12 . Δεν ξεχνάμε ότι η λέξη “ρήτρα” παράγεται από το ρήμα “λέγω” και επομένως σημαίνει την “άγραφη διάταξη”. θ. Η κλοπή και η αντιμετώπισή της [Ο είρην, δηλαδή ο αρχηγός της παιδικής ομάδας, εν καιρώ ειρήνης μεταχειρίζεται τα παιδιά σαν υπηρέτες στην προετοιμασία του δείπνου ως εξής. Τους μεγαλύτερους τους διατάζει να φέρνουν ξύλα, τους δε μικρότερους λάχανα. Και αυτά τα φέρνουν κλέβοντάς τα άλλοι από τους κήπους, και άλλοι εισχωρώντας στα συσσίτια των ανδρών και πολλή πανουργία και προφύλαξη. Όποιος όμως συλληφθή να κλέβη επ’ αυτοφώρω, τιμωρείται με πολλές μαστιγώσεις, όχι για την κλοπή αυτήν καθ’ εαυτήν, αλλά διότι έκλεψε αμελώς και ατέχνως]13 . ι. Η κλοπή της μικρής αλεπούς και οι συνέπειές της [Τα παιδιά κλέβουν με τόση προφύλαξη ώστε λέγεται ότι κάποιο παιδί έκλεψε κάποτε ένα μικρό αλεπουδάκι και το έκρυψε στο φόρεμά του, για να μην γίνη αντιληπτή η κλοπή. Το άγριο ζώο όμως του εσπάρασσε την κοιλιά με τα νύχια και τα δόντια του. Αλλά το παιδί, για να μην το αντιληφθούν ότι είχε κλέψει την αλεπού, υπέφερε αγογγύστως τους πόνους και στο τέλος πέθανε]14 . ια. Η αποφθεγματική και σύντομος ομιλία 15 i) Ένα παράδειγμα λακωνικής βραχυλογίας, όπου με τέσσερις σύντομες προτάσεις οι Λακεδαιμόνιοι ενημερώνουν τους εφόρους για τα συμβάντα στην Κύζικο.

«πολλῶν δὲ καὶ νεκρῶν καὶ ὅπλων κρατήσαντες (ἐνν. οι Αθηναίοι υπό τον Αλκιβιάδη), τάς τε ναῦς ἁπάσας λαβόντες, χειρωσάμενοι δὲ καὶ Κύ-

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 111

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

111

ζικον, ἐκλιπόντος τοῦ Φαρναβάζου καὶ τῶν Πελοποννησίων διαφθαρέντων, οὐ μόνον τὸν Ἑλλήσποντον εἶχον βεβαίως, ἀλλὰ καὶ τῆς ἄλλης θαλάττης ἐξήλασαν κατὰ κράτος τοὺς Λακεδαιμονίους. ἑάλω δὲ καὶ γράμματα Λακωνικὰ φράζοντα τοῖς ἐφόροις τὴν γεγενημένην ἀτυχίαν· “ἔρρει τὰ κᾶλα· Μίνδαρος ἀπεσσούα· πεινῶντι τὦνδρες· ἀπορίομες τί χρὴ δρᾶν”»16. [Επικράτησαν οι Αθηναίοι με πολλούς νεκρούς και όπλα, κατέλαβαν όλα τα πλοία των Λακεδαιμονίων, κυρίευσαν την Κύζικο, και αφού εξέλιπε ο Φαρνάβαζος και εξοντώθηκαν οι Πελοποννήσιοι, όχι μόνον τον Ελλήσποντο κατέλαβαν πλήρως οι Αθηναίοι αλλά και από τις άλλες θάλασσες εξεδίωξαν κατά κράτος τους Λακεδαιμονίους. Κατέσχεσαν μάλιστα και κάποια λακωνική επιστολή που ανακοίνωνε στους εφόρους την επισυμβάσα στρατιωτική ήττα: «Καταστράφηκαν τα πλοία. Σκοτώθηκε ο Μίνδαρος. Οι άνδρες πεινούν. Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε»]. ii) Τρία ακόμη παραδείγματα Λακωνικών αποφθεγμάτων:

[Όταν ο Αγησίλαος ήταν παιδί και τελούνταν γυμνοπαιδία, ο αρχηγός του χορού τον έβαλε σε θέση ασήμαντη. Αυτός υπήκουσε, μολονότι είχε ήδη ορισθή να γίνη βασιλιάς, και είπε: “Πολύ καλά! Θα αποδείξω ότι δεν είναι οι θέσεις που δίνουν αξία στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι που αναδεικνύουν τις θέσεις”]17 . [Όταν ο Αγησίλαος ρωτήθηκε, μέχρι πού εκτείνονται τα όρια της Λακωνίας, έσεισε το δόρυ του και είπε: “Μέχρι εκεί που φθάνει αυτό”]18 . [Ο βασιλιάς Άγις ο Αρχιδάμου είπε: “Οι Λακεδαιμόνιοι δεν ρωτούν πόσοι είναι οι εχθροί, αλλά πού είναι”] 19. ιβ. Η γεωμετρική αναλογία στην Σπάρτη

«ὁ γὰρ Λυκοῦργος οἶσθα δήπουθεν ὅτι τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν, ὡς δημοκρατικὴν καὶ ὀχλικὴν οὖσαν, ἐξέβαλεν ἐκ τῆς Λακεδαίμονος, ἐπεισήγαγεν δὲ τὴν γεωμετρικήν, ὀλιγαρχίᾳ σώφρονι καὶ βασιλείᾳ νομίμῃ πρέπουσαν. ἡ μὲν γὰρ ἀριθμῷ τὸ ἴσον ἡ δὲ λόγῳ τὸ κατ’ ἀξίαν ἀπονέμει»20 .

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 112

112

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

[Ο Λυκούργος, όπως γνωρίζεις και από αλλού, την αριθμητική αναλογία, ως δημοκρατική και οχλοκρατική την εξέβαλε από την Σπάρτη. Αντιθέτως εισήγαγε την γεωμετρική αναλογία, που ταιριάζει σε κάθε σώφρονα ολιγαρχία και σε κάθε νόμιμη βασιλεία. Η πρώτη απονέμει στον καθένα ίσο μερίδιο σύμφωνα με τον αριθμητικό λόγο, η δεύτερη όμως απονέμει στον καθένα αυτό που του αξίζει σύμφωνα με τον γεωμετρικό λόγο].

5. Οι σύγχρονοι διάδοχοι των Σπαρτιατών α) Ο συγγραφέας Lonko Kilapan, φύλαρχος των Αραουκάνων της Χιλής το 1974 έγραψε ένα βιβλίο, που έχει μεταφρασθή και στα ελληνικά με τίτλο: «Η ελληνική καταγωγή των Αραουκανών της Χιλής». Στο βιβλίο αυτό ο Λόνκο Κιλαπάν (1993 - 2003), επίσημος ιστορικός της Αραουκάνικης Φυλής, ισχυρίζεται και αποδεικνύει με πλήθος στοιχεία, ότι οι Αραουκάνοι είναι απόγονοι αρχαίων Ελλήνων και συγκεκριμένα Σπαρτιατών, που οδηγήθηκαν στη Χιλή περί το 600 π.Χ. και ίδρυσαν εκεί δική τους αποικία. Όπως γράφει ο ίδιος, η γνώση αυτή μεταδιδόταν μυστικά από τον έναν Επεουτούβε (=επίσημο ιστορικό των Αραουκάνων) στον άλλο για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια. Η μυστηριώδης αυτή φυλή της Νότιας Αμερικής, που αριθμεί περί τις 400.000 ψυχές, έχει προκαλέσει τον παγκόσμιο θαυμασμό για τις αρετές της και ιδίως για την ακατάβλητη μαχητικότητά της μέσα στην πρόσφατη ιστορία, αφού αντιστάθηκε με επιτυχία επί 300 χρόνια και ποτέ δεν κατακτήθηκε από τους Ισπανούς, ούτε με τα όπλα ούτε μέσω της θρησκείας. Το βιβλίο γράφτηκε στην ισπανική γλώσσα, που είναι η επίσημη γλώσσα της Χιλής, με τίτλο “El Origen Griego de los Araucanos“ (“Η ελληνική καταγωγή των Αραουκάνων”) και εκδόθηκε το 1974 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Σαντιάγο. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα το 1997, σε επιμελημένη μετάφραση του δικηγόρου, συγγραφέα και μεταφραστή Γιώργου Λαθύρη. Το βιβλίο είναι γραμμένο με τον λακωνικό τρόπο που συνήθιζαν να εκφράζονται οι αρχαίοι Σπαρτιάτες· έτσι, πίσω από τις γραμμές υπάρχει ένα “δεύτερο” και ένα “τρίτο βιβλίο”, που ανευρίσκεται σε μια δεύτερη και τρίτη ανάγνωση. Ένας λαός όμορφος και γενναίος, με πάθος για την ελευθερία, σε μια κοινωνία που λειτουργεί με τους μυστικούς νόμους του Λυκούργου... είναι

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 113

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

113

ένα συγκλονιστικό θέμα που δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορο κανέναν Έλληνα, αλλά και κανέναν απροκατάληπτο ερευνητή της αλήθειας! Εξάλλου, όπως αποδεικνύεται και από την πρόσφατη Ιστορία, Ελλάδα και Χιλή συνδέονται περιέργως με μια “ανεξήγητη” συμπάθεια... Ο γνωστός νομπελίστας ποιητής Πάμπλο Νερούντα ήταν Αραουκάνος, και στο έργο του “Κάντο Χενεράλ”, που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης, κάνει υπαινικτικές αλλά σαφείς αναφορές για το θέμα αυτό....Είναι καιρός μέσα από το βιβλίο αυτό να μάθουμε την αλήθεια, μια αλήθεια που μπορεί να λειτουργήσει πάνω μας σαν ένα “σοκ ιστορικής μνήμης”, μια αλήθεια που μας αφορά όλους! β) Και στην Ελλάδα όμως υπάρχει μία φυλή, που κατά την γνώμη μας είναι διάδοχος των αρχαίων Σπαρτιατών. Πρόκειται για τους Τσάκωνες, η ετυμολογία του ονόματος των οποίων στασιάζεται εν τη επιστήμη. Άλλοι ισχυρίζονται ότι είναι παραφθορά του ονόματος «Εξω-Λάκωνες», άλλοι του ονόματος «Καύκωνες» και άλλοι άλλα. Εμείς πιστεύουμε ότι προέρχεται από την λέξη «τσάκα», που σημαίνει «παγίδα», «δόκανο», «τέχνασμα». Άρα Τσάκωνες είναι αυτοί που νικούν και επιτυγχάνουν τον σκοπό τους με τη χρήση παγίδων και τεχνασμάτων. Άς εξετάσουμε δι’ ολίγων αυτή την άποψη: α) Η δωρική διάλεκτος των Σπαρτιατών: Διαφορές της δωρικής από την αττική διάλεκτο Φωνήεντα

1. Διατήρηση του μακρού ᾱ όπου στην Αττική διάλεκτο τρέπεται σε μακρό ανοικτό ē (η), όπως στο γᾶ μάτηρ αντί του αττικού γῆ μήτηρ. 2. Τροπή των eo, ea > ιο, ια, π.χ. Σιός αντί Θεός. 3. Βραχύ ᾰ αντί αττικού ε σε ορισμένες λέξεις: ἱαρός (αντί ἱερός), Ἄρταμις (αντί Ἄρτεμις), γα (αντί γε). Σύμφωνα

1. Διατήρηση της καταλήξεως «-τι» εκεί, όπου στην Αττική έχει τραπεί σε «-σι». Έχει δηλαδή συριστικοποιηθή. Η συριστικοποίηση αυτή του «-τι» έχει ήδη συμβεί στη μυκηναϊκή ελληνική. Τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι:

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 114

114

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

2. το τρίτο ενικό πρόσωπο των ρημάτων της δεύτερης συζυγίας (σε «– μι»), φατί αντί του Αττικού φησί(ν) 3. τρίτο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής ενεστώτα και υποτακτικής, λέγoντι αντί λέγουσι(ν) 4. Fίκατι αντί εἴκοσι(ν) και τα αριθμητικά σε –κάτιοι, τριακάτιοι αντί τριακόσιοι. 5. Διατήρηση του διπλού –σσ μπροστά από φωνήεν εκεί που η Αττική το έχει απλοποιήσει σε μονό –σ, μέσσος αντί μέσος. 6. Διατήρηση του αρχικού δίγαμμα (F), το οποίο έχει χαθεί στην Αττική, Fοῖκος αντί οἶκος. Μορφολογία

1. Το αριθμητικό τέτορες αντί του Αττικού τέτταρες (τέσσαρες). 2. Το αριθμητικό πρᾶτος αντί του Αττικού πρῶτος. 3. Η δεικτική αντωνυμία τῆνος αντί του Αττικού (ἐ)κεῖνος. 4. Διατήρηση του αρχικού τ- στην ονομαστική πληθυντικού του άρθρου και της δεικτικής αντωνυμίας, τοί, ταί, τοῦτοι, ταῦται αντί των Αττικών οἱ, αἱ, οὗτοι, αὗται. 5. Πρώτο πληθυντικό πρόσωπο σε -μες αντί του Αττικού -μεν. 6. Υποθετικό μόριο κα αντί του Αττικού ἄν, αἴ κα, αἰ δέ κα, αἰ τίς κα αντί των Αττικών ἐάν (ἄν), ἐὰν δέ (ἂν δέ), ἐάν τις (ἄν τις). 7. Χρονικά επιρρήματα σε -κα αντί του Αττικού -τε: ὄκα, τόκα αντί ὄτε, τότε. 8. Τοπικά επιρρήματα σε -ει αντί του Αττικού -ου: τεῖδε, πεῖ αντί τοῦδε, ποῦ 9. Κλίση των ονομάτων σε -ις χωρίς μεταπτωτική ποικιλία (χρήση περισσοτέρων βαθμίδων του θέματος), π.χ. πόλις, πόλιος, πόλι αντί Αττικού πόλις, πόλεως, πόλει. β) Η τσακώνικη διάλεκτος Με βάση τα ανωτέρω χαρακτηριστικά της δωρικής διαλέκτου δεν είναι δυνατόν να μην θεωρήσουμε την τσακώνικη διάλεκτο ως κατ’ ευθείαν γραμμή κληρονόμο της αρχαίας δωρικής. Τα τσακώνικα είναι επιβίωση της αρχαίας Λακωνικής και το μοναδικό γλωσσικό ιδίωμα, από αυτά που κρατούν από τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους, το οποίο έμεινε ζωντανό- δηλαδή ομιλούμενο- τουλάχιστον στον Ελλαδικό χώρο. Εκτός του Ελλαδικού χώρου παρόμοιους δεσμούς έχουν η

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 115

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

115

Ποντιακή, η Καππαδοκική και τα Ελληνικά της Νότιας Ιταλίας. Έτσι, τα τσακώνικα θεωρούνται παραφθορά και εξέλιξη της αρχαίας Λακωνικής, αναμεμιγμένη με όλες τις επιρροές της ελληνικής γλώσσας κατά την εξέλιξή της μέχρι σήμερα. Ομιλείται στις περιοχές της Κυνουρίας όπου υπάρχει τσακώνικος πληθυσμός, δηλαδή στο Λεωνίδιο, τον Άγιο Aνδρέα, τον Tυρό, τον Πραστό, την Kαστάνιτσα, τη Σίταινα, τα Mέλανα, τα Σαπουνακέικα, την Πραγματευτή, και τους συνοικισμούς Σαμπατική, Bασκίνα, Λιβάδι, Φούσκα κ. ά. μικρούς.. Από τα υπάρχοντα στοιχεία φαίνεται ότι τα τσακώνικα μιλήθηκαν κατά το παρελθόν και εκτός των ορίων της σημερινής Τσακωνιάς, όπως, για παράδειγμα, στη γειτονική περιοχή της Λακωνίας, αλλά και στις τσακώνικες αποικίες. Η τελευταία εκτίμηση στηρίζεται στην πρόσφατη -σχετικά- αποκάλυψη ότι στα χωριά Βάτικα και Χαβουτσί, των ανατολικών παραλίων της θάλασσας του Μαρμαρά, όπου ήταν συγκεντρωμένοι Τσάκωνες, μέχρι του έτους 1924 τουλάχιστον ήταν σε χρήση τα τσακώνικα. Τα κυριώτερα γλωσσικά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η Τσακωνική έχει στενούς δεσμούς με την Αρχαία Λακωνική είναι: α. Διατήρηση του δωρικού α εκεί που η Ιωνική είχε η (μάτηρ- μήτηρ). β. Τροπή του σ σε δασεία, μεταξύ φωνηέντων, και αποκοπή του έπειτα. γ. Τροπή του θ σε σ. δ. Τροπή του τελικού ς σε ρ (ρωτακισμός) όταν ακολουθεί φωνήεν. ε. Διπλή προφορά του υ σαν ου και ιου, ανάλογα με το ποιο σύμφωνο υπάρχει πριν το υ (κύων-κούε, λύκος-λιούκο). ζ. Αποβολή του τελικού ς (τοίχο-τοίχος). Κατά τον ιστορικό και γλωσσολόγο Θανάση Κωστάκη21 , οι Tσάκωνες διατήρησαν πολλά στοιχεία της Λακωνικής - Δωρικής διαλέκτου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είχαν επιδράσεις από την κοινή ελληνική γλώσσα. Ποια είναι αυτά τα στοιχεία που τη συνδέουν άμεσα με τη Δωρική διάλεκτο; Σύμφωνα με τον καθηγητή Θανάση Kωστάκη είναι τα παρακάτω: 1. Tο Δωρικό α, δηλαδή εκεί που οι Ίωνες είχαν η οι Tσάκωνες έχουν α. Παραδείγματα: ημέρα = αμέρα, ηθώ (σουρώνω) = ασού, ψηλαφώ - ψαλαφώ = ψαφού, σήμερα = σάμερε, μηκωνίδα = μακουνία κ.λ.π. 2. O ρωτακισμός, δηλαδή η μετατροπή του τελικού ς σε ρ όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν. Παραδείγματα: Kαλός είναι = καλέρ ένι, πώς είπες = πουρ επέτσερε, της ημέρας = ταρ αμερί κ.λ.π. 3. H τροπή του μεσοφωνηεντικού σ, αρχικά σε δασεία και κατόπιν η πτώση του. Παραδείγματα: ορώσα - ορώα - ορώα στα τσακώνικα ορούα = βλέ-

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 116

116

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

πουσα, λαλόυσα λαλόυα λαλόυα τσακώνικα = λαλούα κ.λ.π. 4. H τροπή του θ σε σ. Παραδείγματα: ηθώ = σαού, θέρος =σέρι, θυγάτηρ = σατη. Tο φαινόμενο αυτό είναι καθαρά Λακωνικό. (O Aριστοφάνης γράφει Aσαναίοι = Aθηναίοι). 5. H διατήρηση του δίγαμμα F που είχε ήδη χαθεί στα 800 π.X. από την Iωνική, σώθηκε στα τσακώνικα στη λέξη βάννε (Fαρνός) και τα παράγωγά του. Bαννί και βαννιούλι = αρνάκι. Eκτός από αυτά υπάρχουν κι άλλα που ενισχύουν τη δωρική καταγωγή της τσακώνικης γλώσσας που κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να τα βρει στα βιβλία του Θανάση Kωστάκη. Η τσακώνικη διάλεκτος θεωρείται από τις αρχαιότερες στον κόσμο. Η αρχαιότητα και η καταγωγή της διαλέκτου αποδείχθηκε και από τον μεγάλο Γερμανό φιλόλογο Μιχαήλ Δέφνερ. Επίσης, για τη διάλεκτο αυτή έχουν γίνει αρκετές έρευνες από Ελληνες και ξένους ειδικούς και γλωσσολόγους και έχει εκπονηθεί γραμματική (Κωστάκης) και λεξικό της. Υπάρχει επίσης και αναγνωστικό με στοιχεία λεξιλογίου και γραμματικής. Τα τσακώνικα ζωντανεύουν σήμερα και στη μουσική παράδοση, με αρκετά δημοτικά τραγούδια που συνοδεύουν κυρίως τον τσακώνικο χορό. Μάλιστα τελευταία έχει εκδοθεί και ποίηση στην τσακώνικη διάλεκτο. Μια καλή αναφορά μεταξύ άλλων για την τσακώνικη διάλεκτο είναι τα“Χρονικά των Τσακώνων”, έκδοση του συλλόγου του “Αρχείου των Τσακώνων” με έδρα το Λεωνίδιο, όπου δημοσιεύονται αρκετά άρθρα και εργασίες γύρω από την προέλευση και την εξέλιξη της γλώσσας. Κατά τον Κωστή Τσούχλο22 , Oι Tσάκωνες είναι άμεσοι απόγονοι των Δωριέων και στα απομονωμένα και κακοτράχαλα μέρη τους, διατήρησαν ανόθευτη τη ρίζα τους, τα ήθη και έθιμά τους. Mετά την απελευθέρωση της πατρίδας μας, η Tσακωνιά συνέχισε την προσφορά της σ’ όλους του τομείς του Eθνικού βίου και, παρά την επικοινωνία και τις επιμιξίες, διατήρησε τα δωρικά της στοιχεία, που είναι: 1. η τσακωνική διάλεκτος 2. ο τσακώνικος χορός 3. η ενδυμασία (τζουμπές για τη γυναίκα και πουκαμίσα για τον άνδρα) 4. τα ήθη και έθιμά τους (αυστηρότητα ηθών, λιτότητα, αυτοπειθαρχία, μοιρολόγια, το καϊμάτσι*.

* είδος πίτας που μοιράζουν μετά την ταφή του νεκρού).

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 117

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ

117

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Metaphysica, ed. W.D. Ross, Aristotle‘s metaphysics, 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1924 (repr. 1970 [of 1953 corr. edn.]): 1:980 a 21-1028 a 6; 2:1028 a 10-1093 b 29. Θουκυδίδης, Ξυγγραφή, Historiae, ed. H.S. Jones and J.E. Powell, Thucydidis historiae, 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1:1942 (1st edn. rev.); 2:1942 (2nd edn. rev.) (repr. 1:1970; 2:1967). Κωστάκης Θανάσης, Δείγματα Τσακωνικής Διαλέκτου, Αρχείον Τσακωνιάς, Αθήνα 1983. Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002. Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, De republica Lacedaemoniorum, ed. E.C. Marchant, Xenophontis opera omnia, vol. 5. Oxford: Clarendon Press, 1920 (repr. 1969). Πατριαρχέας Π., Αρχή και Γένεσις της Φιλοσοφίας, Αθήναι 1955. Πλάτων, Πρωταγόρας, Protagoras, ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 3. Oxford: Clarendon Press, 1903 (repr. 1968): St I.309a-362a. Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, Alcibiades, ed. K. Ziegler, Plutarchi vitae parallelae, vol. 1.2, 3rd edn. Leipzig: Teubner, 1964: 226-274. Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, Apophthegmata Laconica (208b-242d), ed. W. Nachstädt, Plutarchi moralia, vol. 2.1. Leipzig: Teubner, 1935 (repr. 1971): 110-165, 167-224. Πλούταρχος, Λυκούργος, Lycurgus, ed. B. Perrin, Plutarch’s lives, vol. 1. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914 (repr. 1967): 204-302. Πλούταρχος, Συμποσιακά, Quaestiones convivales (612c-748d), ed. C. Hubert, Plutarchi moralia, vol. 4. Leipzig: Teubner, 1938 (repr. 1971): 1-335. Τσούχλος Κ., Oι Tσάκωνες στο ‘21, Aθήνα 1984. Τσούχλος Κ., Λαογραφικά της Tσακωνιάς, Aθήνα 1993. Bartoněk Antonín and Hakkert Adolf M., Classification of the West Greek dialects at the time about 350 B.C., Amsterdam1972.

99-118 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:30 μμ Page 118

118

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΕΤΡΟΣ

Chadwick John, “The Greek Dialects and Greek Pre-History”, Greece & Rome 2nd Series, Vol. 3, 1956: pp. 38-50. Mendez Dosuna J., Los dialectos dorios del noroeste, Gramatica y estudio dialectal, Salamanca 1985.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Θουκυδίδης, Ξυγγραφή, 2, 35 – 46.

Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, 983 b 17 – 984 a 13.

Πλάτων, Πρωταγόρας, 342 b – 343 b.

Πατριαρχέας Π., Αρχή και Γένεσις της Φιλοσοφίας, Αθήναι 1955: 62-63.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 5.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 7.

Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 8, 5.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 11.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 9.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 10.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 13.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 17.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 18.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 19.

Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 28, 9, 1-10,4.

Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 208 d.

Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 210 e.

Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 215 d.

Πλούταρχος, Συμποσιακά, 719 a 11-b 19.

Κωστάκης Θανάσης, Δείγματα Τσακωνικής Διαλέκτου, Αρχείον Τσακωνιάς,

Αθήνα 1983. 22

Κωστής Ιω. Τσούχλος, α) Oι Tσάκωνες στο ‘21, Aθήνα 1984, β) Λαογραφικά της Tσα-

κωνιάς, Aθήνα 1993.

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 119

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ: ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

119

Μαξίμ Κισιλιέρ Καθηγητής Γλωσσολογίας, Διευθυντής Ελληνικού Ινστιτούτου της Αγίας Πετρούπολης

Αποστολές από την Αγία Πετρούπολη: ο σκοπός τους και τα πρώτα συμπεράσματα* Οι τσακώνικες σπουδές άρχισαν συγκριτικά νωρίς και τώρα αποτελούν μια αρκετά μεγάλη λίστα.1 Υπάρχουν και έρευνες για την φωνητική δομή της διαλέκτου όπως του Deffner (1881) ή του Χαραλαμπόπουλου (1980) και περιγραφές των Τσακωνικών γενικά (π. χ.: Λεκός 1920, Pernot 1934, Κωστάκης 1951 κλπ.). Παρ’όλο που φαίνεται ότι μετά από όλες αυτές τις υπέροχες εργασίες δεν χρεάζεται πια η έρευνα, πολλά γραμματικά στοιχεία της Τσακωνικής διαλέκτου παραμένουν σχεδόν άγνωστα.2 Το Ελληνικό Ινστιτούτο της Αγίας Πετρούπολης μαζί με το Ινστιτούτο γλωσσικών ερευνών της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών οργάνωσαν περίπου δέκα τρεις διαλεκτολογικές αποστολές3 στα περισσότερα χωριά της Τσακωνιάς (εκτός απο τη Σίταινα) με σκοπό την περιγραφή της σημερινής κατάστασης της γλώσσας και του πολιτισμού των Τσακώνων. Οι περισσότεροι επιστήμονες ήθελαν να αποδεικνύουν ότι οι Τσάκωνες και η γλώσσα τους είναι πολύ διαφορετικοί από όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Ο Deffner έδειξε περισσότερο ενδιαφέρον στα Αρχαία Ελληνικά (δωρικά) στοιχεία και τα έψαχνε παντού. Ο Pernot και ο Κωστάκης δεν υποστήριζαν τόσο πολύ τις ιδέες του Deffner και δεν προσπάθησαν να βάλουν τα Τσακώνικα στα πλαίσια της Νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Και σαν αποτέλεσμα *

Η αρχική ιδέα του άρθρου αυτού ήταν να παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της έρευνας όχι στα Ελληνικά όμως στην διάλεκτο όπως προσπαθούσα να κάνω στην ανακοίνωσή μου (https://www.youtube.com/watch?v=5yWGZLKD5dQ). Όμως η προφορική ουσία της διαλέκτου εμποδίζει την έκφραση του επιστημονικόυ λόγου ιδιαίτερα σε γραπτή μορφή και η προσπάθεια αυτή θα ήταν παραβίαση της φύσης της Τσακωνικής διαλέκτου. Η έρευνά την οποία παρουσιάζω εδώ έγινε δυνατή μόνο με τη βοήθεια πολλών φίλων και συναδέλφων από την Τσακωνιά και Ρωσία και με την οικονομική υποστήριξη του Ρωσικού Επιστημονικού Ιδρύματος (Αρ. 14-18-01405).

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 120

120

ΜΑΞΙΜ ΚΙΣΙΛΙΕΡ

η πρώτη γενική περιγραφή των Νεοελληνικών διαλέκτων του Newton (1972) δεν αναφέρει τα Τσακώνικα καθόλου. Ύστερα έγιναν μερικές προσπάθειες4 να περιγραφούν τα Τσακώνικα μαζί με τις αλλές διαλέκτους, όμως ακόμα και σήμερα υπάρχει η άποψη ότι τα Τσακώνικα δεν είναι μία από τις Νεοελληνικές διαλέκτους αλλά αποτελούν μια ξεχωριστή γλώσσα. Η προσέγγισή μας είναι εντελώς διαφορετική. Δεν χρειάζεται να ψάξουμε οπωσδήποτε τις αποδείξεις ότι τα Τσακώνικα είναι η πιο αρχαία ελληνική διάλεκτος και δεν πρέπει να βρούμε μόνο τις ιδιαιτερότητες αλλά και τις ομοιότητες, διότι εκτός από εκείνες που έχει αναφέρει ο Trudgill (βλ. υποσημ. 4) υπάρχουν και πολλές αλλές. Φωνητική. 1. στένωση του άτονου ω/ο στα Τσακώνικα (κιστίου ‘πιστεύω’ < πιστεύων) και στην διάλεκτο των Ελλήνων της Αζοφικής (πιστεύου). Το ίδιο φαινόμενο συναντιέται και σε πολλά ιδιώματα της Βόρειας Ελλάδας (κουτόπλου ‘κοτόπουλο’). 2. -ια δεν μετατρέπεται σε δίφθογγο στα Τσακώνικα καμπζία ‘παιδιά’ και στις διαλέκτους της Παλιάς Αθήνας (παιδία) και των Ελλήνων της Αζοφικής (παιδίγια). 3. σώζεται το δωρικό α στα Τσακώνικα (π. χ. το άρθρο α αντί η) και στην Κάρπαθο (αλακατέα ‘ρόκα’ < Αρχ. Ελλ. ηλακάτη), Μάνη (αλακάτα) και Σύμη (αλακάτα). 4. Αρχ. Ελλ. θ [tx] γίνεται σ (και όχι [θ]) στα Τσακώνικα (σερίντου ‘θερίζω’) και στα Καππαδοκικά (σέλουσι ‘θέλουν’). 5. φαίνεται επίσης ότι ο ρωτακισμός υπάρχει όχι μόνο στα Τσακώνικα (ταρ αγάκη ‘της αγάπης’) αλλά και στην Νάξο (δυστυχώς δεν βρήκαμε καλά παραδείγματα από εκεί ακόμα). Λεξιλόγιο. Τα Τσακώνικα έχουν κρατήσει αρκετές αρχαίες λέξεις που αναφέρονται σε όλες τις γραμματικές της διαλέκτου. Αυτό όμως που δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ είναι ότι υπάρχουν και οι άλλες διάλεκτοι (ποντιακά, κυπριακά, καππαδοκικά, Ελληνικά ιδιώματα της Νότιας Ιταλίας) που επίσης έσωσαν αρκετούς αρχαϊσμούς: 6. τσακ. ύο ‘νερό’ (< Αρχ. Ελλ. ύδωρ) και σκιάθ. ύδωρ Μερικοί δανεισμοί από άλλες βαλκανικές γλώσσες, τους οποίος αναφέρει

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 121

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ: ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

121

ο Κωστάκης (1986α; β; 1987) στο «Λεξικό» του μπορεί να βρει κανείς και αλλού (ιδιαίτερα στις βορειοελληνικές διαλέκτους): 7. τσακ. μπουχό ‘σκόνη από άχυρο’ (από τις Σλαβικές γλώσσες) και θεσσ. μπουχός ‘σκόνη’. 8. τσακ. ζακόνι ‘συνήθεια, έθιμο’ 5 (από τις Σλαβικές γλώσσες) και θεσσ./λεσβ. ζακόνι. 9. τσακ. φάρα ‘σόϊ’ (από τα Αλβανικά) και η ίδια λέξη στη Θεσσαλία. 10. τσακ. λιάρε ‘ασπρόμαυρος (για τα ζώα)’ (από τα Αλβανικά) και θεσσ. λιάρα ‘άσπρη γίδα’/λιάρους ‘βόδι με μαύρες και άσπρες λεκέδες’. 11. τσακ. λάγιε ‘το μαύρο πρόβατο’ (από τα Βλάχικα) και θεσσ. λάγιους, κλπ. Μορφολογία. 12. στα Τσακώνικα υπάρχει παρακείμενος (και υπερσυντέλικος) όπως και στις διαλέκτους της Βορείου Ελλάδος, των Κυδωνιών/Μοσχονησίων, στα Κυπριακά, Griko (Ralli 2006), στα ιδιώματα των Ελλήνων της Αλβανίας (Σπύρου 2008) και πιθανόν στα Κρητικά. 13. η Γενική πτώση στις περισσότερες περιπτώσεις συμπίπτει με την Αιτιατική (ταρ αβουτάνε τα κατσούα ‘τα αφτιά της γάτας’) και μερικές φορές χρησιμοποιείται με την πρόθεση σε (οι ψιλοί σ’έτανη τα γουναίκα ‘τα μάτια εκείνης της γυναίκας’) ή από (οι πούαι απ’ τα καμπζία ‘τα πόδια των παιδιών’) κλπ. (βλ.: Кисилиер, Федченко 2013) Σύνταξη. 14. όπως φαίνεται στα Τσακώνικα οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών μπορούν να ακολουθούν το ρήμα (που δεν είναι στην προστακτική): Το πρώκιου καμζί έκι βαφκίζου νι ο κουμπάρε ‘το πρώτο παιδί το βάφτιζε ο κουμπάρος’ (Ρουσάλη-Διατσίντου, 1977, σ. 73); ος αού μι εκιού ‘δεν μου λες’, ος ποίου μι τα χάρη ‘δεν μου κάνεις τη χάρη’. Το φαινόμενο ζητάει ακόμη έρευνα αφού η άλλη σειρά είναι επίσης δυνατή (δηλαδή η επίταξη των κλιτικών προσωπικών αντωνυμιών), όμως σ’αυτό το σημείο τα Τσακώνικα πιθανόν μοιάζουν με τα Κυπριακά αρέσκει μου ‘μου αρέσει’, Κρητικά είδες τονε ‘τον είδες’, Καππαδοκικά και λεγ το ‘και το λέει’ (Karatsareas 2011: 104), Ποντιακά να έλεγα τον ‘να του έλεγα’ (Οικονομίδης 1958: 236) και την διάλεκτο των Ελλήνων της Αζοφικής έκλεψίς μι ‘με έκλεψες [από τους γονείς μου]’ (βλ.: Кисилиер 2009: 375, 388)

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 122

122

ΜΑΞΙΜ ΚΙΣΙΛΙΕΡ

Οι ομοιότητες αυτές αφ’ενός δείχνουν ότι αναμφίβολα τα Τσακώνικα είναι μία από τις Νεοελληνικές διαλέκτους η οποία πρέπει τελικά να μπει μέσα στην ταξινόμηση των Νεοελληνικών διαλέκτων και αφ’ετέρου φανερώνουν καλύτερα τις ιδιαιτερότητες. Στην επόμενη φάση θα γίνει η σύγκριση της Τσακωνικής διαλέκτου με τις άλλες βαλκανικές γλώσσες. Έτσι, όπως φαίνεται, θα μπορέσουμε να βρούμε κλειδί στα «μυστικά» της διαλέκτου, όπως, π. χ., παράξενη φωνητική και αναλυτικές μορφές του ενεστώτα και παρατατικού. Μια άλλη κατεύθυνση της έρευνας την οποία θεωρώ πολύ συμαντική είναι η μελέτη των τοπικών παραλλαγών. Είναι γνωστό ότι ανάμεσα στα χωριά υπάρχουν αρκετές διαφορές στην φωνητική (βλ.: Кисилиер, Федченко 2011: 263–264; Fedchenko 2013: 78–82). Μικρές ιδιαιτερότητες βρίσκονται και στο λεξιλόγιο: οι τυριώτες χρησιμοποιούν περισσότερους δανεισμούς από τα Βενετσιάνικα ενώ στον Πραστό και στη Βασκίνα χρησιμοποιούνται πολλές λέξεις σλαβικής, αλβανικής και βλάχικης καταγωγής. Οι πιο ενδιαφέρουσες όμως είναι οι διαφορές στην μορφολογία. Ο Κωστάκης (1999: 55–61) περιγράφει αρχαίες μορφές της Γενικής που υπάρχουν ακόμα στα Τσακώνικα. Η δική μας ανάλυση δείχνει ότι οι μορφές της Γενικής διαφοροποιούνται από χωριό σε χωριό, π. χ.: ‘της πόρτας’: του πόρου (Βασκίνα, Τυρός), του πόρε (Μέλανα) ‘του χωραφιού’: του χουρέ (Βασκίνα), τα χούρα (Μέλανα, Τυρός) ‘του γάλακτος’: απ’ τα γα (Βασκίνα), από γα (Μέλανα), του γάλατου (Τυρός) ‘του άλλου’: του αουνού/αουνέ (Βασκίνα), του αλουνού/τουρ άλι/αουνού (Μέλανα), τον άλε (Τυρός) ‘της θάλασσας’: τα θάσα (Βασκίνα), τα θάσα/τα θασέ (Μέλανα), τα θασέ (Τυρός) ‘ημερών’: αμερού (Βασκίνα, Μέλανα), αμέρε (Τυρός) Κατά τη γνώμη μου, οι διαφορές αυτές δείχνουν ότι η διάλεκτος ακόμα και σήμερα υπάρχει σε πολύ καλή και ζωντανή κατάσταση και επίσης έχει πολλές προοπτικές για ανάπτυξη. Ευτυχώς τα Τσακώνικα (όπως δείχνει το λεξιλόγιο) σχεδόν πάντα υπήρχαν σε μια κατάσταση επαφής με τις άλλες γλώσσες (είτε Ιταλικά, είτε Βαλκανικές γλώσσες, είτε Ελληνική κοινή), και για αυτούς τους λόγους έχει «μηχανισμό επιβίωσης» ο οποίος βοηθάει και τώρα. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι δεν χρειάζεται η υποστήριξη της διαλέκτου με μαθήματα στο σχολείο, με θεατρικές παραστάσεις κ. λ.π. Ελπίζω ότι η έρευνα και οι αποστολές που κάνουμε μπορούν να προσελ-

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 123

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ: ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

123

κύσουν και να αυξήσουν το ενδιαφέρον των νέων της περιοχής προς τα Τσακώνικα οι οποίοι νέοι στην ουσία αποτελούν την προοπτική του πολιτισμού και της γλώσσας των Τσακώνων. Συντομογραφίες Αρχ. Ελλ. - Αρχαία Ελληνικά, τσακ. - Τσακωνική διάλεκτος, σκιάθ.-διάλεκτος της Σκιάθου.

λεσβ. - διάλεκτος της Λέσβου, θεσσ. - διάλεκτος Θεσσαλίας,

Βιβλιογραφία Deffner, M. (1881) Zakonische Grammatik. Vol. I. Lautlehre. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung. Fedchenko, V. (2013) ‘Subdialectal Diversity in the Tsakonian Speaking Area of Arkadia’ Proceedings of the 5th International Conference of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory (MGDLT 5). Ed. by Ralli, A., Joseph, B. D., Janse, M. Ghent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letterkunde, 76–88. Karatsareas, P. (2011) A Study of Cappadocian Greek Nominal Morphology from a Diachronic and Dialectological Perspective. [Dissertation submitted for the degree of Doctor of Philosophy]. Cambridge: Cambridge University. Liosis, N. (2010) ‘Counterfactuality in the Tsakonian Dialect: A Contribution to the History of ήθελα and ήμουν’ Proceedings. 4th International Conference of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory (MGDLT4), Chios, 11–14 June 2009. Ed. by Ralli, A., Joseph, B. D., Janse, M., Karasimos, A. Patras: University of Patras, 111–123. Newton, B. (1972). The Generative Interpretation of the Dialect. A Study of Modern Greek Phonology. Cambridge: Cambridge University Press. Pernot, H. O. (1934) Introduction à l’Étude du Dialecte Tsakonien [Collection de l’Institut Néo-Hellénique de l’Université de Paris 2]. Paris: Les Belles Lettres. Ralli, A. (2006) ‘Syntactic and Morphosyntactic Dialectal Phenomena in Modern Greek: The State of the Art’ Journal of Greek Linguistics 7, 121–159. Trudgill, P. (2003) ‘Modern Greek Dialects. A Preliminary Classification’ Journal of Greek Linguistics 4, 45–64. Βαγενάς, Θ. Κ. (1971) Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου. Αθήναι: Δήμος Λεωνιδίου.

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 124

124

ΜΑΞΙΜ ΚΙΣΙΛΙΕΡ

Κωστάκης, Θ. Π. (1951) Σύντομη Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου. Αθήνα: Institut Français d’Athènes [Collection De L’Institut Français D’Athènes 35]. Κωστάκης, Θ. Π. (1986α) Λεξικό Τσακωνικής διαλέκτου. Τ. Ι. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Κωστάκης, Θ. Π. (1986β) Λεξικό Τσακωνικής διαλέκτου. Τ. ΙΙ. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών Κωστάκης, Θ. Π. (1987) Λεξικό Τσακωνικής διαλέκτου. Τ. ΙΙΙ. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Κωστάκης, Θ. Π. (1999) ‘Γραμματική της Τσακωνικής διαλέκτου (περιφέρεια Λεωνιδίου-Πραστού)’ Χρονικά των Τσακώνων ΙΕ΄. Λεκός, Μ. Α. (1920) Περί Τσακώνων και της Τσακωνικής Διαλέκτου. ’Αθήναι: Τύποις Παπαπαύλου. Λιόσις, Ν. (2010) ‘Η γραμματικοποίηση στις περιφραστικές δομές μέλλοντα της τσακωνικής: ιστορικές κοινωνιογλωσσικές παρατηρήσεις’ Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα 30, 372–384. Οικονομίδης, Δ. Η. (1958) Γραμματική της Ελληνικής διαλέκτου του Πόντου. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Ρουσάλη-Διατσίντου, Σ. (1977) Λαογραφία Λεωνιδίου. Αθήνα: Τυπογραφείον «Ν. ΙΩΑΚΕΙΜ — Α. ΞΕΝΙΟΥ — Μ. ΜΑΤΑΦΙΑ». Σπύρου, Α. Η. (2008) Το Ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής Δελβίνου και Αγίων Σαράντα. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαρίπουλου, 2008. Τσολομήτης, Δ. Γ. (1993) Κυνουριακή βιβλιογραφία 1775–1992 (Συμβολή πρώτη). Αθήνα: Εργ. γραφικών τεχνών του Παναγιώτη Κοντομήνα. Χαραλαμπόπουλος, Α. Λ. (1980) Φωνολογική Ανάλυση της Τσακωνικής Διαλέκτου. Διδακτορική Διατριβή που υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης [Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής 30 (Παράρτημα)]. Кисилиер, М. Л. (отв. ред.). (2009). Язык и культура мариупольских греков. Т. 1. Лингвистическая и этнокультурная ситуация в селах Приазовья. По материалам экспедиций 2001–2004 годов. СПб.: Алетейя (Κισιλιερ, Μ. (επιμ.). Γλώσσα και πολιτισμός των Ελλήνων της Μαριούπολης. Τ. 1. Γλωσσική και εθνοπολιτισμική κατάσταση στα χωριά της Αζοφικής. Υλικό της επιτόπιας έρευνας 2001–2004). Кисилиер, М. Л., Федченко, В. В. (2011) ‘К вопросу о мягких согласных в ца-

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 125

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ: ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

125

конском диалекте новогреческого языка’ Индоевропейское языкознание и классическая филология 15 [Материалы чтений, посвященных памяти профессора Иосифа Моисеевича Тронского. 20–22 июня 2011 г. СПб.: «Наука»], 259–266. (Κισιλιέρ, Μ, Φέντσενκο, Φ. ‘Ουρανοποιημένα σύμφωνα στην Τσακωνική διάλεκτο’ Ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογία και κλασική φιλολογία 15 [Πρακτικά συνεδρίου εις μνήμην του καθηγητή Ιώσηφ Μ. Τρόνσκι], 259–266). Кисилиер, М. Л., Федченко, В. В. (2013) ‘Формы генитива и замещающие их конструкции в цаконском диалекте новогреческого языка’ Индоевропейское языкознание и классическая филология 17 [Материалы чтений, посвященных памяти профессора Иосифа Моисеевича Тронского. 24–26 июня 2013 г. СПб.: Наука], 418–428 (Κισιλιέρ, Μ, Φέντσενκο, Β. ‘Τύποι Γενικής πτώσεις και ανάλογες δομές στα Τσακώνικα’ Ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογία και κλασική φιλολογία 17 [Πρακτικά συνεδρίου εις μνήμην του καθηγητή Ιώσηφ Μ. Τρόνσκι], 418–428).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Για έναν σύγχρονο διαλεκτολόγο σημασία έχουν όχι μόνο οι περιγραφές της διαλέκτου, αλλά και εργασίες που επικεντρώνονται στην ιστορία, παράδοση και λαογραφία των Τσακώνων. Για την τσακώνικη βιβλιογραφία βλ.: http://www.tlg.uci.edu/~opoudjis/Work/tsakbib.html και Τσολομήτη 1993. 2

Έτσι μόνο στα πρόσφατα άρθρα του Νίκου Λιόση (2010; Liosis 2010) για πρώτη φορά συζητιούνται η γραμματικοποίηση στο ρηματικό σύστημα και το απραγματοποίητο. Δεν ξέρουμε ακόμα αν υπάρχει διαφορά μεταξύ του Ελληνικού παρακειμένου/υπερσυντέλικου και του Τσακώνικου. Ούτε υπάρχει μέχρι σήμερα μια επιστημονικά αποδεκτή ετυμολογία του τοπωνυμίου ‘Τσακωνιά’, παρ’όλο που η συζήτηση ξεκίνησε πριν από 150 χρόνια (βλ.: Βαγενάς 1971: 251–268). 3

Στις αποστολές έπαιρναν μέρος καθηγητές και φοιτητές του Κρατικού Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης (Μαξίμ Κισιλιέρ, Βαλεντίνα Φέντσενκο, Ντάρια Αγκαφώνωβα, Σβετλάνα Βίντρινα, Αναστασία Ντραγκούνκινα, Αλεξάνδρα Βιάτκινα, Καρίνα Αβδζιάν) και ο συνεργάτης μας από την Σορβόνη (Arnaud Bikard). 4 Ο Peter Trudgill (2003) αναφέρει τα Τσακώνικα όταν μιλάει για το αρχαίο Ελληνικό ου (/u/) στις διαλέκτους, για τον τσιτακισμό και νομίζει, όπως οι περισσότεροι επιστήμονες, ότι τα Τσακώνικα δεν έχουν σχέση με την Ελληνιστική Κοινή. 5

Δεν χρησιμοποιείται πια στην Τσακώνικη ομιλία.

119-126 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:38 μμ Page 126

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 127

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

127

Δημήτριος Αλεξ. Τσιγκούνης Οικονομολόγος, Δήμαρχος Λεωνιδίου 1983-2010

H ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ Το Σεπτέμβριο του 2013 συμπληρώνονται 60 χρόνια περίπου από την ίδρυση του Αρχείου Τσακωνιάς, με πρωτοβουλία του γιατρού και μετέπειτα Δημάρχου Λεωνιδίου αειμνήστου Στυλιανού Μερικάκη και 29 χρόνια από την διοργάνωση του 1ου Συνεδρίου για την τσακώνικη διάλεκτο και παράδοση υπό την αιγίδα του Δήμου Λεωνιδίου σε συνεργασία με το Αρχείο Τσακωνιάς και με πρωτοβουλία του κ. Π. Πιτσελά. Και τα δύο εγχειρήματα υπήρξαν σημαντικά για την αναζωπύρρωση του ενδιαφέροντος για την τσακώνικη διάλεκτο και παράδοση αλλά και για την ευαισθητοποίηση κυρίως των σημερινών Τσακώνων στο θέμα της τσακώνικης διαλέκτου των παραδόσεων και της ιστορίας τους. Οι αρχικές αυτές προσπάθειες επιβραβεύτηκαν γιατί υπήρξε και συνέχειά τους. Το «Αρχείο Τσακωνιάς» συνέχισε την σύμφωνη με τον ιδρυτικό σκοπό του δραστηριότητα και με την έκδοση, μέχρι σήμερα, του περιοδικού «Χρονικά των Τσακώνων». ΄Όπως υπήρξε και συνέχεια του 1ου Συνεδρίου – σήμερα συμμετέχουμε στο 7ο – πάντοτε υπό την αιγίδα του Δήμου Λεωνιδίου και τώρα υπό την αιγίδα του Δήμου Νότιας Κυνουρίας. Αυτό που θέλω ν΄ αναφέρω σήμερα είναι, το ότι είχαμε δεχθεί την πρώτη διοργάνωση με επιφυλλάξεις διότι δεν είχε προϋπάρξει ανάλογο Συνέδριο και επομένως υπήρχε ο κίνδυνος να μην ανταποκριθούμε στο ύψος των απαιτήσεων ενός τέτοιου συνεδρίου αλλά και υπέβοσκε, κυρίως λόγω της αγνοίας του αντικειμένου, η αμφιβολία για το κατά πόσον είναι δυνατόν το θέμα της Τσακωνιάς και της διαλέκτου να καλύψει τις ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις ενός Συνεδρίου. Τόσο απομακρυσμένοι από την ίδια μας την ιστορία υπήρξαμε. Δεν είχαμε φανταστεί ότι ήτο δυνατόν να υπάρξει τέτοιος πλούτος ανακοινώσεων και μάλιστα υψηλού επιπέδου. Ο κ. Π. Π. Πιτσελάς όμως είχε την έμπνευση να απευθυνθεί στον αείμνηστο χαλκέντερο

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 128

128

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

Τάσο Γριτσόπουλο ο οποίος με την εμπειρία και τις γνώσεις του κάλεσε σ΄ αυτό το 1ο Συνέδριο αξιόλογους ερευνητές επιστήμονες, αρχαιολόγους, ιστορικούς, φιλολόγους, γλωσσολόγους και άλλους. ΄Ετσι διεξήχθη το 1ο Συνέδριο για την Τσακωνιά με ανακοινώσεις υψηλού επιπέδου, πολλές από τις οποίες ήταν πρωτότυπες ενώ άλλες προκάλεσαν ζωηρές αντιπαραθέσεις πράγμα που απέδειξε ότι οι σύνεδροι είχαν εδραιώσει τις θέσεις τους και δεν συμμετείχαν οιονεί στις συνεδριάσεις. Περιττό είναι να τονιστεί ότι με το συνέδριο αυτό υπήρξε πλούτος ανακοινώσεων, με πεδίο λαμπρό ερευνών αλλά και αναδείξεως όλων των θεμάτων που είχαν απασχολήσει επιστήμονες για την ιστορία και την πολιτιστική παράδοση της Τσακωνιάς που για πολλούς θεωρείτο ξεχασμένη υπόθεση. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώθηκε και σε άλλα συνέδρια, όπως στο Συνέδριο της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών που διεξήχθη στο Λεωνίδιο το 1992 με την μερική οικονομική συμβολή του Δήμου Λεωνιδίου όπου και το μεγαλύτερο μέρος των εργασιών είχε αναφορά στην Τσακωνιά. Θεωρώ ότι πρέπει να θυμηθούμε τα όσα είπε ο αείμνηστος Ακαδημαϊκός Μενέλαος Παλλάντιος ως Πρόεδρος της 2ης συνεδρίας ο οποίος εντυπωσιάστηκε από την ευχάριστη συμπεριφορά των Λενιδιωτών οι οποίοι όταν τον συναντούσαν τον καλημέριζαν ή τον χαιρετούσαν ενώ τους ήταν άγνωστος . Επίσης ένα άλλο Συνέδριο στο οποίο αναφέρθηκαν τα ιστορικά της Τσακωνιάς, οι εμπορικές δραστηριότητες των Τσακώνων , η Τσακώνικη Αρχιτεκτονική κ. ά. Διοργανώθηκε στο Λεωνίδιο μέσω του προγράμματος Leader σε συνεργασία του Δήμου Λεωνιδίου και της Αναπτυξιακής Εταιρείας «ΠΑΡΝΩΝΑΣ» και χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς. Τα όσα άκουσα στα Συνέδρια αυτά υπήρξαν η αφορμή να αναζητήσω και σε άλλες πηγές στοιχεία για την Ιστορία, την Παράδοση και κυρίως την διάλεκτο της Τσακωνιάς. Και η σημερινή μου εισήγηση βασίζεται σ΄ αυτήν την αναζήτηση. Είναι μια προσπάθεια ταξινομήσεως όλων των σκέψεων και συμπερασμάτων και ελπίζω ότι θα γίνουν αφορμή να κριθούν από εκείνους που γνωρίζουν περισσότερα ώστε με επιστημονικά στοιχεία και ιστορικές μαρτυρίες να θεμελιωθεί η αλήθεια ώστε να μη διαδίδονται πλάνες, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου αποκτούν αληθοφάνεια και γίνονται ακρογωνιαίοι λίθοι των καταγραφών της ιστορίας. Επί παραδείγματι όταν έγινε η αδελφοποίηση του Λεωνιδίου με τον ελληνόφωνο Δήμο Martano της Απουλίας στην Κάτω Ιταλία διαδόθηκε ότι και οι κάτοικοι του Martano είχαν Τσακώνικες ρίζες. Η διάδοση αυτή επικράτησε και είναι βέβαιο ότι θα μεταδοθεί έστω και από μικρό αριθμό συμπολιτών μας και στις επό-

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 129

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

129

μενες γενεές, πράμα όμως που δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική αλήθεια. Υπάρχει βέβαια ιστορική αναφορά στην ελάχιστη μετανάστευση Τσακώνων κατά τα Βυζαντινά χρόνια στην Απουλία, όμως η γκρεκάνικη διάλεκτος της περιοχής αυτής έχει ρίζες στους αρχαίους χρόνους και δεν έχει άμεση σχέση με την Τσακώνικη διάλεκτο. Άλλωστε το κοινό στοιχείο που επικαλέστηκε ο Δήμος Λεωνιδίου για να αιτιολογήσει στο Υπουργείο Εσωτερικών την αδελφοποίηση με τον Δήμο Martano ήταν η διατήρηση και στις δύο περιοχές της ιδιαιτέρας τους διαλέκτου εκ των οποίων και οι δύο είχαν ρίζες στην αρχαιότητα. Το σημαντικότερο επίτευγμα της συνεπούς διοργανώσεως συνεδρίων και εκδόσεων είναι το ότι απεκαταστάθη η αξία και η ανάγκη αναδείξεως και διατηρήσεως κατ΄ αρχήν της τσακώνικης διαλέκτου και γενικά της παράδοσης (στο χορό, το τραγούδι, τα παραμύθια, την αρχιτεκτονική). Ο πλούτος της ιστορίας μας αποκαλύφθηκε και διοχετεύτηκε στην κοινωνία και έπαψε να θεωρείται ότι η Τσακώνικη γλώσσα είναι μόνο αντικείμενο ορισμένων ερευνητών. Πρέπει να ομολογήσω ότι και εγώ όπως και οι περισσότεροι της γενιάς μου και των επόμενων, ζήσαμε τα μαθητικά μας χρόνια μέσα σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα όπου μόνο ο απόηχος των Τσακώνων και της Τσακώνικης διαλέκτου υπήρχε. Στις περισσότερες οικογένειες δεν συζητούσαν στην Τσακώνικη διάλεκτο είτε διότι δεν την γνώριζαν είτε διότι, όπως διαπιστώσαμε αργότερα υπήρχε κάποια οδηγία από δάσκαλο, όχι με επίσημο έγγραφο, να μη ακούγονται τα Τσακώνικα και να μη μαθαίνουν τα παιδιά να συνεννοούνται στα Τσακώνικα γιατί φοβούντο ότι τα παιδιά θα αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην εκμάθηση της Ελληνικής γλώσσας στο σχολείο. Μόνο σε οικογένειες που είχαν πολλά παιδιά και δεν πήγαιναν όλα συστηματικά στο σχολείο και υπήρχαν υπερήλικες που μιλούσαν μόνο Τσακώνικα υπήρχαν ευκαιρίες να μαθαίνουν οι νεώτεροι την Τσακώνικη διάλεκτο. Στους υπόλοιπους υπήρχε η αντίληψη ότι τα Τσακώνικα αφορούσαν τους παλαιούς και γενικά υπήρχε αδιαφορία ή ύφεση του ενδιαφέροντος για την ιστορία της γλώσσας μας. ΄Όταν αργότερα ως φοιτητής έτυχε να διαβάσω σε Εγκυκλοπαίδεια στο λήμμα «Τσάκωνες ή Τζέκωνες οι φρουροί του Βυζαντινού Αυτοκράτορα» κάποια στοιχεία της ιστορίας των Τσακώνων αλλά και την σημασία της Τσακώνικης διαλέκτου με τις πανάρχαιες ρίζες αντιλήφθηκα τι θησαυρό έχομε κρυμμένο αλλά και το πόσο θα μας στοιχίσει η περίοδος της αδιαφορίας, διότι η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και όταν παραμένει κρυμμένος πεθαίνει, πόσο μάλιστα η Τσακώνικη διάλεκτος που δεν έχει γραπτά κείμενα σε πρωτότυπο.

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 130

130

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

Δεν μας παρηγορεί καθόλου το γεγονός ότι υπήρχε μικρό ενδιαφέρον για την Τσακώνικη διάλεκτο επειδή υπήρχε και σύγχυση ως προς την συνέχεια της Ελληνικής γλώσσας και μάλιστα της Τσακώνικης διαλέκτου η οποία έστω από ελάχιστους θεωρείτο σλαβική. Στη σύγχυση αυτή έθεσε τέλος, η μόλις τον Ιούνιο του 1952 ανακοίνωση του Ventris και του συνεργάτη του Chatwick ότι η γραμμική της Κνωσσού και της Πύλου ήταν ελληνική γλώσσα. ΄Οσοι πάλι ισχυρίζονται ότι λόγω των πολεμικών και πολιτικών περιπετειών της δεκαετίας του ΄40 και του προσανατολισμού του κάθε πολίτη, μετά τον πόλεμο, αποκλειστικά στη βελτίωση της ζωής του, προκλήθηκε αυτή η ύφεση του ενδιαφέροντος για την τοπική μας ιστορία τη γλώσσα και τις παραδόσεις, απλώς επιβεβαιώνουν το πόσο πρέπει να προσέχουμε και να φυλάσσουμε τις παραδόσεις οποιαδήποτε δυσκολία και αν αντιμετωπίζομε. Ποιοι ή πόσοι από όσους μιλούσαν τα Τσακώνικα γνώριζαν ότι οι Τσάκωνες ακόμη και από τον Φαλμεράϊερ είχαν χαρακτηριστεί ως βέβαιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, ή πόσοι έχομε συνειδητοποιήσει το πόσο σημαντική είναι η τοπική μας διάλεκτος ώστε να γίνει αντικείμενο ερεύνης πολλών σημαντικών γλωσσολόγων, αρχαιολόγων, ιστορικών και φιλολόγων τους δύο τελευταίους αιώνες, δηλαδή πολύ πριν εμείς δείξομε ενδιαφέρον; Είναι γνωστό ότι η γλώσσα είναι σημαντικό στοιχείο ειδικά στους ερευνητές ώστε να κατανοήσουν, να θεωρήσουν, ερμηνεύσουν ή να καταγράψουν την ιστορία. Ας μη μας διαφεύγει το γεγονός ότι η Ελληνική και η Κινέζικη γλώσσα είναι οι δυο αρχαιότερες γλώσσες που επί σειρά τουλάχιστον 4.000 ετών ομιλούνται ακόμα και σήμερα αδιαλείπτως, ενώ η επίσης αρχαιότατη γλώσσα των Χετταίων δεν ομιλείται. ΄Οπως μάλιστα γράφει ο Θ.Γ. Γιαννόπουλος στο βιβλίο του «Πόθε και πότε οι ΄Ελληνες;», «….η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρωπίνων ομάδων…» Είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να τεκμηριώσουμε τους λόγους τα αίτια που επέτρεψαν την διατήρηση της Τσακώνικης διαλέκτου μέχρι σήμερα σε τέτοιο βαθμό και μάλιστα από ολιγάριθμό πληθυσμό, που περιορίζεται σε μια πολλή μικρή περιοχή. Η περιοχή αυτή στην οποία και σήμερα ζουν άνθρωποι που διατηρούν ζωντανή την διάλεκτο, πιστεύομε ότι διατήρησε και τον πυρήνα των πληθυσμών που την μιλούσαν. Από γεωλογικής απόψεως και φυσικού περιβάλλοντος οι επιστήμονες έχουν καταλήξει ότι η ακτογραμμή της Ανατολικής Πελοποννήσου που

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 131

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

131

εκτείνεται προς βορρά της Σπάγκας (ή Πελιάς) του Λεωνιδίου έχει διαμορφωθεί στην Πλειστόκαινο περίοδο και δεν έχει αλλοιωθεί επί 10.000.000 έτη, παρά το ότι υπήρξαν πολλές αλλαγές σε άλλες περιοχές της ελληνικής γης. Εξυπακούεται ότι και η ενδοχώρα δεν υπέστη μεταβολές και ως εκ τούτου υπήρχε ηρεμία φυσικών φαινομένων . Επόμενο ήταν να είναι πολύ ενωρίτερα η περιοχή πρόσφορη να κατοικηθεί εν συγκρίσει με άλλες περιοχές. Το ερώτημα που πλανάται στις σκέψεις όλων είναι το αν οι Τσάκωνες αποτελούν μια ιδιαίτερη φυλή με ευδιάκριτα σωματικά χαρακτηριστικά. Αν εξαιρέσουμε τα επίκτητα χαρακτηριστικά που απέκτησαν λόγω της διαβίωσής σε αυχμηρές ορεινές περιοχές δεν θεωρούμε ότι οι Τσάκωνες υπήρξαν μια ιδιαίτερη φυλή μεταξύ των Ελλήνων. ΄Αλλωστε στην αρχαιότητα οι κάτοικοι της περιοχής μας αποκαλούντο Κυνούριοι, ονομασία που την πήραν από τον γιό του Περσέα, τον Κύνουρο. Ως Τσάκωνες αναφέρθηκαν το πρώτον στο «Περί της κτίσεως της Μονεμβασίας Χρονικό» που εγράφη πιθανόν μεταξύ 10ου -15ου αιώνος μ. Χ. Στο Χρονικό αυτό εξιστορούνται γεγονότα που συνέβησαν από το τέλος του 6ου μέχρι πιθανόν και του 8ου αιώνα και αναφέρονται στην θρυλουμένη επιδρομή των Σλαύων στην Πελοπόννησο. Υπήρξε επιδρομή των Σλαύων και όχι κατάκτηση. Ούτε επίδραση από την παρουσία των Σλαύων αλλοίωσε την γλώσσα ή τις παραδόσεις των κατοίκων της περιοχής μας, ούτε επιμηξία όπως σπεύδουν μερικοί να συμπεράνουν. Μετά το Χρονικό κτίσεως της Μονεμβασιάς ως Τσάκωνες αναφέρονται όσοι κατοικούσαν στον Πάρνωνα, Ανατολικό και Δυτικό μέχρι τους πρόποδες του Ταϋγέτου προς βορρά στα σύνορα ΄Αστρους και Αργολίδας και στα Νότια οι κοιλάδες της Λακωνίας μέχρι τα Ακρωτήρια Μαλέας και Ταίναρο. Ο πυρήνας της Τσακωνιάς υπήρξε πάντοτε η περιοχή που και σήμερα αποκαλείται Τσακωνιά. Σ΄ αυτή τη δύσβατη περιοχή οι πρώτοι αυτόχθονες αρχικά Πελασγοί, Αιγιαλείς, μετέπειτα ΄Ιωνες, Κυνούριοι και τελικά Τσάκωνες ανεμίχθησαν με διάφορα γένη Ελληνικά. Ο Θάνος Βαγενάς στο περίφημο έργο του «Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου» γράφει: «… Η περιοχή του “Μύθου” από την περιοχή της “Ιστορίας” φαίνεται πως δεν απέχουν πολύ, μόνο που είναι συγκεχυμένα τα όριά τους… Είναι ανάγκη λοιπόν, να συγκεντρώσουμε και να δούμε από κοντά τους Πρασιάτικους και Κυνουριακούς Μύθους (που είναι πολλών αιώνων και πολλών λαών κατάλοιπα)…»

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 132

132

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

Στους αυτόχθονες επεκράτησαν οι Πελασγοί, λαός προελληνικός προερχόμενος από Ανατολάς που αφού εξαπλώθηκε στα νησιά του Αιγαίου έφθασε και στα παράλια της Πελοποννήσου όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας μας. Πολλές λέξεις της γλώσσας των Πελασγών διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα -κυρίως τοπωνύμια-. Το βέβαιον είναι ότι πολλές Πελασγικές λέξεις όπως θάλασσα, άναξ, έλαιον, οίνος, δάφνη, θώραξ, ξίφος, λαβύρινθος, υάκινθος και άλλες εντάχθηκαν στο Ελληνικό λεξιλόγιο χωρίς να ξενίζουν. Είναι γνωστό ότι και ο Πάρνων και το Μυρτώον πέλαγος είναι Πελασγικές λέξεις. Σ΄ όλο τον Ελληνικό χώρο αλλά και την Μ. Ασία συναντάμε τοπωνύμια με καθαρά Πελασγικές ονομασίες. Δεν είναι δυνατόν να εξηγηθούν τα αίτια που επέτρεψαν να διατηρηθούν μέχρι σήμερα ορισμένα τοπωνύμια ενώ άλλα που οπωσδήποτε υπήρξαν έχουν εξαφανισθεί. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ο κάτοικος της Πάτρας βλέποντας προς τα ανατολικά τον ορεινό όγκο τον λέει Ερύμανθο όπως ονομάζεται επί αιώνες από τον καιρό των Πελασγών, ενώ βλέποντας προς τα Βορειοδυτικά ονομάζει το βουνό Βαράσοβα που είναι λέξη Σλαυϊκή. Και αν δικαιολογείται η διατήρηση των τοπωνυμιών σε μεγάλες εκτάσεις που καταγράφονται και σε χάρτες και σε αφηγήσεις ιστορικές ή λυρικές, πώς εξηγείται το γεγονός ότι μέχρι τις ημέρες μας στην περιοχή μας γνωρίζομε τοποθεσίες και τις αποκαλούμε με καθαρά Πελασγικές λέξεις, όπως Πρέγασος, Κοίλασος, Μισώνασος, αλλά δεν καταγράφηκαν σε κάποιο κείμενο; Υπάρχουν στην Τσακώνικη διάλεκτο και λέξεις Πελασγικές που τις χρησιμοποιούμε και σήμερα όπως του ρήματος βλώσκω-έμολλον (το γνωστό μολών λαβέ) και εμείς σήμερα έχομε π. χ. το θα μόλου; - θα έλθω; ή θα μόλερε - θα έλθεις. Το κατά πόσο οι Πελασγοί ήταν Προέλληνες ή βαρβαρικά φύλα δεν έχει μετά βεβαιότητος αποδειχθεί. Πολλές λέξεις Πελασγικές διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα, κυρίως τοπωνύμια. Τούτο μάλλον μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι Πελασγοί ανήκουν σε Πρωτοελληνικά φύλα. Μέχρι το 1900π. Χ. στην περιοχή κατοικούσαν οι αυτόχθονες – Αρκάδες και Πελασγοί και περί το 1900 π. Χ. κυριάρχησαν οι ΄Ιωνες. Στην Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους της Εκδοτικής Αθηνών στον Α΄ τόμο σελ. 367 υπάρχει χάρτης με την αποτύπωση της παρουσίας της Ιωνικής γλώσσας ακριβώς στην περιοχή της σημερινής Τσακωνιάς. Μάλιστα στα συνέδριά μας διατυπώθηκε η άποψη ότι υπάρχουν στο συντακτικό της Τσακωνικής διαλέκτου στοιχεία της Ιωνικής. Με την κάθοδο και κυριαρχία των Δωριέων επικράτησε μακροχρόνια επιρροή σε σημείο που να ταυτισθεί η περιοχή με τους Δωριείς. Μάλιστα η κυριαρχία αυτή επετεύχθη σταδιακά από την πρώτη κάθοδο των Δωριέων

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 133

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

133

με «τον συγχρωτισμό και τον συγκερασμό του παλαιού ντόπιου και «μοναδικού» κατά τον Ηρόδοτο, στην Πελοπόννησο Ιωνικού εθνικού-φυλετικού στοιχείου με το νεόφερτο Δωρικό …» ( όπως γράφει ο Χρ. Πεττάκος). Είναι γνωστό ότι η Δωρική διάλεκτος δεν είχε κείμενα γραπτά (πλην ελαχίστων επιγραφών). Στην περιοχή μας δεν αναδείχθηκε κάποια πόλη με ανάκτορο όπως η Κνωσσός, οι Μυκήνες, η Πύλος, όπου για λόγους διοικητικούς εφαρμόστηκε η γραφή. Η απουσία γραφέων επί σειρά ετών πιστεύω ότι ενίσχυσε τις προφορικές ρίζες της διαλέκτου και ταυτόχρονα απέτρεψε την εξοικείωση των κατοίκων με κείμενα άλλων διαλέκτων. Λαμβανομένου μάλιστα υπ΄ όψη και του γεγονότος ότι η περιοχή είναι δυσπρόσιτη εύκολα καταλήγουμε στις συνθήκες που επέτρεψαν την διατήρηση της διαλέκτου επί αιώνες. Ο Geoffrey Horrochs έχει καταλήξει ότι τον 5ο π. Χ. αιώνα εκτός Αττικής η μεν Δωρική διάλεκτος ομιλείτο από την περιοχή των Μεγάρων μέχρι το μεγαλύτερο τμήμα της Πελοποννήσου, στα νησιά του Αιγαίου και σε πολλές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, η Αιολική ομιλείτο στην Βοιωτία, την Θεσσαλία και την ΒΔ ακτή της Μ. Ασίας και την Λέσβο, ενώ στην Φωκίδα, την Λοκρίδα και την Αιτωλία ομιλείτο η βορειοδυτική Ελληνική διάλεκτος συγγενής της Πελοποννησιακής Δωρικής και τέλος στις κεντρικές Κυκλάδες και τις ακτές της Κεντρικής Μ. Ασίας ομιλείτο η Ιωνική συγγενής της Αττικής. Το φαινόμενο αυτό δεν μας είναι άγνωστο αφού άλλωστε έχει αποτυπωθεί και στο σατυρικό έργο «Βαβυλωνία». Η Ελληνική γλώσσα απέκτησε τον χαρακτήρα ενιαίας ξεχωριστής γλώσσας με την επικράτηση των Μακεδόνων σε μια μορφή εξελιγμένης Αττικής διαλέκτου με την ολοκλήρωση στους Ελληνιστικούς χρόνους της ελληνιστικής κοινής. Σε τούτο συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό η διακοπή επεμβάσεων ξένων φύλων και προπάντων η ευρύτερη διάδοση γραπτών κειμένων. ΄Όμως στην συγκεκριμένη περίπτωση η δική μας δυσπρόσιτη μικρή περιοχή χωρίς στενές επαφές με τον υπόλοιπο Ελληνικό χώρο και κυρίως με την απουσία γραπτών κειμένων διατήρησε το γλωσσικό της ιδίωμα. Ελάχιστες επιδράσεις επέφεραν όλες οι ιστορικές εξελίξεις μέχρι τον 20ο αιώνα. ΄Όταν λοιπόν κατά το τέλος του 7ου μ. Χ. αιώνα οι επιδρομές των Σλαύων υποχρέωσαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της Λακωνίας (μάλιστα κυρίως τους αγρότες) να καταφύγουν στις ορεινές (άγονες) περιοχές προς τον Πάρνωνα, όσοι ευρέθηκαν στην περιοχή μας συνδέθηκαν και κυρίως αφομοιώθηκαν από τον πληθυσμό που ήταν εγκατεστημένος επί αιώνες εδώ. ΄Όπως γράφει η Χάρις Καλλιγά στο βιβλίο της «Η Βυζαντινή Μονεμβάσια»

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 134

134

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

σύμφωνα με το «Χρονικό της κτήσεως της Μονεμβασιάς» οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι πήγαν να κατοικήσουν στις άγριες, {ο Κωστής Παλαμάς χρησιμοποιεί τη λέξη τραχώνια, (τραχοινοίς τόποις)} περιοχές που βρίσκονται γύρω από την Σπάρτη και πρόσφατα ονομάστηκαν Τζακωνίαι, γιατί και οι Λάκωνες μετονομάστηκαν σε Τσάκωνες. Ενώ κατά την ιδία σύμφωνα με την αναφορά του Μητροπολίτου Μονεμβασιάς προς τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (η οποία έχει συνταχθεί από τον ιερομόναχο Ισίδωρο, που έγινε Μητροπολίτης Ρωσίας τον 15ο αιώνα) οι κάτοικοι της Σπάρτης ζήτησαν καταφύγιο στα ψηλά βουνά γύρω απ΄ αυτήν, διατηρώντας το παλαιό όνομα των Λακώνων, αυτοαποκαλούμενοι βαρβαρικά Τζάκωνες. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (14ος αιώνας) αναφέρει τους Τσάκωνες ως Λάκωνες «…ους η κοινή παραφθείρασα γλώσσα μετονόμασεν». Και ο Μάζαρης (αρχές 15ου αιώνα) σημειώνει πως στην Πελοπόννησο κατοικούν Λακεδαίμονες (Τσάκωνες) Ιταλοί, Πελοποννήσιοι (ντόπιοι ΄Ελληνες), Σλαβίνοι (Σλαύοι), Ιλλυριοί (Αλβανοί), Αιγύπτιοι (Αθίγγανοι) και Ιουδαίοι. Η λέξη Τσάκωνες ή Τζέκωνες χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει είτε ένα ειδικό στρατιωτικό σώμα είτε τους κατοίκους της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου, δεν χρησιμοποιείται για να χαρακτηρισθεί η εθνοφυλετική καταγωγή των κατοίκων της περιοχής μας. ΄Αλλωστε όπως είδαμε η περιοχή μας κατοικήθηκε από πολλά Ελληνικά φύλα. Επειδή λοιπόν το όμαιμον των κατοίκων της Τσακωνιάς είναι δυσδιάκριτο από την διαδοχή των αρχαίων Ελληνικών φύλων θα αναζητήσουμε ως κύριο κοινό στοιχείο της πληθυσμιακής ενότητας «Τσάκωνες» το «ομόγλωσσον», το «ομόθρησκον» και το «ομότροπον» Όπως γράφει ο Θάνος Βαγενάς «.. Η Τσακώνικη διάλεκτος εχρησιμοποιείτο μόνο από τους Τσάκωνες (του μεγάλου άλλοτε Τσακώνικου χώρου και υστερότερα του μικρού σημερινού) και κυρίως από «αγροικικούς» (δηλαδή γεωργούς και ποιμένες) και εγκατεστημένους επί αιώνες εδώ μόνο για τις ασχολίες τους και την επικοινωνία μεταξύ τους. Κατ΄αυτόν τον τρόπο, χωρίς να χρειάζονται οι Τσάκωνες πλούσιο λεξιλόγιο, μπόρεσαν να κρατήσουν και να διαμορφώσουν το γλωσσικό τους όργανο, έτσι ώστε να μην έχει ανάγκη άλλων λέξεων, που θα τις έφερναν οι ξενιτευόμενοι και οι εμπορευόμενοι δικοί τους απ ΄έξω, από τις γειτονικές τους πρώτα χώρες…»). Πώς όμως οι ιστορικοί και κυρίως οι κάτοικοι της περιοχής μας αναφέρονται στο «εθνωνύμιο» Τσάκωνες; Και πώς τούτο έγινε όπως φαίνεται σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μετά την πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά του ονόματος Τσάκωνες από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Πορ-

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 135

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

135

φυρογέννητο κατά τον 10ο αιώνα που συμπίπτει την ίδια εποχή περίπου που καταγράφεται στο Χρονικό Κτήσεως της Μονεμβασιάς. Πέραν του αν υπήρχε ή όχι συγγένεια αίματος οι Τσάκωνες απέκτησαν την υποκειμενική πίστη καταγωγής, ώστε να αυτοπροσδιορίζονται, κυρίως λόγω της κοινής ιδιαίτερης διαλέκτου αλλά και της ομοιότητας της συμπεριφοράς, των κοινών εθίμων και παραδόσεων και τέλος πιστεύω λόγω του ότι σφυρηλάτησαν αμυνόμενοι κατά των Φράγκων ένα συμπαγές σύνολο ανθρώπων για να υπερασπίσουν την πατρίδα τους και την πίστη τους. Ο William Miller στο βιβλίο του «Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1556)» το οποίο εκδόθηκε το 1907 αναφέρεται στους «…μυστηριώδεις Τσάκωνες φυλή που σώζεται, σήμερα μόνο στο Λενίδι, στα νοτιοανατολικά της χερσονήσου και στα κοντινά χωριά που τότε όμως όπως φαίνεται απλώνονταν περισσότερο (μαζί με τους Μανιάτες του Ταινάρου και τους Μηλιγγούς του Ταϋγέτου)(οι οποίοι όμως δεν είχαν τα άλλα στοιχεία των Τσακώνων) στάθηκαν οι πιο ανυπότακτοι κάτοικοι του Μοριά και τους επιτηρούσε ο Βαρώνος του Γερακιού Γουίδων de Nivelet. Στα 1249 τους υπέταξε ο Γουλιέλμος αλλά στα 1263-1264 στον πόλεμο Γουλιέλμου-Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου (ο οποίος είχε ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη και ήταν Βυζαντινός Αυτοκράτορας από το 1261) ενίσχυσαν τους στρατηγούς Κων Παλαιολόγο και Μιχ. Καντακουζηνό με αποτέλεσμα , μετά την ήττα του Παλαιολόγου στα Μακρυπλάγι, να λεηλατήσει ο Γουλιέλμος την χώρα τους. Ο Αυτοκράτορας που τους θεωρούσε εμπειροπόλεμους, από αυτούς συγκροτούσε τη φρουρά των ανακτόρων του και την σωματοφυλακή του». ΄Αλλωστε οι Τσάκωνες τον 14ο αιώνα στήριξαν το δεσποτάτο του Μυστρά, μια και πολλά χωριά τους ανήκαν στην οικογένεια των Μελισσινών. Στην Βασιλεύουσα ο Αυτοκράτορας επιβράβευσε τους Τσάκωνες για την συμβολή τους στους αγώνες του και κυρίως για την αφοσίωσή τους και πολλούς από αυτούς τους εγκατέστησε σε αρχοντικά που είχαν εγκαταλείψει κατά την Ενετοκρατία παλαιοί Βυζαντινοί άρχοντες. Γράφει ο Γ. Παχυμέρης «…παρείχε κατοικείν ως αυτόχθοσι και πλείστοις άλλοις φιλοτιμήμασιν επί πολλοίς και εντός και εκτός ως αξίαν τριβήν εν πολέμοις έχουσιν…». Και πάλι διαβάζομε στον Miller «…αλλ΄ ο δικέφαλος αετός τώρα κυμάτιζε στα Νοτιοανατολικά του Μοριά απ΄ όπου Τσάκωνες και Γασμούλοι, αποτελούσαν το ναυτικό του Μιχαήλ Η΄…». Οι Τσάκωνες είχαν και παλαιότερα αναδειχθεί ως ναυτικοί κυρίως ορμώμενοι από την Μονεμβάσια. ΄Ηδη λοιπόν μετά την ανάκτηση της Βασιλεύουσας οι Τσάκωνες είχαν αναδειχθεί σε καίριες θέσεις του στρατιωτικού

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 136

136

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

Βυζαντινού συστήματος και επομένως και στην Πόλη δημιούργησαν πυρήνες με κοινωνική και οικονομική επιρροή οι οποίοι εξακολουθούσαν να διατηρούν στενούς δεσμούς με την πατρώα γη. Μετά την άλωση της Πόλης το 1453 και την κατάρρευση του Βυζαντίου όσοι επέζησαν απ΄ αυτούς εξακολούθησαν τις βιοποριστικές τους εργασίες με την εμπορία κυρίως βουτύρου, μελιού και αλατιού. Το εμπόριο έφερε τους Τσάκωνες στην Ανατολική Ρωμυλία , τον Δούναβη, την Ρουμανία και στην Οδυσσό και τους επέτρεψε καθ’ όλην την διάρκεια της Τουρκοκρατίας να διατηρήσουν την αυτογνωσία τους, τους συνδέσμους τους, την αγάπη τους για την πατρώα γη και τις παραδόσεις τους. Η περιοχή μας που αποκαλείται και σήμερα Τσακωνιά αντιστάθηκε σθεναρά στον εισβολέα ο οποίος τελικά την κατέκτησε το 1540 όχι με μάχες αλλά με συνθήκη που υπέγραψαν οι Βενετοί. Διακρίνονται 4 περίοδοι από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι την Ελληνική Επανάσταση στην περιοχή μας: Η πρώτη Ενετοκρατία (1464-1540), η πρώτη Τουρκοκρατία (1540-1687), η δεύτερη Ενετοκρατία (1687-1715) και η δεύτερη Τουρκοκρατία (1715-1821). Οι εναλλαγές αυτές προήρχοντο από τις συνθήκες μεταξύ Τούρκων και Ενετών και δεν ήταν αποτέλεσμα πολεμικών συγκρούσεων στον χώρο της Τσακωνιάς. Τα προνόμια που είχαν οι Τσάκωνες κυρίως της Πόλης στο εμπόριο ενισχύθηκαν με την εύνοια του Σουλτάνου μετά την άρνηση των Τσακώνων της Μονεμβασιάς να συνεργασθούν με τον Morozzini. ΄Αλλωστε και ο πρώτος Μέγας διερμηνέας της Πύλης υπήρξε ο Μονεμβασιώτης Μαμωνάς. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι ΄Ελληνες κατά την περίοδο της Τουρκοκρατιάς αλλά και οι αναλαμπές από την εναλλαγή Τούρκων και Ενετών δημιούργησαν τις προϋποθέσεις ‘ώστε οι Τσάκωνες να αυξήσουν την συνεκτικότητά τους και να διακρίνονται από τους άλλους ΄Ελληνες διατηρώντας κυρίως το γλωσσικό τους ιδίωμα. Ο περίφημος Τούρκος περιηγητής ο Evliya Tcelebi γράφει το 1668 «…Μεταξύ Μονεμβασιάς και Ναυπλίου κατοικεί ένα έθνος με το όνομα Τσακούνα. Η λαλιά τους είναι περίεργη. Στο σαντζάκι του Μυστρά ως την Μονεμβασιά υπάρχουν αμπέλια και κήποι. Εδώ κατοικεί το γένος των Τσακώνων. Μιλούν άλλη γλώσσα… είναι σωματώδεις πραγματικοί γίγαντες…δυνατοί θαρραλέοι και γεροί. Πηγαίνουν κυρίως στην Μονεμβασιά και στ΄ Ανάπλι με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους». Την ίδια πληροφορία μας μεταφέρει και ο ΄Αγγλος B. Randolph (1675), «…οι κάτοικοι του Μοριά είναι Τούρκοι, ΄Ελληνες, Αλβανοί και Τσάκωνες.

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 137

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

137

Πολλοί Τσάκωνες είναι εγκατεστημένοι στις πολιτείες όπου δουλεύουν χαμάληδες, άνδρες και γυναίκες. Είναι χειροδύναμοι και μπορούν να σηκώσουν μεγάλα φορτία…» Ο Tcelebi αποδίδει την σωματική ευρωστία των Τσακώνων στο άριστο κλίμα των ορεινών περιοχών όπου ζούσαν οι Τσάκωνες τους οποίους χαρακτηρίζει ως απίστους (δηλαδή φανατικούς χριστιανούς), ενώ δεν παραλείπει να αποτυπώσει και λέξεις της Τσακωνικής , λέξεις που και σήμερα χρησιμοποιούν οι Τσάκωνες. Ο Ενετός Marin Michiel (1691) στην έκθεσή του γράφει: «…Οι κάτοικοι της ΄Ανω Τσακωνιάς είναι άνθρωποι εκλεκτοί, πρόθυμοι, πιστοί, συνηθισμένοι στις ταλαιπωρίες, περπατούν με μεγάλη ευκολία επάνω στα βουνά από το ένα μέρος στο άλλο και χρησιμοποιούνται σαν ταχυδρόμοι. Οι κάτοικοι του Μυστρά είναι οι περισσότερο πολιτισμένοι, όλου του βασιλείου ζουν και ντύνονται με μεγάλη πολυτέλεια από τους άλλους υπερηφανεύονται πως είναι γνήσιοι απόγονοι των Σπαρτιατών…». Τούτο είχε εμπεδωθεί στις συνειδήσεις του λαού. Δεν είναι παράδοξο λοιπόν το ότι ο Παπά-Θεόδωρος Οικονόμου (Κανικλής)στο επικό του ποίημα η «Λάκαινα» (1859) όπου αφηγείται κυρίως τα γεγονότα του αγώνα της Παλιγγενεσίας δεν αναφέρει ούτε μια φορά τη λέξη Τσάκωνες , Τσακωνιά μέσα στους 3281 στίχους αλλά αντί αυτών την λέξη Λάκων ή Λακωνική. Δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν όλα τα καταγεγραμμένα ιστορικά γεγονότα που αφορούν τους Τσάκωνες στον περιορισμένο χρόνο της ομιλίας. Μας ενδιαφέρει να εντοπίσουμε και να τονίσουμε την επιρροή που είχαν στην διαμόρφωση της αυτογνωσίας των κατοίκων της Τσακωνιάς η οποία σταδιακά περιορίστηκε στα σημερινά της όρια, όλες αυτές οι εξελίξεις. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας το κέντρο των Τσακώνων ήταν στον χώρο της σημερινής Τσακωνιάς αλλά υπήρχε δυναμική κοινότητα στην Κωνσταντινούπολη και σε μικρότερα χωριά της Μ. Ασίας (Βάτικα, Χαβουτσί στην Προποντίδα , Μιτσί στην Καππαδοκία), αλλά και μέσω της Κωνσταντινουπόλεως στην Ανατολική Ρωμυλία , την Ρουμανία, την Ρωσία και κυρίως την Οδησσό. Οι εξελίξεις σφυρηλάτησαν ακόμα περισσότερο την ιδιοπροσωπεία την υπερηφάνεια και την αλληλοβοήθεια των Τσακώνων. Κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους αλλά πολύ περισσότερο μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, κυρίως οι απόδημοι , οι οποίοι λόγω της προόδου στις επαγγελματικές τους ενασχολήσεις είχαν ενταχθεί σε κοσμοπολίτικη επιρροή, δεν αποσυνδέθηκαν από τις καταβολές τους, τίμησαν τις ρίζες τους και ήταν πάντοτε πρόθυμοι σε αγώνες πατριωτικούς. Ο Σαράντος Καργάκος «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» γράφει: «Ο

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 138

138

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

Finlay αφού δώσει μία αυστηρή περιγραφή των ηθών και του γενικότερου τρόπου ζωής των Μωραϊτών για να δείξει το μέγεθος της πανουργίας και της θηριωδίας τους κάνει δύο εξαιρέσεις : «Οι Μανιάτες και οι Τσακωνιάτες πρέπει να εξαιρεθούν από την γενική περιγραφή του Μωραϊτικου χαρακτήρα. Οι πρώτοι ήταν ονομαστοί για τη λατρεία της βίας και της αρπαγής αλλά και για την ειλικρίνεια και για την ανεξαρτησία τους. Οι δεύτεροι διακρίνονται για τα φιλειρηνικά τους ήθη, την τιμιότητά τους και την εργατικότητά τους. Και οι δύο θεωρούνταν γενναίοι. Οι Τσακωνιάτες είχανε εμπορικά καταστήματα σχεδόν σε κάθε λιμάνι του Αιγαίου…» Και συνεχίζει ο Σ. Καργάκος «…Σε ό,τι αφορά τους Τσάκωνες, στα επαινετικά που προσγράφει σ΄ αυτούς ο Φίνλεϋ, λησμονεί να προσθέσει την επίδοσή τους στα γράμματα. Υπήρχαν αναμεταξύ τους κάποιοι εγγράμματοι με ισχυρή δόση αρχαιογνωσίας, όπως για παράδειγμα ο δάσκαλος του Πραστού Εμμανουήλ Τροχάνης για τον οποίο ο ιστορικός της Τσακωνιάς Θάνος Κ. Βαγενάς γράφει: « Ο Villoison έγραψε ότι ήταν στον Πραστό κάποιος διδάσκαλος, αυτός ήταν των Ελληνικών Γραμμάτων και των πρώτων στοιχείων της αρχαίας γλώσσας διδάσκαλος… Και αυτός ο διδάσκαλος ο Εμμ. Τροχάνης είναι εκείνος που πληροφόρησε τον Γάλλο φιλόλογο για την ιστορία της Τσακωνιάς και για την Τσακωνική διάλεκτο για τα οποία γράφει αρκετά» Η περίπτωση του Πραστού και του διδασκάλου Τροχάνη δείχνει πως όπου υπήρξαν ευνοϊκές συνθήκες, υπήρξε μία –υποτυπώδης έστω- πνευματική καλλιέργεια για τις εκκλησιαστικές και εμπορικές ανάγκες. Ο Φίνλεϋ περίπου το 1821 προβάλλει την ιδιοπροσωπεία των Τσακώνων οι οποίοι διαμόρφωναν μία πληθυσμιακή ενότητα και πέρα από την γεωγραφική περιοχή όπου υπήρχε και υπάρχει ο πυρήνας τους. Η παρουσία και επιρροή των Τούρκων κατακτητών υπήρξε μηδαμινή στον τόπο μας. Πολλοί επιφανείς Τσάκωνες μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία ενώ στην περιοχή μας την οικονομική κατάσταση στήριξε τόσο η ενίσχυση από την Πόλη πολλών συγγενών , όπως και η παρουσία σημαντικών καραβοκυραίων ( όπως του Χατζηπαναγιώτη). Μετά την συνάντηση οπλαρχηγών στην Μονεμβάσια και όπως αφηγείται ο Θ. Οικονόμου στην «Λάκαινα» την 16/3/1821, οι Τσάκωνες εξεδίωξαν την μικρή Τούρκικη φρουρά που υπήρχε στην Πλάκα επραγματοποίησαν σύσκεψη των προυχόντων και τέλεσαν δοξολογία στην Μητρόπολη όπου και κήρυξαν την Επανάσταση. ΄Εκτοτε πρωτοστάτησαν σε όλες τις μάχες του αγώνα της Παλιγγενεσίας, έπαιξαν μάλιστα καθοριστικό ρόλο στην απελευθέρωση της Μο-

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 139

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

139

νεμβασιάς και της Τριπολιστάς. Πάντοτε ακολουθούσαν τους ηγέτες που ενέπνεαν σεβασμό μακρυά από τα παρασκήνια. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης στα απομνημονεύματά του και επειδή ήταν αντίθετος με τον Κολοκοτρώνη που υποστήριζε τον Δημήτριο Υψηλάντη και αναφορικά με την υποδοχή του τελευταίου στο Ναύπλιο γράφει: «…την αγέλη εκείνη του ανόητου όχλου ήτις συνεπληρούτο από Τσακώνους βαναύσους και από την άλλην πανσπερμία απάτριδων…» δείχνοντας (μια και ήταν κοτσάμπασης) περιφρόνηση προς τους Τσάκωνες που τους διακρίνει όμως από τον άλλο «όχλο» που υποδέχθηκαν τον Δ. Υψηλάντη. Ο ίδιος τους διακρίνει και στα γεγονότα της εισβολής του Ιμπραήμ μετά την αποφυλάκιση του Κολοκοτρώνη γράφοντας «…ο Κολοκοτρώνης φέρνει μαζί του τους υπόλοιπους και Τσακώνους, ο Πλαπούτας τριακοσίους Ηλιοδωρήσιους…». Τέλος στην περιγραφή της πολιορκίας της Τριπολιτσάς εξυμνεί τους ομότιμούς του «…Οι δυνάμεις των Κοτσαμπάσηδων δεν συγκρίνονται σε αριθμό, Δεληγιανναίοι, Παπατσώνης, Κρεββατάς, Μαυρομιχαλαίοι, Γιατράκος, Κίντζιος, Λεωνιδιώται κ.λ.π. απαρτίζουν τα τρία τέταρτα του στρατοπέδου της Τριπολιτσάς…». Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ενώ τους άλλους κοτσαμπάσηδες τους αναφέρει με τα επίθετά τους περιορίζεται στην τοπική προέλευση των επικεφαλής από το Λεωνίδιον. ΄Ισως πρέπει να ερευνηθεί και να γίνει ευρύτερα γνωστός ο τρόπος που διοικείτο η Τσακωνιά κατά την Τουρκοκρατία γιατί δεν διακρίνεται τοπικός κοτσάμπασης με οικογενειακή διαδοχή και φαίνεται ότι και στον τομέα αυτό οι Τσάκωνες διέφεραν από τους υπόλοιπους ΄Ελληνες. Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους δεν υπάρχουν μαρτυρίες για ισχυρή παρουσία των Τσακώνων στην κρατική μηχανή τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνος. Οι Τσάκωνες στράφηκαν προς την Πόλη και βορειότερα στον Εύξεινο Πόντο αλλά και ελάχιστοι στην Αλεξάνδρεια όπου υπήρχαν ήδη αποκατεστημένοι πολλοί συγγενείς και συμπατριώτες. Στην Πόλη ιδρύθηκε το 1866 από Τσάκωνες ο σύλλογος «Η Πρόοδος» που είναι ο πρώτος Ελληνικός σύλλογος με κοινωφελείς σκοπούς αφού και « Ο Παρνασσός» στην Αθήνα ιδρύθηκε λίγο αργότερα. Η «Πρόοδος» είχε σκοπούς την ίδρυση και καλή λειτουργία των Σχολείων Λεωνιδίου, την κατασκευή λιμανιού στην Πλάκα, τον περιορισμό της κοίτης του Δαφνώνα κ.λ.π. Μάλιστα το 1895 εκδόθηκε από τον Δημήτριο Μ. Λάτση στην Κωνσταντινούπολη το Τσακώνικο Ημερολόγιο στο οποίο αναφέρεται ότι οι Λενιδιώτες-Τσάκωνες διακρίνονται για την δραστηριότητα, την ευθύτητα, την τιμιότητα, την φιλοπονία και την «έκτακτο τιμιότητα». Αναφέρεται ακόμη

127-140 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:39 μμ Page 140

140

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΤΣΙΓΚΟΥΝΗΣ

στο ότι οι ξενιτεμένοι, ασκούν με επιτυχία το επάγγελμα του εμπόρου, του εργοστασιάρχου, του χρηματιστού και κυρίως στο ότι τα ¾ των οινοποιών στην Πόλη ήταν Τσάκωνες. Προσθέτει ότι στην Ρουμανία οι Τσάκωνες έχουν «…εις χείρας των κολοσσιαίες περιουσίες …». Το χαρακτηριστικότερο όλων είναι ότι τονίζει με παραδείγματα ζωής την τιμιότητα του Τσάκωνα ο οποίος προτιμά να πέσει θύμα «ή πίπτον να συμπαρασύρη και άλλους και εάν δε εσώζετο καταστρέφων άλλους τότε εμυκτηρίζετο, και περιεφρονείτο υπό των συμπατριωτών του …» Ο όρος Τσάκωνας είναι περισσότερο πολιτισμικός (ιδιοπροσωπία, γλώσσα, ιστορία, παράδοση) παρά φυλετικός προσδιορισμός. Διαμορφώθηκε σε αντίξοες για τον Ελληνισμό ιστορικές συνθήκες. Επειδή και σήμερα όλοι αναγνωρίζομε ότι ζούμε σε δύσκολες συνθήκες και όχι μόνο οικονομικές, το μοναδικό θεμέλιο για ό,τι επιδιώκουμε για το μέλλον μας είναι οι ρίζες μας. Γράφει ο Ευρωβουλευτής Φρανκ Ένγκελ μέλος του Χριστιανικού Κοινωνικού Κόμματος του Λουξεμβούργου, «…Οι ιδρυτές του συγχρόνου Ελληνικού κράτους πήραν ώθηση για τον αγώνα τους με την ικανότητά τους να παραθέτουν αποσπάσματα από το πρωτότυπο από την «Οδύσσεια» την «Πολιτεία» τον «Φιλοκτήτη»…». Μας δίνει λοιπόν ένας ξένος τον οδηγό με τον οποίο είναι δυνατόν να αντλήσομε δυνάμεις. Ο Γ. Σεφέρης με απογοήτευση διαπιστώνει ότι λιγοστεύουν ολοένα και περισσότερο οι πιθανότητες να υπάρξουν άνθρωποι για να αφιερωθούν με αγάπη για την ιστορία, την γλώσσα, την πατρίδα. Τέτοιοι άνθρωποι δεν αναπληρώνονται από ψυχρούς τεχνοκράτες, ειδικούς ή άλλους και καταλήγει μάλιστα ότι στον τομέα αυτό «… η θέση μας είναι πολύ χειρότερη παρά στον καιρό της Τουρκοκρατίας…» Τα συνέδριά μας τέλος πιστεύω ότι επιτελούν τον σκοπό τους όχι μόνο με το περιεχόμενο των εισηγήσεων αλλά κυρίως όταν αφυπνίζουν συνειδήσεις, συνειδήσεις που απορρίπτουν τον καιροσκοπισμό και την υποκρισία. Δεν είναι δυνατόν να παρουσιαζόμαστε στα συνέδρια ένθερμοι υποστηρικτές των παραδόσεων, της ιστορίας, της γλώσσας και γενικά του πολιτισμού μας και εκτός συνεδρίων στην καθημερινή μας ζωή αλλά και από οποιαδήποτε θέση συμμετέχουμε στην κοινωνία να τηρούμε ουδέτερη, ή αρνητική στάση. Πρέπει να ζούμε ως προσωπικότητες με ενότητα ιδεών, σκέψεων και πράξεων . Μόνο έτσι ίσως πείσουμε και τους νεότερους ότι ο σεβασμός της ιστορίας του έθνους μας , η αγάπη της πατρίδος μας και η γνώση της γλώσσας μας δεν τους τοποθετεί στους οπισθοδρομικούς αλλά αντίθετα τους ενισχύει για το ίδιο τους το μέλλον που είναι και μέλλον του έθνους μας.

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 141

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

141

Αριστείδης Χρ. Κορολόγος Φιλόλογος, Προϊστάμενος Τοπικού Αρχείου Λεωνιδίου των Γ.Α.Κ.

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ Πρόλογος Αιδεσιμότατοι, κύριε Δήμαρχε, κύριε επίτιμε Δήμαρχε, κυρίες και κύριοι. Η σημερινή μου ομιλία είναι πιθανότατα η τελευταία, μεταφορικά το κύκνειο άσμα. Αποτραβιέμαι, όπως ο Ρωμαίος στρατηγός του Λατινικού Αναγνωστικού Κιγκινάτος, που αποσύρθηκε στους αγρούς και επέστρεφε στη Ρώμη, μόνο, όταν αυτή κινδύνευε. Άλλωστε, στη ζωή κάποιων ανθρώπων ταιριάζει το «λάθε βιώσας» του Πυθαγόρα, που κατά λέξη σημαίνει ζήσε κρυφά. Ευχαριστώ τους συγγενείς του Μίχα που, μέσω του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Σαραντάρη, εξαδέλφου του βουλευτή, μου εμπιστεύθηκαν το αρχείο του. Συνολικά καλύπτει 8 περίπου γραμμικά μέτρα.

Εισαγωγή Ο Αθ. Ευαγ. Μίχας γεννήθηκε στο Φάληρο το 1912 από γονείς Λενιδιώτες. Ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Εγγράφηκε στη Νομική Σχολή της Αθήνας το 1928, ενώ επέδειξε έντονη πολιτική και όχι μόνο δραστηριότητα. Αποφοίτησε το 1933 και δικηγόρησε στην Αθήνα από το 1934. Το 1938/39 σπούδασε στη Γερμανία με υποτροφία Alexander von Humboldt1. Κατά την κατοχή έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, όντας από τα ιδρυτικά μέλη της ΠΕΑΝ2, διευθυντής της μυστικής εφημερίδας «Δόξα»3 από το 1942 και φυλακίστηκε στις φυλακές Αβέρωφ από τους Ιταλούς το 1942 και τους Γερμανούς το 1944. Για την προσφορά του στην Αντίσταση έλαβε μετάλλιο. Το 1949/50 διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων4, το 1952-54 Γενικός Διοικητής Θράκης.

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 142

142

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

Εκλέχθηκε βουλευτής Αρκαδίας το 1956, 1958, 1961, 1963 με την Ε.Ρ.Ε., και το 1974-77 με την Ν. Δ. Το 1961/62 σε δύο συνεχόμενες εκλογικές περιόδους εκλέχθηκε α’ αντιπρόεδρος της Βουλής5. Νυμφεύτηκε την Ελένη Βαρβαρήγου χωρίς να αποκτήσει παιδιά. Πέθανε στις 06/12/19926. Το Μίχα είδα τυχαία κάπου το 1965 στην Παραλία Τυρού και ήταν, θυμάμαι, ισχνός, αλλά ευθυτενής.

Κεφάλαιο Α’. «Φοιτητικά» Θα ιχνηλατήσουμε το αρχείο του Μίχα χρονολογικά αρχίζοντας από την ενότητα «Φοιτητικά», χρονικά όρια 1879-1957. Αποτελείται από δύο χαρτοκιβώτια. Πολλά από τα χειρόγραφα της αρχειακής αυτής ενότητας είναι του Μίχα, όπως διαπιστώνεται από το γραφικό του χαρακτήρα. Ο Μίχας είχε διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στο φοιτητικό κίνημα. Σώζονται τα πεπραγμένα της κατά το 1932/33 προεδρίας του στον Εθνικό Παμφοιτητικό Σύλλογο. Επίσης πανηγυρικός του της 25ης/3/1932 στο Τριανό. Στα τέλη Γενάρη του 1934 γιορτάστηκε με επιτυχία η Α’ Φοιτητική Εβδομάδα. Το αρχείο ενδεικτικά περιλαμβάνει: Εισηγήσεις κυρίως του Μίχα, αλλά και άλλων στις συνεδριάσεις του ΕΠΣ, αλληλογραφία του ΕΠΣ με διαφόρους και φοιτητικούς συλλόγους του εξωτερικού. Φοιτητικά ψηφοδέλτια και αποτελέσματα, χειρόγραφα φοιτητών: Κράτος και ελευθερία, γιατί δεν είμαστε φασίστες, σύντομη ιστορία του αλύτρωτου ελληνισμού, προκηρύξεις ΕΠΣ (σε μια απ’ αυτές εκθειάζεται το καθεστώς της 4ης Αυγούστου), Κυπριακής Νεολαίας Αθήνας, Φοιτητικής Συντροφιάς, Συνδυασμού Φοιτητών Ιατρικής, Αριστερής Παράταξης Νομικής. Απόσπασμα από το βιβλίο του Μίχα «Αναμνήσεις από τη Γερμανία». Ο Μίχας είχε γράψει άλλο ένα βιβλίο, «Η 2η ελληνική δημοκρατία», 1946. Σκηνές των επιθεωρήσεων «Φλογερό καμίνι», «Κουτσομπόλα», «Συμβούλιο Επικρατείας Καλαμπουρίων». Επίσης έχουμε σκηνοθετικές οδηγίες για τις επιθεωρήσεις αυτές. Πρακτικά Πειθαρχικού Συμβουλίου του ΕΠΣ, αποτέλεσμα ήταν η διάσπαση της ενότητάς του. Χειρόγραφα στη Γαλλική γλώσσα L’ obelisque, François Petrarque, Pensées, Ludovic Arioste, Dante Alighieri και άλλα χωρίς τίτλο. Εφημερίδες και περιοδικά, κυρίως φοιτητικές, διαφορετικών ιδεολογιών. Εφημερίδες: Παμφοιτητική, εβδομαδιαία, επίσημο όργανο του ΕΠΣ (δ/ντής ήταν ο Μίχας), Εθνικόν Μέτωπον, Κυρίαρχος Νεολαία, Νέος Ριζοσπάστης,

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 143

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

143

Φοιτητική Σημαία, Ελευθερία και Ανάσταση Αθήνας, «Ο φοιτητής», Ελληνικόν Μέλλον. Περιοδικά: «Φοιτητικά Νέα Αθήνας», «Η φλόγα» Ζακύνθου, «Θάρρος» Τρικάλων, «Αστήρ» Τήνου κ.λπ. Καταστατικά: Οργανισμού Εθνικών Γυμνασιακών Ομίλων (ήταν μαθητικά τμήματα του ΕΠΣ), Ομοσπονδίας συντηρητικών σωματείων Αθήνας, διαπλασιακών συλλόγων «Ερμής» και «Αστήρ», Λαϊκής Νεολαίας Αθήνας, «Το Γιάτσο». Επιφυλλίδες του Φώτου Πολίτη στην «Πρωΐα», π.χ. «Η κρίση της δημοκρατίας για την ειρήνη της Ευρώπης». Επιφυλλίδες κυρίως του Π. Νιρβάνα, αλλά και των Ιω. Δαμβέργη, Δ. Ψαθά, Παν. Παπαδούκα, Δ. Γιαννουκάκη, Π. Παλαιολόγου, Κ. Χαιρόπουλου, αλλά και άλλων με ψευδώνυμο «Τζων Κουρ», «Το Λαγωνικό», «Αριστοφάνης», «Διογένης», «Πωλ Νορ», «Άγριος Πάγος», «Ερανιστής», «Σίσυφος», «Ασύδοτος», «Απόμαχος», «Λαύρας», «Ε.Τ.», «Λ.Λ.», Μπραν», «Φ.Π.» κ.λπ. Θεατρικά δοκίμια (χειρόγραφα τα περισσότερα): «Ο Πλαστήρας στο Παρίσι», «Κονδύλης», «Ιταλία – ΚΤΕ – Αβησσυνία», «Προϋπολογισμός», «Όλα γυρίζουν», «Όλα πέφτουν», «Αν ζούσαν οι αρχαίοι». Σταυρόλεξα, τηλεγραφήματα. Σκίτσα: «Γαλήνη», «Αιθρία», «Απαρχή τρικυμίας». Επιστολές ερωτικές και μη. Χειρόγραφα πεζά και ποιήματα των Χρίστου Πύρπασου, Γιάννη Ντεγιάννη, Φώτου Γιοφύλλη, Κωστή Κοκόροβιτς, φοιτητών κ.λπ. Μανιάτικα μοιρολόγια (συλλογή Ιω. Ρουμελιώτη). Πεζά και ποιήματα (χειρόγραφα και μη) των Νικ. Λούρου, Αχ. Κύρου, φοιτητών και άλλων. Δύο τετράδια: «Σκόρπιες ανεμώνες», «Χαρισμένο στον αγαπημένο Ντιμάκο για να με θυμάται». Συντάκτης και στα δύο με ψευδώνυμο «Αν – σηφ». Το πρώτο έχει υπότιτλο: Ένα μπουκετάκι από διηγηματάκια γραμμένα για ανάμνηση της παιδικής μας ζωής. Αθήναι 24/10/1931. «Σεληνόλουστη Νύκτα…», «Ένα όνειρο…», «Σκέψεις», «Μέσα στη θύελλα», «Ασυμφωνία χαρακτήρων», «Ένα σκυλάκι…». Το δεύτερο, με χρονολογίες 15/9/-26/10/1933, περιέχει τρία πεζά π.χ. «Βράδυ τρελλό», ένα ποίημα «Μια φορά» και ένα σε διαλογική μορφή «Πήγαν να σκοτώσουν τον Άννοινο!». Διάφορα σημειώματα για αναθεώρηση καταστατικού του ΕΠΣ. Φυλλάδιο: «Το Εθνικόν Μανιφέστον. Αι εθνικαί – φιλοσοφικαί και κοινωνικαί αρχαί του ΕΠΣ». Μετάφραση τμήματος του έργου του C. Baudelaire “De profundis”. Δίστιχα Καλύμνου (συλλογή Γιάννη Θ. Κωλέττη). Τετράδιο με σκασκιστικές ασκήσεις. Φυλλάδιο διαφωτιστικό του Υπουργείου Εσωτερικών προς τις Ελληνίδες εκλογείς, για να ψηφίσουν. Βιβλίο Ταμείου Διαπλασιακού Συλλόγου «Ερμής». Απολογητικό υπόμνημα μητροπολίτη πρώην Νευροκοπίου

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 144

144

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

Γ.Δ. Παπαγεωργιάδη7. Από την αρχειακή αυτή ενότητα συμπεραίνεται ότι αναμφίβολα το φοιτητικό κίνημα τότε επέδειξε και αξιόλογα πνευματικά ενδιαφέροντα και δημιουργικότητα. Για τη διαδρομή του φοιτητικού κινήματος μπορεί ο ενδιαφερόμενος να συντάξει εκτενή μονογραφία.

Κεφάλαιο Β’. Γ.Γ. ΥΠΕΠΘ Ο Μίχας το 1949/50 διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του ΥΠΕΠΘ8 με υπουργό τον Κων/νο Τσάτσο. Από τη θητεία του αυτή μας άφησε ένα χαρτοκιβώτιο αρχείου και έναν ογκώδη φάκελο. Ακραίες χρονολογίες (1930) – 1968. Στην αρχειακή αυτή ενότητα, πέρα από την αλληλογραφία με τη Χωροφυλακή για πρακτικά επιτροπών νομιμοφροσύνης των υπαλλήλων και τις καταστάσεις με εξυπηρετήσεις πολιτικών φίλων και κομμάτων, φαίνεται εναργέστατα η επίπονη προσπάθεια του Υπουργείου και ειδικότερα του Μίχα για αναδιοργάνωση του τομέα αυτού της Διοίκησης μετά την τραγωδία του Εμφυλίου. Περιέχονται έγγραφα του Μίχα και σχέδια νόμου για οργάνωση ιδιαίτερα της Κεντρικής Υπηρεσίας του ΥΠΕΠΘ, σχέδιο νόμου για ίδρυση Ταμείου Υγείας Εκπαιδευτικών. Εισηγητική έκθεση για [ίδρυση + λειτουργία Ακαδημίας Οικιακής Οικονομίας (= το μετέπειτα Χαροκόπειο Παν/μιο)], εξαετή φοίτηση σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης. Σχέδια νόμου για [εκδιδόμενα από τον ΟΕΣΒ βιβλία, λειτουργούντα στην Ελλάδα ξένα σχολεία και φροντιστήρια, υπαγωγή της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στο ΥΠΕΠΘ, επαναφορά των δημοσίων υπαλλήλων στη θέση τους δυνάμει του Θ’ ψηφίσματος, κωδικοποίηση διατάξεων περί σχολιατρικής υπηρεσίας]. Αλληλογραφία με Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών για αναδιοργάνωσή της, με Κρατική Ορχήστρα Αθηνών για στέγασή της, αιτιολογική έκθεση για τη διδασκαλία της διεθνούς γλώσσας Εσπεράντο. Αλληλογραφία, ειδικά του Μίχα, για διάλυση του Σώματος Ελλήνων Αλκίμων9, αναδάσωση του Υμηττού, άδεια χρήσης ναού σε παλαιοημερολογίτες. Παρατηρείται όμως και η βούληση για τιμωρία των παρανομούντων: Αλληλογραφία για δίωξη υπαλλήλων ΥΠΕΠΘ, ειδικά της Κεντρικής Υπηρεσίας, αλλά και άλλων υπουργείων για έκδοση και χρήση πλαστών τίτλων σπουδών. Έχουμε επίσης αλληλογραφία για επεισόδια στις κατασκηνώσεις Σα-

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 145

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

145

λαμίνας και Μαγκουφάνας, πίνακα με δασκάλους αδιόριστους στρατευμένους, σημείωμα με εκτελεσθέντες κατά τον εμφύλιο δασκάλους, αποφάσεις δύο του Συμβουλίου Επικρατείας που ακυρώνουν πράξη του πρύτανη του Παν/μίου Αθήνας και πίνακα εισιτηρίων εξετάσεων, στοιχεία ατομικών φακέλων πτυχιούχων Διδασκαλείου Γυμναστικής. Σε αποκόμματα αθηναϊκών εφημερίδων της 14ης/3/1963 και εξής μνημονεύεται αιματηρή σύγκρουση στη Βουλή10 με τραυματίες τρεις βουλευτές και έναν κλητήρα της Βουλής. Προεδρεύων κατά το συμβάν αυτό ήταν ο Μίχας. Στο χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη «10386» Μίχα έχουμε βιβλίο με 599 αιτήματα πολιτών αρμοδιότητας ΥΠΕΠΘ και ενέργειες επί των αιτημάτων αυτών. Οι προαναφερθείσες πληροφορίες προέρχονται από το χαρτοκιβώτιο του αρχείου Μίχα με την ένδειξη ΙΖ «Υπ. Παιδείας»11. Στον ογκώδη φάκελο με την ένδειξη «ΙΣΤ. Ατομ. φάκ. 1949/50. Υπ. Παιδείας», με ακραίες χρονολογίες (1943), 25/5/1948-22/01/51, ανευρίσκουμε: Αλληλογραφία Μίχα με Πολιτικό Γραφείο Βασιλιά και Εθνικό Ενωτικό Κόμμα για διορισμούς εκπαιδευτικών, προσωπικά τους ζητήματα, εξυπηρετήσεις (ρουσφέτια) πολιτικών φίλων και κομμάτων με αλφαβητική σειρά. Δελτία τύπου ΥΠΕΠΘ, ανακοινώσεις από Γραφείο Υπουργού Τσάτσου, παρτιτούρα του Επ. Φασιανού «Μια τρανή μεγάλη Ελλάδα, Θούριο». Αλληλογραφία Μίχα με αρμόδιες υπηρεσίες για δαπάνες Η’ Παμμακεδονικών αγώνων και Ελληνογαλλικών αγώνων. Επίσης για διοργάνωση πανευρωπαϊκών αθλητικών αγώνων έτους 1954. Προσκλήσεις προς Μίχα από Ακαδημία Αθηνών, Πολυτεχνείο και Πανεπιστήμιο Αθήνας, Ενώσεις συγγραφέων, Ελληνικό Σύνδεσμο Ευρωπαϊκής Συνεργασίας, Ελληνοαμερικανικό Επιμορφωτικό Ινστιτούτο κ.λπ. να παραστεί σε ομιλίες. Ακόμη πρόσκληση από Ελληνική Ομοσπονδία Φιλάθλων Ναυτικών Σωματείων για ΙΖ’ Πανελλήνιους Κωπηλατικούς αγώνες.

Κεφάλαιο Γ’. ΑΤΕ, Ταμείο Υγείας, ΑΤΕ Για την ΑΤΕ και το Ταμείο Υγείας της ΑΤΕ –ο Μίχας υπηρέτησε στη Δ/νση Δικαστικού από το 1935 μέχρι το 194812 - μας άφησε αρχείο έξι χαρτοκιβωτίων και ενός ογκώδους φακέλου με ακραίες χρονολογίες, 17/29 Σεπ. 1883, 03/9/1907-14/01/57. Η ενότητα αυτή του αρχείου του Μίχα είναι πολύτιμη πηγή για τη διαδρομή της ΑΤΕ και του Ταμείου Υγείας της ΑΤΕ για 20+ χρό-

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 146

146

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

νια 1930-1950, αλλά και τις συνδικαλιστικές παρατάξεις στην ΑΤΕ. Ενδεικτικά έχουμε: Ψηφοδέλτια απλά και με σταυρούς, ανακοινώσεις, κυρίως του Συλλόγου Υπαλλήλων ΑΤΕ, Ταμείου Υγείας ΑΤΕ, Εθνικής Επαγγελματικής Παράταξης και της Επαγγελματικής Ομάδας Υπαλλήλων ΑΤΕ13. Καταστατικά: Συλλόγου Υπαλλήλων ΑΤΕ, Tαμείου Υγείας Υπαλλήλων ΑΤΕ, Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Αθήνας, Ένωσης Πολεμιστών ζώνης επαφής 1940/41. Νεκρολογίες από το Μίχα για συναδέλφους του, κατάθεση Μίχα στην Επιτροπή της 25/1945 Συντακτικής Πράξεως, ποίημα «Κόκκινη θυσία» για τους εκτελεσθέντες πατριώτες στην Καισαριανή το 1944. Εξαίρεται σε σχετικό φυλλάδιο η διοίκηση του Κων/νου Γόντικα, πρώτου διοικητή ΑΤΕ 1930193514. Αντίθετα, είναι αρνητική η εικόνα για το διοικητή Βεροιόπουλο που απολύθηκε. Κείμενα εύθυμα, κυρίως του Μίχα (πεζά, ποιητικά, θεατρικά). Το θέμα της έκθεσης στις εξετάσεις ΑΤΕ της 16ης/5/1943 ήταν «Περί φιλεργίας»15. Συναντάμε και μια τρανταχτή κακοδιαχείριση. Ο πρόεδρος του Ταμείου Υγείας ΑΤΕ και τρεις συνεργάτες του16 κατηγορήθηκαν για απάτη, υπεξαίρεση, πλαστογραφία, απιστία, παράβαση του Αγορανομικού Κώδικα και της Φαρμακευτικής Νομοθεσίας. Η δικογραφία περιείχε πρακτικά συνεδρίασης του Β/θμιου Πειθαρχικού Συμβουλίου ΑΤΕ και της Διοικητικής Επιτροπής του Ταμείου Υγείας ΑΤΕ, ένορκες καταθέσεις μαρτύρων, αγόρευση νομικού συμβούλου ΑΤΕ Μίχα κ.λπ. Ο βασικός κατηγορούμενος απολογήθηκε με κείμενο 24 σελίδων. Η υπόθεση κρίθηκε στην Ολομέλεια του Αρείου Πάγου και ήταν καταδικαστική. Εκθέσεις επιθεωρήσεως του Τ.Υ. ΑΤΕ είχαν συνταχθεί από τους επιθεωρητές Δ. Κόκκορη και Χ.Ν. Τζοβάρα. Ενδιαφέρον έχουν και τα υπάρχοντα φύλλα εφημερίδων και περιοδικών. Εφημερίδες: Δόξα, Δημοκρατική Σημαία, Ελληνικόν Αίμα, Ελευθερία, η Δράσις, «Η λινάτσα» (σατιρική), Τραπεζοϋπαλληλική Φωνή. Περιοδικά: «Ο Τζερεμές», έκδοση υπαλλήλων ΑΤΕ Θεσσαλονίκης (σατιρικό). Τον Αύγ. 1935 ο Μίχας με τους άλλοτε συμφοιτητές του Π. Λιαρούτσο και Ν. Ρηγόπουλο εξέδωσαν την εβδομαδιαία πολιτική εφημερίδα «Ελεύθερος Λαός»17, όργανο νέων ανθρώπων και νέων αρχών, εδώ αρθρογραφούσε και ο Γιώργος Σαραντάρης, εφημερίδα της οποίας η έκδοση απαγορεύθηκε τον Οκτώβρη του ’35 μετά το Κίνημα του Κονδύλη. Η εφημερίδα επανεκδόθηκε ως ημερήσια στα μέσα Δεκέμβρη του ’4418.

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 147

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

147

Αλληλογραφία της Δ/νσης Δικαστικού της ΑΤΕ με το Υπουργείο Οικονομικών (για φορολογικά θέματα, αλλά και για κατασχέσεις, επιτάξεις γενικά και ειδικότερα οσπρίων). Επίσης με Υπουργείο Δικαιοσύνης, ΚΥΔΕΠ, άλλες Δ/νσεις της ΑΤΕ, Τμήμα Προσωπικού ΑΤΕ, Υφυπουργείο Εργασίας, Υπουργείο Συγκοινωνίας, τη Διοίκηση της ΑΤΕ, τον Κυβερνητικό Επίτροπο ΑΤΕ. Αντίγραφα γνωμοδοτήσεων της Δ/νσης Δικαστικού ΑΤΕ αφορώντων κυρίως την ΑΤΕ και τους Συνεταιρισμούς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα έγγραφα τα σχετιζόμενα με τη συμμετοχή του Μίχα στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940/41. Υπηρέτησε ως στρατιώτης από την πρώτη μέχρι την τελευταία μέρα του πολέμου αυτού στην πρώτη γραμμή. Το 1950/51 υπηρέτησε ως έφεδρος Στρατιωτικός Δικαστικός Σύμβουλος Δ’ Τάξεως19. Στον ογκώδη «Φάκελος Υποθέσεων ΑΤΕ», 20/01/1928, 24/10/35-04/4/52, βρίσκουμε τα παρακάτω: Έγγραφα δικαστικά για διαφορές της ΑΤΕ και του Ταμείου Υγείας ΑΤΕ μ τις εταιρείες Siemens, αφοί Μακρίδη και Σία, Θ. Γιαννάκη και Σία, αλλά και με άτομα. Έγγραφα για διαφορές, κυρίως της ΑΤΕ και δευτερευόντως του Τ.Υ. ΑΤΕ (δικηγόρος και των δύο ήταν ο Μίχας) με ιδιώτες. Έγγραφα δικαστικά, κυρίως για διαφορές ιδιωτών μεταξύ τους και δευτερευόντως της ΑΤΕ, της Ανώνυμης Ηλεκτρικής Εταιρείας Μεταφορών Αθήνας, της Εταιρείας Τροχιοδρόμων Αθήνας, της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου, της Εταιρείας καφέ Λουμίδη και Σία με διαφόρους. Επίσης του σωματείου εισπρακτόρων και κλητήρων ΑΤΕ.

Κεφάλαιο Δ’. Γ.Δ. Θράκης Ο Μίχας διετέλεσε Γενικός Διοικητής Θράκης από τα τέλη του 1952 μέχρι τα μέσα του 1954. Έδρα του ήταν η Κομοτηνή Από το αρχείο προκύπτει ότι η Γενική Διοίκηση Θράκης, εκτός από τους τρεις νομούς της Θράκης, περιελάμβανε και τους νομούς Δράμας, Καβάλας και Σερρών. Από τη θέση του αυτή ο Μίχας μας άφησε έξι χαρτοκιβώτια αρχείου με ακραίες χρονολογίες 1926-1960. Αξιοσημείωτο είναι ότι σημαντικός αριθμός των περιεχομένων εγγράφων είναι απόρρητα και εμπιστευτικά. Σε αρχειακό συνέδριο, όπου είχα πάρει μέρος προ ετών, ανακοινώθηκε ότι η Κεντρική αρχειακή υπηρεσία αναζητούσε το αρχείο της Γενικής Διοίκησης Θράκης. Ο άλλοτε συμφοιτητής μου, πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Γιώργος Παπάζογλου, συνέστησε να παρουσιασθεί το

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 148

148

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

αρχείο του Μίχα σχετικά με τη Γενική Διοίκηση Θράκης σε ετήσιο θρακικό συνέδριο. Από την αλληλογραφία αποδείχνεται ότι ο Μίχας κατέβαλε άοκνες προσπάθειες για την αναβάθμιση της ακριτικής περιοχής. Φρόντισε για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού που είχε λάβει ανησυχητική έκταση, αφού προηγήθηκε καταγραφή κατά φύλο και ηλικία. Καθιέρωσε την εβδομάδα διδασκάλου, έκανε έναρξη λειτουργίας του Σανατορίου «Ελπίς» Καβάλας, θεμελίωσε τη γέφυρα του Άρδα καθώς και τη γέφυρα Γκιαούρ Αντά – Αλεξανδρούπολης. Φρόντισε για την έκδοση Β. Διατάγματος περί λειτουργίας μουσουλμανικών σχολείων, ίδρυσε 15 κοινοτικούς υγειονομικούς σταθμούς. Ο Μίχας είχε αλληλογραφία με τα αρμόδια υπουργεία για εκπαίδευση νεανίδων, αξιοποίηση καπνοσπόρου, ανάγκη ίδρυσης στην Καβάλα Βιομηχανίας Φωσφορικών Λιπασμάτων, γεωργική αποκατάσταση αθιγγάνων, σύλληψη στελεχών της ΕΔΑ λόγω κατοχής προκηρύξεων, κινηματογράφηση ΙΗ’ Πανθρακικών Αγώνων, καταβολή φόρου γεωργικών προϊόντων σε είδος, θέματα μουσουλμάνων Δυτικής Θράκης. Στην αλληλογραφία του με βουλευτές και πολίτες ο Μίχας φρόντιζε για προσλήψεις και λοιπά προσωπικά θέματα, αποκατάσταση ακτημόνων, διάθεση στην καλλιέργεια του δασοκτήματος Κοτζά-Ορμάν στο Δέλτα του Νέστου, ηλεκτροφωτισμό, ύδρευση, εισαγωγή στο Εθνικό Ίδρυμα Απόρων Παίδων Μακεδονίας «Αριστοτέλης». Στην αλληλογραφία του με νομάρχες κ.λπ. ο Μίχας ενδιαφερόταν για την προστασία των παραγομένων εγχωρίων προϊόντων και την υπογράμμιση της σημασίας του αθλητισμού. Μετά την έκθεση του αντιαφροδισιακού συνεργείου του 1952 συγκρότησε Περιφερειακό Συμβούλιο Ιατρικής Αντίληψης, με σκοπό, μεταξύ άλλων, τη μαιευτική περίθαλψη σε άπορες δημότιδες. Για εργασιακά θέματα ζήτησε εξέταση όρων υγιεινής σε λιγνιτωρυχεία, μεταλλεία μαγγανίου, αρτοποιεία. Φρόντισε για έκδοση ΦΕΚ με σκοπό τον επανεποικισμό των παραμεθορίων περιοχών και την ενίσχυση του πληθυσμού τους. Κατάρτισε πρόγραμμα στέγασης πολεμοπαθών και συμμοριοπλήκτων. Για τα θέματα της αλιείας η Γενική Διοίκηση Θράκης είχε αλληλογραφία με το Υδροβιολογικό Ινστιτούτο της Ακαδημίας Αθηνών. Έλαβε μέτρα για τη δίωξη λαθρεμπορίου στο νομό Έβρου και φρόντισε για λειτουργία νυκτερινών σχολείων. Στο συνέδριο νομαρχών της Γενικής Διοίκησης Θράκης του Μάη 1953 αποτυπώνονται εναργέστατα τα προβλήματα της περιφέρειας. Προβλήματα που η σοβαρότητά τους, νομίζουμε, φαίνεται από τα πορίσματα του

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 149

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

149

Τμήματος Υγιεινής: Ίδρυση Κέντρων Αιμοδοσίας, ύδρευση κοινοτήτων, φυματίωση – εισαγωγή ασθενών σε σανατόρια, αλκοολισμός, αφροδίσια, ελονοσία. Για την Επιθεώρηση Εργασίας ζήτημα ήταν τα κλειστά επαγγέλματα, τα βιβλιάρια υγείας και η απασχόληση εργατών ξένων περιφερειών. Για τη Β/θμια και κυρίως για την Α/θμια Εκπαίδευση κυριότερο πρόβλημα ήταν το διδακτηριακό. Στην ενότητα αυτή περιέχονται και φωτογραφίες της στρατιωτικής άσκησης Welle Faste. Έχουμε αποφάσεις του Μίχα για συγκρότηση επιτροπών προς διανομή αμερικανικής βοήθειας και ενίσχυση πλημμυροπαθών με σιτάρι και ζωοτροφές. Για το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής έχουμε πλήθος πληροφοριών, π.χ. για το Γυμνάσιο Τζελάλ Μπαγιάρ και το Ιεροσπουδαστήριο Χαϊριγιέ Κομοτηνής. Υπάρχουν και μεταφρασμένα άρθρα των τουρκικών εφημερίδων Μιλλιέτ, Τζουμχουριέτ, Βατάν και Trakya. Σε επιστολή του βουλευτή Έβρου Βασ. Μητσόπουλου και της Νομαρχιακής Επιτροπής Έβρου για μετάθεση εφοριακού υπαλλήλου στο Διδυμότειχο είχαμε αντίθετη εισήγηση του Μίχα και του υπουργού των Οικονομικών Λ. Ευταξία και η μετάθεση τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Ενδιαφέρον έχουν οι επιστολές του βουλευτή Δράμας Περ. Κάβδα προς τον υπουργό Βόρειας Ελλάδας και τον Πρωθυπουργό για ακύρωση διορισμού υπαλλήλων ως κομμουνιστών, ενώ ο ίδιος τους έστελνε κατάσταση με ονόματα κρινομένων από τον ίδιο ως καταλλήλων για διορισμό.

Κεφάλαιο Ε’ Σε χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη «Π. Λεχαινών» έχουμε πληροφορίες για τις απόψεις και την οργάνωση του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος20, ιδρυτής του οποίου ήταν ο Παν. Κανελλόπουλος. Τα έγγραφα είναι χειρόγραφα, πολυσέλιδα και γραμμένα κυρίως από το Μίχα: Συνέντευξη – έκθεση απόψεων προς την εσωτερικήν οργάνωσιν και λειτουργίαν του Κόμματος, ομιλία για τους σκοπούς και τις κατευθύνσεις της Α’ Συνδιάσκεψης του Κέντρου Αθηνών, χαιρετισμός του Κέντρου Αθηνών του Ε.Ε.Κ. προς το Α’ Πανελλαδικό Συνέδριο της Εθνικής Ενωτικής Νεολαίας του Ε.Ε.Κ., από τη συγκέντρωση στελεχών του Ε.Ε.Κ. «συνεργασία με ποία κόμματα και πώς». Στην ίδια ενότητα βρίσκονται 29 τεύχη πρακτικών συνεδριάσεως της Βουλής των Ελλήνων Ε’ Αναθεωρητικής, 09/01-21/3/1975. Σε μία υποεπιτροπή της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 150

150

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

πρόεδρος ήταν ο Μίχας, 22/1/1975, Ενημερωτικά στοιχεία για το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα έχουμε στο χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη ΙΗ’ «Κύπρος». Στο φάκελο α, έγγραφα 34,15/12/193511/9/52 υπάρχουν φυλλάδια του Παν. Κανελλόπουλου, Α.Ε. Μίχα, Ε.Κ. Τσέλου και άλλων για τις αρχές του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος21. Επίσης αποκόμματα της εφημερίδας «Αθηναϊκή» με άρθρα του Τσέλου κατά του Ελληνικού Συναγερμού καθώς και, μεταξύ των άλλων, φύλλα και αποσπάσματα των εφημερίδων «Ελληνική Φωνή»22 (ιδρυτής της ο Παν. Κανελλόπουλος) και «Το Παρόν»23 για το διάστημα 1936-1946. Δύο φύλλα της Ελληνικής Φωνής, α/α 13 και 17 21/3 και 18/4/1936 βρίσκουμε στο χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη ΚΑ’ και θέματά τους την περιοδεία του Π. Κανελλόπουλου στην Πελοπόννησο, απαντήσεις του σε δημοσιεύματα του Δημ. Γληνού, το θάνατο του πρωθυπουργού Κων. Δεμερτζή. Στο ίδιο χαρτοκιβώτιο ΚΑ’ περιέχονταν αρκετά αντίτυπα της εφημερίδας «Ελεύθερος Λαός»24, Α’ και Β’ περιόδου, με πολύ σημαντικά θέματα: Κίνημα του ’35, προϊούσα εδραίωση βασιλοφρόνων και Μεταξά, συγκρούσεις ΕΑΜ με τακτικό στρατό και Άγγλους κατά τα Δεκεμβριανά, μετέπειτα διεργασίες μεταξύ των αντιπάλων, εντυπώσεις του αρχηγού της αγγλικής αποστολής στο Περιστέρι και τα κρατητήρια, κυβέρνηση Πλαστήρα, ορισμός αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού ως αντιβασιλιά, στρατιωτικός νόμος, εφαρμογή νόμου περί δοσιλόγων, προέλαση των Σοβιετικών προς το Βερολίνο. Αρκετά φύλλα της «Ελεύθερος Λαός», κυρίως της Β’ περιόδου, υπάρχουν στο ό.π. χαρτοκιβώτιο ΙΗ’, φάκελο ε’, με θέμα τα Δεκεμβριανά και ζυμώσεις για ειρήνευση. Τα πρώτα οχτώ φύλλα της ίδιας εφημερίδας α/α 01-08, 04/8/35-21/9/1935 βρίσκονται στο χαρτοκ. [24], φάκ. β’. Αναφέρονται στον κίνδυνο για τη δημοκρατία μετά το κίνημα των βενιζελικών της 1ης Μαρτίου 1935. Στο ίδιο χαρτοκιβώτιο περιέχονται κυρίως αποκόμματα και ελάχιστα φύλλα αθηναϊκών και όχι μόνο εφημερίδων, 1955-1985 (Βήμα, Βραδυνή, Ελευθερία, Απογευματινή, Ακρόπολη, Νέα, Αγωνιστής, Σοσιαλιστική Φωνή, Χριστιανική, Ελληνικός Βορράς κ.λπ.), των περιοδικών (Πολιτικά Θέματα, Πνευματική Κύπρος) με κυριότερα θέματα: Βασανιστήρια των Άγγλων στην Κύπρο το 1955, δράση του Γρίβα-Διγενή, δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη, κίνημα του Ναυτικού το 1973 («Βέλος»), εκλογή αρχιεπισκόπου Σεραφείμ, αλλαγή Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας, υπόθεση λαθραίας εισαγωγής κρεάτων, πρώτα βήματα κυβέρνησης Μαρκεζίνη (ανατίμηση δραχμής, ελεύθερες τιμές…), δημοψήφισμα Ιούλη 1973, έκδοση πρώτης Συ-

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 151

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

151

ντακτικής Πράξης, καταδίκη των Αλ. Παναγούλη, Καβίλια, Δρακόπουλου, Παρτσαλίδη και άλλων, σύλληψη στελεχών της οργάνωσης Ε.Α.Ν. (αρχηγός Προφύρης), δημοσιοποίηση 378 μελών του Ε.Π.Ο.Κ.25 - ιδρυτικό συνέδριο, μηνύσεις λαϊκών κατά αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου – αναμονή συνδιαλλαγής με το Φανάρι, συμφωνία για ελλιμενισμό αμερικανικού αεροπλανοφόρου στα Μέγαρα κ.λπ. Σε άλλη αρχειακή ενότητα χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη «Τσακίρης» έχουμε χαρακτηριστική περίπτωση. Πολίτης για μη αποζημίωσή του στην απαλλοτρίωση ακινήτου του για την ανέγερση του Δικαστικού Μεγάρου Πειραιά προσέφυγε στη Δικαιοσύνη. Ο εισαγγελέας Πρωτοδικών Αθήνας απευθύνθηκε στον Πρόεδρο της Βουλής κατά του υπουργού Δικαιοσύνης για μη συμμόρφωσή του με την απόφαση 2028/1965 του Συμβουλίου Επικρατείας. Αποκόμματα εφημερίδων Έθνος, Βήμα, Αθηναϊκή, Βραδυνή μιλούσαν για παρατυπίες του υπουργού Δικαιοσύνης. Ο πολίτης αυτός, αγανακτισμένος για το πρόβλημά του, είχε απευθυνθεί στο Μίχα, στο Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Γραφείο Πρωθυπουργού και του Προέδρου της Δημοκρατίας. Τελικά ο πολίτης, φαίνεται, έσωσε το ακίνητό του. Στην ίδια ενότητα βρίσκουμε δύο φύλλα του μηνιαίου περιοδικού «Ελεύθερα Νιάτα»26, Οκτ. 1945, Φλεβ. 1947, οργάνου της Εθνικής Ενωτικής Νεολαίας καθώς και ένα φύλλο του μηνιαίου περιοδικού «Ελληνική Πορεία»27, 4ος – 5ος 1949, έκδοση του Γραφείου Τύπου του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος με θέμα τη Μικρασιατική εκστρατεία 1919. Για τα σχετικά με τις μεταπτυχιακές σπουδές του Μίχα στη Γερμανία έγγραφα που υπάρχουν εδώ έχει γίνει ήδη λόγος. Μεταξύ των άλλων υπάρχουν εδώ προσκλήσεις του προέδρου της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Δικαιοσύνης Α.Ε. Μίχα προς βουλευτές 1976/77, εκθέσεις της ό.π. Επιτροπής προς τη Βουλή για άρση ασυλίας βουλευτών, εισηγητική έκθεση και σχέδιο νόμου περί καταστάσεως πολιορκίας, αιτιολογικές εκθέσεις για το πανεπιστημιακό άσυλο, την καθιέρωση του μονοτονικού κ.λπ. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το χαρτοκιβώτιο με την ένδειξη «Εθνική Αντίσταση – Ελληνική Πολιτική Εταιρεία» με δύο αντίστοιχα φακέλους. Ο φάκελος «Εθνική Αντίσταση» με 470 έγγραφα και χρονολογίες Οκτ. 1941 – Δεκ. 1986 συνιστά αξιόλογη πηγή για το θέμα αυτό: Αλληλογραφία του Μίχα με το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων, τον Υπουργό Εσωτερικών, τη Νομαρχία Αττικής, την Αρχιεπισκοπή Αθήνας και άλλους για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης28. Ονομαστικές καταστάσεις με-

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 152

152

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

λών αντιστασιακών οργανώσεων, π.χ. της ΠΕΑΝ29. Δίπλωμα για απονομή μεταλλίου στο Μίχα ως αντιστασιακού30. Επίσης πλήθος αποκομμάτων εφημερίδων (Καθημερινή, Αυγή, Βήμα, Δικηγορικός Κόσμος, Δημοκρατικός Σοσιαλιστικός Αγώνας κ.λπ.) σχετικά με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης31 και επετειακές εκδηλώσεις για αυτήν. Ιδιαίτερη σημασία έχει το ότι στις 21-27/6/1982 γιορτάστηκε η Εβδομάδα Εθνικής Αντίστασης. Ο φάκελος «Ελληνική Πολιτική Εταιρεία»32, (του προαναφερθέντος χαρτοκιβωτίου) με 61 έγγραφα και χρονολογίες 20/12/1981 – 13/4/84 περιέχει αποκόμματα εφημερίδων (Καθημερινή, Ελληνικός Βορράς, Πολιτικά Θέματα, Τα Νέα, Ελεύθερη Γνώμη, Monde Dimanche, Εστία, κ.λπ.) σχετικά με τις δραστηριότητες και εκδηλώσεις της Εταιρείας, την ιδεολογική της ταυτότητα, τον πανελλήνιο διαγωνισμό νέων της Ελλ. Πολ. Εταιρείας. Ας σημειωθεί ότι ο φάκελος γ’ του χαρτοκιβωτίου με την ένδειξη «10386» με 113 έγγραφα και χρονολογίες Δεκ. 1982 – Μάρτης 1984 αφορά την Ελλ. Πολ. Ετ. Περιέχει έντυπες προσκλήσεις κ.λπ. της Εταιρείας προς τα μέλη της για συζήτηση (διχασμό στο παρελθόν και στο μέλλον, ναρκωτικά, ενοποίηση της Ευρώπης, αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, δικτατορία του 1967, συμμετοχικότητα, κοινωνική συναίνεση κ.λπ.).

Κεφάλαιο ΣΤ’. Αλληλογραφία Η σημαντικότερη ενότητα του αρχείου του Μίχα είναι η αλληλογραφία με τους πολιτικούς του φίλους που καλύπτει σε γενικές γραμμές τις επαρχίες Κυνουρίας, Μαντινείας και Γορτυνίας. Φυσικά η Κυνουρία ήταν η αδυναμία του. Σε κάποιον έγγραφε: «Οι Κυνουρείς είναι η οικογένειά μου, το πολιτικό μου έργο, ο σκοπός της ζωής μου». Σε άλλον «Αγώνας και φιλοδοξία μου είναι να εξυπηρετήσω φίλους και πατρίδα». Ακόμη και μετά τη μη εκλογή του (16/02/1964)33 δηλώνει ότι εργάζεται για το καλό των συμπατριωτών του. Για κάθε Κοινότητα ή Δήμο υπάρχει ένας ή περισσότεροι φάκελοι περιέχοντες τις επιστολές των πολιτών ή φορέων και τις απαντήσεις και ενέργειες του Μίχα. Εκτός από τα συνηθισμένα και σήμερα προσωπικά αιτήματα για εύρεση εργασίας, μεταθέσεις34 κ.λπ., ζητούσαν βοήθεια για επίλυση των προβλημάτων των χωριών: Οδοποιΐα, ύδρευση, τηλεφωνική σύνδεση, οριοθέτηση αιγιαλού, μερική αναστολή απαγόρευσης βοσκής, ηλεκτροδότηση. Αυτά ήταν κοινά για όλα τα χωριά, που όμως είχαν και ειδικότερα

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 153

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

153

προβλήματα: Τα παραλιακά, την απορρόφηση του λαδιού και του χαρουπιού (για το χαρούπι των Πουλήθρων μάλιστα γίνεται λόγος για εξαγωγή και οινοπνευματοποίηση). Τα ορεινά είχαν την απορρόφηση της πατάτας, του σιταριού, την επανίδρυση του καταργηθέντος Κέντρου Πατατοσποροπαραγωγής Αγίου Πέτρου, την ελεύθερη ξύλευση, την ίδρυση συνεταιρικού τυροκομείου, την κατασκευή φράγματος για άρδευση. Από τα συχνότερα προσωπικά αιτήματα ήταν η διευκόλυνση προς μετανάστευση35, εισαγωγή ασθενών σε ψυχιατρεία, ορφανοτροφεία και γενικά δημόσια ιδρύματα πρόνοιας (ένας ζητούσε απόλυση από το ψυχιατρείο), αποζημίωση σε θύματα των Ναζί (στον Άγιο Πέτρο36 έστειλε ο Μίχας κάποια υπογραφέντα εντάλματα θυμάτων ναζισμού), αποζημίωση για επιταχθέντα ζώα και οχήματα. Αποζημίωση ζητούσε και η Πανελλήνια Ένωση θυμάτων γερμανικής κατοχής. Τα προσωπικά αιτήματα ήταν ποικίλα. Προσέτρεχε στο Μίχα ο κάθε χειμαζόμενος, αλλά και όσοι είχαν παραβιάσει κάποια όρια, όσοι δεν είχαν τηρήσει κάποιες από τις δέκα εντολές, π.χ. ου φονεύσεις, ου μοιχεύσεις. Για θέματα δικαστικά κάποιους τους παρέπεμπε στο δικηγόρο Τρίπολης Θωμά Μιχ. Ορφανόπουλο. Η πιο χαρακτηριστική και συνάμα τραγική περίπτωση είναι ενός γονιού που του έγραφε ότι έχασε τρία παιδιά στον εμφύλιο και ζητούσε σύνταξη στη σύζυγο και τα ανήλικα παιδιά του αποβιώσαντος τέταρτου παιδιού του. Στην περίπτωση αυτή κοντοστέκεσαι, σφίγγεται η καρδιά σου και αναρωτιέσαι, τι έχουμε εδώ, θύμα της μοίρας, όπως έγραφε ο Ηρόδοτος, ή τις συνέπειες μιας οριακής απόφασης; Δεν ξέρω, ίσως ισχύουν και τα δύο. Στο Μίχα απευθύνονταν οι αριστεροί για αποχαρακτηρισμό, ο ταγματασφαλίτης που ζητούσε σύνταξη, ο βιαστής για επιείκεια στο κακουργιοδικείο, ο παραπεμφθείς για δύο ανθρωποκτονίες από αμέλεια σμηνίτης που ζητούσε εύνοια, ο βιαίως απαγαγών, ο στερηθείς τα πολιτικά του δικαιώματα, ο φυλακισμένος μετά την απόρριψη αίτησης χάριτος, ο εκτοπισμένος από την Κυνουρία στην επαρχία Μεγαλόπολης, ο μοιχός δημόσιος υπάλληλος (το θύμα κοπέλα με κάποια νοητική υστέρηση που έμεινε έγκυος, αυτοκτόνησε), ο υπερφίαλος και δοκησίσοφος ερευνητής που του έγραψε ότι είχε απευθυνθεί και στη βασίλισσα και ότι μπορούσε να πάρει και το βραβείο Νόμπελ, ενώ η επιστολή του είχε πλήθος και ορθογραφικών λαθών, ο στρατιώτης που δεν ήθελε να πάει στην Κορέα, ο αιτών χορήγηση βεβαίωσης ευρεσιτεχνίας37, ψήφιση νόμου για σύνταξη των αγροτών, ο καταδικασμένος από το Στρατοδικείο σε θάνατο, οι πολιτικοί κρατούμενοι

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 154

154

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

για αποφυλάκισή τους, οι ακτήμονες για διανομή μοναστηριακής γης, ο κατηγορούμενος λόγω εμπορίας ναρκωτικών (1969) για απαλλαγή του, οι κατηγορούμενοι για ζωοκτονία, λαθροθηρία, ανυποταξία, ο δικαζόμενος στο Αεροδικείο σμηνίτης λόγω αριστερότητας για επιτάχυνση της δίκης του, οι εξεταζόμενοι στο Διεθνές Δίκαιο φοιτητές του Παντείου για εύνοια στις εξετάσεις, ο εκπαιδευτικός που προσέβαλε την αιδώ ενώπιον των μαθητών του38, άλλος που ζητούσε άρση επίταξης σπιτιού από τα ΤΕΑ, αποζημίωση για κεραμίδια επιταχθέντα από το στρατό κατά τον εμφύλιο, κτηματική διαφορά με τη Μονή Μαλεβής. Οι Δολιανίτες ζητούσαν να αναγνωρισθεί το χωριό τους ως ιστορικός τόπος. Άλλοι ζητούσαν παραχώρηση δασικής έκτασης («να κόψεις το λαιμό σου», του έγραφε κάποιος για ικανοποίηση αιτήματός του). Άλλος ζητούσε αλλαγή επωνύμου. Πολλές φορές ζητήθηκε αιτιολογική έκθεση τροπολογίας για σύμβαση Ελλάδας – Γερμανίας περί παροχών υπέρ Ελλήνων θιγέντων υπό εθνικοσοσιαλιστικών μέτρων. Ο Μίχας επανειλημμένα ζητούσε από τους πολιτικούς του φίλους τον προσεταιρισμό του αποσκιρτήσαντος από την ΕΡΕ βουλευτή Μιχ. Καρούσου. Για τον Καρούσο κάποιος είχε στείλει στο Μίχα σκωπτικό ποίημα, ενώ αντίθετα άλλο επαινετικό για το Μίχα. Επίσης ζητούσε συχνά και επίμονα ονόματα ψηφισάντων τον ίδιο, τα οποία και του έστελναν από κάθε χωριό, και αυτός τους ευχαριστούσε. Άλλοι τον ενημέρωναν για την πολιτική δραστηριότητα συμπολιτών τους και ειδικά κάποιος για τρόπους νοθείας κατά τις εκλογές. Άλλοι πάλι για τις κινήσεις συνυποψηφίου του της Ε.Ρ.Ε. Κοινοτικός γραμματέας τον προσκαλούσε το χωριό για ψηφοθηρικούς, όπως έγραφε, λόγους. Έχουμε και ονομαστικές καταστάσεις πολιτών με σχόλιο του Μίχα για τον καθένα: «Αριστερός», «χαρακτήρ άριστος», κ.λπ. Για να τους ξεχωρίζει ο Μίχας για κάποιους σημείωνε το παρατσούκλι π.χ. «Χαλιαμπάλιας» ή κάποιο χαρακτηριστικό τους «ο ψηλός με τη ρεμπούκλικα», «τον επηρεάζει ο Μανσόλας» κ.λπ.

Επίλογος Από την επεξεργασία του αρχείου του Μίχα συμπεραίνεται ότι το έργο του ως βουλευτή της περιφέρειας ήταν πολύ σημαντικό. Επομένως η εκλογή του δύο φορές ως α’ αντιπροέδρου της Βουλής ήταν αξιοκρατική. Από την αλληλογραφία του προκύπτουν, όχι απλά ψήγματα, αλλά σελίδες ολόκλη-

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 155

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

155

ρες τοπικής και όχι μόνο ιστορίας με φωτογραφίες, ντοκουμέντα που μπορούν να αξιοποιηθούν από τους ενδιαφερόμενους. Από όσα αρχεία ταξινόμησα στην 23χρονη θητεία μου στα Γ.Α.Κ. Λεωνιδίου, το αρχείο του Μίχα με προβλημάτισε και με συγκίνησε περισσότερο. Με προβλημάτισε, επειδή σ’ αυτό η ανθρώπινη ύπαρξη εκτίθεται σε όλη της την έκταση, την έντασή της, στη δράση του καλού και περισσότερο του κακού, όπως η προδοσία (αναφέρθηκε ο ταγματασφαλίτης), η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής επανειλημμένα. Με συγκίνησε, επειδή σ’ αυτό ξεχειλίζει ο πόνος, η ανάγκη ακόμη και για τα απολύτως απαραίτητα (μέχρι και ρούχα μεταχειρισμένα ζητούσαν από το Μίχα), ο αγώνας για εθνική ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη που οδηγεί στην αυταπάρνηση και τη θυσία. Η μεροληψία της Δικαιοσύνης, η αβελτηρία της Διοίκησης, πολιτικής39 και στρατιωτικής40, τα παραβατικά φαινόμενα και συμβαίνοντα στις τοπικές κοινωνίες41 θυμίζουν, νομίζω, διηγήματα του Καρκαβίτσα και του Παπαδιαμάντη (στον Παπαδιαμάντη είχαμε τη «Φόνισσα», 1903, εδώ το φονιά της κόρης από τον πατέρα της, 1958, για λόγους τιμής). Το αρχείο παρουσιάζει αναμφισβήτητα εξαιρετικό ερευνητικό ενδιαφέρον για τον κοινωνιολόγο, το λαογράφο, τον ερευνητή της πολιτικής και της νομικής επιστήμης, ειδικότερα της Εγκληματολογίας (ο γονιός σκότωσε την κόρη του με γεωργικό εργαλείο). Για το σύνολο του αρχείου του βουλευτή κάλλιστα μπορεί να συνταχθεί ένα ολοκληρωμένο πόνημα με επί μέρους κεφάλαια, ο Μίχας ως γραμματέας του ΥΠΕΠΘ, ως βουλευτής κ.λπ. Ιδού «πεδίον δόξης λαμπρόν» για τους επιγενομένους που, κατά τη φράση των Δωριέων εφήβων, θα γίνουν πολλώ κάρρονες (= πολύ καλύτεροι) από τους προγενέστερους. Ο υποφαινόμενος εργαζόμενος μέχρι και 16 ώρες το 24ωρο για την Πολιτεία, τετέλευκε το έργο του, πιστεύει ικανοποιητικά, στα πλαίσια πάντα του ατελούς και πεπερασμένου ανθρώπινου όντος. Σας ευχαριστώ.

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 156

156

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Τα χρονικά της όρια ήταν Οκτ.1938-Μάης 1939. Υπάρχει η αλληλογραφία του με τη Γερμανική Ακαδημία, βιογραφικό σημείωμα, πιστοποιητικό σπουδών (χαρτοκιβώτιο χωρίς ένδειξη «Τσακίρης»). 2

Ιδρυτής της ήταν ο Κων. Περρίκος. Ο Μίχας διετέλεσε μέλος της Κεντρικής της Επιτροπής. Συνελήφθη από τα Ες-Ες με άλλους δέκα επίλεκτους συνεργάτες του, πολλοί από τους οποίους εκτελέστηκαν. (Χαρτοκιβώτιο ΙΗ’ «Κύπρος», φάκ. ε’, φύλλο εφημ. «Το Παρόν», αρ. 11(32), 18/3/1946). 3

Ήταν και προϊστάμενος του συνδικαλιστικού τομέως της και αγωνίσθηκε υπό την σημαίαν εκείνην, αναδειχθείς σε όλες τις πτυχές της πολυσχιδούς του δράσης με αγωνιστική διάθεση, αυταπάρνηση, ανιδιοτέλεια, ευθύτητα και ικανότητα απαράμμιλη. (Εφημ. «Το Παρόν», ό.π.). 4 Με το Β.Δ. της 01ης/3/1949 ΦΕΚ 66, τεύχος 3ο , καταργήθηκε το Ν.Δ. 14/1941, συστάθηκε Γενική Γραμματεία στην Κεντρική Υπηρεσία του ΥΠΕΠΘ και διορίσθηκε ο Μίχας στη θέση αυτή. (Φάκ. ΚΓ, α/α εγγρ. 327). Παρέμεινε στη θέση μέχρι το Γενάρη του 1950, οπότε παραιτήθηκε αμέσως μετά το σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης, για να πολιτευθεί. (Φάκ. ΚΓ’, α/α εγγρ. 110, απόκ. εφημ. «Κυνουρία», 12/02/1950). 5

Φάκ. ΚΓ’, α/α εγγρ. 214, απόκ. εφημ. «Κυνουρία», 01/01/1962.

Εφημερίδα «Καθημερινά Νέα», φύλλο 1540/41, 23/12/1992.

Όπως μας πληροφόρησε ο Παν. Ιω. Σαραντάρης, ο μητροπολίτης ήταν συγγενής του Μίχα. 8 Επί κυβερνήσεως (Τσαλδάρη – Βενιζέλου – Κανελλόπουλου) Διομήδη. (Φακ. ΚΓ’, α/α εγγρ. 130, απόκομμα εφημ. «Κυνουρία», 01/01/1953). 9

Παραστρατιωτική οργάνωση νέων. Ιδρύθηκε στη Σμύρνη κατά την περίοδο της ελληνικής κατοχής. Το 1922 επανασυστάθηκε στην Αθήνα. Αρχικά είχε μορφή ανάλογη με τις προσκοπικές οργανώσεις. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του ’67 μεταβλήθηκε σε προπαγανδιστή της. 10

Φάκελος ζ’, υποφ. 03, α/α εγγρ. 107. Έθνος 14/3/63 «Εις την Βουλήν των Ελλήνων: Μάχη Μπριλάκη και Λαμπράκη (ΕΔΑ) με Παπαδόπουλον (ΕΡΕ). Ο ξυλοδαρμός ήτο τυχαίος…». α/α εγγρ. 117. Ελευθερία 15/3/63, «Ο προεδρεύων κ. Μίχας διέπραξεν το λάθος να δώση τον λόγον εις τον Κ. Παπαδόπουλον…». 11 Στο φάκελο «Ιδιωτικόν Αρχείον Γ.Γ. ΥΠΕΠΘ 1949/50», μεταξύ των συγχαρητηρίων που έλαβε ο Μίχας για την ανάληψη των καθηκόντων του, είναι και αυτά από το Σωτ. Ηλ. Κυριακίδη, τ. Επιθεωρητή Α/θμιας Εκπ/σης («ο άλλοτε δάσκαλός σου εν Λεωνιδίω»), α/α εγγρ. 193. Έτσι αποδείχνεται ότι ο Μίχας είχε φοιτήσει και στο Δημοτικό Σχολείο Λεωνιδίου. 12

Διεκρίθη μεταξύ των συναδέλφων του τόσον υπηρεσιακώς, όσον και συνδικαλιστικώς. Από του 1942 ηγήθη των εθνικοφρόνων υπαλλήλων της ΑΤΕ (αντιταχθέντων εις το πανίσχυρον κατά την κατοχήν Ε.Α.Μ. Τραπεζών), αγωνισθείς σκληρόν διμέτωπον αγώνα κατά του κατακτητού και των κομμουνιστών. Διετέλεσεν Πρόεδρος του Συλλόγου Υπαλλήλων ΑΤΕ, αντιπρόσωπος εις το Εργατικόν Κέντρον και τακτικόν μέλος

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 157

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. ΜΙΧΑ, ΒΟΥΛΕΥΤΗ, Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

157

του Συμβουλίου Εργασίας παρά τω ομωνύμω Υπουργείω. (Φάκ. ΚΓ’, α/α εγγρ. 130, απόκομμα εφημ. «Κυνουρία», 01/01/1953). 13

Ιδρύθηκε στα τέλη του 1942. Υπάρχουν οι ιδεολογικές αρχές, ο εσωτερικός κανονισμός, η ιδρυτική συνέλευση, ονομαστικές καταστάσεις μελών, ψηφοδέλτια. 14

Ιδρύθηκε με το Ν. 4432/1929 μετά από πρόταση του βουλευτή των Φιλελευθέρων Σπυρίδη που έγινε δεκτή από όλα τα κόμματα, ως Τράπεζας κοινωφελούς χαρακτήρα με μόνο μέτοχο το κράτος. 15

Σ’ αυτό διαγωνίσθηκε η σύζυγος του βουλευτή, επίσης υπάλληλος ΑΤΕ.

Πρόκειται για το Γ.Οικονόμου, ενώ οι συνεργάτες του ήταν οι Διον. Σταματόπουλος, Κ. Παπαγιάννης και Δ. Νικολακόπουλος. Η ελεγχόμενη περίοδος ήταν 1945 – τέλη Απρίλη 1950. Κατά το μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου αυτής πρόεδρος του Τ.Υ. ΑΤΕ ήταν ο Γ. Οικονόμου. 17

Υπεύθυνος Πάρης Λιαρούτσος, οικονομική δ/νση Αθ. Μίχας, Νικ. Ρηγόπουλος.

Κατά τη β’ περίοδο δ/ντής ήταν ο Πάρης Λιαρούτσος, δ/ντής σύνταξης ο Κ.Μ. Καραμάνος και οικονομικός δ/ντής ο Ν. Ρηγόπουλος. Ο Π. Λιαρούτσος εκλέχτηκε αργότερα βουλευτής Κυκλάδων, ενώ ο Ν. Ρηγόπουλος βουλευτής Έβρου. (Φάκ. ΚΓ’, α/α εγγρ. 131, απόκομμα «Κυνουρία», 01/01/1953). 19

Χαρτοκιβώτιο ΚΓ’, α/α εγγρ. 130, απόκ. εφημ. «Κυνουρία», 01/01/1953.

Ακολουθήσας από της ιδρύσεώς του (1935) την πολιτικήν του «Εθνικού Ενωτικού Κόμματος», παρέμεινε καθ’ όλην την διάρκεια της ζωής τούτου πιστός εις αυτό, ως ενεργόν μέλος και στέλεχος αυτού. Εν συνεχεία ηκολούθησε το «Λαϊκόν Ενωτικόν Κόμμα» εις την πορείαν του μέχρι τις αυτοδιαλύσεως αυτού, ότε και ενετάχθη εις τον «Ελληνικόν Συναγερμόν» (φάκ. ΚΓ, α/α εγγρ. 131, απόκομμα εφημερίδας «Κυνουρία», 01/01/1953). Το Λ.Ε.Κ. ήταν βραχύβιο κόμμα που σχηματίστηκε το Δεκ. 1950 με τη συγχώνευση του Ε.Ε.Κ. με μία ομάδα του Λαϊκού Κόμματος από το Στ. Στεφανόπουλο. Το κόμμα συγχωνεύτηκε το 1951 στο «Λαϊκό Συναγερμό» του Α. Παπάγου. 21

Δύο έντυπες προκηρύξεις του κόμματος βρίσκονται το χαρτοκ. 24, φάκ. β’.

Ήταν εβδομαδιαία, πολιτικο–οικονομική με Δ/ντή το Γ.Θ. Καρανικολό.

Στο φύλλο αριθμός 1 (13), έτος Α′, περίοδος Γ′ της 07/01/1946 ως ιδρυτής μνημονεύεται ο Γρηγ. Κασιμάτης και ως Δ/ντής ο Κ. Ι. Στασινόπουλος. 24

Στο φύλλο 06, 07/9/1935, σελίδα 02, δημοσιεύεται επιφυλλίδα του ποιητή Γ. Σαραντάρη γραφείσα 11/8/35 με θέμα: «Νεοελληνική ψυχή. Προς έναν καινούργιο “μύθο” της πολιτείας. Ελεύθεραι γνώμαι». 25

Ιδρύθηκε από το δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλο το Δεκ. του 1972. Πρόκειται για την 1η απόπειρα δημιουργίας ενός μεγάλου εθνικιστικού κινήματος, για να δρομολογηθεί η πορεία προς την πολιτικοποίηση. 26 Στο τεύχος 01 ως υπεύθυνος αναφέρεται ο Βύρων Σαραντόπουλος, στο τεύχος 10 ως δ/ντής ο Χ. Πρωτόπαπας. 27

Ήταν πολιτικο-οικονομικό, δ/ντής του ήταν ο Κ.Σ. Σπυρόπουλος. Το τεύχος Νοέμ. 1948 βρίσκεται στο χαρτοκιβ. [24], φάκ. β’. 28 Η εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου για την αναγνώριση της Εθν. Αντίστασης έχει ημερομηνία 29/4/1982, α/α εγγρ. 107.

141-158 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:40 μμ Page 158

158

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΚΟΡΟΛΟΓΟΣ

Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζόμενων Νέων. Ιδρύθηκε το φθινόπωρο του 1941 στην Αθήνα με κυριότερο παράγοντα τον Κων. Περρίκο. Η μεγαλύτερη επιχείρηση της ΠΕΑΝ ήταν η ανατίναξη των γραφείων της προδοτικής οργάνωσης ΕΣΠΟ στις 22/9/42. Ένα μέρος της ΠΕΑΝ αργότερα πήρε μέρος στο ιδρυτικό σώμα της ΕΠΟΝ, 23/02/1943. 30

Το δίπλωμα υπογράφει ο υπουργός Παν. Κανελλόπουλος, 23/10/53, α/α εγγρ. 32.

Το καταστατικό της Ενωμένης Εθν. Αντίστασης 1941-44 εγκρίθηκε με την απόφαση 4461/1983 του Πρωτοδικείου Αθήνας, α/α εγγρ. 34. Νωρίτερα στις 15/11/80 ο Μίχας ήταν πρόεδρος της Κίνησης Ενωμένη ΕΘν. Αντίσταση 1941/44, α/α εγγ. 207. 32 α/α εγγρ. 38, Καθημερινή 12-13/12/1982. «Από όμιλο Αθηναίων πολιτών ιδρύθηκε η πρώτη πολιτική εταιρεία». 33

Ο Μίχας έμεινε εκτός Βουλής για 40 ψήφους. Κανένας Κυνουριέας δεν εξελέγη βουλευτής. 34 Η πιο συγκινητική περίπτωση είναι μιας εκπαιδευτικού που υπηρετούσε στην περιοχή Γιαννιτσών. Εκλιπαρώντας τον, του έγραφε ότι πηγαίνοντας προς τη στάση του ΚΤΕΛ σε χωματόδρομο υπό βροχή, κάποιες φορές δεν το προλάβαινε. 35

Αυτό δείχνει πόσο τραγικές ήταν οι συνθήκες στην κοινωνία της Ελλάδας μετά τον Εμφύλιο. Στα Ιωάννινα λειτουργούσε, μέχρι τουλάχιστον το 1970, ίδρυμα που παρείχε βασικές γνώσεις ξένων γλωσσών κ.λπ. σε κοπέλες προκειμένου να μεταναστεύσουν. 36

Ο Άγιος Πέτρος, απ’ όλη την επαρχία Κυνουρίας, είχε πληρώσει το βαρύτερο τίμημα από τις δυνάμεις κατοχής. 37

Αυτός ήταν ο Θ. Κούβαλης από τα Βέρβενα.

Τιμωρήθηκε με μετάθεση στην ορεινή Αρκαδία.

Όταν η Αστυνομία πήγε να κάνει ανακρίσεις για το μοιχό δημόσιο υπάλληλο –πιστεύω όχι τυχαία- εξέτασε και στενό συγγενή του δράστη. Παρενέβη η Δ/νση της Υπηρεσίας στην Τρίπολη για νέες ανακρίσεις. Παρά ταύτα η τιμωρία του ήταν μετάθεση για κάποιους μήνες στην ορεινή Κυνουρία. 40

Όταν ο σμηνίτης προκάλεσε το πρώτο θανατηφόρο τροχαίο, οι αρμόδιοι δεν έλαβαν άμεσα μέτρα, με αποτέλεσμα να προκαλέσει και δεύτερο. Το ένα από τα θύματα είχε σύζυγο και παιδιά. 41

Όταν η Αστυνομία έκανε αυτοψία στη θέση, όπου αυτοκτόνησε η κοπέλα που κατέστησε έγκυο ο δημόσιος υπάλληλος, πολίτες κάθε ηλικίας –υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες- παρακολουθούσαν από περιέργεια.

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 159

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

159

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Δικηγόρος, Δρ. του Πανεπιστημίου Εδιμβούργου Επίτιμος Πρόεδρος Παγγορτυνιακής ΄Ενωσης

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854) 1. Η Μονή Έλωνας βρίσκεται στο μέσο περίπου της οδού Λεωνιδίου - Κοσμά, μέσα σε μεγάλη σπηλιά πανύψηλου κάθετου βράχου των ανατολικών προβούνων του Πάρνωνα σε υψόμετρο περίπου 600 μ.1 Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε η Μονή αυτή θεμελιώθηκε σε αυτή τη σπηλαιώδη εσοχή του απότομου βράχου, ούτε ποιοι ήσαν οι κτίτορές της. Κατά μία άποψη η ίδρυσή της ανάγεται στις αρχές του 16ου αιώνα. Ενδέχεται όμως να είναι παλαιότερη ή μεταγενέστερη.2 Παλλάδιό της θεωρείται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που πιστεύεται πως είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και ενδεχομένως πήρε το όνομά της, όπως και το ίδιο το μοναστήρι, από τη θέση στην οποία βρέθηκε.3 Η Μονή Έλωνας ήταν πατριαρχική και σταυροπηγιακή, δηλ. ανήκε στο Πατριαρχείο Κων/πόλεως και όχι στον επιτόπιο ιεράρχη Ρέοντος και Πραστού.4 Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς η Μονή απέκτησε αυτή την προνομιακή κατάσταση, γιατί δεν έχει διασωθή το σχετικό πατριαρχικό σιγίλλιο, μεταγενέστερο όμως σιγίλλιο του 1730 ανάγει την αρχή της σταυροπηγιακής προνομίας της Μονής στο έτος 1688, επί πατριαρχίας Καλλινίκου, μάλλον Καλλινίκου του Β΄.5 Διασώζονται επίσης τρία πατριαρχικά και συνοδικά έγγραφα, δύο του Γρηγορίου του Ε΄, των ετών 1797 και 1819, και ένα του Καλλινίκου του έτους 1801, δύο πατριαρχικά και συνοδικά γράμματα των ετών 1807 και 1808 σχετικά με την υποχρέωση καταβολής στη Μητέρα Εκκλησία της ετήσιας εισφοράς της Μονής, και δύο αποδείξεις καταβολής του τεταγμένου ετησίου των ετών 1798 και 1820.6 Επίσης έχει διασωθή πατριαρχικό γράμμα του Γρηγορίου Ε΄ του έτους 1819, με το οποίο απονέμεται στον Ηγούμενο της Μονής Νεόφυτο, τον πεσόντα το 1822 κατά την εισβολή του Δράμαλη στο πεδίο της μάχης κοντά στο Άργος, «το της πνευματικής

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 160

160

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

πατρότητος ιερόν λειτούργημα», δηλ. το δικαίωμα να εξομολογή τους πιστούς Χριστιανούς.7 Το καθολικό της Μονής είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ από φιλολογικές και επιγραφικές πηγές αντλούμε την πληροφορία ότι ετιμάτο στο όνομα της Ζωοδόχου Πηγής.8 Ο ναός, που δεν φέρει αγιογραφικό διάκοσμο, ανοικοδομήθηκε κατά το έτος 1809 πάνω σε αρχαιότερο ναΐσκο, όταν πασάς της Πελοποννήσου ήταν ο γιος του Αλή πασά Βελής, επί της διοικήσεως του οποίου χτίστηκαν ή επισκευάστηκαν και δεκάδες άλλοι ιεροί ναοί σε όλη την Πελοπόννησο.9 Μέχρι το 1972 η μονή λειτούργησε ως ανδρώα, αλλά από τότε και μέχρι σήμερα λειτουργεί ως γυναικεία. Η μακροχρόνια παρουσία της Μονής δείχνει ότι δεν εστερείτο κάποιας περιουσίας, ώστε να μπορή να διαθέτη τα αναγκαιούντα για τη συντήρηση των μοναχών της και για την επιτυχή εκπλήρωση του θρησκευτικού και φιλανθρωπικού έργου της. Πράγματι, από αναλυτικούς πίνακες κτημάτων, που έχουν συντάξει η πενταμελής Εκκλησιαστική Επιτροπή το έτος 182910 και οι πατέρες της Μονής κατά το έτος 184311, προκύπτει ότι η Μονή Έλωνας διέθετε μεγάλη κινητή και ακίνητη περιουσία, όχι μόνο στην Κυνουρία, στους δ. Λιμναίου (με πρωτεύουσα το Λεωνίδιο) και Σελινούντος (με πρωτεύουσα τον Κοσμά), αλλά και σε διάφορα μέρη της Λακωνίας. Επίσης, από σωζόμενα 17 συμφωνητικά μισθώσεως του έτους 1837 με διαφόρους καλλιεργητές (κολλήγους ή σέμπρους), συνάγεται ότι η Μονή εξεμίσθωσε (έδωσε προς καλλιέργεια) μόνο κατά το έτος αυτό αγρούς συνολικής εκτάσεως 219 στρεμμάτων.12 Επίσης κατά το έτος 1854 η Μονή εζήτησε την άδεια εκποιήσεως δύο χερσοτόπων στη θέση Κίλασσα Λεωνιδίου συνολικής εκτάσεως 5.000 περίπου στρεμμάτων.13 Από άλλα έγγραφα πληροφορούμεθα ότι η Μονή διέθετε εκατοντάδες αιγοπρόβατα, χιλιάδες ελαιόδενδρα, αμπέλια, κτίσματα, ελαιοτριβεία, νερομύλους, κ.ά.14 2. Δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά στοιχεία για την εν γένει λειτουργία της Μονής κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορικής πορείας της, με αποτέλεσμα να καθίσταται αδύνατη κάθε προσπάθεια αναπαραστάσεως του βίου της. Τίποτε δεν γνωρίζουμε για την εποχή της Ενετοκρατίας και ελάχιστα για την εποχή της Α΄ και Β΄ Τουρκοκρατίας.15 Περισσότερα γνωρίζουμε για την περίοδο μετά τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, και μάλιστα για την εποχή της Οθωνικής βασιλείας. Με την εποχή αυτή, και συγκεκριμένα με την περίοδο 1836-1854, θα ασχοληθούμε στην παρούσα μελέτη. Βασική πηγή μας είναι ο υπ’ αριθμόν 359 φάκελος στο Τμήμα των Μοναστηριακών των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ο οποίος περιλαμβάνει

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 161

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

161

298 ανέκδοτα έγγραφα αναφερόμενα στην Ι. Μ. Έλωνας.16 Το πρώτο χρονολογικά έγγραφο του φακέλου είναι αναφορά του μοναστηριακού συμβουλίου προς τον Μητροπολίτη Κυνουρίας της 20ης Μαΐου 1836,17 ενώ το τελευταίο είναι διαταγή του Υπουργείου Εκκλησιαστικών προς τον ιεράρχη Μαντινείας και Κυνουρίας της 7ης Δεκεμβρίου 1854.18 Τα έγγραφα αυτά περιέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία για τη Μονή Έλωνας και φωτίζουν διάφορες πτυχές της καθημερινής ζωής της. 3. Η Μονή Έλωνας συγκαταλέχθηκε στα διατηρούμενα αρκαδικά μοναστήρια, γιατί το 1833, όταν καταργήθηκαν εκατοντάδες άλλα, αυτό είχε περισσότερους από έξι μοναχούς.19 Όπως και στα άλλα μοναστήρια, τη γενική ευθύνη για τη λειτουργία της Μονής και για τη διαχείριση της περιουσίας της είχε το Μοναστηριακό Συμβούλιο, το οποίο αποτελούσαν ο Ηγούμενος και δύο εκλεγμένοι Σύμβουλοι.20 Κατά την εξεταζόμενη περίοδο των 18 ετών, όπως προκύπτει από τις συναντώμενες υπογραφές στις έγγραφες αναφορές της Μονής, Ηγούμενοι διετέλεσαν ο Θεοδώρητος Τζιάκας από το Λεωνίδιο, ο Ιωακείμ Σακελλαρίου από το γειτονικό Παλαιοχώρι, ο Δαμιανός Μασοκώστας, ο Ιωάσαφ Σερπελάς και ο Παρθένιος Φαρλέκας από τον Κοσμά.21 Επί πολλά χρόνια χρέη μοναστηριακού συμβούλου εκτελούσαν και οι ιερομόναχοι Γερμανός Θανασάκης ή Αθανασάκης ή Αθανασόπουλος, ή και Αθανασιάδης (προφανώς επώνυμο εκ πατρωνύμου με τις ποικίλες μορφές της πελοποννησιακής ονοματολογίας), ο Γρηγόριος Δεληγιάννης, ο Ιλαρίων Κυριακούλης και ο μετέπειτα Ηγούμενος Ιωαννίκιος Δρουγγάνης από το Νεοχώρι Κυνουρίας. Αυτό που προκύπτει από τη μελέτη των εγγράφων του οικείου φακέλου των Γενικών Αρχείων του Κράτους είναι ότι η Μονή Έλωνας αντιμετώπιζε πολλά καθημερινά προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά δεν οφείλονταν τόσο στις διοικητικές και άλλες αδυναμίες των μοναχών, όσο στην ασφυκτική εποπτεία που ασκούσαν στην καθημερινή λειτουργία της οι κρατικές αρχές, με την απέραντη γραφειοκρατία τους, την πολυνομία τους, την ευθυνοφοβία τους, την υπερβολική τυπολατρία τους και τη σύγχυση ή επικάλυψη αρμοδιοτήτων μεταξύ των διαφόρων εμπλεκομένων φορέων. Πιο συγκεκριμένα, κατά την περίοδο αυτή τους μοναχούς τής Έλωνας απασχόλησαν κυρίως η δυσκολία διαχειρίσεως και προστασίας της σχετικώς μεγάλης μοναστηριακής περιουσίας, διάσπαρτης, όπως είπαμε ήδη, ακόμα και σε περιοχές της Λακωνίας, η υποχρέωση εκπληρώσεως καινοφανών γραφειοκρατικών, λογιστικών και διοικητικών υποχρεώσεων, τόσο για την κατοχύρωση της μοναστηριακής περιουσίας, όσο και για την καταβολή

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 162

162

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

του δευτέρου εκκλησιαστικού δεκάτου, η έλλειψη ρευστότητας, η αδυναμία καταβολής των χρεωστουμένων, η εξώδικη διευθέτηση ή η δικαστική επίλυση ιδιοκτησιακών διαφορών με καταπατητές ή ασυνεπείς καλλιεργητές των κτημάτων της, και διάφορα άλλα. Σημειώνουμε χαρακτηριστικά ότι, όπως προκύπτει από τους αναγραφόμενους σε αυτά αριθμούς πρωτοκόλλου, τα εξερχόμενα έγγραφα της Μονής Έλωνας που εστάλησαν κατά την εξεταζομένη περίοδο των 20 περίπου ετών σε διάφορες κρατικές, εκκλησιαστικές και διοικητικές υπηρεσίες για ποικίλα θέματα της Μονής, πολλές φορές τα ίδια ή παρόμοια, ανέρχονται σε 250 και πλέον, από τα οποία άνω των 40 είναι αναφορές της Μονής περιεχόμενες στον οικείο φάκελο των ΓΑΚ που εξετάζουμε! Οι αναφορές αυτές σχετίζονται κατά κύριο λόγο με ζητήματα και αιτήσεις της Μονής για εκποίηση ή πολυετή μίσθωση ακινήτων και ελαιοδένδρων,22 για την ενοικίαση του β΄ εκκλησιαστικού δεκάτου διαφόρων προϊόντων της Μονής σε διάφορες περιοχές της Αρκαδίας και Λακωνίας,23 για τη σύναψη χρηματικού δανείου 1.000 δρχ.,24 για την κατοχύρωση των μοναστηριακών δασών με την υποβολή στο Υπουργείο Οικονομικών 4 τουρκικών σενετίων,25 κ. ά. Επίσης αναφέρονται σε καταπατήσεις γαιών και αντιδικίες της μονής με καλλιεργητές, καθώς επίσης και σε άλλα θέματα, όπως στην απολογία των μοναχών σε διαβολές και συκοφαντίες τρίτων για δήθεν αμέλεια και ολιγωρία, στην παράλειψη της Μονής να αναζητήση χρεωστούμενα χρηματικά ποσά από διαφόρους οφειλέτες ή τους κληρονόμους τους, βάσει χρεωστικών ομολογιών της περιόδου της Τουρκοκρατίας, ή βάσει ατύπων δανείων, σε αίτημα ιδιωτών από την Σπάρτη για διαμονή και φιλοξενία στη Μονή Έλωνας ενός παράφρονος δικηγόρου,26 και διάφορα άλλα. Ένα από τα βασικότερα και διαρκέστερα προβλήματα της Μονής κατά την Οθωνική περίοδο ήταν το οικονομικό, συγκεκριμένα η έλλειψη κεφαλαίων, που ανάγκαζε τη Μονή, όπως θα ιδούμε παρακάτω, να βρίσκεται σε συχνότατη αλληλογραφία με τις αρχές και να ζητά από τους αρμοδίους, και δη τη Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, άδειες εκποιήσεως ή μισθώσεως ή εμφυτεύσεως των κτημάτων της, ή, σε έσχατη ανάγκη, άδεια δανεισμού χρημάτων για την ικανοποίηση τρεχουσών αναγκών και επειγουσών χρηματικών υποχρεώσεων. Εννοείται ότι προηγείτο γνωμοδότηση της Επιτροπής του Εκκλησιαστικού Ταμείου, είπετο η έκδοση σχετικού ΒΔ και μεσολαβούσε κοπιώδης και εξαντλητική γραφειοκρατική διαδικασία. Ας σημειωθή ότι όλες οι αναφορές της Μονής είναι καλογραμμένες, ορ-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 163

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

163

θογραφημένες και σε καθαρεύουσα γλώσσα, απόδειξη ότι χρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξή τους οι υπηρεσίες κάποιου εγγράμματου μοναχού ή κάποιων ειδημόνων, ενδεχομένως δικηγόρων, της περιοχής. Όλες σχεδόν υποβάλλονται (και οι απαντήσεις λαμβάνονται) δια της ιεραρχικής οδού, συνήθως δια των Διοικητών των επαρχιών, και πολλές φορές αποτελούν την αφορμή για μια ατέλειωτη αλληλογραφία των σχετιζομένων κρατικών φορέων, είτε μεταξύ τους, είτε με την ίδια τη Μονή, πάντα υπό το άγρυπνο βλέμμα της Γραμματείας, δηλ. του Υπουργείου. Τα περισσότερα έγγραφα του φακέλου είναι πρωτότυπα ή επικυρωμένα αντίγραφα, ενώ τα έγγραφα της Γραμματείας είναι γραμμένα εν σχεδίω, είτε σε χωριστή σελίδα είτε στο αριστερό ημίκλαστο των εισαγομένων σε αυτήν εγγράφων. 4. Πλούσιες είναι οι δέσμες των εγγράφων του Φακέλου που αναφέρονται σε υποθέσεις που ταλάνισαν τους μοναχούς. Χαρακτηριστική είναι αυτή που σχετίζεται με επανειλημμένες αιτήσεις της Μονής του έτους 1836 για έκδοση αδείας εκποιήσεως ακινήτων, συγκεκριμένα τριων χωραφιών 18 στρεμμάτων στο Ξεροπήγαδο Ζαραφώνας, μισού νερομύλου στη θέση Πελιά του Λεωνιδίου και δύο ερειπωμένων οικιών στο Γεράκι και στον Βρονταμά αντιστοίχως.27 Η υπόθεση αυτή ενέπλεξε το μοναστηριακό συμβούλιο σε πολλές και ψυχοφθόρες διαδικασίες χωρίς ουσιαστικό τελικό αποτέλεσμα. Με τα έσοδα της εκποιήσεως το μοναστηριακό συμβούλιο εσκόπευε αφενός να ανακατασκευάση κατά το νέο σύστημα των Κυδωνιών28 το απαρχαιωμένο ελαιοτριβείο που διέθετε από το 1803 στο Λεωνίδιο εξ ημισείας με τον Λεωνιδιώτη Γεώργιο Έξαρχο,29 και αφετέρου να ολοκληρώση την επισκευή ενός μετοχίου στο χωριό Αλεποχώρι του δ. Μαριού, στη Λακωνία, το οποίο είχε καή από τους Άραβες, είχε προ 2-3 ετών επισκευαστή, αλλά παρέμενε ασκεπές. Προς χάριν της τοπικής προσωπογραφίας αναφέρουμε ότι τον προϋπολογισμό εξόδων του ελαιοτριβείου στο Λεωνίδιο έκαναν οι εκτιμητές Κυριακός ιερέας Μπουγάς και Θεόδ. Βροντίσης, το γνήσιο των υπογραφών των οποίων εβεβαίωσε ο Δήμαρχος Λιμναίου Ιω. Γούλλενος, ενώ την αξία του νερόμυλου στη θέση Πελιά Λεωνιδίου καθόρισαν οι εκτιμητές Παν. Ψαράς και Γιωργάκης Δημ. Μπούμας. Η πρόταση της Μονής εκρίθη συμφέρουσα και εγκρίθηκε η παραχώρηση αδείας εκποιήσεως των εν λόγω ακινήτων με τακτική δημοπρασία υπό τον έλεγχο της διοικητικής αρχής. Έγιναν πολλές και διαδοχικές δημοπρασίες. Από αυτές άλλες ακυρώθηκαν και άλλες απέβησαν άκαρπες. Η πρώτη δημοπρασία εκρίθη απαράδεκτη, γιατί έγινε στη Ζαραφώνα από το μονα-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 164

164

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

στηριακό συμβούλιο και όχι από τις αρμόδιες διοικητικές αρχές κατά τον πρέποντα τρόπο.30 Διατάχθηκε λοιπόν η επανάληψή της, η οποία έγινε στο Γεράκι στις αρχές του 1837. Κηρύχτηκε και αυτή άκυρη.31 Διατάχτηκε νέα, η οποία θεωρήθηκε άκαρπη, όπως και η νεότερη που διατάχτηκε. Η επόμενη που έγινε στη Σπάρτη ανακηρύχτηκε και αυτή άκαρπη! Αυτό που περιέπλεξε τα πράγματα όμως ήταν ότι στην πρώτη ακυρωθείσα δημοπρασία οι πλειοδότες είχαν προσφέρει υψηλότερες τιμές από όσες στις επόμενες.32 Προς μεγαλύτερη επιπλοκή των πραγμάτων, οι πατέρες της Μονής είχαν ήδη λάβη κάποιο χρηματικό ποσό ως προκαταβολή από τους πλειοδότες της άκυρης δημοπρασίας, τα οποία είχαν κιόλας διαθέσει για την επισκευή του ελαιουργείου και τα οποία δεν είχαν τη δυνατότητα να επιστρέψουν σε αυτούς μετά την ακύρωση της δημοπρασίας! Μπροστά στο γεννηθέν αδιέξοδο οι δύο συναρμόδιοι Διοικητές, Κυνουρίας και Λακεδαίμονος, ο ένας λόγω θέσεως της Μονής και ο άλλος λόγω θέσεως των υπό εκποίηση κτημάτων, κατόπιν εντολής της Γραμματείας Εκκλησιαστικών, παρέβλεψαν τη νομιμότητα και σκέφτηκαν ωφελιμιστικά. Αποφάσισαν λοιπόν να καλέσουν τους πλειοδότες της άκυρης δημοπρασίας για να διαπιστώσουν αν ακόμα ενδιαφέρονταν για τα ακίνητα στα οποία πλειοδότησαν. Από τους τρεις εμφανίστηκε μόνο ο ένας, ο υπερθεματιστής των χωραφιών της Ζαραφώνας, ο οποίος εδήλωσε ότι δεν ενδιαφερόταν πλέον για την αγορά των χωραφιών και θεωρούσε τον εαυτό του απαλλαγμένο πάσης υποχρεώσεως αφού η δημοπρασία είχε ακυρωθή. Οι άλλοι δύο δεν παρουσιάστηκαν καθόλου.33 Εν τω μεταξύ οι πατέρες βλέποντας το αδιέξοδο εζήτησαν να σταματήση η διαδικασία της εκποιήσεως, δεδομένου ότι άρχισαν ήδη εξ ιδίας πρωτοβουλίας την διαδικασία εξευρέσεως χρημάτων με δανεισμό.34 ΄Ετσι η υπόθεση αυτή φαίνεται ότι περατώθηκε αδόξως. Πολλή μελάνη χύθηκε και πολύς χρόνος καταναλώθηκε σε Αρκαδία και Λακωνία χωρίς να επέλθη κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα στο ζωτικό αυτό για τη Μονή θέμα.35 5. Πολλές δυσκολίες επίσης δημιούργησαν στη Μονή οι αιτήσεις που υπέβαλε στην αρχή του έτους 1838, για εκποίηση 320 ελαιοδένδρων, διάσπαρτων στις κωμοπόλεις Γεράκι και Βρονταμά. Σκοπός ήταν ο ίδιος, δηλ. η πληρωμή της δαπάνης ανακατασκευής του ελαιοτριβείου στο Λεωνίδιο και η επισκευή της οικίας στο Αλεποχώρι.36 Και η υπόθεση αυτή δεν προχώρησε, γιατί η Επιτροπή του Εκκλησιαστικού Ταμείου, στην οποία διευθύνθηκε αρμοδίως η αναφορά για γνωμοδότηση, εξήρτησε την περαιτέρω εξέτασή της από το τελικό αποτέλεσμα της προηγουμένης υποθέσεως, με

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 165

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

165

το σκεπτικό ότι το ποσό της εκποιήσεως που θα προέκυπτε τυχόν από τη πωλητήρια δημοπρασία των ακινήτων, ενδεχομένως να εκάλυπτε το αιτούμενο για τις επισκευές ποσό, οπότε δεν θα χρειαζόταν στην περίπτωση αυτή η εκποίηση των ελαιοδένδρων.37 Όμως, όπως είπαμε ήδη, η διαδικασία στην υπόθεση της εκποιήσεως των ακινήτων είχε οδηγηθή σε αδιέξοδο και παρέμενε σε εκκρεμότητα, μάλλον είχε λήξει χωρίς οριστική λύση, κατόπιν μάλιστα και του σχετικού αιτήματος των ιδίων των μοναχών. Επομένως, άδοξα έληξε και αυτή η υπόθεση της εκποιήσεως των ελαιοδένδρων. 6. Μεγάλες δυσκολίες δημιούργησε στο μοναστηριακό συμβούλιο και η τρίτη προσπάθεια της Μονής, τον Δεκέμβριο του 1838, για εκποίηση των 320 ελαιοδένδρων στις ίδιες κωμοπόλεις, με σκοπό τώρα πλέον, όχι τις παραπάνω αναφερθείσες επισκευές του ελαιοτριβείου και του μετοχίου, αλλά την εξόφληση του δανείου των 1.000 δρχ., το οποίο αναγκάστηκε να λάβη η Μονή για να καλύψη τις δαπάνες που είχαν γίνη.38 Τον Ιανουάριο του 1839 οι μοναχοί έκαναν νέα αναφορά, το ίδιο και τον Δεκέμβριο του αυτού έτους.39 Μάλιστα στη νέα αυτή αναφορά διεύρυναν το αρχικό αίτημά τους και συμπεριέλαβαν στα εκποιητέα ακίνητα και τις δύο ερειπωμένες οικίες στο Γεράκι και στον Βρονταμά. Λόγος της αιτήσεως ήταν ότι ο δανειστής απειλούσε να τους καταδιώξη δικαστικώς, εάν δεν εξοφλούσαν εγκαίρως το δάνειο. Μετά 8 μήνες (!), τον Αύγουστο του 1840, η Γραμματεία Εκκλησιαστικών εδέχθη να δώση την άδεια, αφού βεβαίως θα ετηρούντο προηγουμένως όλοι οι νόμιμοι τύποι, δηλ. αφού θα διορίζονταν πραγματογνώμονες, θα ορκίζονταν, θα συντάσσονταν τα απαραίτητα πρωτόκολλα διαγραφής, καταμετρήσεως και εκτιμήσεως των εκποιητέων πραγμάτων, κλπ. κλπ.40 Αφού όλα αυτά έγιναν, και μάλιστα δυο φορές (λόγω κάποιας ασυμφωνίας μεταξύ των πινάκων της Μονής και των πινάκων των πραγματογνωμόνων),41 τον Αύγουστο του 1841 η Γραμματεία έκρινε ότι, επειδή το ελαιοτριβείο είχε επισκευαστή και είχε καταστή ήδη ενεργό και προσοδοφόρο από το 1838, η Μονή μπορούσε να εξοφλήση το δάνειο σταδιακά από τα ετήσια εισοδήματά της και όχι με την εκποίηση ακινήτων. Η Μονή, κατά την Γραμματεία, αντί να εκποιή τα ακίνητά της, είχε αντιθέτως χρέος «δια προσκτήσεως νέων κτημάτων ν’ αυξάνη από καιρού εις καιρόν την περιουσίαν της». Για τον λόγο αυτό δεν συνήνεσε τελικά στην εκποίηση, τρία ολόκληρα χρόνια μετά την υποβολή της αιτήσεως, και ενώ αρχικά είχε εγκρίνει να δοθή η αιτηθείσα άδεια!42 7. Πλούσια είναι επίσης η αλληλογραφία που αναφέρεται σε μια υπόθεση

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 166

166

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

του 1843 με τραγελαφική κατάληξη: συγκεκριμένα, στην υπόθεση της ελαττώσεως του β΄ εκκλησιαστικού δεκάτου της Μονής του έτους 1843, η οποία ζητήθηκε από τη Μονή και διατάχθηκε από την Γραμματεία (Υπουργείο) Οικονομικών, αλλά δεν υλοποιήθηκε τελικά στην πράξη κατά τις προσδοκίες και τον σχεδιασμό της Μονής, δηλ. δεν συμψηφίστηκε το χαρισθέν ποσό με μεταγενέστερα χρέη της Μονής.43 Οκτώ χρόνια αργότερα, η υπόθεση οδήγησε τη Μονή σε περιπέτειες και απόγνωση, το Δημόσιο κατέσχεσε ζώα της Μονής για να λάβη όσα αυτή του χρωστούσε και μάλιστα με τόκους και προσαυξήσεις, και τα υπουργεία Οικονομικών και Εκκλησιαστικών έφτασαν για το θέμα αυτό σε ανοικτή διαφωνία και σύγκρουση! Η ενδιαφέρουσα αυτή υπόθεση έχει ως εξής: τον Ιούνιο του 1843 η Γραμματεία Οικονομικών, κατόπιν αιτήσεως της Μονής, διέταξε τον Ταμία Κυνουρίας να ελαττώση κατά συγκατάβαση το β΄ εκκλησιαστικό δέκατο της Μονής για τα προϊόντα στον δήμο Ακριών στο ύψος των 40 δρχ., αντί των 250 δρχ. στις οποίες αυτό είχε καθορισθή κατ’ αποκοπήν από το έτος 1841. Πριν όμως ληφθή η διαταγή, η Μονή είχε καταβάλη το αρχικώς ορισθέν ποσό των 250 δρχ., ήτοι 210 δρχ. επί πλέον. Όταν ήλθε η διαταγή του Υπουργείου, η Μονή δεν αναζήτησε αμέσως το αχρεωστήτως καταβληθέν ποσόν των 210 δρχ., αλλά θεώρησε καλοπίστως ότι το ποσό αυτό θα συμψηφιζόταν οίκοθεν με μελλοντικά χρέη της, χωρίς καμμία δική της ενέργεια. Μετά πάροδο 11 ετών όμως, και συγκεκριμένα τον Ιανουάριο του 1852 οι μοναχοί με μεγάλη τους έκπληξη και λύπη είδαν τον Ταμία Κυνουρίας να επιβάλη κατάσχεση επί δύο μοναστηριακών ημιόνων για χρέος 550 δρχ. οφειλομένων από το β΄ δέκατο του έτους 1843. Η Μονή υπενθύμισε στις αρχές τη μη είσπραξη των 210 δρχ. από την έκπτωση του β΄ δεκάτου του 1843 και εζήτησε τη διόρθωση της αδικίας, με την αφαίρεση συνάμα των τόκων και των προσαυξήσεων. Ζήτησαν ακόμη τη μείωση και αυτού του ίδιου του κεφαλαίου, δεδομένου ότι το εισόδημα της Μονής κατά το έτος 1843 δεν υπερέβη τις 202 δρχ., δηλ. ήταν λιγότερο από το αχρεωστήτως καταβληθέν στο Ταμείο ποσό των 210 δρχ. Με άλλα λόγια, κατά τη Μονή, το χρέος αυτό είχε στην πράξη εξοφληθή συμψηφιστικά. Συχνή και έντονη αλληλογραφία για το θέμα άρχισε μεταξύ των δύο εμπλεκομένων υπουργείων. Το Υπουργείο Οικονομικών θεωρούσε ότι η ελάττωση που το ίδιο έκανε ήταν παράνομη (!), γιατί δεν υπήρχε ρητός νόμος επιτρέπων τούτο, και εν πάση περιπτώσει η Μονή όφειλε να ζητήση τότε την επιστροφή. Επίσης, ότι για να επιστραφή το ποσό αυτό τώρα, σε περίπτωση που θα εθεωρήτο νόμιμο, έπρεπε να γραφή στον Προϋπολογι-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 167

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

167

σμό του Κράτους ως «επιστροφή χρημάτων κεκλεισμένων χρήσεων»! Ταυτόχρονα διέταξε τον Ταμία να προβή σε κατάσχεση περιουσίας της Μονής, αν εντός 8 ημερών δεν είχαν καταβληθή τα οφειλόμενα.44 Η Μονή βρήκε ανεπάντεχη συμπαράσταση στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών, το οποίο σε έντονο ύφος έγραψε στο Υπουργείο Οικονομικών ότι, είτε η Μονή είχε άδικο τότε να ζητήση ελάττωση, οπότε η ελάττωση δεν είχε κύρος, είτε, αφού οπωσδήποτε ελαττώθηκε ο φόρος της Μονής και διατάχθηκε η μείωση, είχε δίκαιο να ζητή την εκτέλεση των συνομολογηθέντων μεταξύ αυτής και του Υπουργείου Οικονομικών. Πάντως, ετόνισε, ήταν άδικο το Δημόσιο ν’ απαιτή μεν την ολοσχερή απόδοση των εις αυτό οφειλομένων, να αρνήται όμως σε οφειλέτη να συμψηφίση τα παρ’ αυτού του Δημοσίου εις αυτόν ομολογουμένως οφειλόμενα. Το κυριότερο, αν μάθαινε η Μονή ότι το Υπουργείο Οικονομικών αρνείτο να κάνη αυτό που το ίδιο διέταξε, δεν ήταν απίθανο να ζητήση δια της δικαστικής οδού το δίκαιό της. Εν τοιαύτη όμως περιπτώσει δεν ήταν ευπρεπές να δικάζεται περί τοιούτων το Δημόσιο. Εξάλλου, και το ίδιο το Υπουργείο Εκκλησιαστικών δεν θα μπορούσε ν’ αρνηθή την άδεια στη Μονή να εγείρη αγωγή κατά του Δημοσίου, αν αυτή εζητήτο.45 Δυστυχώς, από τον φάκελο δεν προκύπτει ποία ήταν η τελική κατάληξη στο ζήτημα αυτό, αν δηλ. επεστράφησαν στη Μονή τα χρήματα ή συμψηφίστηκαν με άλλα νεότερα χρέη της. Το πιθανότερο είναι να μην έγινε ο συμψηφισμός και να κατέβαλε η Μονή τα οφειλόμενα χωρίς να πληρωθή από το Δημόσιο τα αχρεωστήτως καταβληθέντα, γιατί αυτά μάλλον θα θεωρήθηκαν ως παραγεγραμμένα έναντι του Δημοσίου λόγω της παρόδου τόσων ετών. 8. Ασφαλώς, σημαντικότερες και σπουδαιότερες για τη Μονή ήσαν οι παρακάτω αναφερόμενες υποθέσεις καταπατήσεως γαιών της και διαταράξεως της διακατοχής της, μια περίπτωση κανονισμού ορίων στο Λεωνίδιο, η παράβαση των υποχρεώσεων ενός εμφυτευτή ελαιοδένδρων, όλες αυτές του έτους 1842, όπως επίσης και η διένεξη από το 1851 και εφεξής με τον κληρονόμο τού Γεωργίου Εξάρχου, συνεταίρου και εξ ημισείας κυρίου στο ελαιοτριβείο Λεωνιδίου, ο οποίος αρνείτο την απόδοση λογαριασμού και παρακρατούσε με διάφορες προφάσεις το οφειλόμενο μισό μερίδιο της Μονής. Επίσης, η αξίωση της Μονής να της καταβάλουν τα οφειλόμενα χρηματικά ποσά διάφοροι οφειλέτες της που τα είχαν δανειστή χωρίς ομολογίες, αλλά που είχαν καταγραφή σε κατάλογο του αποβιώσαντος Ηγουμένου Ιωακείμ το 1848.46

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 168

168

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

Μια από τις κυριότερες υποθέσεις καταπατήσεως γαιών της Μονής είναι αυτή του Κων/νου ιερέα Οικονόμου, ή Οικονομίδη ή Οικονομόπουλου, ο οποίος κατεπάτησε και έσπειρε κτήματα της Μονής στην Ζαραφώνα, στην περιοχή Κάτω Λόγγος και στη θέση Δάνα χούνη, συγκείμενα από αγρούς καλλιεργημένους και ακαλλιέργητους 14 περίπου στρεμμάτων, εντός των οποίων βρίσκονταν και ελαιόδενδρα.47 Τους αγρούς αυτούς είχε αγοράσει η Μονή από την κοινότητα Ζαραφώνας κατά τα έτη 1803, 1805, 1808 και 1814. Παρά τις διαμαρτυρίες και οχλήσεις των μοναχών ο ιερέας εξακολουθούσε την παράνομη πράξη του, σκοπεύοντας προφανώς να οικειοποιηθή τα κτήματα. Εξάλλου ο ίδιος Κων/νος Οικονόμου είχε εμφυτεύσει άμπελο της Μονής στη θέση Άρμενο και Φιλίσπα άνευ αδείας της Γραμματείας, αλλά οι μοναχοί κατάφεραν και την ξαναπήραν στην κατοχή τους.48 Η Μονή εξ αιτίας της καταπατήσεως των παραπάνω ιδιοκτησιών της στην περιοχή Κάτω Λόγγο εζήτησε γενική άδεια από το Υπουργείο την 23 Μαΐου 1853 για να κινήται δικαστικά σε όσες υποθέσεις χρειαζόταν.49 Όμως το Υπουργείο απάντησε ότι δεν μπορούσε να δώση γενική άδεια, αλλά μόνο ειδικές άδειες για κάθε περίπτωση χωριστά. Μόνο σε περιπτώσεις αρμοδιότητος Ειρηνοδικείου, λόγω του ότι αυτές είναι συνοπτικές και κατεπείγουσες, επέτρεπε στο μοναστηριακό συμβούλιο εφάπαξ με εκείνη την διαταγή του της 8 Ιουνίου 1853 να παρίσταται ως ενάγον ή εναγόμενο στα δικαστήρια.50 Αφού η Μονή έστειλε επανειλημμένες για το θέμα αναφορές, την 6 Ιουλίου 1853 εζήτησε από τον δικηγόρο Σπάρτης Γ. Τσιγκουράκο την αναγκαία από το νόμο γνωμοδότηση ότι η υπόθεση δεν ήταν προφανώς παράνομη, παράλογη και ανυποστήρικτη, και εζήτησε επίσης να της δοθή προσωρινή άδεια από τον Νομάρχη για άσκηση της αγωγής λόγω κατεπείγοντος, μέχρι που να λάβουν την τακτική άδεια από το Υπουργείο.51 Το Υπουργείο απάντησε ότι δυνάμει του άρθρ. 4 του ΒΔ της 12/24 Μαΐου 1835 επέτρεπαν στη Μονή να εγείρη ενώπιον του Πρωτοδικείου τακτική αγωγή, με πληρεξούσιο δικηγόρο τον δικηγόρο Σπάρτης Γ. Τσιγκουράκο.52 Παρόμοια άδεια όμως είχε εκδώσει εν τω μεταξύ και ο Νομάρχης Αρκαδίας, λόγω του κατεπείγοντος! Με νεότερη αίτησή τους οι μοναχοί εζήτησαν το διορισμό νέου δικηγόρου, του Ιω. Ρουσσόπουλου, λόγω μακράς θερινής απουσίας του Τσιγκουράκου στην πατρίδα του Καλαμάτα,53 ενώ στις 12 Ιανουαρίου 1854 εζήτησαν την αντικατάσταση των δύο ως άνω δικηγόρων, με τους Κυριακό Καρύδη και Παναγ. Γρηγοράκο, επειδή ο μεν Ρουσόπουλος απεβίωσε, ο δε Τσιγκουράκος

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 169

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

169

εξελέγη βουλευτής.54 Αυτό και έγινε. Όμως και αυτής της υποθέσεως δεν γνωρίζουμε την εξέλιξη, γιατί ο οικείος Φάκελος των ΓΑΚ, όπως αναφέραμε, περατούται τον Δεκέμβριο του 1854. Άλλη υπόθεση εμπραγμάτου δικαίου που απασχόλησε τη Μονή ήταν αυτή του κανονισμού ορίων μεταξύ της Μονής και του Δημ. Ιω. Αραχωβίτη, ο οποίος είχε κτίσει οικία στο Λεωνίδιο επί μοναστηριακής γης.55 Από πληροφορία των μοναχών γνωρίζουμε ότι αμφότερα τα μέρη συγκατατέθηκαν να λυθή η φιλονικία διαιτητικώς. Η Γραμματεία εζήτησε περαιτέρω πληροφορίες και προέτρεψε τους μοναχούς, μέσω του Διοικητού Μαντινείας, να προτιμήσουν την δικαστική οδό, παρά την προσφυγή σε διαιτησία, αφού πρώτα ζητούσαν γνωμοδότηση τακτικού δικηγόρου και την έθεταν υπόψιν του Υπουργείου για να διατάξη τα δέοντα.56 Μια ακόμα περίπτωση αποδεικνύει ότι το ενδιαφέρον των μοναχών για την μοναστηριακή περιουσία ήταν συνεχές και καμμιά φορά έφτανε μέχρι υπερβολής, άρα αδίκως εκατηγορήθηκαν σε μια περίπτωση για αμέλεια και ολιγωρία. Σε αναφορά τους προς την Γραμματεία Εκκλησιαστικών το 1837 οι μοναχοί εκθέτουν ότι είχαν στη θέση Κάτω Λόγγος της Ζαραφώνας (του δ. Κρονίου της επ. Λακεδαίμονος) βοσκησίμους αγρούς ως έγγιστα 100 στρ. και ότι κάποιος Αναγν. Οικονομόπουλος κάτοικος Ζαραφώνας τους καταπάτησε με τα ποίμνιά του, όπως και ένα ποιμνιοστάσιο, προς βλάβη της Μονής.57 Επίσης, ότι δύο άλλοι κάτοικοι Ζαραφώνας, οι Δ. Μαλτέζος και Ν. Φαιρίζης κατέκαυσαν υπέρ τα 50 άγρια και ήμερα ελαιόδενδρα στην αυτή θέση. Απαντώντας ο Δήμαρχος Κρονίου, αμφισβήτησε την αλήθεια των λεγομένων, υποστηρίζοντας ότι τα εν λόγω ποιμνιοστάσια εξουσιάζονταν από τον Δημ. Γιάκα, Οικονόμο Ζαραφώνας, και τους πατέρες της Μονής Αγ. Γεωργίου, ότι ο Α. Οικονομόπουλος αγόρασε το μερίδιο της Μονής αυτής με πωλητήριο έγγραφο του 1831, επομένως δεν το κατέχει αυθαιρέτως, και ότι αβάσιμη ήταν επίσης και η κατηγορία για εμπρησμό ελαιοδένδρων.58 Ο Διοικητής Κυνουρίας που διετάχθη να εξετάση τα συμβάντα υιοθέτησε τις απόψεις του συναδέλφου του της Λακεδαίμονος Ν. Καρόρη ότι τα λεγόμενα των πατέρων ήσαν «προφάσεις και παραλογισμοί», και ότι καμμία πυρκαγιά δεν συνέβη στα ελαιόδενδρα.59 Ακόμα και η Γραμματεία των Εκκλησιαστικών δεν πείστηκε εντελώς για την αλήθεια των γραφομένων από τους μοναχούς της Έλωνας. Γι’ αυτό στις 11 Ιουνίου 1838 ο Γραμματέας Γ. Γλαράκης όρισε ότι η εξέταση και απόφαση της υποθέσεως ανήκε στα δικαστήρια. Αλλά έσπευσε να τονίση ότι πριν επιχειρήση τη δίκη το μονα-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 170

170

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

στηριακό συμβούλιο, όφειλε να «σκεφθή ωρίμως επί ποίας βάσεως θέλει υποστή τον δικαστικόν αγώνα», και μόνον «αν έχη τίτλους αποχρώντας προς απόδειξη της ιδιοκτησίας της», να ζητήση άδεια ασκήσεως αγωγής.60 Άλλη υπόθεση που απασχόλησε τη Μονή ήταν αυτή με τον Λεωνιδιώτη Γεώργιο Τζιάκα, ο οποίος κατείχε από το 1824 δύο αγρούς της Μονής, τον ένα στη θέση Γωνιά, εκτάσεως 1 στρέμματος και 134 τεκτονικών πήχεων, και τον άλλο στη θέση Βασιλικό εκτάσεως 980 πήχεων («ένα παλιάμπελον ουδόλως φέρον καρπόν»). Αν και ήταν υποχρεωμένος με ιδιωτικό συμφωνητικό του 1824, επί Ηγουμένου Νεκταρίου, να εμφυτεύση τους αγρούς ελαιόδενδρα και να μοιράζωνται εξ ημισείας τους καρπούς όταν τα δένδρα έρχονταν σε καρποφορία, αυτός δεν εμφύτευσε παρά μερικά μόνον. Ως εκ τούτου η Μονή εζήτησε από αυτόν την απόδοση των ακινήτων. Σε περίπτωση που δεν τα επέστρεφε, είχαν σκοπό να τα επιζητήσουν δικαστικώς.61 Δεν γνωρίζουμε πάντως εάν τελικά το έκαναν. 9. Χρονοβόρα και επίπονη ήταν και η διαφορά της Μονής με τους κληρονόμους του Γεωργίου Εξάρχου, με τον οποίο η Μονή, βάσει ιδιωτικού συμφωνητικού, κατείχε εξ ημισείας ένα ελαιοτριβείο στο Λεωνίδιο από το έτος 1803.62 Οι έριδες ίσως να υπήρχαν και παλαιότερα, πάντως τα εισοδήματα μοιράζονταν κανονικά μέχρι το έτος 1850. Επίσημο χαρακτήρα πήρε η διαφορά μετά τη σχετική αναφορά της Μονής προς το Υπουργείο Εκκλησιαστικών της 8 Φεβρουαρίου 1851.63 Η διαφορά έγκειτο στο ότι ο γιος και κληρονόμος του Γεωργίου Εξάρχου Κων/νος, 26 ετών, κτηματίας και κάτοικος Λεωνιδίου, λειτουργώντας και ως εκπρόσωπος των άλλων κληρονόμων, αρνείτο να αποδώση στη Μονή το δικαίωμά της, δηλ. το ήμισυ προϊόν του ελαιοτριβείου. Ο λόγος που επεκαλείτο ήταν ότι οι δαπάνες για κάποιες επιδιορθώσεις του ελαιοτριβείου που είχε κάνει δεν εκαλύπτοντο από τα εισοδήματα του έτους. Οι μοναχοί όμως εφοβούντο ότι αυτά ήσαν προφάσεις για να οικειοποιηθή ο Έξαρχος το μερίδιο της Μονής, με απώτερο στόχο να την εξαναγκάση να του πωλήση σε χαμηλή τιμή το μερίδιό της, ώστε να παραμείνη αυτός μόνος κύριος. Ας σημειωθή ότι επάνω στο ελαιοτριβείο ο Έξαρχος είχε κτίσει οικία κατά «το δικαίωμα υψούν» που του παραχωρούσε το συμφωνητικό.64 Όπως ισχυρίζονταν οι μοναχοί σε αναφορά τους προς τον έπαρχο Κυνουρίας της 24 Νοεμβρίου 1851, ο Έξαρχος βίαν επιχειρήσας εις την βίαν δεν θέλει ούτε εκ του ήδη εξαχθέντος συντροφικού ελαίου να τους παραχωρήση τη μερίδα τους, αλλά προφασιζόμενος πάλιν έξοδα δεν δίδει εις τας παρατηρήσεις τους ακρόασιν και εκ τούτου ούτε λογαριασμόν παρου-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 171

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

171

σιάζει, να πληρώσουν αν χρεωστούν, ούτε έλαιον δίδει. Πρόθεσίς του είναι όχι περί εξόδων, αλλά για να δυνηθή με ταύτα να κερδίση δικαίωμά τι δια να τους αποξενώση κατά την φαντασίαν του από το ελαιοτριβείο.65 Ο Έξαρχος τα αρνείτο όλα αυτά, πλην όμως δεν παρέδιδε στους μοναχούς το μερίδιό τους, παρά τις διαμαρτυρίες των, παρά τις παροτρύνσεις των προκρίτων του Λεωνιδίου και παρά τις προσπάθειες των κρατικών αρχών να βρουν λύση στη διαφορά. Υπήρξε πάντως και η σκέψη να πωλήση η Μονή το μερίδιό της στο ελαιοτριβείο και με το τίμημα της πωλήσεως να αγοράση ή να κατασκευάση άλλο υπό την πλήρη κυριότητά της. Σε κάθε περίπτωση, οι μοναχοί επιθυμούσαν να διευθετηθή η υπόθεση διαιτητικώς ή διοικητικώς, όχι δικαστικώς. Κάτι τέτοιο όμως δεν ήταν σύμφωνο με τον νόμο, όπως έσπευσε να απαντήση η Γραμματεία Εκκλησιαστικών.66 Αξίζει να σημειωθή ότι, σύμφωνα με τον νόμο,67 τα νομικά πρόσωπα (στα οποία ανήκαν και τα μοναστήρια), δεν επιτρεπόταν να αναθέτουν σε διαιτητές την απόφαση επιδίκου υποθέσεως. Εξάλλου, η Κυβέρνηση δεν είχε αρμοδιότητα να ενεργή επί υποθέσεων που υπάγονταν στα τακτικά δικαστήρια.68 Ο μόνος δρόμος που απέμενε λοιπόν ήταν εξ ανάγκης η προσφυγή στη δικαιοσύνη. Με έγγραφο της 3ης Αυγούστου 1853 το Υπουργείο εχορήγησε στη Μονή την άδεια να ασκήση διεκδικητική αγωγή κατά του Εξάρχου ενώπιον του Πρωτοδικείου Τριπόλεως, μαζί με το αίτημα περί διανομής του επικοίνου κτήματος και περί αποζημιώσεως για τα εισοδήματα που ο Έξαρχος παρακρατούσε από το μερίδιο της Μονής. Επίσης ενέκριναν το διορισμό του Γ. Τσιγκουράκου ως πληρεξουσίου δικηγόρου. Και αυτής της υποθέσεως δεν γνωρίζουμε την εξέλιξη. Το πιο πιθανό είναι τελικώς να ελύθη εξωδίκως, οπωσδήποτε όμως υπέρ της Μονής, γιατί η ύπαρξη του γραπτού συμφωνητικού του 1803 θα έδρασε καταλυτικά για την υπερκέραση της δυστροπίας του Εξάρχου. Σε περίπτωση που αυτό προσεβάλλετο ως άκυρο λόγω της μη υπογραφής του από τον Έξαρχο, η Μονή θα επικαλείτο τη μακροχρόνια απρόσκοπτη καταβολή από τον Έξαρχο του αναλόγου μεριδίου της Μονής στα κέρδη, που αποδεικνύει συνομολόγηση της εταιρικής συμβάσεως. Εννοείται ότι από το μερίδιο της Μονής θα αφαιρέθηκε η συμμετοχή της στα έξοδα που αποδεδειγμένα είχαν γίνη από τον Έξαρχο προς επισκευή του ελαιοτριβείου.69 10. Σημαντική ψυχική φθορά είναι σίγουρο ότι επέφερε στους μοναχούς η υπόθεση της οφειλής χρημάτων από τον προεστό του Κοσμά Κυνουρίας Γιαννάκη Ασημάκη,70 που ήλθε στην επιφάνεια κατόπιν αναφοράς της 18 Ιουλίου 1854 από τον πρώην δήμαρχο Σελινούντος Κων/νο Μηλιόπουλο

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 172

172

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

από την ίδια κωμόπολη.71 Ο Μηλιόπουλος αναφέρει στο έγγραφό του ότι ο Γιαννάκης Ασημάκης ώφειλε στη Μονή 4.500 τουρκικά γρόσια, βάσει χρεωστικού ομολόγου από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα οποία είχαν ήδη διπλασιαστή λόγω τόκων. Όταν αυτός απεβίωσε, άφησε περιουσία κινητή και ακίνητη στους επιζώντες γιους του Δημήτριο και Σωτήρο. Όμως, ενώ αυτοί έπρεπε να εξοφλήσουν το χρέος του πατέρα τους, δεν το έκαναν. Εξάλλου, οι μοναχοί αδιαφορούσαν για την είσπραξη του χρέους βλάπτοντας έτσι τα συμφέροντα της Μονής. Κατά τον καλοθελητή πρώην δήμαρχο, χιλιάκις προέτρεψε τον Ηγούμενο και τους μοναχούς να ζητήσουν τα οφειλόμενα, αλλά αυτοί εκώφευαν «είτε εκ συμπαθείας, είτε εξ ιδιοτελείας». Ένα μήνα αργότερα, το Υπουργείο Εκκλησιαστικών δια του Υπουργού Π. Αργυρόπουλου διεβίβασε την αναφορά στον Μητροπολίτη Μαντινείας και Κυνουρίας, για να εξετάση αν τα διαλαμβανόμενα στην αναφορά ήσαν αληθή, και σε θετική περίπτωση να τιμωρήση τον Ηγούμενο και τους συμβούλους του, ακόμα και με έκπτωση από το αξίωμά τους.72 Στις 22 Σεπτεμβρίου 1854 οι μοναχοί με αναφορά τους προς τον αρχιεπίσκοπο Μαντινείας και Κυνουρίας, απολογήθηκαν ότι ούτε ολιγωρία υπήρξε ποτέ, ούτε υπάρχει συμπάθεια ή χάρις προς τους οφειλέτες. Αγνοούσαν από πού ορμώμενος ο Μηλιόπουλος τους κατηγόρησε.73 Το δάνειο προς τον Γιαννάκη Ασημάκη έγινε, όπως φαίνεται από τα ίδια τα ομόλογα, σε δύο φάσεις, στις 15 Ιουλίου και στις 12 Δεκεμβρίου 1818, όταν ήταν ηγούμενος ο Νεόφυτος. Το δάνειο όμως δεν ήταν 4.500 γρόσια, αλλά 2.300, ήτοι τα μισά. Συνομολογούσαν μάλιστα ότι πλην των ομολόγων του Γιαννάκη Ασημάκη υπήρχαν στα χέρια τους και άλλα 5 ομόλογα δανείων με τόκο 20 % τον χρόνο, τα εξής: Παπα Γιώργης Οικονόμου74 » » Γεώργ. Ντζοάννης » Γιαννάκης Ασημάκη » ΣΥΝΟΛΟ

1809 Μαρτ. 1818 Ιαν. 10 1818 Δεκ. 7 1813 Νοε. 23 1819 Φεβρ. 24 1818 Δεκ. 12 1818 Ιουλ. 15

550 40 30 400 200 800 1500 3.520

Οι μοναχοί ισχυρίστηκαν ότι δεν υπήρξε ολιγωρία εκ μέρους τους, γιατί πολλές φορές εζήτησαν τα οφειλόμενα, ένεκα όμως «των παρελθουσών περιστάσεων», των ανωμαλιών και των αποβιώσεων των αρχικών οφειλε-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 173

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

173

τών, δεν μπόρεσαν να φέρουν αποτέλεσμα, γιατί έβλεπαν ότι οι οφειλέτες βρίσκονταν σε κακή οικονομική κατάσταση. Άλλοι από αυτούς δεν είχαν χρήματα, άλλοι δεν ήσαν εν ζωή, ενώ άλλοι απεβίωσαν στην αλλοδαπή χωρίς να αφήσουν περιουσία. Εξάλλου, και αν οδηγούνταν στα δικαστήρια και καταδικάζονταν, η Μονή δεν θα έπαιρνε τίποτε, απλώς θα δαπανούσε διπλάσια και τριπλάσια ποσά για τα εν γένει δικαστικά έξοδα. Τέλος, θα ήταν αντίθετο προς το σχήμα τους και τα αισθήματά τους να κλείσουν τους οφειλέτες στη φυλακή. Εν πάση περιπτώσει ήσαν διατεθειμένοι να καταβάλουν μιαν ακόμα προσπάθεια, να καλέσουν έναν- έναν τους επιζώντες και να τους πείσουν να εξοφλήσουν, όσο κι αν ήσαν οι μοναχοί βέβαιοι για το αρνητικό αποτέλεσμα βάσει της γνωστής ενστάσεως του Μενίππου «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος». Εν τέλει ανέφεραν ότι και αν ακόμα ζητούσαν τη δικαστική καταδίωξη των οφειλετών, ήσαν βέβαιοι ότι αυτοί θα πρότειναν τις ενστάσεις περί παραγραφής λόγω παρόδου 30ετίας και πλέον, με αποτέλεσμα να απορριφθούν οι αγωγές της Μονής. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1854 ο αρχιεπίσκοπος Μαντινείας και Κυνουρίας ανέφερε στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών75 ότι ενήργησε τις σχετικές ανακρίσεις, αλλά από τις απολογίες των κατηγορουμένων μοναχών αποδείχτηκε ότι αυτοί δεν έδειξαν αμέλεια, αλλά εζήτησαν παρά των κληρονόμων του Γιαννάκη τα οφειλόμενα, δεν έλαβαν όμως αυτά για τους λόγους που εξέθεσαν στην αναφορά τους. Θεώρησε λοιπόν αυτούς αθώους της κατηγορίας και εδήλωσε ότι δεν είχε λόγο να τους τιμωρήση ή να τους παύση. Τα οφειλόμενα βάσει των ομολογιών είχαν παραγραφή ήδη, αυτά δε που βρέθηκαν στον κατάλογο του Ηγουμένου Ιωακείμ Σακελλαρίου κατά το έτος 1848, αν και δεν αποδεικνύονταν από γραπτά ομόλογα, μπορούσαν να αποδειχθούν δια μαρτύρων. Επομένως, μπορούσαν να διεκδικηθούν δικαστικώς από τη Μονή. Με την από 7 Δεκεμβρίου 1854 Δ/γή του Υπ. Εκκλησιαστικών προς τον αρχιεπίσκοπο Μαντινείας και Κυνουρίας,76 επιβεβαιώθηκε ότι τα χρέη από τις ομολογίες είχαν παραγραφή. Παρόλα ταύτα οι οφειλέτες αν ήθελαν, μπορούσαν να καταβάλουν τα χρεωστούμενα λόγω ευσεβείας, ώστε να μη ζημιωθή η Μονή. Σε περίπτωση που ευπορούσαν, με χρήματα, άλλως με ανανέωση των ομολογιών. Αναφορικά με όσα χρωστούνταν χωρίς ομολογίες, το Υπουργείο θεώρησε ότι αυτά μπορούσαν να αποδειχτούν με μάρτυρες. Η Μονή μπορούσε να τα διεκδικήση δικαστικώς, σύμφωνα με το άρθρ. 300 και την παρ. 3 του άρθρ. 304 της Πολιτικής Δικονομίας, γιατί αυτό μπορούσε να θεωρηθή ως αρχή της εγγράφου αποδείξεως.77 Επομένως

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 174

174

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

με τον κατάλογο του Ιωακείμ και με μάρτυρες ο μοναχοί θα μπορούσαν να επιδιώξουν την δικαστική διεκδίκηση των οφειλομένων, αφού φυσικά ακολουθούσαν τη νόμιμη διαδικασία και τους δινόταν η σχετική έγκριση του Υπουργείου. ΄Ολες οι παραπάνω υποθέσεις λόγω της σοβαρότητάς τους ανάγκασαν τους μοναχούς να ακολουθήσουν τη δικαστική οδό, όσο κι αν αυτό ήταν αντίθετο προς το μοναχικό σχήμα τους, τον φιλήσυχο βίο τους, τον όχι φιλόδικο χαρακτήρα τους, αλλά και προς την οικονομική κατάσταση της Μονής, που δεν μπορούσε να αντεπεξέλθη στα δικαστικά έξοδα, στις αμοιβές των δικηγόρων, κλπ. Έτσι άρχισαν την προεργασία των δικαστικών ενεργειών, ζητώντας ειδικές για κάθε περίπτωση άδειες από το Υπουργείο Εκκλησιαστικών, διορίζοντας τακτικούς δικηγόρους των οικείων Πρωτοδικείων και λαμβάνοντας γνωμοδοτήσεις από τους δικηγόρους αυτούς ότι οι υποθέσεις δεν ήσαν προφανώς παράλογες, παράνομες και ανυποστήρικτες, όπως απαιτούσε ο νόμος, πάντα βέβαια υπό την τελική έγκριση της Γραμματείας Εκκλησιαστικών.78 Το τελικό αποτέλεσμα πάντως όλων αυτών των ενεργειών δεν μας είναι γνωστό, γιατί ο οικείος Φάκελος των ΓΑΚ περατούται, όπως ήδη έχουμε ειπεί, τον Δεκέμβριο του 1854, όταν οι υποθέσεις αυτές δεν είχαν ακόμη οδηγηθή στα δικαστήρια. 11. Υπάρχουν όμως και άλλες υποθέσεις, όπου τα πράγματα εξελίχθησαν ομαλότερα και χωρίς μεγάλο ψυχικό και χρηματικό κόστος για τους πατέρες. Μια τέτοια περίπτωση είναι η κατά το έτος 1838 παραχώρηση γης του μοναστηρίου στο χωριό Βλαχιώτη του δ. Ακριών της Λακεδαίμονος79 προς εμφύτευση αμπέλου,80 όπου κανένα σχεδόν πρόβλημα δεν δημιουργήθηκε, από τη στιγμή της συμφωνίας μέχρι την οριστική διανομή του εμφυτευθέντος ακινήτου τρία χρόνια αργότερα (1841). Χωρίς δυσκολίες για τη Μονή ολοκληρώθηκε και η παραχώρηση αιγοπροβάτων της Μονής σε διαφόρους μισθωτές το 1836, με τον τρόπο των «κεφαλιακών», εθιμικώς και αυτής διαμορφωμένης συμβάσεως κτηνοληψίας, όπου ο μισθωτής, πλην του ετησίου μισθώματος σε χρήμα ή είδος, υποχρεούται να αποδώση στο τέλος της μισθώσεως στον κύριο τα αιγοπρόβατα στον αριθμό και στις ηλικίες που τα είχε παραλάβη, δηλ. ανεξαρτήτως αν αυτά αυξήθηκαν ή μειώθηκαν, τα λεγόμενα αλλιώς και «άψοφα» ή «σιδηροκέφαλα» ή και «αφεντικά».81 Επίσης, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, εντός του έτους 1854, χωρίς επιπλοκές και δυσκολίες, πραγματοποιήθηκε κατά ένα μέρος η γραφειοκρατική διαδικασία σχετικά με το αίτημα της Μονής για άδεια εκποιήσεως

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 175

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

175

άχρηστων και ακαλλιέργητων χερσοτόπων στη θέση Κίλασσα Λεωνιδίου,82 με σκοπό την επιδιόρθωση νερομύλων στο Μαρί και στο Αλεποχώρι και την ανόρθωση των ελαιοδένδρων στο Λεωνίδιο, που εφθάρησαν ή έγειραν από το ξεχείλισμα του χειμάρρου και από τις μεγάλες νεροποντές και τους ανέμους του χειμώνα. Διορίστηκαν δύο πραγματογνώμονες, ορκίστηκαν ενώπιον του ειρηνοδίκου, απήλθαν επί τόπου συμπεριλαμβάνοντας και τον Ηγούμενο ή ένα μέλος του μοναστηριακού συμβουλίου για την υπόδειξη των κτημάτων, συνέταξαν τα πρωτόκολλα διαγραφής, καταμετρήσεως και εκτιμήσεως των χερσοτόπων και τα υπέβαλαν στον έπαρχο Κυνουρίας, αυτός στον Νομάρχη Αρκαδίας και αυτός στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών, που παρεκάλεσε τον βασιλέα να εκδώση το σχετικό ΒΔ για την εκποίηση των ακινήτων.83 Επρόκειτο για δύο τμήματα, το ένα 2.815 βασιλικών στρεμμάτων με 5 ελαιόδενδρα και τιμή 616 δρχ., το άλλο 1.950 βασιλ. στρεμμάτων με 5 ελαιόδενδρα και τιμή 398 δρχ. Στις 4 Ιουνίου 1854 εξεδόθη το σχετικό Β.Δ., με την υπογραφή του Όθωνα και τη μεγάλη σφραγίδα,84 ενώ στις 10 Ιουνίου το Υπουργείο γνωστοποίησε στον Νομάρχη την χορήγηση αδείας εκποιήσεως και τον προσκαλούσε να διενεργήση τα της δημοπρασίας με όλους τους νομίμους τύπους.85 Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε την εξέλιξη και αυτής της υποθέσεως, αλλά λαμβάνοντας υπόψη την μέχρι τότε πορεία της, εικάζουμε ότι είχε ευτυχές για τη Μονή πέρας. Δεν γνωρίζουμε πώς τελικά εξελίχθηκε και η υπόθεση εκμισθώσεως επί 4ετία ή μακρότερο χρόνο μερικών καλλιεργούμενων αγρών (με 60 ελαιόδενδρα μέσα) στην ανωτέρω αναφερθείσα θέση Κάτω Λόγγος της Ζαραφώνας. Οι μοναχοί προέβαλαν ως λόγο της εκμισθώσεως τη μακρινή απόσταση της Μονής από τους αγρούς εκείνους («επέκεινα των δώδεκα ωρών», όπως γράφουν) και την εντεύθεν δυσκολία μεταβάσεώς τους εκεί.86 Για την εκμίσθωση αυτή εζήτησαν από το Υπουργείο την απαιτουμένη σχετική άδεια τον Ιανουάριο του 1854. Την έλαβαν τρεις μήνες αργότερα, παρότι ο Μητροπολίτης Μαντινείας και Κυνουρίας Θεοφάνης, διαβιβάζοντας την αναφορά στο Υπουργείο, δεν συνηγόρησε υπέρ αυτής, αλλά απλώς παρεκάλεσε το Υπουργείο «να διατάξη ό,τι εγκρίνει».87 12. Επίσης, αξίζει να αναφερθή μια ενδιαφέρουσα νομικά υπόθεση, η οποία, χωρίς να υπάρχη ίχνος αντιδικίας μεταξύ των μερών, έπρεπε και αυτή να διέλθη τα «καυδιανά δίκρανα» της γραφειοκρατικής δοκιμασίας. Συγκεκριμένα, η Μονή Έλωνας είχε στην αυλή του Θεοδώρου Ανδρέου στο Λεωνίδιο δύο ελαιόδενδρα αφιερωμένα σε αυτήν από τους προγόνους του.88

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 176

176

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

Επειδή ο Ανδρέου εσκόπευε να ανακαινίση την οικία του και ήταν ανάγκη να εκριζώση τα δύο ελαιόδενδρα, εδήλωσε ρητώς και επισήμως ότι είχε τη διάθεση να δώση στη Μονή δύο άλλα ελαιόδενδρα, και μάλιστα καλύτερης ποιότητας, στο Λεωνίδιο, στη θέση Σίον. Η Γραμματεία Εκκλησιαστικών όμως στην οποία διευθύνθηκε η αναφορά, ετόνισε ότι ακόμα και αν η Μονή συναινούσε, δεν θα γινόταν άνευ ετέρου η ανταλλαγή, αλλά έπρεπε να προηγηθή ο διορισμός πραγματογνωμόνων, η όρκιση αυτών, η διαγραφή και εκτίμηση της αξίας των ελαιοδένδρων και στις δύο τοποθεσίες, η σύνταξη του σχετικού πρωτοκόλλου, η υποβολή στη Γραμματεία ιεραρχικώς, και μόνο μετά την έγκριση της Γραμματείας Εκκλησιαστικών θα καθίστατο δυνατή η εκρίζωση των δύο δένδρων από την αυλή του σπιτιού και η παραχώρηση στη Μονή των δύο άλλων... 13. Από τη μελέτη και παρουσίαση των εγγράφων έγινε φανερό ότι οι μοναχοί της Έλωνας επιφορτίστηκαν με ένα άνευ προηγουμένου γραφειοκρατικό βάρος, και ενεπλάκησαν πολλές φορές σε νεοφανείς, χρονοβόρες και δαπανηρές διαδικασίες. Ήταν φυσικό όλα αυτά να τους δημιουργούν πολλά καθημερινά προβλήματα και πολλά προσκόμματα στα καθαρώς θρησκευτικά και πνευματικά τους καθήκοντα και να τους απορροφούν πολλά από τον χρόνο και τη ζωτικότητά τους. Αποδείχτηκε επίσης ότι τα έγγραφα του Φακέλου έχουν ιστορικό, λαογραφικό (κυρίως τοπωνυμικό και προσωπογραφικό) και προπάντων νομικό ενδιαφέρον και φωτίζουν αρκετές πτυχές της καθημερινής ζωής της Μονής Έλωνας και της τότε κοινωνίας, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας και τη γραφειοκρατική νοοτροπία των διαφόρων κρατικών υπηρεσιών.

SUMMARY E l i a s Y a n n i k o p o u l o s: Problems of the monastery of Elona during the period of the King Otto (1836-1854) In this paper almost 300 documents are examined included in Folio n. 359 of “Monastiriaka” Dpt. in the General State Archives, which relate to the monastery of Elona, sited at the middle of the public road from Leonidion to Kosma in SE Arcadia. Various problems of the monastery are presented, in regard mainly to its economic life, to the better exploitation and protection of its property, and to its relation with the state officials. It is shown that all these problems absorbed a lot of the time and vitality of the fathers of Elona, at the cost of their everyday religious and monasterial duties.

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 177

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

177

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Αρκετοί συγγραφείς έχουν ασχοληθή με τη Μονή Έλωνας. Λεπτομερή περιγραφή της Μονής και σχετικές παραδόσεις για το χρόνο και τον τρόπο ανιδρύσεώς της, βλ. στην ιστορική έρευνα του Γωργίου Ν. Δεληγιάννη, Η ιερά μονή Ελώνης εν Κυνουρία, εν Αθήναις 1930, σσ. 1-48 (ανάτυπο από το Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, νέα σειρά, τόμος Α΄, τεύχ. Δ΄, (1929-1930), σσ. 86-127, σήμερα αναδημοσιευμένο στα προσιτότερα Χρονικά των Τσακώνων, έκδ. του Αρχείου της Τσακωνιάς, τόμος 20ος (Κ΄), Αθήναι, 2008, σσ. 179- 217). Συνοπτικότερα, σε Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Ελώνης Μονή, ΘΗΕ, τόμ. 5oς, Αθήναι 1964, στήλες 673-675 και Του αυτού, Η Εκκλησία της Πελοποννήσου μετά την Άλωσιν, Αθήναι 1992, σσ. 485-6. Αναλυτική παρουσίαση όλων των γνωστών ιστορικών δεδομένων για τη Μονή, με πλούσια έγχρωμη εικονογράφηση, στο Ντιάνας Αντωνακάτου- Τάκη Μαύρου, Ελληνικά μοναστήρια, Πελοπόννησος, τόμ. Β΄ (Μονές Αρκαδίας), Αθήνα 1979, σσ. 225-230, και κυρίως Μητρ. Μαντινείας και Κυνουρίας Αλεξάνδρου, Ιστορία της Μητροπόλεως Μαντινείας και Κυνουρίας, τόμ. Β΄, Αθήναι 2000, σσ. 339-356, όπου νέα στοιχεία για τη Μονή και όλη η παλαιότερη βιβλιογραφία εξαντλητικά, με παραπομπή και σε δύο παλαιότερες σχετικές μονογραφίες του ιδίου των ετών 1969 και 1975. 2. Για το θέμα της ιδρύσεως της μονής, βλ. τις παραπομπές της υποσημ. αρ 1 ανωτέρω. Δεν υπάρχει γραπτή ή άλλη μαρτυρία, εκτός της τοπικής παραδόσεως. Το συμπέρασμα όλων των μελετητών είναι ότι η ίδρυση της Μονής είναι ακαθόριστη. Ο Γ.Ν. Δεληγιάννης επικαλούμενος την παράδοση θεωρεί ως χρόνο ιδρύσεως της Μονής το 1500, ήτοι περίπου 50 έτη μετά την Άλωση της Κων/πόλεως. Βλ. Δεληγιάννη, ό.π., σελ. 10. Κατά τον Μητρ. Αλέξανδρο «καμμία έρευνα δεν επιβεβαιώνει ούτε τις λεπτομέρειες της παραδόσεως ούτε τα στάδια από τα οποία διήλθε η μονή». Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 343. Αξίζει να σημειωθή ότι η Μονή Έλωνας ανακηρύχθηκε σε ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ αρ. 59 της 31 Ιανουαρίου 1990). 3. Για την περιπετειώδη ανεύρεση της εικόνας της Παναγίας, αντί άλλων, βλ. Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 339. Κατά την κρατούσα εκδοχή, Έλωνα ονομαζόταν η περιοχή στην οποία ευρέθη η εικόνα ή ιδρύθηκε η Μονή, όχι η Παναγία. Κατά τον Μητρ. Αλέξανδρο η ετυμολογία της λέξεως Έλωνα παραμένει δυσδιάκριτη. Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 341. Άλλες ετυμολογικές εκδοχές στο Αντωνακάτου-Μαύρου, ό.π., σελ. 225. 4. Έχει διασωθή στη Βιβλιοθήκη Παρισίων πατριαρχικό σιγίλλιο του Πατριάρχου Κων/πόλεως Σεραφείμ του έτους αψμ΄ (1730) με το οποίο ανανεώνεται η παρά του Πατριαρχείου δοθείσα παλαιότερα σταυροπηγιακή προνομία. Βλ. Διονυσίου Α. Ζακυθηνού, Ανέκδοτα πατριαρχικά έγγραφα των χρόνων της Τουρκοκρατίας, Ελληνικά, τόμ. Γ΄, (1930), σσ. 123-128. Αναδημοσιεύεται με σχόλια από τον Μητρ. Αλέξανδρο, ό.π., σσ. 346-349. Έχει αναδημοσιευθή επίσης χωρίς σχόλια από τον Θάνο Βαγενά, Συμβολή στην ιστορία του μοναστηριού της Έλωνας, Χρονικά του Κοσμά, 307-334 (το σιγίλλιο στις σελ. 313-316) και τον Δημήτρη Γ. Τσολομήτη, Το μοναστήρι της Παναγίας της Έλωνας, Αθήνα 1998, σσ. 35-40. 5. Δεν έχει διασωθή το απονέμον την σταυροπηγιακή αξία πατριαρχικό σιγίλλιο. Όμως το διασωζόμενο σιγίλλιο του 1730 σημειώνει ότι αυτό συνέβη «εν τοις έμπροσθεν

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 178

178

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

χρόνοις επί των ημερών του της μακαρίας λήξεως αοιδίμου πατριάρχου κυρ Καλλινίκου». Ο Μητρ. Αλέξανδρος αμφισβητεί ότι ο Σεραφείμ υπήρξε εκδότης του εγγράφου, γιατί τότε δεν ήταν αυτός Πατριάρχης. Θεωρεί ότι ίσως πρόκειται περί παραναγνώσεως της υπογραφής του Πατριάρχη Παϊσίου. Επίσης, συμπεραίνει ότι ο Καλλίνικος πρέπει να ήναι ο Β΄ (1688, 1689-1693, 1694-1702) και μάλιστα κατά την πρώτη πατριαρχία του. Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 350. Βλ. και Μανουήλ Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, έκδ. β΄, Αθήναι 1966, σελ. 513 επ. 6. Όλα τα εδώ αναφερόμενα πατριαρχικά και συνοδικά γράμματα, αποδείξεις και έγγραφα, διασωζόμενα στο Αρχείο της Μονής, εκδίδονται από τον Δεληγιάννη, ό.π., σσ. 18-28. 7. Δεληγιάννη, ό.π., σσ. 41-42. Για τον Ηγούμενο Νεόφυτο, βλ. Κων. Βοβολίνη, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας, Αθήναι 1953, σσ. 171-182. Πενιχρές πληροφορίες για τον Νεόφυτο, σε Θ(άνου) Β(αγενά), Ο παλαιοχωρίτης Νεόφυτος Ηγούμενος της Μονής Ελώνης, στο Κλεάνθους Μ. Οικονόμου-Θάνου Κ. Βαγενά, Χρονικά Παλαιοχωρίου Κυνουρίας, Αθήνα 1949, σσ. 82-84, Του αυτού, Ο Ηγούμενος της Έλωνας Νεόφυτος ο Παλαιοχωρίτης, Χρονικά των Τσακώνων, τόμ. Ε΄, Αθήνα 1980, σσ. 49-50. 8. Δεληγιάννη, ό.π., σημ. 1 της σελ. 42, σελ. 44, η πληροφορία ότι σε αργυρό επικάλυμμα Ευαγγελίου υπάρχει αφιέρωση εις «την Έλωνην, εις το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής». Εξάλλου, η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής ευρίσκεται στα αριστερά της Παναγίας στο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Σε σφραγίδα της Μονής του έτους 1798 ευρίσκεται η επωνυμία Παναγία Φανερωμένη! Η περίπτωση είναι δυσεξήγητη. Βλ. το κείμενο της σφραγίδας στο Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 342. Πανομοιότυπο σε Αντωνακάτου-Μαύρου, ό.π., σελ. 231. Η ίδια ως άνω σφραγίδα ευρίσκεται και σε έγγραφο του Ηγουμένου της Μονής Νεκταρίου του Οκτωβρίου 1822 προς την οικογένεια Περρούκα (έγγρ. Αρχείου Περρούκα αριθμ. 45418/4). 9. Αυτό προκύπτει από έμμετρη μεγαλογράμματη επιγραφή σε εντοιχισμένη πλάκα δεξιά τω εισερχομένω στο καθολικό. Βλ. Δεληγιάννη, ό.π., σελ. 43, και Αντωνακάτου-Μαύρος, ό.π., σελ. 227 (πανομοιότυπο στη σελ. 228). Με μικρογράμματη γραφή ο Μητρ. Αλέξανδρος, ό.π., σελ. 344. Φωτογραφία και μεταγραφή της επιγραφής και στον Τσολομήτη, ό.π., σσ. 44-45. Για την πολιτική των Οθωμανών έναντι της ναοδομίας από τους υποδούλους, βλ. Ηλία Γιαννικόπουλου, Η ανέγερση δύο ναών στα Λαγκάδια κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1808), Πελοποννησιακά, τόμ. ΚΑ΄ (2005-2006), Αθήναι, σελ. 163 επ., όπου και παραδείγματα ναών που χτίστηκαν κατά την περίοδο ηγεμονίας του Βελή πασά. Λεπτομερέστερα και πληρέστερα, σε Αργύρη Π. Πετρονώτη, Ανοικοδόμηση εκκλησιών Πελοποννήσου επί Βελή Πασά, Μόρα Βαλεσί 1807-1812, στο Νεομάρτυρες Πελοποννήσου (Πρακτικά Ιστορικού Συμποσίου), Τρίπολη 2008, σσ. 481518 και Μανόλη Βουρλιώτη- Αργ. Πετρονώτη, Απογραφικός Κατάλογος επαρχίας Αγίου Πέτρου Κυνουρίας 1828, Χρονικά των Τσακώνων, τόμ. ΚΑ΄ τεύχ. 2, Αθήνα 2010, σσ. 94-171 (ρητή αναφορά στην Έλωνα, σελ. 122, σημ. 49). 10. Για την περιουσία της Μονής κατά το έτος 1829, βλ. Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 355, και Ελένης Μπελιά, Μοναστηριακά Λακωνίας, Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. Α΄ (1972), σελ. 356. Η περιουσία της Μ. Έλωνας στο έγγρ. 36 (σελ. 60, 61) του Καταστίχου που συνέταξε η διορισθείσα το 1828 από τον Καποδίστρια «Εκκλησιαστική Επιτροπή». 11. ΓΑΚ, Μοναστηριακά, Φάκ. 359, έγγρ. αρ. 154, 155, 196 (αναλυτικός κατάλογος όλων των κτημάτων της Μονής, της 10 Ιανουαρίου 1843).

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 179

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

179

12. Στον Φάκελο 359 των ΓΑΚ διασώζονται τα 17 συμφωνητικά του έτους 1837, όλα περίπου με το αυτό περιεχόμενο (έγγρ. αρ. 89-106). Πρόκειται περί συμβάσεων μισθώσεως αγροτικού ακινήτου και μάλιστα περί επιμόρτων αγροληψιών, δεδομένου ότι το μίσθωμα συνίσταται όχι σε ποσό, αλλά σε ποσοστό επί των καρπών («τρία στα δέκα», ήτοι 30 % της παραγωγής). Σημειώνεται ότι στις αγροτικές συμβάσεις το μίσθωμα συνίσταται σε χρήμα ή σε π ο σ ό επί των καρπών (απλές αγροτικές συμβάσεις) ή σε π ο σ ο σ τ ό επί των καρπών (επίμορτες αγροληψίες). Ο θεσμός της «επίμορτης αγροληψίας» παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον θεσμό της colonia partiaria του ρωμ. δικαίου. Οι συμβάσεις αυτές είναι μέρος των γενικότερων συμβάσεων μισθώσεως πράγματος. Στο προϊσχύσαν ρωμαϊκό δίκαιο στην έννοια της μισθώσεως (locatio conductio) υπήγοντο τόσο η μίσθωση πράγματος, όσο και η μίσθωση έργου και η μίσθωση εργασίας. Βλ. Γεωργίου Α. Πετρόπουλου, Ιστορία και εισηγήσεις του ρωμαϊκού δικαίου, Αθήναι 1944, παράγρ. 107, κεφ. Β΄, σελ. 854 επ., Πέτρου Παπαρρηγόπουλου, Ενοχικόν δίκαιον των Ρωμαίων και των Βυζαντινών, τόμ. Β΄, Εν Αθήναις 1857, παραγρ. 396, σελ. 33 επ., Π. Καλλιγά, Σύστημα ρωμαϊκού δικαίου, τόμ. Γ΄, Αθήνησιν 1888, σσ. 430-469, Ν. Ιωαννίδου (επιμ. Λεων. Λ. Σγούτα), Ευρετήριον της ελληνικής νομολογίας, Αθήνησι 1846, τόμ. 10, σσ. 222-265, παράγρ. 197 β΄, σσ. 854 επ. Για παραδείγματα μισθώσεων αγροτικού κτήματος εν γένει, βλ. Δ. Γκίνη, Περίγραμμα Ιστορίας του Μεταβυζαντινού Δικαίου, Αθήναι 1966 (Ευρετήρια), Λυδίας Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη, Ηλία Αρναούτογλου, Ιωάννη Χατζάκη, Περίγραμμα Ιστορίας του Μεταβυζαντινού Δικαίου, Αθήναι 2011 (Ευρετήριο νομικών όρων, σελ 680). Στον ισχύοντα Αστικό Κώδικα υπάρχουν χωριστά κεφάλαια για καθένα είδος μισθώσεως. Επίσης, ρυθμίζονται ως χωριστά είδη μισθώσεως πράγματος η μίσθωση αγροτικού ακινήτου ή αγρομίσθωση (άρθρ. 619-637) και η επίμορτη αγροληψία (άρθρ. 641-647). Βλ. Παν. Ι. Ζέπου, Ενοχικόν Δίκαιον (Β΄ Μέρος Ειδικόν), έκδ. β΄, Αθήναι 1965, σσ. 258-272, 276-282. 13. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 259, 263, 269, 273, 275, κ.ά. Στις 4 Ιουνίου 1854 εξεδόθη το ΒΔ του Όθωνα με τη μεγάλη σφραγίδα, που επέτρεψε την εκποίηση (έγγρ. αρ. 274). 14. Μεταξύ των άλλων, η Μονή το 1829 διέθετε 1.538 ελαιόδενδρα, 700 αιγοπρόβατα, 30 αγελάδια, 8 εργατικά βόδια, 20 άλογα, κ.ά. Βλ. ανωτέρω υποσημ. 10. Επίσης, Βαγενά, Συμβολή..., σελ. 319, Τσολομήτη, ό.π., σσ. 26-27. 15. Για τη μονή Έλωνας στην Ενετοκρατία δεν βρήκαμε πληροφορίες στη γνωστή εργασία του Ντόκου, Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας, B.N.J., τόμ. ΧΧΙ, Αθήνα 1976, σσ. 43-166 και τόμ. ΧΧΙΙ, Αθήνα 1985, σσ. 285-374, ούτε στο βιβλίο της Δέσποινας Στεφ. Μιχάλαγα, Συμβολή στην Εκκλησιαστική ιστορία της Πελοποννήσου κατά τη Β΄ Ενετοκρατία (1685-1715), Αθήνα 2008. Για την εποχή της Β΄ Τουρκοκρατίας, έχουν παραδοθή μερικές πληροφορίες, σχετικά με δηώσεις και καταστροφές της Μονής, ιδίως στα Ορλωφικά, όπως και για ορισμένες δικαιοπραξίες (κυρίως αγοραπωλησίες), των οποίων έχουν διασωθή τα συνταχθέντα τεκμήρια. Τα δικαιοπρακτικά και άλλα έγγραφα εκδίδονται στο Δεληγιάννη, ό.π., σελ. 29 επ. Βλ. επίσης Μητρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 343 επ, 353 επ. 16. Τα έγγραφα αυτά είναι ταξινομημένα χρονολογικά, αλλά κάποια αταξία επικρατεί στα έγγραφα κάθε έτους χωριστά, κυρίως εκ του λόγου ότι πολλά προγενέστερα έγγραφα έχουν επισυναφθή σε μεταγενέστερα. Έγγραφα για τη Μονή βρίσκει κανείς και σε άλλους φακέλους των Μοναστηριακών των ΓΑΚ. Μερικά από τα έγγραφα του Φακέλου αρ. 359 έχει δημοσιεύσει ο Τσολομήτης, ό.π., σελ. 60 επ. (έγγρ. αρ. 138, 190, 250, 24, 58, 86, 153, 156, 195, 274).

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 180

180

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

17. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 9. Είναι το με αριθμό πρωτοκόλλου 18 έγγραφο της Μονής. 18. αυτόθι, έγγρ. αρ. 298. 19. Με το Β.Δ. της 25 Σεπτεμβρίου 1833 διατάχθηκε η διάλυση των μοναστηριών που είχαν κάτω από 6 μοναχούς. Έτσι, πολλά μοναστήρια διαλύθηκαν, πάνω από 400 σε όλη την Ελλάδα. Για την σχεδόν «εχθρική» πολιτική της Αντιβασιλείας έναντι των μοναστηριών, βλ. Ιωάννη Αγγ. Κάππου, Η λειτουργία των θεσμών της Εκκλησίας, της Εκπαίδευσης και της Κοινοτικής Αυτοδιοίκησης στη επαρχία Γορτυνίας στα χρόνια του Όθωνα (1833-1862), β΄ εκδ., Τρίπολη 2002, σελ. 42 επ., 95 επ., 117 επ., 131 επ. 20. Το Μοναστηριακό Συμβούλιο εξελέγετο με ειδική διαδικασία που προβλεπόταν με πολλά διατάγματα και ιδίως με το Β.Δ. της 28 Ιουλίου 1858 και με τις ερμηνευτικές εγκυκλίους του επί των Εκκλησιαστικών Υπουργείου και της Ι. Συνόδου. Η θητεία του ήταν πενταετής. Η εκλογή γινόταν με φανερή ψηφοφορία. Ήταν δυνατή η επανεκλογή των μελών. Όλα τα εξερχόμενα έγγραφα σφραγίζονταν πλέον με τη νέα, απέριττη σφραγίδα της Μονής. Η νέα σφραγίδα ήταν τριμερής και κυκλική, κατά τα ισχύοντα με το Β.Δ. της 9 Φεβρουαρίου 1835, το Β.Δ. της 8 Ιουνίου 1836 και το Β.Δ. της 28 Ιουλίου 1858, και έφερε εξωτερικά την επωνυμία της Μονής και στο κέντρο ένα σταυρό με ισοσκελείς και ισοπλατείς δίγραμμες κεραίες. Μπορούσε όμως η Μονή να έχη και άλλη «εύσημον» σφραγίδα με την παράσταση του αγίου της, αλλά μόνο για να «την επιθέτη προς απλούν στολισμόν των επισήμων της μονής εγγράφων». Η νεότερη σφραγίδα της Μονής με το σταυρό υπάρχει σε πολλά έγγραφα του Φακέλου, η παλαιότερη με την παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σε έγγραφα της Τουρκοκρατίας και της Επαναστάσεως. Βλ. και ανωτέρω, υποσημ. αρ. 8. 21. Κατάλογο των Ηγουμένων της Μονής Έλωνας, βλ. στο Δεληγιάννη, ό.π., σελ. 45 επ., Βαγενά, Συμβολή, σελ. 330 επ., Τσολομήτη, ό.π., σ. 44-45. Ο Θεοδώρητος Τζιάκας από το Λεωνίδιο απεβίωσε στις αρχές του 1839, ο Ιωακείμ Σακελλαρίου από το Παλαιοχώρι το 1848. Βλ. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 140. 22. Με το Διάταγμα του Κυβερνήτη της 15 Μαΐου 1829 απαγορευόταν η εκποίηση και η πολυετής ενοικίαση των μοναστηριακών κτημάτων. Το Β.Δ. της 31 Δεκεμβρίου 1836 θέσπισε ότι στην απαλλοτρίωση των μοναστηριακών κτημάτων εφαρμόζονται οι διατάξεις του Νόμου της 13 Νοεμβρίου 1836 περί εκποιήσεως των φθαρτών εθνικών κτημάτων, με τις ίδιες και απαράλλακτες διατυπώσεις. Το ίδιο ως άνω Β.Δ. πρόβλεψε περί 25ετούς ενοικιάσεως ή εκποιήσεως των μοναστηριακών κτημάτων. Για τα ίδια θέματα εξεδόθη και το Β.Δ. της 24 Μαρτίου 1837. Με το Β.Δ. της 15 Μαρτίου 1836 και άλλα νεότερα διατάγματα η απαλλοτρίωση και η πολυετής μίσθωση (πέραν της 25ετίας) μοναστηριακής περιουσίας επετράπη κατ’ εξαίρεση. Κατά το άρθ. Θ΄ του Β.Δ. της 28 Ιουλίου 1858 η τοιαύτη εκποίηση επιτρεπόταν μόνο είτε «προς θεραπείαν αναποφεύκτου βλάβης ή δια προφανή του μοναστηρίου ωφέλειαν». Με το άρθρ. Ι΄ επίσης προβλεπόταν ότι τα μοναστήρια δεν μπορούσαν να δίδουν τα κτήματά τους σε πολυετή ενοικίαση ή εμφύτευση άνευ αδείας της «προεστώσης αρχής». Επίσης καθορίζονταν οι όροι υπό τους οποίους αυτές επιτρέπονταν. Όλα αυτά αναλύονταν και στις επακολουθήσασες Υπουργικές Οδηγίες της 4 Μαρτίου 1859. Ιδιαίτερα αναλυτικές ήσαν οι οδηγίες για το άρθρ. Ι΄ περί πολυετών μισθώσεων και εμφυτεύσεων, τις οποίες βλ. σε Θεοδώρου Π. Δηλιγιάννη-Γ. Κ. Ζηνοπούλου, Ελληνική νομοθεσία από του 1833 μέχρι του 1875, τόμ. Στ΄, Εν Αθήναις 1875 σελ. 171 επ. Από το 1858 και εξής τα μοναστηριακά θέματα ρυθμίζονταν λεπτομερώς από το Β.Δ. της 28 Ιουλίου 1858 «Κανονισμός των μοναστηρίων»

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 181

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

181

και με πολλές ερμηνευτικές εγκυκλίους του επί των Εκκλησιαστικών Υπουργείου και της Ιεράς Συνόδου. Βλ. Ανδρέου Ζ. Μάμουκα, Τα μοναστηριακά, Εν Αθήναις 1859, σσ. ρκ΄+ 170, όπου πλήρης συλλογή νόμων, διαταγμάτων και εγκυκλίων σχετικών με τα ελληνικά μοναστήρια. Ο «Κανονισμός», σελ. 1 επ. Βλ. επίσης Δηλιγιάννη-Ζηνοπούλου, ό.π., σσ. 117-151. Οι Υπουργικές οδηγίες του 1859, σσ. 151-280. Για τη διαχείριση της μοναστηριακής περιουσίας, βλ. Μάμουκα, ό.π., σποράδην. Επίσης Δηλιγιάννη-Ζηνοπούλου, ό.π., σσ. 103-432. Για τη διαχείριση της περιουσίας των διαλυμένων και διατηρουμένων μοναστηριών, με ειδική αναφορά στα γορτυνιακά μοναστήρια, βλ. Κάππου, ό.π., σσ. 117-149. Για τη νομοθεσία της εποχής εν γένει, βλ. Σωτηρίου Γεωργαντοπούλου, Γενικόν ευρετήριον της ελληνικής νομοθεσίας, εν Αθήναις, 1879. 23. Με το άρθρ. Ζ΄ του Β.Δ. της 25 Σεπτ. 1833 διετάχθη ότι τα διατηρητέα μοναστήρια «θα αποδίδουν από το καθαρόν προϊόν των κτημάτων των το δεκατημόριον προς τον ανωτέρω (άρθρ. Α΄) ειρημένον σκοπόν, ως φόρον». Σύμφωνα με το άρθρ. Α΄ σκοπός ήταν «η βελτίωσις των εκκλησιαστικών και της παιδείας». Το δεύτερο εκκλησιαστικό δέκατο κατεβάλλετο μετά το πρώτο δέκατο, δηλ. τον έγγειο φόρο. Αξίζει να υπογραμμισθή ότι το β΄ δέκατο επεβάλλετο επί του κ α θ α ρ ο ύ προϊόντος των κτημάτων των μονών. Σε σεμπρικά ακίνητα αφαιρούνταν τα εργατικά, το μερίδιο του σέμπρου ή κολλήγου, τα αλωνιάτικα, και φυσικά το πρώτο δέκατο, δηλ. στην ουσία το β΄ δέκατο επί μισθωμένων ακινήτων επεβάλλετο στο 25 % περίπου της εσοδείας. Αυτό δεν είχε γίνη αντιληπτό από τον ενοικιαστή του β΄ δεκάτου της Μονής Ανδρέα Τσικνόπουλο, από τη Μονεμβασία, ο οποίος το 1837 ενόμιζε ότι το β΄ δέκατο ίσχυε επί όλης της ακαθάριστης παραγωγής της Μονής. Την αλληλογραφία του με τις κρατικές αρχές και τα σχετικά παράπονά του, φυσικά χωρίς νομική βάση, αφού ο σχετικός νόμος ήταν σαφής, βλ. στα ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 64, 65, 74, 79. 24. Τους λόγους του δανεισμού εξετάζουμε παρακάτω. Ο δανεισμός έγινε από ιδιώτη αυθαιρέτως, χωρίς άδεια της Γραμματείας. Βλ. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 52, 53, 55, 118, 136, κ.ά. 25. Σχετική η αναφορά της 4 Ιανουαρίου 1838 της Μονής προς τον Διοικητή Κυνουρίας, ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 67, όπου και πίνακας των δασικών ιδιοκτησιών της Μονής. Την 1/13 Δεκεμβρίου 1837 είχε εκδοθή Β.Δ. με το οποίο παρετάθη η προθεσμία για την παρουσίαση των τίτλων των μοναστηριακών δασών προς κατοχύρωση της περιουσίας των μονών. 26. Δεν γνωρίζουμε αν η υπόθεση αυτή του 1846 είχε κάποιο αποτέλεσμα, γιατί δεν διαθέτουμε πληροφορίες για τη στάση και τις απόψεις της Μονής Έλωνας. Στον Φάκελο υπάρχουν μόνο η αίτηση των οικείων του παράφρονος δικηγόρου Αναστασίου Βώβου για εγκλεισμό και φιλοξενία του -εξόδοις του- στη Μονή και η σχετική αλληλογραφία μεταξύ των αρχών (του Νομάρχη Λακωνίας προς τον Νομάρχη Αρκαδίας, του Νομάρχη Λακωνίας προς το Υπ. Εκκλησιαστικών και του Υπουργείου στους δύο Νομάρχες για να βρουν λύση και να δεχθούν τον ατυχή Σπαρτιάτη δικηγόρο, γιο ιερέα, «συμπαθώς και φιλανθρώπως». Από την αλληλογραφία μαθαίνουμε ότι είχε επικρατήσει η συνήθεια να πέμπωνται οι παράφρονες στα μοναστήρια. Τα μοναστήρια επίσης εδέχονταν και αόμματους, υποχρέωση που είχε επιβληθή με το ΒΔ της 5 Οκτωβρίου 1830. 27. Στην υπόθεση αυτή αναφέρονται δεκάδες έγγραφα του φακέλου. Η Ζαραφώνα (από το 1955 Καλλιθέα, 49 χιλ. Α της Σπάρτης) βρισκόταν στον τ. Δήμο Θεραπνών, το Λεωνίδιο ήταν πρωτεύουσα του τ. Δήμου Λιμναίου, το Γεράκι (41 χιλ. ΝΑ της Σπάρτης)

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 182

182

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

πρωτεύουσα του τ. Δήμου Γερονθρών, ο Βρονταμάς (44 χιλ. ΝΑ της Σπάρτης) βρισκόταν στον ίδιο Δήμο. Κατά καιρούς οι διάφοροι δήμοι διαιρούνταν, συγχωνεύονταν ή άλλαζαν έκταση και ονόματα. 28. Δεν γνωρίζω πώς ακριβώς λειτουργούσαν τα ελαιοτριβεία κατά το σύστημα των Κυδωνιών. Φαίνεται ότι μερικές χειροκίνητες ή ζωοκίνητες λειτουργίες αντικαταστάθηκαν ή έγιναν ευκολότερες με την χρήση ατμοκίνητων μηχανών, αν και από πληροφορίες φαίνεται ότι αυτό άρχισε να εφαρμόζεται μετά τα μέσα του 19ου ή τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι Κυδωνίες (Αϊβαλί) ήσαν γνωστό κέντρο εμπορίας λαδιού και διέθεταν πλήθος ελαιοτριβείων, όπως εξάλλου και η Λέσβος στην απέναντι ακτή. 29. Διασώζεται το συμφωνητικό κατασκευής ελαιοτριβείου μεταξύ της Μονής Έλωνας και του Γεωργίου Εξάρχου του 1803 (βλ. Παράρτημα, έγγρ. αρ. 1). Ο Έξαρχος διαθέτει μέρος από το δικό του ακίνητο, την προσωπική εργασία του και συμμετέχει στα έξοδα κατασκευής κατά το ήμισυ, η Μονή αντιθέτως συμμετέχει μόνο με το ήμισυ των εξόδων κατασκευής. Η διανομή του ελαίου γίνεται κάθε χρόνο εξ ημισείας, αν και οι εισφορές των εταίρων είναι άνισες. Από τα πράγματα φαίνεται ότι «διαχειριστής» της εταιρείας ήταν ο Έξαρχος. Ο Έξαρχος διατηρούσε επίσης το δικαίωμα να χτίση κατοικία επάνω στο ελαιοτριβείο, δηλ. επιφύλαξε στον εαυτό του «το δικαίωμα υψούν». Νομικώς πρόκειται ασφαλώς περί προσωπικής (αστικής) εταιρείας ή «συντροφίας», όπως λεγόταν παλαιότερα, στην οποία οι εισφορές είναι άνισες αλλά η συμμετοχή στα κέρδη ίση, υποκρύπτεται επομένως κάποια δωρεά προς την Μονή. Για τη φύση της εταιρείας στο προϊσχύσαν δίκαιο, βλ. Πετρόπουλου, ό.π., παράγρ. 107, κεφ. Γ΄, σελ. 877 επ., Παπαρρηγόπουλου, ό.π., παράγρ. 402-404, σσ. 150-195. Για το ισχύον δίκαιο (άρθρ. 741 επ. ΑΚ), βλ. Ζέππου, ό.π., παράγρ. 17, σσ. 449-525 30. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. 43. Επίσης είχαν γίνει χωριστές δημοπρασίες κατά τόπους στο Γεράκι και στον Βρονταμά, όχι μία ενιαία για όλα τα ακίνητα. 31. αυτόθι, έγγρ. αρ. 18, 19, 20, 24, 25. 32. αυτόθι, έγγρ. αρ. 42. 33. αυτόθι, έγγρ. αρ. 59. 34. αυτόθι, έγγρ. αρ. 53. 35. Η υπόθεση αυτή αξίζει να γίνη αντικείμενο ξεχωριστής έρευνας και μελέτης, όχι μόνο για τα πολλά ενδιαφέροντα έγγραφα που έχουν ανταλλαγή μεταξύ των διαφόρων κρατικών φορέων, αλλά και για τα ποικίλης φύσεως στοιχεία που αυτά περιέχουν. Είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση, στην οποία αποτυπώνεται πλήρως όλη η γραφειοκρατική παθολογία του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου. 36. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 73. Το Αλεποχώρι βρίσκεται 48 χιλ. ΝΑ της Σπάρτης και ΝΑ του Γερακίου. Ανήκε στον τ. Δήμο Γερονθρών της επαρχίας Λακεδαίμονος. 37. αυτόθι, έγγρ. αρ. 77. Το έτος 1843, με το νόμο της 29 Απριλίου, οι αρμοδιότητες του Εκκλ. Ταμείου μεταβιβάστηκαν στη Γραμματεία Οικονομικών. Το ίδιο έτος οι Γραμματείες μετονομάστηκαν σε Υπουργεία. 38. αυτόθι, έγγρ. αρ. 135. 39. αυτόθι, έγγρ. αρ. 145. 40. αυτόθι, έγγρ. αρ. 146. 41. αυτόθι, έγγρ. αρ. 153,157

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 183

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

183

42. αυτόθι, έγγρ. αρ. 162. 43. αυτόθι, έγγρ. αρ. 179, 193. 44. αυτόθι, έγγρ. αρ. 225. 45. αυτόθι, έγγρ. αρ. 229. 46. αυτόθι, έγγρ. αρ. 294. Το ενδιαφέρον αυτό έγγραφο έχει συνταχθή στον Άγιο Βασίλειο στις 2 Σεπτεμβρίου 1848. 47. αυτόθι, έγγρ. αρ. 232. 48. αυτόθι, έγγρ. αρ. 176. 49. αυτόθι, έγγρ. αρ. 231. 50. αυτόθι, έγγρ. αρ. 234. 51. αυτόθι, έγγρ. αρ. 240. Η ειδική άδεια του Υπουργείου Εκκλησιαστικών ήταν αναγκαία για την έναρξη μιας δίκης, όπως και για άλλες πράξεις των μονών (λήψη δανείου, υποθήκευση, κλπ.). Μόνο ενώπιον του Ειρηνοδικείου τα μοναστήρια μπορούσαν να παραστούν με άδεια του κατά τόπους Νομάρχη. Στο άρθρ. 4 του από 12/24 Μαΐου 1835 ΒΔ ρητώς οριζόταν ότι «εάν μέλος της αρμοδίας διοικήσεως θέλη ν’ αποδεχθή την διεξαγωγήν της δίκης, ή αν προς τούτο μέλη να διορισθή δικηγόρος τις, πρέπει να γνωστοποιήται τούτο εις την ανωτέραν αρχήν, όταν ζητήται η προς επιχείρησιν της δίκης αναγκαία έγκρισις». Ο νόμος προέβλεπε επίσης την έκδοση πιστοποιητικού από δικηγόρο, για να μην ασκούνται τελείως μη νόμιμες και αβάσιμες αγωγές από απλή φιλοδικία. 52. αυτόθι, έγγρ. αρ. 248. 53. αυτόθι, έγγρ. αρ. 251. 54. αυτόθι, έγγρ. αρ. 261. 55. αυτόθι, έγγρ. αρ. 176. 56. αυτόθι, έγγρ. αρ. 178. 57. αυτόθι, έγγρ. αρ. 119. 58. αυτόθι, έγγρ. αρ. 125, 127. 59. αυτόθι, έγγρ. αρ. 123. 60. αυτόθι, έγγρ. αρ. 129. 61. αυτόθι, έγγρ. αρ. 176. 62. Δεκάδες έγγραφα του φακέλου αναφέρονται στην υπόθεση αυτή. Το συμφωνητικό εκδίδεται στο Παράρτημα της παρούσης μελέτης. Στον οικείο φάκελλο αρ. 359 των ΓΑΚ φέρει τον αριθμό 190 (υπάρχει και με άλλο γραφικό χαρακτήρα, στο έγγρ. αρ. 205). Έχει δημοσιευθή και από τον Τσολομήτη, ό.π., σσ. 65-66 (διαβάζει το όνομα ενός των υπογραψάντων ιερομονάχων ως Νικήτας, ενώ είναι Νεκτάριος). Για τη νομική φύση της συμβάσεως ως εταιρείας, βλ. ανωτέρω υποσημ. 29. 63. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 186. 64. αυτόθι, έγγρ. αρ. 201. 65. αυτόθι, έγγρ. αρ. 230. 66. αυτόθι, έγγρ. αρ. 233. 67. Περί διαιτησίας ομιλούσαν τα άρθρα 105-123 της τότε ισχύουσας Πολιτικής Δι-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 184

184

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

κονομίας. Βλ. Βασιλείου Τ. Οικονομίδου, Εγχειρίδιον της Πολιτικής Δικονομίας, έκδ. δ΄ (α΄ έκδ. 1855), Αθήνησι 1883, παράγρ. 218-225, σσ. 731-762. Σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές, μεταξύ των άλλων που εστερούντο του δικαιώματος καταφυγής στη διαιτησία ήσαν όλα τα νομικά πρόσωπα, δηλ. -κατά το άρθρ. 75 Πολ. Δικονομίας- το δημόσιο, οι κοινότητες, τα σωματεία και τα φιλανθρωπικά καταστήματα, στα οποία υπήγοντο και οι μονές. 68. Είναι γνωστή η αρχή της διακρίσεως των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική, που έχει συνδεθή με το όνομα του Montesquieu, αλλά βρίσκεται και στον Locke, και φθάνει πίσω στον Αριστοτέλη. Βλ. Χρήστου Γ. Σγουρίτσα, Συνταγματικόν δίκαιον, τόμ. Α΄, έκδ. γ΄, Αθήναι 1965, σελ. 104 επ. Ήδη το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος (1822), που προήλθε από την Α΄ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων, προέβλεπε την διάκριση των τριών αυτών εξουσιών στα άρθρα πζ΄επ. Η διάκριση διατηρήθηκε και σε όλα τα επόμενα Συντάγματα της ελληνικής πολιτείας. Βλ. Σγουρίτσα, ό.π., σελ. 121 επ., Νίκου Κ. Αλιβιζάτου, Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική ιστορία, τεύχ. Α΄ Αθήναι-Κομοτηνή 1981, σελ. 31. Περί της δικαστικής εξουσίας εν γένει, τη δικαιοδοσία και τις αρμοδιότητές της, βλ. Οικονομίδου, ό.π., σελ. 86 επ. Το 1830 εδημοσιεύθη το Ψήφισμα της 15 Αυγούστου 1830 περί πολιτικής διαδικασίας. Εξάλλου, ο νόμος της 2 Απριλίου 1834 περί πολιτικής διαδικασίας ετέθη σε ισχύ την 25 Ιανουαρίου 1835 με το διάταγμα της 1 Ιανουαρίου 1835 και έκτοτε ακυρώθηκαν όλοι οι υπάρχοντες νόμοι και όλα τα διατάγματα και έθιμα τα αντιβαίνοντα στον νόμο αυτό. Η Πολιτική Δικονομία αποδείχτηκε ένα από τα μακροβιότερα νομοθετήματα, αφού ίσχυσε μέχρι του έτους 1971, οπότε ετέθη σε ισχύ ο σήμερον ισχύων Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας, το άρθρ. 1 του Εισ. Ν. του οποίου κατάργησε τον νόμο του 1834! Η εκτελεστική εξουσία δεν είχε ούτε έχει δικαιοδοσία επί των ιδιωτικών διαφορών, οι οποίες υπάγονταν και υπάγονται στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων. Σύμφωνα με τον κανόνα και του άρθρ. 2 του ισχύοντος ΚΠολΔ απαγορεύεται τα διοικητικά δικαστήρια ή οι διοικητικές αρχές να επεμβαίνουν σε διαφορές ή υποθέσεις του ιδιωτικού δικαίου, και αντιστρόφως. 69. Καθένας εταίρος έχει ανάλογη μερίδα στα κέρδη, μετά την αφαίρεση της αναλογίας του στις δαπάνες, επομένως η επί των κερδών αξίωση ενός εταίρου συνίσταται στο καθαρό υπόλοιπο της αναλογίας του μετά την αφαίρεση του μέρους της δαπάνης για το κοινό πράγμα που τον βαρύνει. Κατά τον Παπαρρηγόπουλο, ό.π., σελ. 180: «ο εξ ιδίων καταβαλών εις εταιρικήν υπόθεσιν αναγκαίας ή επωφελείς δαπάνας δικαιούται να αναζητήση αυτάς μετά του τόκου παρά των λοιπών συνεταίρων κατά λόγον της εν τη εταιρεία ενοχής εκάστου». Επομένως, ο Έξαρχος, ως διαχειριστής μάλλον της εταιρείας, καλώς δεν απέδιδε στη Μονή Έλωνας το μερίδιό της, αν αποδεδειγμένα είχε πραγματοποιήσει αναγκαίες ή επωφελείς δαπάνες υπέρ του ελαιοτριβείου μεγαλύτερες ή ίσες προς το μερίδιο αυτό. 70. Ο Γιαννάκης Ασημάκης καταγόταν από τον Κοσμά και είχε διατελέσει προεστός του χωριού του επί 25 έτη. Ήταν γαμπρός του Κοσμίτη προεστού Παπα Γεωργίου Οικονόμου. Το έτος 1821 εκτελέστηκε στην Τριπολιτσά από τους Τούρκους. Βλ. Δημ. Τσολομήτη, Οι Κοσμίτες αγωνιστές του 1821. Ο δημογέροντας Γιαννάκης Ασημάκης, Αθήνα 1976, σελ. 11. Έγγραφο σχετικό με το θάνατό του στο Του αυτού, Ο καπετάν Κων. Κατσίκας, σελ. 6 σημ. 3. Ευάριθμες επιστολές του προς την αρχοντική οικογένεια Περρούκα του Άργους διασώζονται στο Αρχείο της οικογένειας, λόγω του ότι ο Κοσμάς κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπαγόταν διοικητικά και φορολογικά στο βιλαέτι του Άρ-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 185

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

185

γους. Βλ. Ηλία Γιαννικόπουλου, Τα υπαγόμενα στο Άργος χωριά άλλων βιλαετίων κατά την τελευταία φάση της Β΄ Τουρκοκρατίας, Μνημοσύνη, τόμ. 18 (2010-2012), Εν Αθήναις, σσ. 49-74, όπου συζήτηση του ιστορικού αυτού «παράδοξου», περαιτέρω ειδήσεις και βιβλιογραφία. 71. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 280. 72. αυτόθι, έγγρ. αρ. 281. 73. αυτόθι, έγγρ. αρ. 286. 74. Ο παπα Γιώργης Οικονόμου ήταν προεστός του Κοσμά που είχε διατελέσει βεκίλης στην Κων/πολη στις αρχές του 19ου αι. Στο Αρχείο Περρούκα υπάρχουν διάφορες επιστολές του και άλλα τεκμήρια. Φαίνεται ότι ήταν φίλερις και είχε δημιουργήσει διάφορες διαιρέσεις στο χωριό του και απέχθεια στους κατοίκους του Γερακίου ως «σκανδαλοποιός». Βλ. Ηλία Γιαννικόπουλου, Εικόνες από το Τουρκοκρατούμενο Γεράκι, Πρακτικά του Λακωνικού Πνευματικού Συμποσίου 2008, Αθήναι 2013, σελ. 227, και Του αυτού, Προεπαναστατικά έγγραφα Γερακίου, αυτόθι, έγγρ. αρ. 19 και 20, σελ. 437-440. Αναφέρεται και από τον Αθανάσιο Θ. Φωτόπουλο, Οι κοτσαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη Β΄ Τουρκοκρατία (1715-1821), Αθήνα 2005, σελ. 66, υποσημ. 5 (ως Παπαγεωργάκης). 75. ΓΑΚ, ό.π., έγγρ. αρ. 284. 76. αυτόθι, έγγρ. αρ. 298, το τελευταίο έγγραφο του Φακέλου αρ. 359. 77. Σύμφωνα με το άρθρ. 305 της Πολιτικής Δικονομίας, αρχή εγγράφου αποδείξεως υπάρχει όταν έγγραφον συντεταγμένον κατ’ αποδεικτικό (όχι συστατικό) τύπο καθιστά πιθανόν, αν και δεν αποδεικνύει εντελώς, το προτεινόμενον πραγματικόν γεγονός, οπότε επιτρέπεται η εξέταση μαρτύρων. Η περίπτωση αυτή αποτελεί εξαίρεση του γενικού κανόνα της δικονομίας ότι δεν επιτρέπεται η εξέταση μαρτύρων για χρηματικές απαιτήσεις πάνω από ένα ορισμένο ποσό, αν δεν υπάρχη νομίμως συντεταγμένο έγγραφο. Ανάλυση της αρχής κατά το προϊσχύσαν δίκαιο, βλ. σε Οικονομίδου, ό.π., παράγρ. 139 και 140, σσ. 473-482, Γ. Θ. Ράμμου, Στοιχεία ελληνικής Πολιτικής Δικονομίας, τόμ. Α΄, έκδ. 5η, Αθήναι 1961, σελ. 552 επ. Στον ισχύοντα Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας στην αρχή εγγράφου αποδείξεως αναφέρεται το άρθρ. 394. 78. Σημειωτέον ότι η υπουργική εγκύκλιος απαιτούσε ο δικηγόρος να πιστοποιήση κατά θετικό τρόπο «περί του εννόμου, ελλόγου και εϋυποστηρίκτου της δίκης», όχι αρνητικά, όπως συνήθως έγραφαν στις γνωμοδοτήσεις τους οι δικηγόροι. 79. Το Βλαχιώτι (ή Βλαχιώτης) είναι χωριό του τ. Δήμου Έλους (ενίοτε ανήκε στον Δ. Ακριών) της επαρχίας Λακεδαίμονος, και βρίσκεται ΝΑ της Σπάρτης και Ν του Γερακίου. 80. Σημειωτέον ότι η εμφύτευση στην παρούσα περίπτωση δεν έχει την έννοια του ρωμαϊκού δικαίου, αλλά πρόκειται για τη διαμορφωθείσα εθιμικώς κατά την Τουρκοκρατία σύμβαση της λεγομένης «μισοφυτεψίας». Για την εμφύτευση του ρωμαϊκού δικαίου ως εμπραγμάτου δικαιώματος επί αλλοτρίου ακινήτου (jus in re aliena), βλ. Π. Καλλιγά, Σύστημα ρωμαϊκού δικαίου, τόμ. Β΄, Αθήνησιν 1868, κεφ. Στ΄, τμ. Α΄, παράγρ. 259-269, σσ. 320-332, 88, σσ. 664-674, Μαριορής Γρηγορίου, Η εξέλιξη του θεσμού της εμφύτευσης στη Μέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 96, όπου και πλούσια νεότερη βιβλιογραφία. Σύμφωνα με το άρθρ. 58 του Εισαγωγικού Νόμου του ισχύοντος Αστικού Κώδικα ο θεσμός της εμφυτεύσεως καταργήθηκε. Αυτό που

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 186

186

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

χαρακτηρίζει τη σύμβαση «μισοφυτεψίας» (ημισοφυτευσίας) είναι το γεγονός ότι στο τέλος του καθορισμένου χρονικού διαστήματος δεν μερίζονται οι κ α ρ π ο ί, αλλά η κ υ ρ ι ό τ η τ α του κτήματος. Για τη σύμβαση της «μισοφυτεψίας» υπάρχουν αρκετά τεκμήρια. Για την περιοχή Γορτυνίας, βλ. Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Πωλητήρια και άλλα έγγραφα της παρά την Δημητσάναν Μονής του Φιλοσόφου (1626-1787, Επετηρίς του Αρχείου Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 3 (1956), σσ. 118-157 (έγγρ. αρ. 12 του 1664, αρ. 33 του 1696, αρ. 34 του 1696, αρ. 35 του 1696, αρ. 39 του 1719). Για την περιοχή Κορινθίας, Ιωάννας Γιανναροπούλου, Η παρά την Ζάχολην Κορινθίας μονή του Προφήτου Ηλιού, Πελοποννησιακά, τ. Ζ΄ (1969-70), σσ. 69-124, έγγρ. αρ. 37 του έτους 1767, αρ. 38 του 1804, αρ. 42 του 1837, κ. ά. Επίσης, Κάσσιου, ό.π., σελ. 61 επ., 145 επ., αναφορά σε εμφυτευτικά έγγραφα του Κώδικα της Μονής Ζαχόλης, Δήμητρας Παντελιά-Γριτσοπούλου, Δέσμη εγγράφων από την Αργολιδοκορινθία, Πελοποννησιακά, τ. ΚΗ΄ (2005-2006), Αθήναι 2006, σσ. 242-272 (έγγρ. αρ. 9 του έτους 1831 στις σσ. 255-6, όπου η διανομή γίνεται μετά 3 έτη και το μερίδιο των εμφυτευτών συνίσταται στα 2/3 του αμπελώνος). Το Υπουργείο είχε διαμορφώσει «Υπόδειγμα συμφωνητικού δι’ εμφύτευσιν μοναστηριακού κτήματος» και «Υπόδειγμα διανομής εμφυτευθέντος μοναστηριακού κτήματος» προς γνώση των ενδιαφερομένων, αυτόθι, σσ. 262-264. Με το Β.Δ. της 27 Δεκεμ. 1836 καταργήθηκε ρητά το «παντοτινόν νόβελον», ήτοι «η επί ετησία πληρωμή χρηματικού ποσού διηνεκής δουλεία εκκλησιαστικού κτήματος». Εξάλλου με το Β.Δ. της 14 Οκτ. 1836 και 9 Ιανουαρίου 1837 απαγορεύτηκαν οι άλλοι τρόποι (η διανομή εξ ημισείας των καρπών ή η διηνεκής καταβολή μισθώματος κατά στρέμμα) και επετράπη ο τρόπος της εμφυτεύσεως που εδώ καλείται με τον όρο «μισοφυτεψία». Τα ίδια είχε προβλέψει και ο νόμος της 15 Ιανουαρίου 1837 «περί φυτειών επί εθνικών γαιών», που εθέσπισε τη διανομή σε δύο ίσα μέρη κατά πλήρη κυριότητα όλων των εμφυτεύσεων από την Επανάσταση μέχρι τότε. Χρόνος διανομής ορίστηκε το έβδομο έτος επί σταφιδαμπέλων, το πέμπτο επί αμπέλων. Βλ. Μάμουκα, ό.π., σελ. 64 επ. Παραδείγματα εμφυτεύσεων και μισοφυτεψιών, βλ. σε Γκίνη, ό.π. (Ευρετήρια), Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη, Αρναούτογλου, Χατζάκη, ό.π. (Ευρετήρια). 81. Η μίσθωση κτηνών είναι ιδιαίτερη περίπτωση μισθώσεως προσοδοφόρου αντικειμένου, που είναι και αυτή ειδική περίπτωση μισθώσεως πράγματος. Ονομάζεται και κτηνοληψία. Είναι ορισμένου ή αορίστου χρόνου. Αφορά τη χρήση και την κάρπωση των κτηνών. Οι όροι «άψοφα», «σιδηροκέφαλα», «άχαστα» ή «αφεντικά» σημαίνουν ότι τον κίνδυνο της τυχαίας απώλειας ενός ή όλων των κτηνών φέρει ο μισθωτής. Υπάρχουν και άλλες εθιμικές μορφές συμβάσεως κτηνοληψίας («ρογατάρικα», «μισιακά», κλπ.). Βλ. Π. Παπαζαφειρόπουλου, Περισυναγωγή γλωσσικής ύλης και εθίμων του ελληνικού λαού ιδία δε της Πελοποννήσου, εν Πάτραις 1887, στο λήμμα «φαγούρα», σελ. 512, Χρ. Γ. Θηβαίου, Περί κτηνοληπτικών συμβάσεων, Νομικόν Βήμα, τόμ. 3 (1955) σσ. 625-632 και 721-733, Ν. Ι. Φλούδας, Βυζικιώτικα, τόμ. Γ΄, Αθήναι 1963, σελ. 299, Ηλίας Ν. Αρναούτογλου, «Σιδηροκέφαλα ήτοι αθάνατα και αδιάφθορα». Οικονομική και νομική συνέχεια στις συμβάσεις κτηνοληψίας, Πνεύματος δώρημα Γεωργίω Π. Νάκω, Θεσσαλονίκη 2010, σσ. 103-118, όπου και πλούσια βιβλιογραφία. Παραδείγματα κτηνοληψιών, σε Γκίνη, ό.π. (Ευρετήρια), Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη, Αρναούτογλου, Χατζάκη, ό.π. (Ευρετήρια). Σήμερα η σύμβαση κτηνοληψίας ρυθμίζεται αυτοτελώς από τα άρθρ. 639 και 640 Α.Κ. με επικουρική εφαρμογή των άρθρων περί μισθώσεως πράγματος. Για το δίκαιο του ΑΚ, βλ. Ζέπου, ό.π., σελ. 273 επ., όπου και παραπομπές στο παλαιότερο δίκαιο. Η αναφορά των πατέρων για τη μίσθωση των κτηνών τους είναι

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 187

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

187

το υπ’ αριθμ. 1 έγγραφο στον φάκελο που μελετούμε (όχι όμως το πρώτο χρονολογικά). Βλ. επίσης για το ίδιο θέμα τα έγγρ. αρ. 8 και 9, όλα του έτους 1836. Ο Διοικητής Κυνουρίας εισηγήθηκε στην Γραμματεία Εκκλησιαστικών τη χορήγηση της άδειας μισθώσεως, η οποία και εδόθη. 82. ΓΑΚ, ό.π., εγγρ. αρ. 259. 83. αυτόθι, έγγρ. αρ. 273. 84. αυτόθι, έγγρ. αρ. 274. 85. αυτόθι, έγγρ. αρ. 275. 86. αυτόθι, έγγρ. αρ. 257, 266. 87. αυτόθι, έγγρ. αρ. 256. Το Υπουργείο Εκκλησιαστικών έκρινε την αίτηση συμφέρουσα και διέταξε την υλοποίησή της κατά τους όρους του νόμου (έγγρ. αρ. 267). Ήδη η Μονή είχε εκμισθώσει και άλλους αγρούς και ελαιόδενδρα στη Ζαραφώνα, που της απέφεραν κάποια εισοδήματα, 1.166 δρχ. συνολικά για τα έτη 1850-1853 (έγγρ. 266). 88. Η υπόθεση είναι του έτους 1842. Η πολύ ανορθόγραφη (π.χ. «Δηίκυσην»!) αίτηση του Θεοδώρου προς τον Διοικητή Κυνουρίας, στο έγγρ. αρ. 164 του φακέλου 359. Η απάντηση της Γραμματείας, έγγρ. αρ. 167. (Σημειωτέον ότι εκ παραδρομής η Γραμματεία ομιλεί περί κάποιου Λέου Χ΄Γεωργίου και για τρία αντί δύο ελαιόδενδρα!). Εδώ έχουμε περίπτωση χωριστής ιδιοκτησίας επί των δένδρων. Το ίδιο δικαίωμα αναγνωριζόταν και από το οθωμανικό δίκαιο. Βλ. απόφαση Εφ. Λαρίσσης 173/1895, Θέμις, τόμ. ΣΤ΄ (1895-1896), σελ. 331. Αυτό αποτελεί διάσπαση της βασικής αρχής του ρωμαϊκού δικαίου (αλλά και του σήμερα ισχύοντος Αστικού Κώδικα), ότι, κατά την έκφραση του Ρωμαίου νομοδιδασκάλου Γαΐου, surerficies solo cedit (δηλ. «τα υπερκείμενα είκει τοις υποκειμένοις» ή, κατά τον Αρμενόπουλο, «είκει τα επικείμενα τοις υποκειμένοις»), με άλλα λόγια ο κύριος του εδάφους είναι κύριος και όσων κτισμάτων ή δένδρων υπάρχουν πάνω σε αυτό (Ν. 7 παράγρ. 10, Πανδ. 41,1, Αρμενόπουλος, Β΄ τίτλος α΄ 26, 27 «ει δε τω εμώ εδάφει κτίση τις, δεσπότης γίνομαι του οικήματος...», Ν. 6 παράγρ. 2, κ.ά.). Έχουν διασωθή πολλά τεκμήρια χωριστής ιδιοκτησίας επί δένδρων. Ενδεικτικά παραδείγματα σε Γριτσόπουλου, Πωλητήρια…, ό.π., σελ. 143, 144, 145 (έγγρ. αρ. 44 του 1726, αρ. 47 του 1727, αρ. 48 του 1729), και σελ. 152, σημείωση στο έγγρ. αρ. 44 (εκ τυπογραφικής αβλεψίας γράφεται 43), Ιωάννας Γιανναροπούλου, Δικαιοπρακτικά έγγραφα εκ της Μονής Ρεοντινού, Πελοποννησιακά, τόμ. Η΄, Αθήναι 1971, σελ. 216, 222 (έγγρ. αρ. 20 του 1798, με παρατηρήσεις, και αρ. 28 του 1780), Της αυτής, Η παρά την Ζάχολην…, ό.π., σελ. 79 (έγγρ. αρ. 2 του έτους 1758). Η συγγραφέας τονίζει ότι η πρακτική δεν είναι νέα, αλλά «έθιμον ερχόμενον εξ αρχαίων χρόνων», σύνηθες κατά την Τουρκοκρατία, που σε ορισμένες περιοχές διατηρείται ακόμα και σήμερα. Για τη χωριστή αγοραπωλησία δένδρων, βλ. Δημήτρη Θ. Σιάτρα, Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Αθήνα 1992, σελ. 109 επ. Το άρθρ. 59 του Εισαγ. Νόμου του ισχύοντος ΑΚ διατηρεί την υπάρχουσα κατά την έναρξη της ισχύος του χωριστή κυριότητα επί φυτείας, δένδρων ή οικοδομής. Στο ισχύον δίκαιο υπάρχει επίσης ο θεσμός της ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους, η χωριστή ιδιοκτησία μεταλλείων, κ.ά. Σημειωτέον ότι ενώ τα δένδρα, τα φυτά, οι ηρτημένοι καρποί, κλπ. θεωρούνται παρακολουθήματα του ακινήτου, όταν εκκοπούν θεωρούνται κινητά, σύμφωνα με το άρθρ. 8 παράγρ. 2 του ν. της 21 Ιουνίου 1837 «περί διακρίσεως κτημάτων». Για τη διάκριση των πραγμάτων (κατηγορίας ευρύτερης των κτημάτων, γιατί υπάρχουν πράγματα τα οποία δεν είναι κτήματα), ιδιαί-

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 188

188

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

τερα για τη διάκριση μεταξύ ακινήτων και κινητών, βλ. Πετρόπουλου, ό.π., παράγρ. 54, σελ. 434 επ., Καλλιγά, ό.π., τόμ. Β΄, παράγρ. 1-12, σελ. 1 επ. Γεωργίου Α. Μπαλή, Γενικαί αρχαί του Αστικού Δικαίου, έκδ. 8η, Αθήναι 1961, κεφ. ΧΧΙ, σελ. 473 επ. Κατά τον Καλλιγά, αυτόθι, σελ. 143, «η μετ’ ακινήτου συνάφεια κινητών είναι ή ενοικοδόμησις ή φυτεία». Κύριος του πράγματος μπορεί να ήναι είτε φυσικό είτε νομικό (παλαιότερα «ηθικό» ή «ιδανικό») πρόσωπο, όπως οι μονές. Για την κυριότητα γενικώς, τους τρόπους αποκτήσεώς της και την προστασία της, βλ. Καλλιγά, αυτόθι, σελ. 122 επ. Για το περιεχόμενο της κυριότητας κατά το άρθρ. 1001 ΑΚ και τους περιορισμούς του, βλ. Γεωργίου Α. Μπαλή, Εμπράγματον δίκαιον, έκδ. δ΄, Αθήναι 1961, παράγρ. 30 επ., σελ. 86 επ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΗΣ Ι.Μ. ΕΛΩΝΑΣ 1. Ακριβές επικυρωμένο αντίγραφο ενυπογράφου και εμμαρτύρου εταιρικού συμφωνητικού, που έχει συνταχθή στο Λεωνίδιο την 1 Δεκεμβρίου 1803, μεταξύ των μοναχών της Μονής Έλωνας και του Γεωργίου Ξάρχου για την από κοινού κατασκευή ενός ελαιοτριβείου και μιας στέρνας σε τόπο ιδιοκτησίας του Ξάρχου, με τον όρο να αποκτήση η Μονή το ½ του ελαιοτριβείου, το ½ της στέρνας και ένα από τα δύο καλύβια, να μοιραστούν μεταξύ των δύο μερών τα έξοδα κατασκευής των κτισμάτων, δηλ. 1.057 δρχ. για κάθε μέρος, να διατηρή ο οικοπεδούχος Ξάρχος το «δικαίωμα υψούν» οικίας επάνω στην καμάρα του ελαιοτριβείου με δικά του έξοδα και να μοιράζονται τα δύο μέρη εξίσου τα κέρδη του ελαιοτριβείου. Το έγγραφο υπογράφεται από τον Ηγούμενο, τους μοναχούς της Μονής Έλωνας και τον συντάκτη του κειμένου Νικ. Κ(α)λημέρη, όχι όμως από τον έτερο συμβαλλόμενο Γεώργιο Ξάρχο! Το ακριβές αντίγραφο συνετάγη την 11 Απριλίου 1851 από το μοναστηριακό συμβούλιο της Μονής, ενώ το γνήσιο της αντιγραφής βεβαιώθηκε την 20 Απριλίου 1851 από τον Γραμματέα της Νομαρχίας Αρκαδίας. Εδώ παραλείπουμε την πράξη επικυρώσεως. (σελ. 1) Δια του παρόντος εβεβαίου και εμμαρτύρου γράμματος/ γίνεται δήλον ότι ημείς οι κάτωθεν υπογεγραμμένοι, οι μεν/ πατέρες άπαντες κοινή και αυτοπροαιρέτω γνώμη την σή/μερον εσυμφωνήσαμεν μετά του Γεωργίου Ξάρχου, και/ εφτιάσαμε ένα ελαιοτριβείον και μίαν στέρναν εις το/ Λεωνίδι δια το μοναστήριόν μας της Υπεραγίας Θεοτόκου Έλωνος/ και έβαλεν ο ρηθείς

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 189

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

189

Γεώργιος Ξάρχος τον τόπον όλον εδι/κόν του, επάνω εις τον οποίον εκτίσαμεν αυτάς τα οικοδο/μάς, δια τον οποίον τόπον να μην ημπορεί ουδέποτε τόσον αυτόν ωσάν και η γενεαλογία του να ζητή πληρωμήν/ από τους κατά καιρόν πατέρας του μοναστηρίου εις αιώνα/ τον άπαντα. Όθεν κατά την αμφότερον συμφωνίαν τους/ μετά του ρηθέντος Γεωργίου Ξάρχου, μόνον οι πατέρες έχουν να/ κάμουν από την ημέραν του ελαιοτριβείου το μισό, ομού και/ από την στέρναν, την μισήν, προς τούτοις και από δύο κα/λύβια είναι το κάτω καλύβι εδικόν τους. Λοιπόν δι’ αυτάς όλας/ τας ειρημμένας οικοδομάς άνευ άλλης περιοχής των πατέρων, τα/ όσα έξοδα ηκολούθησαν εις τους μπινάδες λέγω έξω και/ έσω και εις όλα τα επίλοιπα δι’ αυτό το εργαστήριον, επλή/ρωσαν αμφότερα τα μέρη το ανάλογόν τους μέχρι οβολού και/ έδωσαν το κάθε μέρος (καθώς ελογαριάσθησαν) από γρόσια/ χίλια πεντήκοντα επτά, ήτοι γρόσια 1.057, τόσον οι ειρημμένοι πατέρες/ (σελ. 2) ωσαύτως και ο ρηθείς Γεώργιος Ξάρχος. Προς τούτοις υπόσχονται οι ά/νωθεν πατέρες, εις καιρόν οπού θελήση ο Γεώργιος Ξάρχος να οικοδομήση επάνω εις την αυτήν καμάραν του ελαιο/τριβείου οσπήτιον με έξοδα εδικά του, να μην ημπορούν οι/ πατέρες να τον εμποδίσουν, αλλ’ ούτε να του αντιτείνουν,/ κατά την αμετάβλητον συμφωνίαν τους όπου εξ αρχής ωμί/λησαν. Όθεν δια το βέβαιον της αληθείας έγιναν δύω πα/ρόμοια και απαράλλαχτα γράμματα βεβαιωμένα ιδιο/χείρως των παρ’ αμφοτέρων των μερών και εμμαρτυρημένα/ παρά των κάτωθεν αξιοπίστων μαρτύρων, τα οποία να έ/χωσι το κύρος και την ισχύν εν παντί καιρώ, κριτηρίω,/ και τόπω και εδόθη εν επί χείρας εκάστω μέρει εις ασφάλειαν. Λεωνίδι Δεκεμβρίου α΄ 1803 Νικόδημος Ηγούμενος στέργω και βεβαιώνω ως άνωθεν Παπα Γεράσιμος βεβαιώνω Κυπριανός ιερομόναχος βεβαιώνω Νεόφυτος ιερομόναχος ΄΄ Θεοδώρητος ιερομόναχος ΄΄ Νεκτάριος ιερομόναχος ΄΄ Ιωακείμ ιερομόναχος ΄΄ Καγώ ο γράψας Νικόλαος Κλημέριος μαρτυρώ 2. Χρεωστική ομολογία δανείου αορίστου χρόνου με τόκο 20 % ετησίως («τα δέκα δώδεκα») του προεστού του Κοσμά παπα- Γιώργη Οικονόμου προς τον Ηγούμενο της Μονής Έλωνας Νεόφυτο της 1 Μαρτίου 1809 ποσού 550 γροσίων, χωρίς παρουσία μαρτύρων. 1809: Μαρτίου πρώτη. Την σήμερον φανερώνω και ομολογώ εγώ παπα- Γιώργης του Οικονόμου το πώς την σήμερον εδανείστηκα από τον Ηγούμενον Νεόφυτον δια χρείαν μου γρ: 550 νούμερον γρ: πεντακόσια πενήντα, τα οποία τα

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 190

190

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

έλαβα επί χείρας μου μετρητά, και να έχω να του τα εγχειρίζω με το διάφορόν τους τα δέκα δώδεκα όσον καιρόν σταθούν επάνω μου, και δια το αληθές έδωσα την παρούσαν μου ομολογίαν εις χείρας του, και βεβαιώνω ιδιοχείρως μου. Παπα Γιώργης του Οικονόμου βεβαιώνω τα άνωθεν. 3. Ενσφράγιστη ομολογία από 1 Ιουλίου 1829 των πατέρων της Μονής Έλωνας, ότι επώλησαν σε δημοπρασία τρία χωράφια και ένα τμήμα χωραφιού στον Βρονταμά, καθώς και μερικά δένδρα, προς τον Κανάκη Κοΐνη, κάτοικο Κοσμά Κυνουρίας αντί 400 γροσίων. Δια του παρόντος πωλητηρίου γράμματος, δηλοποιούμεν ημείς οι πατέρες του Ιερού Μοναστηρίου Έλωνας, ότι επουλήσαμεν επί πληρεστάτης δημοπρασίας τρία χωράφια και έτερον λαχίδι από πίσω εις το Μετόχι, εις χωρίον Βρονταμά, η δε θέσις των χωραφίων, το ένα μπροστά εις το Μετόχι μεροδούλια δύω, και σύμπλιοι του αυτού χωραφίου, το ένα μέρος βουνόν, το άλλο μέρος ο κήπος του Μετοχίου, το επάνω μέρος Δημητράκης παπα- Γεωργίου έως εις το ελαιοτριβείον του, το κάτω μέρος ο ίδιος, έτερον λαχίδι από πίσω εις το Μετόχι μεροδούλι ένα και σύμπλιοι Παναγιώτης Κατζούλης, από το άλλο Θεοδωράκης Τζοβάνης, και από το άλλο μέρος δρόμος, έτερον λαχίδι εις το Βουβαλαριά μεροδούλια τρία, σύμπλιοι από πάνω μέρος εθνικόν, κάτω μέρος γερακίτικον, το άλλο μέρος βουνόν, έτερον λαχίδι εις την Ξυλοκερατιάν, μεροδούλια τρία, σύμπλιοι το ένα μέρος εθνικόν και το άλλο μέρος ρεύμα. Ακόμη και δύο μωρέας και τα κεντράδια εις το λαχίδι μπροστά εις το μετόχι, τα οποία επουλήθησαν προς τον Κανάκην Κοΐνην Κοσμίτην δια γρόσια τετρακόσια αρ. 400: τα οποία να τα εξουσιάζη αυτός και οι κληρονόμοι του και το Μοναστήριόν μας μένει απόξενον. Και εις ένδειξιν έγινε το παρόν πωλητήριον εσφραγισμένον με την σφραγίδα της Ιεράς Μονής και εδόθη εις χείρας του άνωθεν ρηθέντος Κανάκη Κοΐνη, ίνα έχη το κύρος εν παντί τόπω δικαιοσύνης και όστις ήθελε τον διασείσει να έχη να αποκρίνεται το Μοναστήρι. Τη α΄ Ιουλίου 1829: εν τη Μονή Έλωνα (Τ.Σ.) Νεκτάριος Ηγούμενος βεβαιώνω Θεοδώρητος ιερομόναχος » Ιωακείμ ιερομόναχος » Δωρόθεος ιερομόναχος » Γερμανός ιερομόναχος » (φ. 319)

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 191

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Ι. Μ. ΕΛΩΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1836-1854)

191

4. Συμφωνητικό μισθώσεως (επίμορτης αγροληψίας) μοναστηριακών κτημάτων 6 στρεμμάτων της Μονής Έλωνας από 12 Οκτωβρίου 1837 από τον Ιω. Πούλο κάτοικο Αλεποχωρίου με τη συμφωνία να δίνη στη Μονή το 30 % της παραγωγής και να αποζημιώνη τη Μονή αν αφήση αυτά ακαλλιέργητα. Εν τη Μονή ΄Ελωνα τη 12 10βρίου 1837. Ο Ηγούμενος και το Συμβούλιον εσυμφώνησαν μετά του κυρίου Ιωάννη Π. Πούλου κάτοικον Αλεποχώρι του δήμου Μαρίου να καλλιεργήση χωράφια στρ. 6: επί συμφωνία να δίδη εις την Μονήν ανά τρία εις τα δέκα, εάν αφήση αυτά ακαλλιέργητα, υποχρεώνεται να αποζημιώνη το ανάλογον του εισοδήματος χωραφίων. Δι ό και του δίδεται το παρόν εσφραγισμένο και υπογραμμένο υπό Ηγουμένου και Συμβούλων της Μονής, ίνα χρησιμεύση εις αμφότερα τα μέρη. Ο κολοίγας Ο Ηγούμενος Δια τον αγράμματον (Τ.Σ.) Θεοδώρητος Α. Ρηφάκης μάρτυς Οι Σύμβουλοι Ιωακείμ ιερομόναχος Γερμανός ιερομόναχος Θανασόπουλος 5. Ακριβές αντίγραφο εμφυτευτηρίου εγγράφου (εγγράφου «μισοφυτεψίας») της 3 Ιουνίου 1838 που υπογράφεται στην Επίδαυρο Λιμηρά από το μοναστηριακό συμβούλιο της Μονής Έλωνας, σύμφωνα με το οποίο παραχωρούν στον Παν. Κατσικόπουλο, καταγόμενο από το Δήμο Σελινούντος, έκταση 14 στρεμμάτων σε γη της Μονής στο χωριό Βλαχιώτη, για να εμφυτεύση αμπελώνα με δικά του έξοδα υπό τους εκεί αναγραφόμενους όρους και προΰποθέσεις. Η διανομή του ακινήτου θα γίνη μετά τρία έτη (1 Ιανουαρίου 1841) εξ ημισείας μεταξύ της Μονής και του εμφυτευτή. Κατά συνέπειαν της από 26 Μαρτίου τ.έ. και υπ’ αρ. 19041/19202/19584/711017 Διαταγής της επί των Εκκλησιαστικών κτλ. Β. Γραμματείας της Επικρατείας εκδοθείσης δυνάμει του από 21 Μαρτίου/ 2 Απριλίου τ.έ. και υπ’ αρ. 1029 υψηλού Β. Διατάγματος παραχωρείται εις τον κύριον Παναγιώτην Κατζηκόπουλον εκ του δήμου Σελλινούντος της Διοικήσεως Κυνουρίας η εν τη περιφερεία της υπό Διοικήσεως ταύτης γη της κατά την Κυνουρίαν διατηρουμένης Ιεράς Μονής της Παναγίας της Έλωνης κειμένης κατά την θέσιν Μάνδρα του χωρίου Βλαχιώτου και καταγεγραμμένης εις τον Κώδηκα της ειρημένης Μονής υπ’ αρ. 16 συνισταμένη εκ δεκατεσσάρων

159-192 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:41 μμ Page 192

192

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

βασιλικών στρεμμάτων και συνορεύουσα προς Άρκτον με τον παπά Σαμπάνην, προς Μεσημβρίαν δε με τον δρόμον, προς Ανατολάς με βάλτον, και προς Δύσιν με εθνικήν, εις εμφύτευσιν επί έτη τρία με τας εξής συμφωνίας: Α΄. Ο ειρημένος Κατζηκόπουλος θέλει ενεργήση παρευθείς την εμφύτευσιν της παραχωρουμένης εις αυτόν γης εξ αμπελώνος. Β΄. Η εμφυτευθηισομένη αύτη γη θέλει μερισθή την 1 Ιανουαρίου του 1841 εις δύο ίσα μέρη εκ των οποίων το μεν θέλει λάβη κατ’ εκλογήν η μονή, το δε έτερον ο εμφυτευτής. Γ΄. Ο εμφυτευτής θέλει φροντίζει εις την πλήρη καλλιέργειαν του αμπελώνος και εις την διατήρησιν αυτού εν καλή καταστάσει μέχρι του χρόνου της διανομής αυτού ώστε εις τον καιρό της διανομής να ήναι εις καλήν κατάστασιν. Δ΄. Τα έξοδα της εμφυτεύσεως και καλλιεργείας εννοούνται εις βάρος του εμφυτευτού μέχρι της διανομής αυτού, ώστε εις τον καιρόν της διανομής να ήναι εις καλήν κατάστασιν χωρίς να ενέχεται η Μονή εις παραμικρόν έξοδον. Εντεύθεν επί το τέλος της ορισθείσης προθεσμίας των τριών ετών ήτοι κατά την 1 Ιανουαρίου 1841 η μεν Ιερά Μονή θέλει λαμβάνει κατά την ανωτέρω συμφωνίαν το ήμισυ μέρος του κτήματος κατ’ εκλογήν, ο δε εμφυτευτής θέλει απολαμβάνει το έτερον ήμισυ μέρος, ότε και θέλει λογίζεται τελεία αυτού και των απογόνων και κληρονόμων του, ή και παντός άλλου, εις τον οποίον αυτός ή οι νόμιμοι κληρονόμοι του θελήσουν να το παραχωρήσουν κατά το περί τούτου τακτικώς εν τω καιρώ της διανομής του κτήματος εκδοθησόμενον έγγραφον. Εις ένδειξιν τούτων απάντων εξεδόθη το παρόν επίσημον έγγραφον εμφυτεύσεως υπογεγραμμένον παρά του Διοικητού Επιδαύρου Λιμηράς και του Συμβουλίου της Μονής της Παναγίας Έλωνης εσφραγισμένον με της σφραγίδος (sic) αυτών και επικυρωμένoν υπό της (των) Εκκλησιαστικών κτλ. Β. Γραμματείας της Επικρατείας. Εν Επιδαύρω Λιμηρά τη 3 Ιουνίου 1838: (Τ.Σ.) Ο Υποδιοικητής (Τ.Σ.) Ο Ηγούμενος Θεοδώρητος Τζάκας Ι. Κριτοβουλίδης Το Συμβούλιον της Ιεράς Μονής Ιωακείμ ιερομόναχος Σακελλαρίου Γερμανός ιερομόναχος Αθανασάκης

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 193

193

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

Γιάννης Αθ. Χείλαρης Δ. Σ. Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Αμερικής

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή. α. Ελληνικές ορθόδοξες εκκλησίες - ενορίες στην Αμερική β. ΑΧΕΠΑ γ. ΣΑΕ δ. Ελληνο- Αμερικανικό Ινστιτούτο ε. Τοπικές Οργανώσεις (Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής) ζ. Μέσα ενημέρωσης 2. Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής (Παναρκαδικό Νοσοκομείο Τρίπολης) 3. Τύπος και Ραδιοτηλεόραση 4. Η ίδρυση μιας τυπικής Κοινότητας στην Αμερική (Η Ενορία του Αγίου Δημήτριου στο Elmhurst Illinois) 4. α. Οργανώσεις της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου – Elmhurst, Illinois 5. Τσάκωνες που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση Εκκλησιών 5. α. Ιωάννης Κόκκορης 5. β. Σύλλογος Κοσμιτών οι Άγιοι Ανάργυροι και η εκκλησία Άγιος Κωνσταντίνος 6. Επίλογος

1. Εισαγωγή Οι προσφορές των Τσακώνων της Διασποράς τόσο στις ιδιαίτερες πατρίδες τους όσο και στην κοινωνία που ζουν, είναι μεγάλες και σημαντικές. Πρόσφατα, η Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής ανέθεσε στον κύριο Πέτρο Σαραντάκη που διαμένει στην Τρίπολη, την έκδοση βιβλίου με την

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 194

194

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

περιγραφή της προσφοράς των Αρκάδων της Αμερικής, (φυσικά πρόσωπα ή σύλλογοι), στην γενέτειρα των η στον τόπο καταγωγής των. Έτσι πολύ σύντομα (μέσα σε ένα περίπου χρόνο) θα εκδοθεί βιβλίο με λεπτομερή περιγραφή των έργων που έχουν γίνει από τους Αρκάδες της διασποράς. Φυσικά οι σύλλογοι και μεμονωμένοι πολίτες των Τσακώνων και της Νότιας Κυνουρίας θα καταγραφούν στο βιβλίο αυτό. Η σημερινή ομιλία μου θα επικεντρωθεί στην προσφορά των Τσακώνων στους Ελληνικούς Οργανισμούς της Αμερικής και της Ελληνικής Παροικίας γενικά. Υπάρχουν οι εξής έξι (6) μεγάλες και σημαντικές Οργανώσεις στην Αμερική που έχουν εθνική αποστολή και εκτελούν σπουδαίο Ελληνικό έργο και είναι, α. Ελληνικές ορθόδοξες εκκλησίες και ενορίες της Αρχιεπισκοπής Αμερικής β. ΑΧΕΠΑ γ. ΣΑΕ (Συμβούλιο Αποδήμου Ελληνισμού) δ. Ελληνο- Αμερικανικό Ινστιτούτο ε. Τοπικές Οργανώσεις (Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής κ.λ.π) ζ. Μέσα ενημέρωσης Πολύ σύντομα θα αναφερθώ σε μερικές από αυτές.

2. Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής (Παναρκαδικό Νοσοκομείο Τρίπολης) ΠΑΝΑΡΚΑΔΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΡΙΠΟΛΗΣ Το 1941 η Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής ίδρυσε το ειδικό Φιλανθρωπικό Ταμείο για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή ενός νοσοκομείου στην Τρίπολη για την ενίσχυση των θυμάτων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1945 διάφοροι εξέχοντες Αρκάδες της Αμερικής με πρωταγωνιστή τον κ. Χελλς βοήθησαν να ληφθεί έγκριση από τις Πρόεδρος Harry S. Truman για να σταλεί ένα πλοίο με είδη εξοπλισμού για το νέο Παναρκαδικό Νοσοκομείο στην Τρίπολη. Με την γενναιόδωρη συνεισφορά οικο-

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 195

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

195

πέδου του συλλόγου των Φιλοδένδρων Τρίπολης και με χρήματα του Παναρκαδικού Φιλανθρωπικού Ταμείου Αμερικής και της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, η κατασκευή του νοσοκομείου ξεκίνησε το 1947 και άρχισε να λειτουργεί επίσημα από το 1950. Από τότε, το Παναρκαδικό Νοσοκομείο εξακολουθεί να παρέχει σημαντική ιατρική φροντίδα και περίθαλψη σε χιλιάδες Αρκάδων και λοιπούς Πελοποννησίους.

3. Τύπος και Ραδιοτηλεόραση Από τα πρώτα σχεδόν χρόνια του ξεκινήματος της ομογένειας για μια καινούργια ζωή στη Αμερική εμφανίζεται και η ελληνική εφημερίδα. Πατέρας της ελληνοαμερικανικής δημοσιογραφίας είναι ο Κωνσταντινουπολίτης, δημοσιογράφος Κων. Φασουλαρίδης. Ο Φασουλαρίδης έβγαλε στη Βοστώνη την πρώτη ελληνική εφημερίδα το 1892 με τον τίτλο “Νέος Κόσμος”. Δεύτερη εφημερίδα είναι η “Ατλαντίς” που πρωτοβγήκε στην αρχή (1894) ως δελτίο πληροφοριών από την Ελλάδα, από τον τότε ταξιδιωτικό πράκτορα Σόλωνα Βλαστό. Μετά έγινε εβδομαδιαία και κατόπιν καθημερινή. Η εφημερίδα αυτή, συνεχίζει ως σήμερα την έκδοσή της. Κατόπιν βγήκαν, αλλά έκλεισαν η μια μετά την άλλη, πολλές, όχι μόνο στη Νέα Υόρκη, αλλά και στο Σικάγο, και στη Βοστώνη, και στον Άγιο Φραγκίσκο και στην Ουάσιγκτον, και στο Ντιτρόιτ κλπ. Υπολογίζεται ότι εκδόθηκαν από το 1894, ως σήμερα, εφημερίδες-περιοδικά, περισσότερες από 100. Αλλά όπως ήταν φυσικό μονάχα το 20% επιβίωσε. Πραγματικά σήμερα υπάρχουν λίγες αποκλειστικά ελληνόφωνες εφημερίδες και ραδιοτηλεοράσεις. Περισσότερες είναι οι δίγλωσσες εφημερίδες. Μια εξ αυτών είναι η εβδομαδιαία εφημερίδα Greek news με έδρα την Νέα Υόρκη και με συνιδιοκτήτη και δημοσιογράφο τον κ. Δημήτριο Πανάγο από την Πραγματευτή. Ο κύριος Πανάγος εργάζεται επίσης και ως φωτορεπόρτερ στην εφημερίδα Ορθόδοξος Παρατηρητής της Ελληνικής Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Αμερικής. Σήμερα, η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η μεγαλύτερη, αρτιότερη, αποτελεσματικότερη και η μόνη με λαμπρό μέλλον οργάνωση στην Αμερική διότι ακουμπά κάθε άνθρωπο οποιασδήποτε ηλικίας μέλος της ομογένειας.

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 196

196

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

4. Η ίδρυση μιας τυπικής Κοινότητας στην Αμερική (Η Ενορία του Αγίου Δημήτριου στο Elmhurst Illinois) Όπως κάθε Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στην Αμερική, ο δρόμος για την οργάνωση και οικοδόμηση της εκκλησίας και της ενορίας ήταν μακροχρόνιος και μερικές φορές όχι και τόσο σίγουρος. Τα ιδρυτικά μέλη ήθελαν να χτίσουν μια Ορθόδοξη Εκκλησία και ελληνικό σχολείο που θα εξυπηρετεί τις θρησκευτικές και πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων, καθώς και την προώθηση και τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, την Ελληνική κληρονομιά, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις μας. Η διαδικασία που άρχισε το 1966 οδήγησε τελικά στην καθαγίαση της εκκλησίας στις 27 Οκτωβρίου 1985. Ορθόδοξη Εκκλησία και έλαβε το καταστατικό της από την Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής και του νομού του Ιλλινόις στις 1 Φεβρουαρίου 1967. Υπό την επίβλεψη του πατέρα Ανδρέα Γιωργανάς και του πατέρα Παναγιώτη Μαλαμής και τις άοκνες εργασίες και προσφορές των μελών του Ενοριακού Συμβουλίου, και όλης της ενορίας έχει ολοκληρωθεί μια όμορφη εκκλησία και θεωρείται σπίτι πολλών οργανώσεων και ενοριτών. Το 2003 εγκρίθηκε το τοπικό καταστατικό της ενορίας του Αγίου Δημητρίου. Το τοπικό καταστατικό περιγράφει τους κανονισμούς λειτουργίας της τοπικής κοινότητας. Κάθε κοινότητα της Αρχιεπισκοπής της Αμερικής, πέρα από της Ειδικές και Ενιαίες Ρυθμίσεις των Ενοριών της Ελληνικής Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής της Αμερικής, πρέπει να έχει και το Τοπικό καταστατικό περιγράφοντας τους κανόνες λειτουργίας της ενορίας σύμφωνα με το τοπικές ιδιομορφίες της ενορίας.

Οργανώσεις της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου – Elmhurst, Illinois 1. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΕ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (PYTHAGORAS CHILDREN’S ACADEMY) 2. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 3. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΑΒΒΑΤΟΥ 4. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 5. ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 6. ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ 7. ΟΡΑΤΟΡΙΚΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΕΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΣΙΚΑΓΟΥ

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 197

197

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

8. ΠΑΙΔΙΑ ΙΕΡΟΥ 9. ΧΟΡΩΔΙΑ 10. ΜΕΛΕΤΗ ΒΙΒΛΟΥ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ 11. GOYA Jr. 12. GOYA Sr. 13. YAL 14. ΕΞΗ (6) ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΛΑΘΟΣΦΑΙΡΑΣ ΓΙΑ ΑΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΓΙΑ ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΗΛΙΚΙΕΣ 15. ΔΥΟ (2) ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΛΑΘΟΣΦΑΙΡΑΣ ΑΝΔΡΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 16. ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΣΙΚΑΓΟΥ 17. ΦΙΛΟΠΤΩΧΟΣ 18. ΜΗΤΕΡΕΣ ΜΕ ΜΙΚΡΑ ΠΑΙΔΙΑ 19. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΣ ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΣΕΙΣ 20. ΓΚΟΛΦ ΑΝΔΡΩΝ 21. ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΝΟΡΙΤΩΝ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 22. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΠΑΝΗΓΥΡΗΣ 23. ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΝΔΡΩΝ

5. Τσάκωνες που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση Εκκλησιών Ένας Τσάκωνας και ένας Τοπικός Σύλλογος της Τσακωνιάς έχουν πρωτοστατήσει στην ίδρυση δυο μεγάλων εκκλησιαστικών κοινοτήτων στην Αμερική. Αυτοί είναι ο Λεωνιδιώτης Γιάννης Κόκκορης και ο Σύλλογος Κοσμιτών Αμερικής στο Σικάγο.

5.α. Ιωάννης Κόκκορης Ο άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για την ίδρυση και αποκλειστική ελληνική συμμετοχή στην σπογγαλιεία στο Tarpon Σπρινγκς είναι ο Γιάννη Κόκκορης από το Λεωνίδιο. Ο Γιάννη Κόκκορης έφτασε στο Tarpon Σπρινγκς το 1896 σαν ένας αγοραστής σφουγγαριών για μια νέα επιχείρηση Λεμπέση στην Νέα Υόρκη. Ο σφουγγαράδικος στόλος της νότια Φλώριδα ανακάλυψε ένα νέο και ανέγγιχτο πεδίο εννέα χιλιάδων τετραγωνικών μιλίων σφουγγαριών ακριβώς έξω από την δυτική ακτή της Φλόριντα , κοντά στο Tarpon Springs . Το

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 198

198

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

1889, ο John King Cheyney ένας πολύ πλούσιος Αμερικανός από την Φιλαδέλφεια, ίδρυσε μια εταιρεία αλίευσης σφουγγαριών. Το 1897 ο Cheyney προσέλαβε τον Γιάννη Κόκκορη, και τον χρηματοδότησε από νωρίς στις προσπάθειές του για να καταστεί η βιομηχανία του πιο αποτελεσματική Στη δεκαετία του 1860, μια επαναστατική μέθοδος είχε χρησιμοποιηθεί στην Κάλυμνο για την αλίευση σφουγγαριών: το σκάφανδρο. Αυτό αποτελείται από μια λαστιχένια στολή από καουτσούκ, με ένα χάλκινο κολάρο, στην οποία συνδέθηκε ένα βαρύ χάλκινο κράνος. Το κράνος ήταν εξοπλισμένο με μια βαλβίδα για την παροχή αέρα, από μια αντλία εγκατεστημένη στο σκάφος. Τώρα, αντί των παλαιών μεθόδων (κατάδυση χωρίς στολή μέχρι 5 μέτρα), αλιεύουν σφουγγάρια σε μέγιστο βάθος νερού 45-50 μέτρα, και οι δύτες παραμένουν στον πυθμένα της θάλασσας περισσότερο χρόνο έτσι η αλιεία σφουγγαριών να γίνετε πολύ πιο αποδοτική. Ο Κόκκορης είχε γνώση αυτής της νέας τεχνολογίας, ενημέρωσε τον Cheyney ότι οι Έλληνες με στολές κατάδυσης βγάζουν τέσσερις και πέντε φορές περισσότερα σφουγγάρια στο ίδιο χρονικό διάστημα στην περιοχή της Μεσογείου. Ο Cheyney φρόντισε ώστε ο Κόκκορης να φέρει μια σειρά

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 199

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

199

από καταδυτικό εξοπλισμό και πλήρωμα στο Τάρπον Σπρινγκς. Το 1905 ο Γιάννης Κόκκορης εισήγαγε το πρώτο μηχανοκίνητο σκάφος σπογγαλιείας στο Τάρπον Σπρινγκς με σκάφανδρο και σε μικρό χρονικό διάστημα έφερε 500 ΄Ελληνες δύτες από την Κάλυμνο, τη Χάλκη, τη Σύμη, την Ύδρα, τις Σπέτσες, την Αίγινα και από άλλα νησιά. Το πλήρωμα του κάθε σφουγγαράδικου πλοίου πληρώνονταν επί των μετοχών μεριδίου του κέρδους. Το πλήρωμα ενός τυπικού καταδυτικού σκάφους των έξι προσώπων και μοίραζαν τυπικά όλα τα κέρδη ως εξής: ιδιοκτήτης του σκάφους, 3 έως 4 μετοχές, κάθε δύτης 4-4 ½, μηχανικός 3 έως 3 ½, πρόσωπο ασφάλειας ζωής 2-2 ½, μάγειρας 2 και ναύτης 1 ½ με 2 μετοχές. Προκειμένου να προσλάβει ένα πλήρωμα, η διανομή των μετοχών γίνονταν με την ανωτέρω διαπραγμάτευση. Εάν το ταξίδι πήγενε καλά, όλοι ήταν ευχαριστημένοι, αλλά αν ήταν άσχημο ταξίδι, ο καπετάνιος δεν είχε κέρδος για να πληρώσει το πλήρωμα. Για τους περισσότερους Έλληνες καπεταναίους, οι δυσκολίες που ανέκυψαν μετά από εβδομάδες εργασίας αλιεύοντας σφουγγάρια δεν ήταν τίποτα σε σύγκριση με ό, τι τους περίμενε όταν επέστρεφαν στο λιμάνι. Τα οικονομικά του σκάφους σφουγγαριών ήταν κάτι νέο για τους Έλληνες δύτες. Οι τοπικές τράπεζες και επιχειρηματίες χρεώνανε με υψηλά επιτόκια τους ανειδίκευτους στα οικονομικά, Έλληνες καπετάνιους. Συχνά λοιπόν οι καπεταναίοι έπρεπε να πληρώνουν υπερβολικά χρεολύσια. Μετά από ένα ταξίδι, οι καπετάνιοι υπολόγιζαν τα έξοδα, όπως τα τρόφιμα και τα καύσιμα, και μετά πλήρωνε το πλήρωμα βάση του συστήματος μετοχής με τα υπόλοιπα των κερδών. Πολλές φόρες, οι τιμές των σφουγγαριών ήσαν τόσο χαμηλές που οι ιδιοκτήτες των πλοίων δεν μπορούσαν να πληρώσουν ούτε τα χρέη τους.

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 200

200

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

Για να κρατηθούν οι τιμές των σφουγγαριών στο ύψος της αγοράς, οι Cheyney και Γιάννης Κόκκορη ίδρυσαν το 1907 το Κέντρο Δημοπρασίας Σφουγγαριών. Πενήντα (50) τοπικοί αγοραστές σφουγγαριών σχημάτισαν μια μη κερδοσκοπική εταιρία με εκατό μετοχές και αγόρασαν τον χώρο όπου γινόταν η Δημοπρασία σφουγγαριών. Αυτό παρείχε καλές εγκαταστάσεις και κλειδωμένες αποθήκες για τα αλιεύματα κάθε σκάφους, και ένα μεγάλο ανοιχτό χώρο για τις πωλήσεις. Ο χώρος της δημοπρασία διατηρήθηκε με εισφορά ένα τοις εκατό (1%) από κάθε πώληση του ιδιοκτήτη του σκάφους και ένα τοις εκατό (1%) του αγοραστή. Επιπλέον, το μισό του ένα τοις εκατό (0,5%) από ιδιοκτήτη σκάφους και αγοραστή, πήγαινε για την Ελληνική κοινότητα με σκοπό την ανέγερση και στήριξη της ελληνικής εκκλησίας. Οι αγοραστές, περνούσαν από κάδο σε κάδο, κρατώντας τις απόψεις τους για την ποιότητα και την τιμή των σφουγγαριών για τον εαυτό τους. Τέλος, ο διοργανωτής της δημοπρασίας θα σφύριζε. Κάθε αγοραστής έγραφε μια προσφορά σε ένα κομμάτι χαρτί και το παρέδιδε στον δημοπράτη, ο οποίος ανακοίνωνε στη συνέχεια την υψηλότερη προσφορά και κατέστρεφε τις υπόλοιπες προσφορές. Έτσι οι ιδιοκτήτες των σφουγγαράδικων θα είχαν την καλύτερη τιμή της αγοράς για τα σφουγγάρια τους. Σε λίγα χρόνια οι ηγέτες της Ελληνικής Κοινότητας του Τάρπον Σπρινγκς

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 201

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

201

ανακοίνωσαν αμέσως τα σχέδια τους για την κατασκευή της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας προϋπολογισμού 100.000 δολλαρίων. Σήμερα η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι μια από τις ποιο όμορφες εκκλησίες της Αμερικής και γίνετε κάθε χρόνο η λαμπρότερη και πιο γνωστή σε όλη την Αμερική γιορτή των Θεοφανείων. Η αποδοτικότητα της αλιείας σφουγγαριών στο Τάρπον Σπρινγκς και η ίδρυση του Κέντρου Δημοπρασίας Σφουγγαριών μαζί με την κατακράτηση του 0,5% από τα έσοδα της δημοπρασίας των σφουγγαριών για την ίδρυση της Ελληνικής Εκκλησίας και του Ελληνικού Σχολείου, είναι ένα μεγάλο προσωπικό επίτευγμα του Γιάννη Κόκκορη

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 202

202

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

5.β. Σύλλογος Κοσμιτών οι Άγιοι Ανάργυροι και η εκκλησία Άγιος Κωνσταντίνος Μετά την ίδρυση της Αγίας Τριάδος στο δυτικό κέντρο του Σικάγου, ο σύλλογος Κοσμιτών που ιδρύθηκε το 1903, και που τα περισσότερα μέλη του διέμεναν στην νότια ελληνική γειτονιά, αποφάσισαν να λύσουν το πρόβλημα του εκκλησιασμού τους και της μάθησης της Ελληνικής γλώσσας στα παιδία τους, με το να ιδρύσουν μια ελληνική εκκλησία και ελληνικό σχολείο στην περιοχή τους. Σε λίγο δημιουργήθηκε στα 1903 και ο σύλλογος Κοσμιτών-Βρονταμιτών. Το 1906 οι δύο σύλλογοι ενώθηκαν κάτω από το όνομα Σύλλογος Κοσμιτων οι Άγιοι Ανάργυροι και από τότε είχαν κατορθώσει να συγκεντρώσουν το ποσόν των τριών χιλιάδων δολλαρίων. Με τα χρήματα αυτά οι Κοσμίτες και μαζί με πολλά μέλη του συλλόγου των Παλαιοχωριτών που έμεναν στην ίδια περιοχή αγόρασαν ένα οικόπεδο και φιλοδοξούσαν στο μέλλον να ιδρύσουν στην γειτονιά αυτή μια Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και ελληνικό σχολείο. Το οικόπεδο αποτέλεσε τη βάση στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία που ακολούθησε και έφερε το όνομα του Αγίου Κωνσταντίνου. Το 1910 άρχισε η ανοικοδόμηση του ναού και του Ελληνικού Σχολείου «Κοραής». Σήμερα η ενορία του Αγίου Κωνσταντίνου είναι η μεγαλύτερη ενορία στο Σικάγο με το μεγαλύτερο και καλύτερο ημερήσιο ελληνικό σχολείο.

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 203

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

203

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 204

204

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

Ποτέ άλλοτε ένας σύλλογος ενός τόσο μικρού χωριού έχει κατορθώσει να προσφέρει τόσα πολλά στην Ελληνο-Αμερικανική κοινωνία. Η Ελληνική παροικία του Σικάγου πρέπει να είναι πάντα ευγνώμων στο σύλλογο των Κοσμιτών. Η μεγάλη προσφορά τους πρέπει επίσημα να αναγνωριστεί από την Μητρόπολη του Σικάγου.

6. Επίλογος Η αποστολή οποιασδήποτε Εκκλησίας - Ενορίας στην Αμερική έχει οριστεί με την πεποίθηση ότι η Ελληνική Ορθόδοξη Πίστη δεν είναι μόνο πίστη, αλλά τρόπος ζωής και ότι η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί το κύριο όχημα μέσω του οποίου το πνεύμα του Ελληνισμού και της Ελληνικής Παράδοσης θα μπορέσει να διαιωνιστεί στην Αμερικανική κοινωνία. Έτσι, η αποστολή της Εκκλησίας - Ενορίας έχει τις ακόλουθες πολυδιάστατες δραστηριότητες: 1) Η ηγεσία της Εκκλησίας - Ενορίας του αποτελείται από: α) Τους Ιερείς β) Το Ενοριακό Συμβούλιο 2) Η συνεχιζόμενη ανάπτυξη και δημιουργική δραστηριότητα της Εκκλησίας - Ενορίας εξαρτάται από την αρμονική συνεργασία των δύο αυτών ηγεσιών. 3) Η ύπαρξη ενεργών οργανισμών, με ακμάζοντα προγράμματα και δραστηριότητες, αποτελεί ένδειξη ότι η ηγεσία της Εκκλησίας - Ενορίας κάνει την απαραίτητη προσπάθεια να ικανοποιεί τις ανάγκες όλων των ηλικιών των ενοριτών. 4) Οι δημοκρατικές διαδικασίες που λειτουργούν στο περιβάλλον του Ενοριακού Συμβουλίου (και σε όλους τους οργανισμούς της κοινότητας), με ανοικτές και διαφανείς συνεδριάσεις, διασφαλίζει ότι παίρνονται οι κατάλληλες και σωστές αποφάσεις, για το καλό της Εκκλησίας - Ενορίας και των ενοριτών. 5) Όλα τα περιουσιακά στοιχεία της Εκκλησίας - Ενορίας διαχειρίζονται από το Ενοριακό Συμβούλιο. 6) Όλες τα περιουσιακά στοιχεία της Εκκλησίας - Ενορίας ανήκουν στην Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή της Αμερικής. Έχοντας προσωπική εμπειρία από την ενεργό συμμετοχή μου σε όλες τις πιο πάνω οργανώσεις (εκτός Τύπου), έχω σχηματίσει, με μεγάλο

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 205

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

205

βαθμό βεβαιότητας, την γνώμη ότι, για την διατήρηση και διαιώνιση των παραδόσεων, γλώσσας και ελληνικής συνείδησης στην Ελληνική Ομογένεια της Αμερικής, ο πιο σημαντικός και ίσως μοναδικός παράγοντας στο απώτερο μέλλον, είναι και θα είναι η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής. Σας ευχαριστώ. Ιωάννης Αθανασίου Χείλαρης.

Βιογραφικό του κ. Γιάννη A. Χείλαρη Ο κ. Γιάννης Χείλαρης έχει πάνω από 40 χρόνια εμπειρία ως αεροναυπηγός μηχανολόγος στον τομέα της μεταποιητικής βιομηχανίας και ως ερευνητής αεροναυπηγός στο Πανεπιστημιακό Κέντρο Ερευνών IITRI. Επίσης ως Διευθυντής τμήματος Ερευνών και Γενικός Διευθυντής Μηχανολογικού τμήματος βιομηχανίας. Έχει εργαστεί πολλά χρόνια για το IIT Research Institute μελετώντας στρατιωτικές εφαρμογές της τεχνολογίας υψηλής πίεσης νερού ως σύστημα κοπής υλικών όπως είναι γρανιτών, σκυρόδεμα και σιδήρου με υψηλή πίεση νερού. Επίσης έχει εργαστεί ως κύριος ερευνητής σε ένα σημαντικό αριθμό έργων για τη NASA και το Υπουργείο Άμυνας και Υπουργείο Μεταφορών των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Από το 1989 ο κ. Χείλαρης είναι ο ιδρυτής, ιδιοκτήτης και πρόεδρος της εταιρίας Ergoseal. Η εταιρεία αυτή σχεδιάζει, και κατασκευάζει μηχανικά στεγανωτικά συστήματα αντλιών για ένα ευρύ πελατολόγιο που περιλαμβάνει πολλές εταιρίες Fortune 500 στις ΗΠΑ και στην παγκόσμια αγορά κατασκευαστών αντλιών, αεροσυμπιεστών και αντλιών κενού που χρησιμοποιούνται σε αεροσκάφη, βιομηχανικές εφαρμογές, στρατιωτικό εξοπλισμό και ναυτικές και θαλάσσιες εφαρμογές. Μελέτες και Εργασίες σε ειδικά προγράμματα Στο Βιομηχανικής Έρευνας και Ανάπτυξης, ο κ. Χείλαρης ήταν ο κύριος ερευνητής σε έργο που στόχος ήταν η αξιολόγηση των τριβολογικών ιδιοτήτων μεγάλου αριθμού υλικών που χρησιμοποιούνται στα μηχανικά στεγανοποιητικά συστήματα. Στο IIT Research Institute, ο κ. Χείλαρης ήταν η αιχμή του δόρατος για ένα έργο που αποσκοπούσε στην χρήση υψηλής πίεσης νερού για την κοπή

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 206

206

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘ. ΧΕΙΛΑΡΗΣ

όλων των υλικών σε περιβάλλον κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Έρευνα της Ηνωμένες Πολιτείες Υπουργείο Άμυνας. Σε μια άλλη μελέτη για το Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών και το Υπουργείο Μεταφορών, κ. Χείλαρης Μελέτη και εφαρμογή της υψηλής πίεσης νερού για κοπή σκυροδέματος σε οδικές γέφυρες. Περαιτέρω, ενώ στο IIT Research Institute, ο κ. Χείλαρης μελέτησε και κατασκεύασε μια υψηλής πυκνότητας υδραυλική μονάδα τροφοδοσίας, για ενεργό μοντέλο αεροσκάφους F16 σε σήραγγα αέρος για μετρήσεις αεροδυναμικής. Έρευνα για την NASA στο Langley Research Center. Πανεπιστήμιο του Illinois - μελέτη και μέτρηση του ιξώδους του αίματος των παιδιών με δρεπανοκυτταρική αναιμία. Ο στόχος του έργου ήταν να κατανοήσουν την αντίσταση ροής του αίματος στις μικρές φλέβες του αμφιβληστροειδούς των ματιών. Διατριβή Μάστερ που εκτελούνται στο Πανεπιστήμιο του Illinois Medical School. IIT Research Institute - Σχεδιασμός και κατασκευή μιας μηχανής δοκιμής για να μελετήσει τη δύναμη και tribological ιδιότητες των υλικών για χρήση σε τεχνητό ισχίο αντικατάσταση της άρθρωσης. Το έργο εκτελέστηκε, ενώ εργάζονται σε IITRI, για την Ορθοπεδικό Τμήμα του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου του Σικάγο. Northwestern University - Μελέτη και Επιχειρησιακός Σχεδιασμός Ανάπτυξης για Κέντρα Ελέγχου Καρδιακών Παθήσεων. Οι στόχοι της μελέτης ήταν να δημιουργήσει ένα ιδιωτικό δίκτυο από καρδιολογικά κέντρα με μια συντονισμένη προσέγγιση δομής και λειτουργίας, για την αξιολόγηση και την αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου που οδηγούν σε αιφνίδιο θάνατο. Μελέτη στη Σχολή Kellogg Graduate of Management. Ομιλίες και Δημοσιεύσεις Ο κ. Χείλαρης έχει δημοσιεύσει και παρουσιάσει μια σειρά από εργασίες σε διεθνή συνέδρια, κυρίως στον τομέα κοπής υλικών με υψηλή πίεση νερού και βιομηχανικές εφαρμογές και πρωτότυπες κατασκευές μηχανικών οργανωτικών συστημάτων. Είναι κάτοχος διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στον τομέα κοπής υλικών με υψηλή πίεση νερού και τεχνολογίας στεγανών συστημάτων αντλιών. Κοινωνικές Προσφορές Πάνω από 20 χρόνια υπηρεσίας στην Ελληνική Ορθόδοξη κοινότητα του

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 207

ΤΣΑΚΩΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

207

Αγ. Δημητρίου Elmhurst, Illinois. Ο κ. Χείλαρης έχει υπηρετήσει σε πολλές θέσεις του Ενοριακού Συμβουλίου όπως θέση Προέδρου, VP, Πρόεδρος Ελληνικών Σχολείων της κοινότητας και πρόεδρος σε πολλές κοινωνικές εκδηλώσεις. • Ιδρυτής της ημερήσιας Παιδικής Ακαδημίας «Πυθαγόρα» της Κοινότητας του Αγίου Δημητρίου. Σήμερα, η Ακαδημία είναι ένα πλήρες σχολείο και λειτουργεί για δώδεκα χρόνια με εκατό δέκα (110) μαθητές από την προσχολική μέχρι και την τετάρτη τάξη. • Μέλος της Επιτροπή Παιδείας της Μητρόπολης Σικάγου. • Ιδρυτής και οικονομικός χορηγός του αρχικού κεφαλαίου εκατό χιλιάδων δολαρίων ($100,000) του Ιδρύματος Υποτροφιών των μαθητών της ως άνω Ακαδημίας. • Αντιπρόεδρος, Γραμματέας και Ταμίας της Ανωτάτης Διοίκησης της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Αμερικής. Εκπαίδευση • Πανεπιστήμιο Northwestern – ΜΒΑ από την Σχολή Μεταπτυχιακών Kellogg School of Business, του Northwestern University Illinois, Evanston Illinois. Master of Management, Δεκέμβρης, 1988. • Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις, Chicago, Illinois. Master of Science. Ιούνης, 1975 • Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις . Bachelor of Science in Engineering (Aerospace και Fluid Dynamics). Ιούνης 1974 Το παρόν βιογραφικό του αγαπητού φίλου Γιάννη Χείλαρη συντάχτηκε από το Αρχείο Τσακωνιάς και δημοσιεύεται παρά την επιθυμία του, όχι διότι είναι εκ των χορηγών του Αρχείου μας, αλλά διότι πρόσωπα που προσέφεραν και προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες στην Πατρίδα, στην ιδιαίτερή τους πατρίδα, ακόμα και στην δεύτερη πατρίδα τους, πρέπει να προβάλλονται.

193-208 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:42 μμ Page 208

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 209

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

209

Ζωή Ν. Μάργαρη Ερευνήτρια Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

Τσακωνιά: Άυλη πολιτισμική κληρονομιά και αειφορική ανάπτυξη. Καούρ εκάνατε τον Αγιελίδη. Όρεγι τα Τσακωνία οι αθροίποι είνι ξέρουντε να τσούνι, να ζήωι τσαί να γλεγκίωι.

Καλώς ήλθατε στο Λεωνίδιο. Εδώ στην Τσακωνιά οι άνθρωποι ξέρουν να τρώνε, να ζουν και να γλεντούν1

Περίληψη Η άυλη πολιτισμική κληρονομιά αποτελεί αναντίρρητα ένα από τους κομβικούς άξονες διαμόρφωσης και διαπραγμάτευσης των ταυτοτικών μορφωμάτων όλων των εθνοπολιτισμικών ομάδων. Η πρόσφατη εφαρμογή της Σύμβασης για την Προστασία της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO που υπεγράφη το 2003 υπογραμμίζει την αναγκαιότητα σχεδιασμού και υλοποίησης δράσεων προστασίας, προβολής αλλά και αξιοποίησης των εκφάνσεών της. Έτσι, οι άυλες εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού, που συχνά ήταν στο περιθώριο έρχονται στο επίκεντρο των πολιτικών ανάπτυξης πολιτιστικής στρατηγικής. Υπό αυτό το πρίσμα, οι ζώσες παραδόσεις της Τσακωνιάς φαίνεται να αποτελούν αφενός εκφάνσεις της πλούσιας πολιτισμικής της κληρονομιάς και αφετέρου εκφράσεις του σύγχρονου πολιτισμικού γίγνεσθαι. Η παρούσα ανακοίνωση εκκινεί από τον λαϊκό πολιτισμό των Τσακώνων και φιλοδοξεί να προσεγγίσει το ζήτημα της αξιοποίησης των άυλων εκφάνσεων της πολιτισμικής τσακώνικης κληρονομιάς στο πλαίσιο του μετανεωτερικού κόσμου. Για την πραγμάτωση της παραπάνω σύλληψης θα παρουσιασθούν παραδειγματικές περιπτώσεις εκφάνσεων του τοπικού λαϊκού πολιτισμού που σε διαλογική σχέση με αντίστοιχες υπερτοπικές φαίνεται να συμβάλλουν στην ήπια αειφορική ανάπτυξη της περιοχής.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 210

210

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Κοινό τόπο αποτελεί πως οι σύγχρονες συνθήκες της μετανεωτερικότητας, που διακρίνονται για την πολυπολιτισμική παγκοσμιοποιημένη διάσταση του κόσμου, θέτουν στο κέντρο των αναζητήσεων θέματα που αφορούν την διαχείριση του πολιτισμού με διεθνή προοπτική. Η κουλτούρα ως έκφραση της σύνθετης ολότητας που διέπει τη ζωή των κοινωνικών υποκειμένων και περιλαμβάνει όλες τις συνήθειες και δεξιότητες που απαιτούνται για την συλλογική κοινωνική διαβίωση (Tylor 1871:1) 2 τίθεται εκ νέου στο προσκήνιο. Η πολυπλοκότητά της απηχεί την πολλαπλότητα των πολιτισμών που αντανακλούν την μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα κάθε micro και macro κοινωνικής ομάδας3 και θέτει νέους όρους για την επιστημονική προσέγγιση αλλά και την κοινωνική διαχείρισή της. Σε αυτό το πλαίσιο, διεθνείς Συμβάσεις επιχειρούν να καθορίσουν κοινά αποδεκτές πρακτικές για την προβολή και την προστασία του πολιτισμού της ανθρωπότητας. Σε εξέλιξη των παλαιότερων Συμβάσεων που επικεντρώνονταν στα υλικά (κινητά και ακίνητα) πολιτιστικά αγαθά, όπως η γνωστή Σύμβαση του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό [United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)] «Δια την προστασίαν των πολιτιστικών αγαθών» του 19544 που αποτελεί και την πρώτη μεταπολεμική προσπάθεια προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας (Κόνσολα 1995:215), οι σύγχρονες επικεντρώνονται στην προστασία των άυλων εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού6 και στην κατοχύρωση της πολιτισμικής πολυμορφίας7. Τα εν λόγω διεθνή κανονιστικά κείμενα υπογραμμίζουν την σπουδαιότητα των πολιτισμικών εκφάνσεων της ανθρωπότητας καθορίζοντας τις διακρατικές σχέσεις έτσι ώστε να διασφαλίζονται όλες οι μορφές πολιτισμικών αγαθών στη διαχρονία τους. Έτσι διαμορφώνεται ένα νεοφανές μοντέλο αλληλεξάρτησης και αλληλοσυσχετισμών που επιδρά καταλυτικά στην κατανόηση αλλά και την επιβίωση στον ανθρώπινα διαμορφωμένο και αενάως (ανα)μορφούμενο κόσμο (Arendt, 1986 [1958]:22)8 που προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην αντίληψη αλλά και την διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς9. Έτσι, στη μετανεωτερική εποχή της παγκοσμιοποίησης που ζούμε τίθενται νέα δεδομένα τόσο στον τομέα της πολυπολιτισμικότητας (Abbott & Polk 1993, Abdallah-Pretceille & Porcher 1996, Ackermann 1997, Αλέξιου 1998, Appiah 1997, Auerbach 1994, Castles 1990, Césaire & Réno 1995, Clark, Forbes & Francis 1993, Cornwell & Stoddard 2001, Eddy 1996, Goldberg

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 211

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

211

1994, Gordon & Newfield 1996, Gutmann 1997, Κατσούλης 1999, Modood & Werbner 1997, Παπαγεωργίου 1997, Πετρονώτη 2001, Savard & Vigezzi, 1999, La Belle & Ward, 1996, Λαφαζάνη Δ. 1997, Lee 199210) όσο και στον τομέα της διαχείρισής της (Elashmawi & Harris, 1993, Harrison 1994)11. Σε αυτό το πλαίσιο προστασίας, προβολής και προώθησης της πολιτισμικής κληρονομιάς, στην υπό μελέτη περίπτωση της Τσακωνιάς εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν πολλαπλές δράσεις που πραγματοποιούνται σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, φορέων και ιδιωτών με στόχο την ανάδειξη στοιχείων του λαϊκού –άυλου και υλικού- πολιτισμού της (εικ. 1-13). Μολονότι όπως προκύπτει από τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας δεν έχει υπάρξει μέχρι στιγμής συστηματική κεντρική κρατική οικονομική υποστήριξη οι προσπάθειες των τοπικών κοινοτήτων φαίνεται να αντισταθμίζουν την έλλειψη αντίστοιχων κονδυλίων του τακτικού προϋπολογισμού. Έτσι, μολονότι η διαχρονική αξία των πολιτισμικών αγαθών έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως (Βουδούρη 1992:19, Βουδούρη & Στρατή Α. 1999:2212) και παρότι η προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς έχει κινητοποιήσει δυνάμεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο (Μυλωνόπουλος 2006:56113), αναντικατάστατη αποδεικνύεται η ενεργή συμμετοχή των μελών των τσακώνικων κοινοτήτων που εκκινεί από την συναισθηματική πλήρωση που αυτές τους παρέχουν. Στην περίπτωση της Τσακωνιάς, όπως εντοπίζουν οι ίδιοι οι κάτοικοι, «η αγάπη για τον τόπο, για τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα» πυροδοτεί όλες τις προσπάθειες διαφύλαξής τους, ενώ παράλληλα αποτελεί εφαλτήριο για τον σχεδιασμό αλλά και την υλοποίηση όλων των δράσεων μεταβίβασής τους στις επόμενες γενιές. Τοιουτοτρόπως, ο λαϊκός πολιτισμός της περιοχής φαίνεται να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των τσακώνων, οι οποίοι ισορροπώντας ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον (Λάββας 1993:13-14, 1997:15814), θα λέγαμε πως έχουν αντιληφθεί τη σημασία της προστασίας αλλά και της ανάδειξης της πολιτισμικής κληρονομιάς τους. Αξιοποιώντας τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα (Prott & Ο Keefe 1997)15, οι τσάκωνες καταγράφουν, αλλά παράλληλα προωθούν και προβάλλουν τον λαϊκό τους πολιτισμό. Τα άυλα πολιτισμικά αγαθά, ως σύνθετες εκφάνσεις του παραδοσιακού και του λαϊκού πολιτισμού που συνιστούν στοιχεία της πολιτισμικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας (Βουδούρη & Στρατή 1999: ΧΧ-ΧΧΙΙ, Καρύμπαλη – Τσίπτιου Βασιλακάκης & Παπαγεωργίου 2006:7, Λάββας 1993: 13-14.16) αναδεικνύονται σε ζώντα πολιτισμικά μνημεία. Τοιουτοτρόπως φαίνεται πως εξαίρεται, όπως ακριβώς συμβαίνει και για τα υλικά μνημεία (Λάββας

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 212

212

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

2010: 96-9917), η συμβολική διάσταση, το περιεχόμενο, το μήνυμα αλλά και η επίνοια του φορέα του που μεταφέρεται μέσω του τεχνουργήματος στις επόμενες γενιές. Υπό αυτό το πρίσμα ο Δήμος Νότιας Κυνουρίας σε συνεργασία και με την Επιστημονική Επιμέλεια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) της Ακαδημίας Αθηνών ξεκίνησε την προσπάθεια εντοπισμού, καταγραφής, τεκμηρίωσης στοιχείων της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς της ευρύτερης περιοχής με διττό σκοπούμενο. Πρωταρχικός στόχος η ένταξή τους στο Εθνικό Ευρετήριο Εκφάνσεων της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς του Ελληνισμού του Κ.Ε.Ε.Λ., που επιμελείται η γράφουσα, αλλά και η επιστημονική υποστήριξη των προσπαθειών του Δήμου για ένταξη των εν λόγω εκφάνσεων στον Εθνικό Κατάλογο αρχικά αλλά και στους Διεθνείς Καταλόγους της UNESCO. Παράλληλα όμως, κύρια πρόθεση του Δήμου αλλά και του Κέντρου είναι η ανάδειξη των πρακτικών που θα μπορούσαν να εφαρμοσθούν προκειμένου η άυλη πολιτισμική κληρονομιά της περιοχής να αποτελέσει μοχλό αειροφικής ανάπτυξης. Για το λόγο αυτό σχεδιάσθηκε και υλοποιήθηκε με την ηθική και υλική συμπαράσταση του Δήμου Νοτίας Κυνουρίας ερευνητική αποστολή της γράφουσας στην περιοχή τον Ιούλιο του 2013 προκειμένου να συλλεχθεί το απαραίτητο εθνογραφικό υλικό. Σύμφωνα με της πηγές και τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας ο Δήμος Νότιας Κυνουρίας που εδράζεται στην ομώνυμη περιοχή της Τσακωνιάς και περιλαμβάνει τις Δημοτικές Ενότητες Λεωνιδίου, Τυρού και Κοσμά αποτελεί ένα ζωντανό θύλακα της ιδιαίτερης πολιτισμικής φυσιογνωμίας των Τσακώνων. Η Τσακωνιά που όπως σημειώνει ο Χούπης περιλαμβάνει το Λεωνίδιο, τα Μέλανα, τα Σαπουναίικα, τον Τυρό, τον Άγιο Ανδρέα, την Πραματευτή, την Καστάνιτσα, την Σίταινα, την Παλαιοχώρα, τον Πραστό, τη Φούσκα και τη Βασκίνα (Χούπης, 2006:11511618) διακρίνεται για τις, ζώσες εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού της με κορυφαίο το τοπικό διαλεκτικό ιδίωμα. Η Τσακωνική έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών. Σύμφωνα με αυτές πρόκειται για διάλεκτο που προέρχεται από την αρχαία ελληνική δίχως την μεσολάβηση της κοινής19. Αξιοσημείωτο είναι πως η Τσακωνική μολονότι θεωρείται πως βρίσκεται στη διαδικασία του γλωσσικού θανάτου εντοπίζεται ακόμα και σήμερα σε όλη σχεδόν την Τσακωνιά, κυρίως χρησιμοποιούμενη από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Αξιομνημόνευτο είναι πως μέχρι το 1997 η διάλεκτος, ως επιπλέον μάθημα -εκτός του αναλυτικού προγράμματος- διδάσκονταν από Τσάκωνες εκπαιδευτικούς στο Γυμνάσιο

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 213

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

213

Τυρού γεγονός που συνέβαλε στην διατήρησή της. Επιπροσθέτως στο Δημοτικό σχολείο Λεωνιδίου, η διδασκαλία της Τσακωνικής έχει ενταχθεί στην εκπαιδευτική πράξη ενώ με την καθοδήγηση του δασκάλου Παναγιώτη Τσαγκούρη και με την συμμετοχή των μαθητών στον ιστοχώρο του σχολείου διαμορφώθηκε ειδική ιστοσελίδα αφιερωμένη στη διάλεκτο. Τέλος, στο Γυμνάσιο Τυροσαπουναίικων ο Σύλλογος Καθηγητών αποφάσισε η πρωινή προσευχή να πραγματοποιείται στα Τσακώνικα κάθε Παρασκευή. Παράλληλα, στις ενέργειες μετάδοσης της Τσακωνικής στα νεαρά μέλη των τοπικών κοινοτήτων αξιοπρόσεκτες είναι η προσπάθειες της Ελένης Μάνου-Γεωργίτση και της Θωμαής Κουνιά που εστίασαν τις δράσεις τους στην μετάδοση της διαλέκτου στα παιδιά μέσω της συγγραφής, της ερμηνείας και της δραματοποίησης παραμυθιών και θεατρικών έργων στα Τσακώνικα (εικ. 14, 15). Αξιοσημείωτες είναι και οι ενέργειες του Δήμου Νότιας Κυνουρίας καθώς και της Περιφέρειας Πελοποννήσου που στοχεύουν στην προστασία της Τσακωνικής αλλά και στην προβολή της. Προς αυτή την κατεύθυνση αξιομνημόνευτη είναι και η προσπάθεια της Ελισάβετ Λαλουδάκη και του Massimo Pizzocaro οι οποίοι στο ντοκιμαντέρ «Α Γρούσσα Νάμου» (Η γλώσσα μας) που είναι αφιερωμένο στην Τσακώνικη διάλεκτο αποτυπώνουν με ευαισθησία την σύγχρονη ειδή της. Στο ντοκιμαντέρ που είδε το φως της δημοσιότητας το 2011 πρωταγωνιστούν Τσάκωνες κάτοικοι της περιοχής αλλά και ερευνητές όπως οι Maxim Kisilier και Valentina Fedchenko από το Τμήμα Νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης που έχουν πραγματοποιήσει σχετικές γλωσσολογικές μελέτες20, οι οποίοι εκθέτουν τις απόψεις τους για το παρόν αλλά και το μέλλον της διαλέκτου. Η προβολή του ντοκιμαντέρ και η ηλεκτρονική διάδοσή του φαίνεται πως έχουν επιδράσει θετικά στην ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού, γεγονός που συμβάλει στην ενεργοποίηση φορέων και ιδιωτών για την διατήρησή της. Προς αυτή την κατεύθυνση οι τοπικές αρχές εφαρμόζουν την ενημέρωση ντόπιων και ξένων με δίγλωσσες ή/και τρίγλωσσες πινακίδες και επιγραφές συμπεριλαμβάνοντας και την Τσακωνική σε αυτές (εικ. 16-18). Εκκινώντας από τα παραπάνω δεδομένα και σύμφωνα με τις προδιαγραφές της Σύμβασης για την Προστασία της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO που προαναφέρθηκε καθίσταται σαφές πως η Τσακωνική όχι μόνο θα μπορούσε αλλά θα έπρεπε να αποτελέσει άμεσα αντικείμενο προστασίας ως παγκόσμιος γλωσσικός θησαυρός. Για την πραγμάτωση της συγκεκριμένης πρότασης θα πρέπει αρχικά

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 214

214

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

να δρομολογηθούν οι ενέργειες ένταξης της Τσακωνικής στον Εθνικό Κατάλογο Στοιχείων της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς και κατόπιν αυτού οι δράσεις για την σύνταξη και υποβολή του σχετικού φακέλου υποψηφιότητας ένταξής της στον κατάλογο με τις ζώσες πολιτισμικές εκφάνσεις που χρίζουν άμεσης προστασίας της UNESCO. Επιπροσθέτως, δεδομένης της συνεργασίας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και του Δήμου Νότιας Κυνουρίας οφείλουμε να υπογραμμίσουμε πως σύμφωνα με τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας η Τσακωνική δεν αποτελεί μοναδική έκφανση της ιδιαίτερης ενθνοπολιτισμικής φυσιογνωμίας της συγκεκριμένης ανθρωπογεωγραφικής ενότητας που θα πρέπει να μας απασχολήσει με διεθνή προοπτική. Σύμφωνα με το Ευρετήριο Άυλων Εκφάνσεων Πολιτισμικής Κληρονομιάς του Ελληνισμού21 που επιμελήθηκε η γράφουσα μία σειρά στοιχείων, άρρηκτα συνδεδεμένων με το πολυσύνθετο και πολυεπίπεδο μόρφωμα της τσακώνικης πολιτισμικής ταυτότητας, θα μπορούσαν ως ζώσες εκφάνσεις της πολιτισμικής κληρονομιάς των Τσακώνων να συνθέσουν ένα καινοφανές πλαίσιο προστασίας και αξιοποίησης του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής. Ενδεικτικά θα θέλαμε να σημειώσουμε πως αξιοποιώντας τις υπάρχουσες δομές αλλά και δράσεις του Δήμου Νοτίας Κυνουρίας εντοπίσαμε πως το τοπικό πλάνο αξιοποίησης διαρθρώνεται σε δύο σπονδυλωτούς άξονες που λειτουργούν ως πεδία διαμόρφωσης αναπτυξιακών στρατηγικών. Έτσι, με έμφαση αφενός στα πολιτισμικά αγαθά και αφετέρου στις πολιτισμικές δραστηριότητες της Τσακώνικης πολιτισμικής κληρονομιάς εντοπίσαμε πως η τοπική κοινότητα προάγει την (επαν)αξιοποίηση και (επανα)κεφαλαιοποίηση της λαϊκής της παράδοσης ως ένα είδος άυλου κοινωνικού κεφαλαίου που ωφελεί τη μελλοντική παραγωγή (Παχάκη κ.α. 2000: 3622). Τοιουτοτρόπως η σύγχρονη πολιτισμική δραστηριότητα που εκκινεί από την τοπική πολιτισμική κληρονομιά φαίνεται να συμβάλει στην ανάπτυξη του κύρους της και να συντελεί στη συνακόλουθη έλξη υπερτοπικών αναπτυξιακών παραγόντων. Παραδειγματικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την υφαντική παράδοση (εικ. 19-21). της Τσακωνιάς, την αγγειοπλαστική (εικ. 22-23) αλλά και την ξυλοτεχνική που αν και περιορισμένες σε έκταση επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Παράλληλα θα πρέπει να αναφέρουμε την τοπική αρχιτεκτονική (εικ. 24- 34)23 και τους τοπικούς τεχνίτες της πέτρας που ακόμα δραστηριοποιούνται στην περιοχή (εικ. 35)24, καθώς και τις τοπικές τεχνικές γεωργίας (εικ. 36, 37), κτηνοτροφίας και επεξεργασίας των τοπικών προϊόντων. Επι-

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 215

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

215

προσθέτως οφείλουμε να αναφερθούμε στις τελεστικές τέχνες, όπως η μουσική, το τραγούδι και ο χορός (εικ. 38) που αποτελούν ακόμα και σήμερα σημαντικές εκφάνσεις της ζώσας πολιτισμικής κληρονομιάς της τοπικής κοινότητας. Συμπληρωματικά, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε πως τα εθιμικά εορταστικά δρώμενα καθώς και οι εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας και της λατρευτικής παράδοσης που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την τσακώνικη πολιτισμική κληρονομιά αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικές εκδηλώσεις της ζώσας παράδοσης των κατοίκων της περιοχής. Το σύνολο των προαναφερθέντων πολιτισμικών δεδομένων που εν πολλοίς αξιοποιούνται ποικιλοτρόπως από την τοπική κοινότητα την καθιστούν γνωστή σε υπερτοπικό επίπεδο. Παρά ταύτα, με εξαίρεση την καλλιέργεια και την επεξεργασία της τοπικής τσακώνικης μελιτζάνας που ως προϊόν ονομασίας προέλευσης έχει ταυτιστεί με την Τσακωνιά και τους κατοίκους της, και την Τσακωνική διάλεκτο που έχει αποτελέσει αντικείμενο εθνογλωσσολογικών μελετών οι οποίες σημειώνουν την εθνοπολιτισμική ειδή της η συντριπτική πλειοψηφία των υπολοίπων δεν φαίνεται να έχει ταυτιστεί σε ευρεία κλίμακα με την ιδιαίτερη ανθρωπογεωγραφική ενότητα της Τσακωνιάς. Παραδειγματικά θα θέλαμε να αναφέρουμε την λατρευτική παράδοση της Παναγίας της Έλωνας - Δέσποινα α Έωνα, όπως είναι γνωστή στα Τσακώνικα. Υπερτοπικά, η Μονή και η πολυτάραχη ιστορία της25 είναι σχετικά γνωστές μιας και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Αρκαδίας (εικ. 39-46) . Παρά ταύτα η σημασία της Μονής και της λατρείας της Παναγίας για την τοπική κοινότητα δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά. Οι λατρευτικές πρακτικές, η θαυματολογία και οι τοπικές παραδόσεις που συνδέονται με την Παναγία και τη Μονή άλλοτε αναδεικνύουν και άλλοτε υπογραμμίζουν την σημασία της για την συγκρότηση της Τσακώνικης τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη σχετικά κλοπή της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας που συγκλόνισε το 2006 τους κατοίκους της Κυνουρίας. Η εύρεσή της 38 μόλις ημέρες μετά την κλοπή και η επιστροφή της στη Μονή συντέλεσε στην αναζωπύρωση του θρησκευτικού αισθήματος τους. Η «δική τους Παναγία» όπως λένε, επέστρεψε και πάλι για να προστατεύσει τους ανθρώπους της. Η Μονή, πόλος έλξης χιλιάδων επισκεπτών που επιθυμούν να προσκυνήσουν τη χάρη της Παναγίας, αποτελεί σήμερα σημαντικό θρησκευτικό προορισμό. Δυστυχώς όμως στο πλαίσιο των προσκυνηματικών περιηγήσεων δεν φαίνεται να αναπτύσσεται αλληλοδραστική σχέση μεταξύ ντόπιων

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 216

216

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

και ξένων με αποτέλεσμα η λατρευτική παράδοση της Κυνουρίας να μην κοινωνείται στους πιστούς που επισκέπτονται τη Μονή. Αντίστοιχα, οι εθιμικές εκδηλώσεις του εαρινού κύκλου όπως τα εορταστικά δρώμενα του Πάσχα, με κορυφαία αυτά των αναστάσιμων αερόστατων του Λεωνιδίου, μολονότι είναι γνωστά και αποτελούν σημαντικό τουριστικό προορισμό που προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών στην ευρύτερη περιοχή, δεν φαίνεται να μεταλαμπαδεύει στους «ξένους» την ιδιαίτερη Τσακώνικη πολιτισμική ιδιαιτερότητα. Παρά τις πολλαπλές προσπάθειες της τοπικής κοινότητας του Λεωνιδίου, που έμπρακτα εκφράζεται μέσα από τις δράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης οι οποίες επικεντρώνονται συνδυαστικά αφενός στην υποστήριξη αλλά και την προβολή των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων της κοινότητας και αφετέρου στην ανάπτυξη του απαραίτητου δικτύου πολιτισμικής επικοινωνίας ντόπιων και ξένων, σπάνια οι επισκεπτόμενοι αντιλαμβάνονται το μεγαλείο της Τσακώνικης πολιτισμικής ιδιαιτερότητας. Τα εθιμικά πασχαλινά δρώμενα του Λεωνιδίου, απηχούν την δυναμική της τοπικής κοινότητας η οποία όπως προκύπτει από τα ευρήματα της έρευνας κατόρθωσε αρχικά να υιοθετήσει και κατόπιν να προσαρμόσει στις ιδιαιτερότητες της τσακώνικης κωμόπολης, την πολιτισμική πρακτική των αερόστατων. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση όπως αποτυπώνεται στις πηγές αλλά και τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων «τα αερόστατα» είναι ένα «ασιατικό έθιμο» που ναυτικοί από το «Λενίδι», βίωσαν από κοντά στα μακρινά ταξίδια τους και εντυπωσιασμένοι το έφεραν στην πατρίδα τους. Οι μεγαλύτεροι θυμούνται πως το έθιμο ξεκίνησε πριν ένα περίπου αιώνα, παρά ταύτα σήμερα φαίνεται πως είναι απόλυτα ταυτισμένο με την τοπική κοινωνία, με τους νέους να πρωτοστατούν στην προετοιμασία αλλά και την επιτέλεσή του. Ωστόσο, τόσο η τεχνική κατασκευής όσο και η διαδικασία ανάμματος της κολλημάρας και του πετάγματος του αερόστατου φαίνεται αφενός να συνενώνει όλες τις γενιές και αφετέρου να ελκύει τους «ξένους επισκέπτες» σε ένα πολιτισμικό αλληλοδραστικό διάλογο. Παρότι οι πηγές αλλά και μαρτυρίες των μελών της κοινότητας υπογραμμίζουν την μοναδικότητα του εθίμου οφείλουμε να επισημάνουμε πως αερόστατα κατασκευάζονται και πετούν στον ουρανό και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Χαρακτηριστικά είναι αερόστατα της Αποκριάς στην Καλαμάτα που μολονότι διαφοροποιούνται σε επίπεδο τεχνικών και επιτελεστικών χαρακτηριστικών ενέχουν τον ίδιο φωτολατρικό πυρήνα. Οι εθιμικές πολιτισμικές πρακτικές των αερόστατων, που στην περίπτωση του Λεω-

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 217

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

217

νιδίου συνυπάρχουν με το τελετουργικό κάψιμο του «αφανού του Ιούδα», υπογραμμίζουν τον διαβατήριο χαρακτήρα των προειρημένων εθιμικών δρωμένων που γίνονται «για το καλό». Οι ομοιότητες στις προαναφερθείσες μαγικοθρησκευτικές φωτολατρικές τελετουργίες που αποβλέπουν στην κάθαρση, την εξύψωση και εν τέλει στην ομαλή μετάβαση της κοινότητας στην εαρινή περίοδο θέτουν νέα ερωτήματα ως προς την ιστορική και λαογραφική προσέγγιση του εθίμου των αερόστατων στο Λενίδι που δυστυχώς ξεπερνούν τα όρια της παρούσας μελέτης. Αξιοσημείωτο είναι πάντως πως οι επισκέπτες της Κυνουρίας βιώνουν την περίοδο της Αποκριάς την μοναδικότητα των τοπικών εθίμων ταυτίζοντας τα αερόστατα με το Λεωνίδιο. Σε αυτό συντελούν οι δράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης που τις τελευταίες δεκαετίες στο πλαίσιο των πολιτιστικών εκδηλώσεων που διοργανώνει έχει αναπτύξει στρατηγικές ανάδειξης της τοπικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Έτσι, τα εθιμικά πασχαλινά δρώμενα πλαισιώνονται από παράλληλες εορταστικές εκδηλώσεις. Την Κυριακή του Πάσχα στον κήπο του Δημαρχείου διοργανώνεται κατά τα τοπικά παραδοσιακά πρότυπα πασχαλινό γλέντι στο οποίο μετέχουν ντόπιοι και ξένοι. Η φιλοξενία και τα τοπικά έθιμα της Λαμπρής, όπως αυτά αναμορφωμένα επιτελούνται υπό την αιγίδα της τοπικής Δημοτικής Αρχής, ως νέα έθιμα ενδυναμώνουν την αναπτυξιακή δυναμική της ευρύτερης περιοχής. Παράλληλα όμως αναδεικνύουν την ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία της. Η πραγματοποίηση της Λειτουργίας της Αγάπης την Κυριακή του Πάσχα, στην Τσακωνική, η ερμηνεία του τοπικού μουσικοχορευτικού ρεπερτορίου με τον Τσακώνικο χορό να έχει εξέχουσα θέση, η παρουσίαση τοπικών παραδοσιακών φορεσιών, τεχνουργημάτων, προϊόντων και εδεσμάτων κοινωνεί μέσα από την γλεντική σύμπραξη ντόπιων και ξένων, τους επισκέπτες στην πλούσια, ζώσα Τσακώνικη πολιτισμική παράδοση(εικ.47-51). Ανάλογη νεότερη προσπάθεια, που εκκινεί από το πολιτισμική κληρονομιά της Τσακώνικης ανθρωπογεωγραφικής ενότητας και συνενώνει με εξαιρετική ευρηματικότητα σύγχρονες πολιτισμικές εκφάνσεις πολλών και διαφορετικών εθνοπολιτισμικών ομάδων, αποτελεί το διεθνές φεστιβάλ Μελιτζάzz. To Φεστιβάλ, που έχει ολοκληρώσει ένα επιτυχή οκταετή κύκλο και πραγματοποιήθηκε το 2013 υπό την Αιγίδα του Δήμου Νότιας Κυνουρίας και σε συνεργασία με την Αναπτυξιακή Εταιρεία Πάρνωνα και την Αντιπεριφέρεια Αρκαδίας της Περιφέρειας Πελοποννήσου, συνταιριάζει λειτουργικά γλωσσικές, χορευτικές, μουσικές, γαστρονομικές και άλλες ενσώματες καλλιτεχνικές πολιτισμικές πρακτικές οι οποίες στο πλαίσιό του

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 218

218

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

παρουσιάζονται αλλά και συνδιαλέγονται (εικ.50-54). Το Φεστιβάλ, που θυμίζει στους παλαιότερους και γνωστοποιεί στους νεότερους την αλληλοδραστική φυσιογνωμία του λαϊκού πολιτισμού συνδυάζοντας φαινομενικά τουλάχιστον ετερόκλητα στοιχεία του, αντανακλά την πρόθεση των διοργανωτών να υπομνηματίσουν ιστορικές, να ενδυναμώσουν διαχρονικές και να συνθέσουν νέες πολιτισμικές διαδρομές με αφετηρία το Λεωνίδιο. Έτσι ο Δήμος Κυνουρίας αξιοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχουν τα σύγχρονα διεθνή χρηματοδοτούμενα προγράμματα έχει εντάξει το Φεστιβάλ στον Άξονα 4 του Προγράμματος LEADER της Ευρωπαϊκής Ένωσης που στοχεύει στην ανάπτυξη των Διακρατικών Συνεργασιών. Ως εκ τούτου το Μελιτζάzz αποτελεί σήμερα μία από τις πολλαπλές δράσεις του Προγράμματος με τίτλο «Μικρές Μεσογειακές Ιστορίες: Δράσεις Πολιτισμού, Γαστρονομίας και Τέχνης» Δήμου Νοτίας Κυνουρίας που προωθούν τον διαπολιτισμικό διάλογο και την διαμόρφωση και εφαρμογή νέων πολυεθνικών αναπτυξιακών μοντέλων. Τοιουτοτρόπως το Φεστιβάλ του 2013 υπήρξε πεδίο συνάντησης διοργανωτών, συντελεστών, προγραμματικών εταίρων, επισκεπτών και ερευνητών όπως η γράφουσα που βίωσαν από κοντά τις προσπάθειες μίας τοπικής κοινότητας να διαμορφώσει συνεργατικά τις απαραίτητες συνθήκες αξιοποίησης των τοπικών πολιτισμικών αποθεμάτων και αγαθών, με σύγχρονη, διεθνή προοπτική. Όπως συνοπτικά αποτυπώθηκε στο χαιρετισμό του Δημάρχου Νοτίας Κυνουρίας Ιωάννη Μαρνέρη (εικ. 56) κατά την εναρκτήρια εκδήλωση του Φεστιβάλ η επιτυχία του Μελιτζάzz είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την τοπική ανάπτυξη, τον πολιτισμό και την αειφορία. «(…) Βασικός στόχος του Φεστιβάλ είναι να καθιερωθεί σιγά-σιγά το Λεωνίδιο ως εναλλακτικός πολιτιστικός και γαστρονομικός προορισμός καλώντας Έλληνες και ξένους να γνωρίσουν και να ζήσουν από κοντά την αυθεντική φιλοξενία του τόπου και τα γνήσια προϊόντα της τσακώνικης γης. (…) Η πρώτη συνάντηση εργασίας του Προγράμματος “Μικρές Μεσογειακές Ιστορίες: Δράσεις πολιτισμού, γαστρονομίας και τέχνης στη Μεσόγειο” έχει σκοπό την οριστικοποίηση της συνεργασία μας. Απώτερος σκοπός μας είναι η καθιέρωση θεσμών ή εκδηλώσεων στις συμμετέχουσες περιοχές καθώς και η ουσιαστική δικτύωση των περιοχών και η ανάπτυξη συνεργασιών και ανταλλαγών και μέσω αυτών η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των περιοχών μας.»26

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 219

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

219

Κατά την επιτόπια ερευνητική αποστολή που πραγματοποίησε η γράφουσα στην Τσακωνιά τον Ιούλιο του 2013 έγινε σαφές πως το Φεστιβάλ Μελιτζάzz αποτελεί κομβικό σημείο αφενός για την (ανα)συγκρότηση και την (ανα)δήλωση της τοπικής ταυτότητας και αφετέρου για τη δημιουργία αναπτυξιακών διαπολιτισμικών δικτύων επικοινωνίας και έκφρασης. Το Φεστιβάλ που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών ως πεδίο παρουσίασης καλλιτεχνικών εκφάνσεων που εκκινούν από τον λαϊκό πολιτισμό φαίνεται πως διαμορφώνει τις απαραίτητες συνθήκες για την ήπια αειφορική αξιοποίηση του τοπικού πολιτισμικού αποθέματος θέτοντας παράλληλα τις απαραίτητες προδιαγραφές και την νεοφανή αλληλοδιαδραστική επαύξησή του. Η περίπτωση του Φεστιβάλ και του Προγράμματος με το οποίο αυτό έχει συνδεθεί θα μπορούσε, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, να αποτελέσει ένα καινοτόμο αναπτυξιακό μοντέλο που προάγει τον τοπικό πολιτισμό με διεθνή προοπτική στο οποίο ενδέχεται μελλοντικά να ενταχθούν όχι μόνο ενσώματες τεχνικές, ως εκφάνσεις του τσακώνικου λαϊκού πολιτισμού αλλά και εθιμικές εκδηλώσεις όπως τα πασχαλινά αερόστατα και λατρευτικές πρακτικές όπως της Παναγίας της Έλωνας που προαναφέρθηκαν. Υπό αυτό το πρίσμα θα θέλαμε να σημειώσουμε πως δεδομένης της υπάρχουσας εμπειρίας ιδιαίτερη έμφαση θα μπορούσε να δοθεί στην άυλη πολιτισμική κληρονομιά της Τσακωνιάς που με την απαιτούμενη επιστημονική επιμέλεια θα μπορούσε να αναδειχθεί σε θησαυρό της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και να αποτελέσει έτσι σημαντικό αναπτυξιακό άξονα. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη μας τις σύγχρονες εξελίξεις στον τομέα προστασίας, προβολής και προώθησης των άυλων στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού που παρουσιάσθηκαν συνοπτικά στην πρώτη ενότητα της παρούσας μελέτης οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την δυναμική της τοπικής κοινότητας και την θετικότατη ανάδραση που έχει σε εθνικό και διεθνές επίπεδο η πολιτιστική πολιτική που εφαρμόζει τα τελευταία χρόνια η οποία φαίνεται πως θα μπορούσε να αποτελέσει εφαλτήριο για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ευρύτερων αναπτυξιακών στρατηγικών. Συνοψίζοντας θα θέλαμε να σημειώσουμε πως σύμφωνα με τα ευρήματα της μέχρι τώρα έρευνας ο λαϊκός πολιτισμός της Τσακωνιάς έχει αποτελέσει αντικείμενο ανάπτυξης αειφορικών πολιτιστικών στρατηγικών. Η τοπική κοινότητα έχει δραστηριοποιηθεί με επιτυχία στον τομέα της αξιοποίησης εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού με στόχο την δημιουργία καινοφανών

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 220

220

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

αναπτυξιακών μοντέλων που κατόρθωσαν να ανακεφαλαιοποιήσουν την γνώση και την εμπειρία του παρελθόντος στο παρόν. Εφορμώντας από την πλούσια κουλτούρα της Τσακωνιάς η τοπική κοινότητα μέσα από τις δράσεις του Δήμου κατάφερε να αναπτύξει ένα σύγχρονο δίκτυο διαπολιτισμικού διαλόγου που προάγει την (ανα)δήλωση της επικαιροποιημένης τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας. Με στόχο την καταγραφή, την μελέτη και την αξιοποίησή της διαμόρφωσε τις απαραίτητες συνθήκες για την συγκρότηση του πλαισίου των απαραίτητων συνεργασιών που θα παρείχαν την αναγκαία ηθική και υλική υποστήριξη αλλά και την απαραίτητη επιστημονική φροντίδα. Τοιουτοτρόπως φαίνεται πως έχει θέσει τις βάσεις για την περαιτέρω αξιοποίηση του πολιτισμικού αποθέματος της περιοχής. Προς αυτή την κατεύθυνση η συνεργασία με το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας που παρέχει την επιστημονική του υποστήριξη, εστιάζει στον εντοπισμό, την καταγραφή και την μελέτη του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής με στόχο την προστασία αλλά και την ανάδειξη της πολιτισμικής κληρονομιάς σε μοχλό ήπιας αειφορικής ανάπτυξης. Τοιουτρόπως πολλά από τα στοιχεία του πλουσιότατου λαϊκού πολιτισμού της περιοχής που παραμένουν στο περιθώριο των διεθνών πολιτιστικών εξελίξεων θα μπορούσαν στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης μετανεωτερικότητας που διανύουμε να εμπλουτίσουν το πολιτισμικό κεφάλαιο της ανθρωπότητας και να συμβάλλουν στην αναγέννηση της κουλτούρας της τοπικής κοινωνία επιφέροντας θετικά πολλαπλασιαστικά αναπτυξιακά αποτελέσματα στην κοινότητα. Ζωή Μάργαρη

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 221

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

221

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Η παρούσα φράση που καλωσορίζει τους ξένους επισκέπτες του Φεστιβάλ Μελιτζάzz στο Λεωνίδιο φαίνεται να απηχεί την αυτοπροσδιοριστική διάσταση του σύνθετου πολιτισμικού ταυτοτικού μορφώματος της Τσακώνικης κοινότητας. Η συγκινητική φιλοξενία των κατοίκων, η αγάπη για τον πολιτισμό τους και η προσπάθεια μύησης των ξένων σε αυτόν υπήρξε η κινητήριος δύναμη σχεδιασμού και υλοποίησης της παρούσας μελέτης που αποτελεί μέρος ευρύτερης επιστημονικής έρευνας που πραγματοποιείται από το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών -στο οποίο έχει την τιμή να υπηρετεί η γράφουσα- σε συνεργασία με τον Δήμο Νότιας Κυνουρίας. Η έρευνα που ξεκίνησε μετά από πρόσκληση του Δημάρχου κ. Ιωάννη Μαρνέρη και αντανακλά την πρόθεση της τοπικής κοινότητας να πραγματοποιήσει όλες τις απαραίτητες δράσεις για την προβολή και την προώθηση του πλουσιότατου λαϊκού της πολιτισμού αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό επιστημονικό εγχείρημα. Αφενός διότι εστιάζει στην καταγραφή και την μελέτη της πολιτισμικής φυσιογνωμίας της περιοχής και αφετέρου διότι στοχεύει στην ανάδειξη των σύγχρονων εκφάνσεων της πολιτισμικής της κληρονομιάς σε άξονες διεθνούς πολιτισμικής αναγνώρισης. Η παρούσα μελέτη καταθέτει τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της υπό εξέλιξη έρευνας τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και την επιμέλεια της οποίας έχει αναλάβει η συγγραφέας. Πριν την παράθεση των ευρημάτων της θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον Δήμο Νότιας Κυνουρίας για την αμέριστη ηθική και υλική συμπαράσταση και ειδικά τον Δήμαρχο κ. Ιωάννη Μαρνέρη για την γόνιμη συνεργασία. Τέλος θα θέλαμε να εκφράσουμε τις θερμότατες ευχαριστίες μας στα μέλη της τοπικής κοινότητας που μας εμπιστεύτηκαν και μοιράστηκαν μαζί μας γνώσεις, αναμνήσεις και εμπειρίες. Η συνδρομή τους κατέστησε όχι μόνο εφικτή αλλά και εξαιρετικά θελκτική την πραγματοποίηση της έρευνας που όπως είναι φυσικό είναι αφιερωμένη σε αυτούς. 2

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: Tylor, E. B., The origins of Culture. Part 1 Primitive Culture: Researches Into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, London: John Murray 1871. Tylor, E. B., The origins of Culture. Part 2, Primitive Culture, London: John Murray 1871. Handwerker P., W., The origin of Cultures: How Individual Choices Make Cultures Change, California: Left Coast Press, 2009. 3

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά Boas Franz Race, Race, Language and Culture, New York: Free Press, 1966 Boas, F. (1938 [1911]), The Mind of Primitive Man, Macmillan, New York. Boas, F. (1945), Race and Democratic Society Augustin, New York. Boas, F. (1982 [1940]) Race, Language, and Culture University of Chicago Press, Chicago Kroeber, A. L. (Ed.), Franz Boas, 1858–1942. American Anthropological Association, Memoir 61, Vol. 45, Nr. 3, Part 2.. 4

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: The Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, UNESCO, Hague, 1954 και ηλεκτρονικά στη σχετική ιστοσελίδα του ιστοχώρου της UNESCO (http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/the-hagueconvention/).

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 222

222

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Κόνσολα Ν. Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, Παπαζήση, Αθήνα,1995. 6

Σύμβαση για την Προστασία της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO του 2003. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: Texte de la Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel, UNESCO, Paris, Octobre 2003 και ηλεκτρονικά στη σχετική ιστοσελίδα του ιστοχώρου της UNESCO (http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540f.pdf) 7

H Διακήρυξη για την προστασία της Πολιτισμικής Πολυμορφίας της UNESCO του 2001 οδήγησε στην Σύμβαση για την Προστασία και την Προβολή της Πολιτισμικής Πολυμορφίας του 2005. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: Déclaration Universelle de l’UNESCO sur la Diversité Culturelle, UNESCO, Paris, Novembre 2001 και ηλεκτρονικά στη σχετική ιστοσελίδα του ιστοχώρου της UNESCO (http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001271/127160m.pdf) Textes fondamentaux de la Convention pour la protection et la promotion de la diversitéé des expressions culturelles, UNESCO, Paris, Octobre 2005 και ηλεκτρονικά στη σχετική ιστοσελίδα του ιστοχώρου της UNESCO (http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002253/225383F.pdf). Τέλος για περισσότερες πληροφορίες για το συσχετισμό των Συμβάσεων βλ. σχετικά: Voudouris, D. «Une nouvelle convention internationale relative au patrimoine culturel, sous le signe de la reconnaissance de la diversité culturelle: La Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel », Revue Hellénique de Droit International (RHDI), 57, 2004 [2006], σ. 103-148. 8

Arendt H., Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφρ. Ροζάνης Στ. και Λυκιαρδοττουλος Γ., Αθήνα, Γνώση, 1986 [1958].

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πολιτισμική διαχείριση βλ. σχετικά: Brett D., The ConstmOion of Heritage, Cork University Press, Cork (Ιρλανδία), 1996. Harrison R. (ετπμ.), Manual of Heritage Management, Butterworth-Heinemann, Oxford, 1996 (1994]. Moropoulou Α., Kourteu Ch., Tsiourva D., «Protection of cultural heritage through the environmental management» στο Biscontin G. & Driussi G. (εττιμ.), Scienza e Beni Culturali XII, Padova, Arcadia Ricerche, 1996, pp. 635-649. Σβορωνου Ε., «Heritage Management. Ένας Νέος Κλάδος Σπουδών», Τεχνολογία, 5-6, 1992, σσ. 45-46. Urry J., The Tourist Gaze, Sage, London, 1997 [1990]. 10

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πολυπολιτισμικότητα βλ. ενδεικτικά: Abbott, M., & Polk, B. J. Celebrating our diversity. Using multicultural literature to promote cultural awareness, grades K-2, Fearon Teacher Aids, 1993. Abdallah-Pretceille, M., & Porcher, L., Education et communication interculterelle. Paris: Presses universitaires de France, 1996. Ackermann, A., Ethnic identity by design or by default? A comparative study of multiculturalism in Singapore and Frankfurt am Main. Frankfurt: IKO - Verlag für Interkulturelle Kommunikation 1997.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 223

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

223

Αλέξιου Θ., «Η Πολυπολιτισμική Κοινωνία: Μύθος και Πραγματικότητα», στο Ουτοπία, 31, 9-10/1998, σσ. 67-84. Appiah A.Κ., «Ταυτότητα, Αυθεντικότητα και Επιβίωση. Πολυπολιτισμικές Κοινωνίες και Κοινωνική Αναπαραγωγή» στο στο Gutmann A.(επιμ.), Πολυπολιτισμικότητα, πρόλογος Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, μτφρ. Παιονίδης Φ., Πόλις: Αθήνα, 1997 [1994], σσ. 183-204. Auerbach, S. (Ed.)., Encyclopedia of multiculturalism. New York: Marshall Cavendish, 1994. Castles, S., Mistaken identity: Multiculturalism and the demise of nationalism in Australia, Sydney: Pluto Press, 1990. Césaire, A., & Réno, F., Identité et politique: De la Cara‹be et de lÉurope multiculturelles, Paris: Economica. 1995. Clark, G. L., Forbes, D., & Francis, R. (Eds.), Multiculturalism, difference and postmodernism. Melbourne, Australia: Longman Cheshire 1993. Cornwell, G. H., & Stoddard, E. W. (Eds.), Global multiculturalism: Comparative perspectives on ethnicity, race, and nation. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers 2001. Eddy, R. (Ed.), Reflections on multiculturalism. Yarmouth: Intercultural Press 1996. Goldberg, D. T., Multiculturalism: A critical reader. Boston, Mass.: Blackwell Publishers, 1994. Gordon, A., & Newfield, C., Mapping multiculturalism. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996. Gutmann A.(επιμ.), Πολυπολιτισμικότητα, πρόλογος Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, μτφρ. Παιονίδης Φ., Πόλις: Αθήνα, 1997 [1994α]. Κατσούλης Η., «Αντιστάσεις στην Πολυπολιτισμικότητα», στο Επιστήμη και Κοινωνία, 2-3, Άνοιξη - Φθινόπωρο 1999, σσ. 53-104. Modood, T., & Werbner, P. (Eds.), The politics of multiculturalism in the new Europe: Racism, identity, and community. London New York: Zed Books, 1997. ΠαπαγεωργίουΚ., «Περί Πολυπολιτισμικότητας ή πως ο Βάτραχος θα Μπορούσε να Ξαναγίνει Πρίγκιπας (Προλογικό Σημείωμα)» στο Gutmann A.(επιμ.), Πολυπολιτισμικότητα, πρόλογος Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, μτφρ. Παιονίδης Φ., Πόλις: Αθήνα, 1997, σσ. 11-25. Πετρονώτη M., «Εννοιολογικές Καταχρήσεις: Πολιτισμός, Πολιτισμοί, Πολυπολιτισμικότητα» στο Η Εποχή, 24/3/2001., 2001, Savard, P., & Vigezzi, B., Le Multiculturalisme et l´histoire des relations internationales du XVIIIe siècle à nos jours. Milano Ottawa: Edizioni Unicopli Presses de lÚniversité dÓttawa, 1999. La Belle, T. J., & Ward, C. R., Ethnic studies and multiculturalism. Albany, NY: State University of New York Press, 1996. Λαφαζάνη Δ. (επιμ.), «Εμείς και οι ‘Άλλοι: Η Διαχείριση της Εθνοπολιτισμικής Διαφορετικότητας (Σειρά Αρθρων)», Σύγχρονα Θέματα, 63,4-6/1997, σσ. 11-111. Lee A. J., «Cultural Diversity in Historic Preservation», στο Historic Preservation Forum, 6,4, 1992, σσ. 28-41. 11

Elashmawi, F., & Harris, P. R. Multicultural management: New skills for global success. Houston: Gulf, 1993. Harrison, R., ed. Manual of Heritage Management. Oxford: Oxford University Press, 1994.

Βουδούρη Δ., Στρατή Α. (επιμ.), Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, Ινστιτούτο Συνταγματικών Ερευνών, Κείμενα Δημοσίου

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 224

224

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Δικαίου αριθ. 3, Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1999, σσ. ΧΧ-ΧΧΙΙ. Βουδούρη Δ., Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην προοπτική της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς, Παπαζήσης, Αθήνα, 1992, σ. 19. 13

Μυλωνόπουλος, Δ., «Η διεθνής έννομη προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος σε περίοδο εχθροπραξιών» στο ΠερΔικ,4/2006, σσ. 562-569.

Λάββας Γ. Πολιτιστική κληρονομιά. Βασικές έννοιες, ιδεολογία, διεθνείς συμφωνίες, μεθοδολογία, Αθήνα, Αθανασόπουλος – Παπαδάμης & ΣΙΑ ΕΕ, 1993. Λάββας Γ. Πολιτιστική κληρονομιά. Κορυφαία Μνημειακά Συγκροτήματα του Ελλαδικού χώρου, χ.ε. Αθήνα, 1997. 15

Prott L.V., Ο Keefe P., “Cultural heritage or Cultural Property” στο International Journal of Cultural Property, vol 1, 1997.

Βουδούρη Δ., Στρατή Α. (επιμ.), Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, Ινστιτούτο Συνταγματικών Ερευνών, Κείμενα Δημοσίου Δικαίου αριθ. 3, Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1999, σσ. ΧΧ-ΧΧΙΙ Καρύμπαλη – Τσίπτιου Γ., Βασιλακάκης Ε., Παπαγεωργίου Δ., Προστασία πολιτισμικών αγαθών, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, Σάκουλα, 2006, σ.7. Λάββας Γ. Πολιτιστική κληρονομιά. Βασικές έννοιες, ιδεολογία, διεθνείς συμφωνίες, μεθοδολογία, Αθήνα, Αθανασόπουλος – Παπαδάμης & ΣΙΑ ΕΕ, 1993, σσ. 13-14. 17

Λάββας Γ., Ζητήματα πολιτιστικής διαχείρισης, Αθήνα, Μέλισσα, 2010, σσ. 96-99..

Χούπης, Δ.Γ., Τσακώνων Άπαντα. Ιστορική περιήγηση, Αθήνα: Επικαιρότητα, 2006.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την Τσακωνική διάλεκτο βλ. ενδεικτικά: Anagnostopulos G. P. Tsakonische Grammatik, Texte und Forschungen zur byzantinischneugriechischen Philologie ; nr.5, Berlin : Urania-Buchhandlung, 1926. Newton, B. The Generative Interpretation of Dialect: A Study of Modern Greek Phonology, Cambridge, C.U.P, 1972. Pernot, H. Introduction à l’étude du dialecte tsakonien, Paris, Société d’édition “Les Belles lettres”, 1934. Pernot, H. Κωστάκης, Θ., Σύντομος γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου περιφερείας Λεωνιδίου, Αθήναι, Τύποις Ι. Καρανάσιου, 1933. Βαγενάς, Θ. Κ. Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου, Αθήνα, Δήμος Λεωνιδίου, 1971. Βαγιακάκος, Δ.. «Κοινά γλωσσικά στοιχεία εις την διάλεκτον της Τσακωνιάς και της Μάνης», Χρονικά των Τσακώνων 7, 1986, σσ. 76-126. Δέφνερ Μιχ. Λεξικόν της τσακωνικής διαλέκτου, Λεξικογραφικόν Αρχείον της μέσης και νέας ελληνικής, Αθήναις, Τυπογραφείον “Εστία”, 1923. Κοντοσόπουλος Ν., «Οι νεοελληνικές διάλεκτοι», στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1999, σσ. 188-189. Κοντοσόπουλος Ν., Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής, γ΄ έκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Γρηγόρη, 2001. Κωστάκης, Θ. Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου. Τόμοι Α΄και Β΄, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών 1986. Κωστάκης, Θ. Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου. Τόμος Γ΄, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών 1987. Κωστάκης, Θ. Σύντομη γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου. Α. Το ιδίωμα της βόρειας

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 225

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

225

Τσακωνιάς. Β. Το τσακώνικο ιδίωμα της Προποντίδας. Αθήνα, Institut Français d’Athènes, 1951. Κωστάκης, Θ. «Γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου (περιφέρεια Λεωνιδίου – Πραστού)», στο Χρονικά των Τσακώνων.15, 1999, σ. 172. Λεκός, Μ. 1920. Περί Τσακώνων και της τσακωνικής διαλέκτου. Αθήνα. [2η έκδ. 1984. Αθήνα, Νότης Καραβίας]. Λιόσης, Ν. «Γλωσσικές επαφές της τσακωνικής κατά την περίοδο του μεσαίωνα» στο Χρονικά των Τσακώνων 18, 2004-2005, σσ. 231-255. Μηνάς, Κ. «Φωνητικά ισόγλωσσα Τσακονιάς και Μάνης, στο Μελέτες Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας, Αθήνα, Τυποθήτω, 2004 Μηνάς, Κ. «Φωνητικά Ισόγλωσσα Τσακονιάς και Μάνης» στο Πρακτικά του Δʹ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Κόρινθος 9-16 Σεπτεμβρίου 1990), Αθήνα, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών 2, 1992-93, σσ. 166-184. Οικονόμου, Θ. Γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου, Αθήνα, 1870. Περνό, Ο. & Κωστάκης Θ., Σύντομος γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου, Αθήνα, Ι. Καρανάσου, 1933. Τζιτζιλής, Χ. «Νεοελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνική διαλεκτολογία» στο Χριστίδης (σε συνεργασία με τις Αραποπούλου Μ. & Γιαννουλοπούλου Γ. (επιμ.), Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της, 15-22, Αθήνα, ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2000. Xαραλαμπόπουλου A., Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου. Διδακτορική διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1980. 20

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. ενδεικτικά: Dragunkina, A., Kisilier M. & Fedchenko V. “Forthcoming. Leksicheskie osobennosti tsakonskogo dialekta novogrecheskogo jazyka: predvaritelnye nablyudenia I perspektivy issledovania” in Kisilier M. & Rusakov A. (ed.) Balkanistika. Vizantinistika. Neoellinistika. Sbornik nauchnykh statey. 1, St. Petersburg. [Lexical peculiarities in the Tsakonian dialect of Modern Greek: preliminary remarks and perspectives of study. In Balkanistics. Byzantine and Modern Greek studies]. Kisilier, M. & Fedchenko V., “K voprosu o myagkikh soglasnykh v tsakonskom dialekte novogrecheskogo yazyka” in Kazansky N.(ed.) Indoevropeyskoe yazykoznanie I klassichaskaya filologia, v.15, 2011, pp. 259-266. St. Petersburg: Nauka. [“About palatalized consonants in the Tsakonian dialect of Modern Greek” in Indoeuropean Linguistics and Classical Studies]. Fedchenko V. «Subdialectal Diversity In The Tsakonian-Speaking Area Of Arcadia» in Janse M., Joseph B. D., Ralli A. & Bagriacik M. (eds.) Proceedings of the 5th International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, Ghent, Belgium September 20-22, 2012 Patras, Greece, 2013, pp. 76-88. 21

Ζωή Ν. Μάργαρη, Ευρετήριο Άυλων Εκφάνσεων Πολιτισμικής Κληρονομιάς του Ελληνισμού, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας – Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, υπό έκδοση.

Παχάκη Κ., Κουνάρης Εμμ., Λέρτα Σ., Μπαλτζάκης Π. & Χειμωνίτη – Τερροβίτη. Στ., Ο πολιτισμός ως κλάδος οικονομικής δραστηριότητας, Αθήνα, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, 2000.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 226

226

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

23 Για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Κυνουρίας βλ. σχετικά: Λάββας Γ., Φιλιππίδης Δ.., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Τόμος 4, Πελοπόννησος Α’, Αθήνα, Μέλισσα, 1985. Φιλλιπίδης, Δ., Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Κυνουρία, Αθήνα, Μέλισσα, 1985. Φιλιππίδης Δ., «Κυνουρία», στο Λάββας Γ., Φιλιππίδης Δ.., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Τόμος 4, Πελοπόννησος Α’, Αθήνα, Μέλισσα, 1985, σσ. 145- 178. 24

Για τους παραδοσιακούς Τσάκωνες μαστόρους βλ. σχετικά: Πετρής Γ., Πετρονώτης Α., «Τσάκωνες μάστοροι και άλλοι παλιοί, ντόπιοι και επήλυδες ομότεχνοι στην Κυνουρία» στο Χρονικά των Τσακώνων. Πρακτικά ΣΤ΄ Τσακωνικού Συνεδρίου, τόμος ΚΑ΄ 2/2, Αρχείον της Τσακωνιάς, Αθήνα, 2010, σσ. 60-93 Κωνσταντινόπουλος, Χρ. Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου. Ιστορική και λαογραφική μελέτη, Αθήνα, Μέλισσα, 1983. 25

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: Αρχιμανδρίτης Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Η Ιερά Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης Κυνουρίας, Τρίπολη 1975. Αντωνακάτου Ντ. – Μαύρος Τ., Ελληνικά Μοναστήρια, Πελοπόννησος, Μονές Αρκαδίας, Τόμος 2, Αθήνα 1979, σ. 225-230. Apostolopoulos Ph. D., «44 documents ecclésiastiques inédits du XVIIIe siècle», Ελληνικά 27 (1974), σ. 324. Βαγενάς Θ., Το μοναστήρι της Παναγίας της Έλωνας, Αθήνα 1973, σ. 21. Βοβολίνη Κ., Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας, Αθήναι 1953, σσ. 171-182. Γριτσόπουλος Τ. Αθ., «Μονή Ελώνης», ΘΗΕ, Τόμος Ε΄, 1964, σσ. 673-675. Γριτσόπουλος Τ. Αθ., Η Εκκλησία της Πελοποννήσου μετά την Άλωσιν, Αθήναι, 1992, σσ. 486-487. Δεληγιάννη Γ. Ν., «Η Ι. Μ. Ελώνης», ΔΙΕΕ 1, 1928-1929, τεύχος Δ΄, σ. 86. Ιορδάνογλου Αντ., Παναγία Έλωνα και Μαλεβή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Λουκούς, Παναγίας Αρτοκώστας, Αγίου Νικολάου Σίντζας, Αγίου Νικολάου Καλτεζών, Επάνω Χρέπας, Αντώνης Δικαίος, Αχιλλέας Σκυριανός (επιμ.), Αθήνα, Έθνος, 2009. Λέκκος Ευ. Π., Τα Μοναστήρια του Ελληνισμού, Τόμος Β΄, Αθήνα 1998, σσ. 89-90. Μητροπολίτου Μαντινείας και Κυνουρίας Αλεξάνδρου, Τα Μοναστήρια του Λεωνιδίου, Παναγία η Έλωνα, Αθήναι 2000, Ανάτυπον από την Ιστορία της Μητροπόλεως Μαντινείας και Κυνουρίας, Τόμος Β΄, σσ. 339-356. Μπελιά Ελ. Δ., «Μοναστηριακά Λακωνίας», στο Λακωνικαί Σπουδαί 1, 1972, σ. 356. Παπαδόπουλος Ν., «Λακεδαίμονος εκκλησιαστικά έγγραφα», στο Λακωνικά 1, 1932, σσ. 330 Σαραντάκης Π., Αρκαδία: Τα Μοναστήρια & οι εκκλησίες της, Οδοιπορικό 10 αιώνων, Αθήνα 2000, σσ. 204-207. Τσολομήτης Δ. Γ., Το μοναστήρι της Παναγίας της Έλωνας, ιδιωτική έκδοση, 12/1998. 26

Προφορικός Χαιρετισμός Ιωάννη Μαρνέρη Δημάρχου Νοτίας Κυνουρίας, στις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ Μελιτζάzz 2013, Λεωνίδιο, 4 Ιουλίου 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 227

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

227

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εικόνες

Εικ. 2. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Εικ. 1. Είσοδος Λαογραφικού Μουσείου και Βιβλιοθήκης Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούιλιος 2013.

Εικ. 3. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013

Εικ. 5. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά.

Εικ. 4. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 228

228

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 6. Εκθέματα Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Εικ. 7. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Εικ. 8. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά.

Εικ. 9. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Κοσμά.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Εικ. 14. Έκδοση Λεξικού της Τσακωνικής που απευθύνεται σε παιδιά εκτίθεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 13. Άποψη μόνιμης έκθεσης Λαογραφικού Μουσείου Πέρα Μελάνων.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 229

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

229

Εικ. 10. Εξωτερική άποψη Λαογραφικού Μουσείου Πέρα Μελάνων.

Εικ. 11. Αντικείμενα της Μουσειακής Συλλογής του Λαογραφικού Μουσείου Πέρα Μελάνων.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Μέλανες, Ιούιλιος 2013.

Εικ. 15. Εκδόσεις στην Τσακωνική που απευθύνονται σε παιδιά εκτίθενται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 17. Ενημερωτική πινακίδα που απευθύνεται στους ξένους που επισκέπτονται «το Μέλανο». Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Πέρα Μέλανα, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Εικ. 16. Ενημερωτική πινακίδα που απευθύνεται στους ξένους που επισκέπτονται το Λεωνίδιο.

Εικ. 18. Ενημερωτική πινακίδα που απευθύνεται στους περιηγητές που αφήνουν το Λεωνίδιο. Φωτ.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Θάνος Κυνηγάρης, Μέλανο, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 230

230

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 12. Αντικείμενα της Μουσειακής Συλλογής του Λαογραφικού Μουσείου Πέρα Μελάνων.

Εικ. 19. Παραδοσιακό τσακώνικο υφαντό χαλί εκτίθεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Μέλανες, Ιούιλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 20. Παραδοσιακό τσακώνικο υφαντό χαλί εκτίθεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 22. Παραδοσιακό αγγειοπλαστείο στον Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 21. Έκθεση Παραδοσιακού Τσακώνικου Χαλιού στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz .

Εικ. 23. Παραδοσιακό αγγειοπλαστείο στον Κοσμά.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 231

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

231

Εικ. 24. Εξωτερική άποψη οικίας στο Λεωνίδιο.

Εικ. 25. Εξώθυρα τσακώνικου σπιτιού στο Λεωνίδιο.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 26. Εξώθυρα τσακώνικου σπιτιού στο Λεωνίδιο

Εικ. 27. Εξωτερική άποψη τσακώνικου πυργόσπιτου στο Λεωνίδιο.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 28. Εξώθυρα τσακώνικου σπιτιού στο Λεωνίδιο

Εικ. 29. Λεωνίδιο, άποψη του οικισμού.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 232

232

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 30. Κοσμάς, άποψη του οικισμού. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 33. Πέρα Μέλανα, εξωτερική άποψη παραδοσιακής οικίας. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Πέρα Μέλανα, Ιούλιος, 2013

Εικ. 32. Εξωτερική άποψη παραδοσιακής οικίας στον Κοσμά.

Εικ. 31. Εξωτερική άποψη παραδοσιακής οικίας στον Κοσμά. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος, 2013

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 36. Καλλιέργεια τσακώνικης μελιτζάνας στον κάμπο του Λεωνιδίου.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 233

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

233

Εικ. 33. Πέρα Μέλανα, άποψη οικισμού.

Εικ. 34. Πέρα Μέλανα, εξώθυρα οικίας.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Πέρα Μέλανα, Ιούλιος, 2013.

Εικ. 36. Νέοι του Λεωνιδίου χορεύουν Τσακώνικο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 37. Εξωτερική άποψη της Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Εικ. 41. Προσκυνητές στην Ιερά Μονής Υπεραγίας Εικ. 42. Επισκέπτες προσκυνούν ευλαβικά την θαΘεοτόκου Ελώνης. ματουργή εικόνα της Παναγίας στην Ιερά Μονή Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Κυνουρία, Ιούλιος 2013. Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης. Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 234

234

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 35. Κατασκευή πλακόστρωσης από τεχνίτες στον Κοσμά.

Εικ. 38. Εξώθυρα της Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κοσμάς, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Εικ. 43. Η θαματουργή εικόνα της Παναγίας στην Ιερά Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης. Φωτ.

Εικ. 44. Εσωτερική άποψη του Καθολικού της Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.

Θάνος Κυνηγάρης, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Εικ. 47. Έκθεση τοπικών προϊόντων στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 48. Έκθεση τοπικών προϊόντων στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 235

ΤΣΑΚΩΝΙΑ: ΑΥΛΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Εικ. 39. Άποψη Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

235

Εικ. 40. Εσωτερική άποψη Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης. Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Εικ. 49. Εκθετήριο ειδών λαϊκής χειροτεχνίας στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 50. Νέοι του Λεωνιδίου χορεύουν τοπικούς χορούς στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Εικ. 51. Νέοι του Λεωνιδίου χορεύουν Τσακώνικο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο

Εικ. 52. Ανοικτό μάθημα Flamenco στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

209-236 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:44 μμ Page 236

236

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 45. Εσωτερική άποψη Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.

Εικ. 46. Εσωτερική άποψη Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ελώνης.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013.

Φωτ. Ζωή Ν. Μάργαρη, Κυνουρία, Ιούλιος 2013

Εικ. 53. Μέλη της Κυπριακής αποστολής ερμηνεύουν παραδοσιακά τραγούσια στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο. Φωτ. Θάνος

Εικ. 54. Πρωταγωνιστές της Εθνικής Λυρικής Σκηνές ερμηνεύουν την οπερέτα Εύθυμη Χήρα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος, 2013

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

Εικ. 55. Πρωταγωνιστές της Εθνικής Λυρικής Σκηνές ερμηνεύουν την οπερέτα Εύθυμη Χήρα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Εικ. 56. Ο Δήμαρχος Νοτίου Κυνουρίας κ. Ιωάννης Μαρνέρης κατά την τελετή λήξης του Φεστιβάλ Μελιτζαzz στο Λεωνίδιο.

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013

Φωτ. Θάνος Κυνηγάρης, Λεωνίδιο, Ιούλιος 2013.

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 237

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

237

ΝΑΤΑΣΑ Γ. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ Δικηγόρος-Συγγραφέας

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και φίλοι συμπατριώτες, Κατ’ αρχήν επιθυμώ να ευχαριστήσω το Αρχείο Τσακωνιάς για τη φιλόφρονα πρόσκλησή του να συμμετάσχω στο Ζ΄ Τσακώνικο Συνέδριο και βέβαια, από τη θέση αυτή να επαινέσω και να συγχαρώ το Αρχείο Τσακωνιάς, την Οργανωτική Επιτροπή και κυρίως τους ανθρώπους της πρακτικής δράσης που μόχθησαν για την – όπως πάντα – άψογη οργάνωσή του. Προκαταβολικά ζητώ την κατανόησή σας για μια προ – εισαγωγική παρέκβαση, σημειώνοντας τη σπουδαία αξία της έκθεσης των ενθυμημάτων του ποιητή ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ, που εγκαινιάστηκε και θα λειτουργήσει στον “Πύργο Τσικαλιώτη”, με την ευγενική φροντίδα των συγγενών του και του έγκριτου ερευνητή δημοσιογράφου κ. Γιώργου Παπαθανασόπουλου,

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 238

238

ΝΑΤΑΣΑ Γ. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ

δραστήριου πρωτοπόρου του Συλλόγου Φίλων Γιώργου Σαραντάρη. Όπως είναι γνωστό ο κ. Γιώργος Παπαθανασόπουλος πραγματοποίησε πριν δύο χρόνια (τον Οκτώβριο 2011) μια μεγάλη έκπληξη, για τις “σαρανταρικές μελέτες”, εκδίδοντας το βιβλίο “ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ : Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΙΗΤΗΣ, Ο ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ”, από τις εκδόσεις … “ΕΚΠΛΗΞΗ”. Κυρίες και κύριοι, Εμείς οι Τσάκωνες εμποτισμένοι με τις πιο ευγενικές αξίες που διαμορφώθηκαν στη μακραίωνα ιστορική διαδρομή μας, υπηρετήσαμε με σθένος και διαφυλάξαμε ως τιμαλφή αγαθά τα αποκτήματα, τις κατακτήσεις του τοπικού ηθικού και πνευματικού πολιτισμού μας (παραδόσεις, έθιμα, αξίες, γλώσσα κλπ). Ταυτόχρονα δώσαμε το δικό μας παρόν στη διαδρομή του εθνικού μας βίου. Στο πλαίσιο αυτό, η λογοτεχνία, η ποίηση, η δημοσιογραφία, η φιλοσοφία, η αισθητική, το δοκίμιο, η πνευματική ζωή της Ελλάδας, η ιστορία των ιδεών στον 20ο αιώνα επηρεάστηκε, σε αξιοπρόσεκτο - ίσως σε σημαντικό βαθμό - από το έργο και τη ζωή του ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ, δύο Λενιδιωτών, τσακώνικης καταγωγής, πνευματικών δημιουργών. Φίλες και φίλοι, Τον Κώστα Ουράνη, που γεννήθηκε το 1890, τον χωρίζουν 18 χρόνια από το Γιώργο Σαραντάρη που γεννήθηκε το 1908. Οι δυό τους, ο Ουράνης και ο Σαραντάρης, φαίνεται πως, μάλλον, δεν συναντήθηκαν ποτέ προσωπικά στη δεκαετία 1931- 1941, όταν ο Γιώργος Σαραντάρης έζησε στην Ελλάδα. Ο Σαραντάρης δεν φαίνεται να επισκέφθηκε ούτε στο διάστημα αυτό, ούτε και το 1922 σε μια σύντομη επίσκεψή του στην Ελλάδα, τον τόπο της καταγωγής του: ούτε τον Πραστό, ούτε το Λεωνίδιο και ο Ουράνης πραγματοποιούσε στο ίδιο διάστημα συχνότατες ΑΠΟΔΗΜΙΕΣ στην Ευρώπη και όλο τον Κόσμο – ιδιαίτερα μετά το γάμο του το 1930 με την Ελένη Νεγρεπόντη (την περίφημο κριτικό της λογοτεχνίας, τον Άλκη Θρύλο). Φαίνεται όμως πως υπήρξε ίσως μια σύμπτωση, που αφαιρετικά θα μπορούσε να θεωρηθεί “συνάντηση” (σε εισαγωγικά).Την περίοδο που η μητέρα του Γιώργου Σαραντάρη, η Ματθίλδη Σωτηρίου (από Πραστιώτικη οικογέ-

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 239

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

239

νεια και αυτή) εγκαταστάθηκε από την Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη για να γεννήσει το 1908, κοντά στην οικογένειά της, τον ποιητή, ο Ουράνης βρισκόταν και αυτός στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στον επιχειρηματία πατέρα του, μετά τη φοίτησή του στο Αμερικανικό Κολλέγιο ROBERT COLLEGE, την περίφημη “Ροβέρτειο Σχολή” και εγκαταστάθηκε τον ίδιο χρόνο στην Αθήνα. Όπως είναι γνωστό ο Κώστας Ουράνης γεννήθηκε και αυτός στην Κωνσταντινούπολη το 1890. Σύμπτωση γεγονότων υπάρχει. Συνάντηση μεταξύ των δύο ποιητών μας δεν υπήρξε, ούτε ως σωματική, ούτε ως διανοητική επικοινωνία. Και μοιάζει η περίπτωσή τους – τηρουμένων των αναλογιών – με τη “μησυνάντηση” του Διονύσιου Σολωμού και του Ανδρέα Κάλβου, που έζησαν πολλά χρόνια, ταυτόχρονα, στην Κέρκυρα, διασταύρωσαν πιθανόν τα βλέμματά τους μια μέρα στην καθιερωμένη βόλτα τους στο “Λιστόν” και τα “Μουράγια”, αλλά δεν συναντήθηκαν ποτέ ! Φίλες και Φίλοι, Ο Κώστας Ουράνης και ο Γιώργος Σαραντάρης κατάγονταν - ως γνωστό - από πλούσιες τσακώνικες οικογένειες, με δραστηριότητα στην Κωνσταντινούπολη και οι Σαραντάρηδες και στον Πειραιά και στην Ιταλία. Το οικογενειακό περιβάλλον τους και ειδικότερα η επιρροή των μητέρων τους στη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους, σε συνδυασμό με τις σπουδές και την ευρεία γλωσσομάθειά τους διαμόρφωσαν την προσωπικότητα των ποιητών μας. Ο πρεσβύτερος των ποιητών μας, ο Κώστας Ουράνης εμφανίστηκε στα γράμματα από πολύ νωρίς (μαθητής στο γυμνάσιο) δημοσιεύοντας ποιήματά του στο περιοδικό “ΕΛΛΑΣ”, ενώ σε ηλικία 19 ετών εξέδωσε την πρωτόλεια ποιητική συλλογή “Σαν Όνειρα” την οποία αργότερα αποκήρυξε, ενώ από το 1908 – 1909 συνεργαζόταν με την “ΑΚΡΟΠΟΛΗ” τον Βλάση Γαβριηλίδη. Ο ίδιος ο Ουράνης ταύτιζε την εμφάνισή του στα γράμματα με την ποιητική συλλογή SPLEEN που εκδόθηκε το 1912, ενώ την εμφάνισή του στη λογοτεχνική κριτική εγκαινίασε το 1918. Το 1918 το περιοδικό “Γράμματα” της Αλεξάνδρειας πραγματοποίησε την έκδοση της κριτικής μελέτης του Κώστα Νέαρχου Ουράνη “Κάρολος Μπωντλαίρ”. Η έκδοση της κριτικής μελέτης για τον Σάρλ Μπωντλαίρ, επιβεβαίωσε

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 240

240

ΝΑΤΑΣΑ Γ. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ

την επιρροή του μεγάλου Γάλλου ποιητή στον Κώστα Ουράνη, από την εποχή που διέμενε στο Παρίσι: η γαλλική περίοδος του Ουράνη. Το ποιητικό έργο του Ουράνη, αυτού του «αιώνιου ταξιδευτή», όπως τον χαρακτήρισε προσφυέστερα ο Θανάσης Πετσάλης – Διομήδης, είναι διαποτισμένο με έντονη μελαγχολία και διάθεση φυγής, αίσθηση πλήξης και μοναξιάς, εσωτερικής αναζήτησης και νοσταλγίας, αποθέωσης της αγάπης και του έρωτα – αλλά και της ηδονής. Όπως επισημαίνει ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος : “Ο Ουράνης υπήρξε (ταυτόχρονα) πολύ εγκόσμιος, πολύ γήινος, γεμάτος φθορά και γεμάτος συνείδηση της φθοράς”. Και προσθέτει ότι “Ο Ουράνης στάθηκε, από την αρχή ίσαμε το τέλος λυρικός άνθρωπος”. Στο σημείο αυτό ας δανειστούμε για να επιχειρήσουμε μια τοποθέτηση του Κώστα Ουράνη στην Ελληνική Γραμματεία, μια φράση του Πέτρου Χάρη από τον πρόλογό του αφιερώματος της “Νέας Εστίας” το Νοέμβριο 1953 – λίγους μήνες μετά το θάνατο του ποιητή. “Έχουμε, σημειώνει ο Πέτρος Χάρης, στη λογοτεχνία, όπως και στη ζωή, τους πολλούς και τους λίγους. Και ανάμεσά τους είναι καθαρή και αμετακίνητη η διαχωριστική γραμμή. Ο Κώστας Ουράνης αναμφισβήτητα ανήκε στους λίγους”. Μετά το “βάπτισμα του πυρός” στην “ΑΚΡΟΠΟΛΗ”, ο Κώστας Ουράνης για ένα διάστημα σπούδασε πολιτικές επιστήμες στη Γαλλία, Ελβετία και Βέλγιο και εργάστηκε ως ανταποκριτής εφημερίδων και περιοδικών. Περίπου το 1917 ο Ουράνης προσβλήθηκε από φυματίωση και αρχικά νοσηλεύτηκε στο Νταβός της Ελβετίας και σε όλη τη ζωή του είχε σχετικά προβλήματα υγείας. Μετά το θάνατό του η σύζυγός του Ελένη Νεγρεπόντη – Ουράνη (Άλκης Θρύλος) ανακάλυψε, στα αδημοσίευτα χειρόγραφά του, ανολοκλήρωτο το σπαρακτικό πεζογράφημα του Ουράνη “Ημερολόγιο ενός Φυματικού”, που ξεκινά από τη διαπίστωση της ασθένειάς του στο Παρίσι, την επιστροφή στο Λεωνίδιο για να αποφασιστεί η νοσηλεία του στην Ελβετία και “η ζωή ενός φθισικού” στο σανατόριο του Νταβός. Ο Κώστας Ουράνης ήρθε στο Λεωνίδιο στις 14 Νοεμβρίου του 1917 για να προετοιμαστεί για την αναχώρησή του για το Νταβός. Μαζί με το “Ημερολόγιο ενός Φυματικού” βρέθηκε και το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα “ΑΝΑΒΙΩΣΗ” που ο Ουράνης έγραφε από τη δεκαετία του 1920 και το συμπλήρωνε για τριάντα σχεδόν χρόνια. Στην “ΑΝΑΒΙΩΣΗ”, τα εφηβικά χρόνια του Ουράνη εδώ στο Λεωνίδιο,

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 241

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

241

αναβιώνουν με ένα μοναδικό τρόπο και δεν ξεχωρίζει ο μύθος από την ίδια τη ζωή – αν και τα πραγματικά στοιχεία υπερτερούν. Οι μοναδικές σελίδες του πεζογράφου Ουράνη ζωντανεύουν την Ελλάδα των αρχών του αιώνα όπως «ο γυρισμός» από την Αμερική στο Λεωνίδιο του επιτυχημένου μετανάστη Γιάννη Τσουκάτου, που νόμιζε ότι θα ζήσει τη λάμψη και τη δόξα του πλούσιου “μπρούκλη” και απογοητευμένος από την αγνόηση των συμπατριωτών του γυρίζει άρον – άρον στην Αμερική. Τα αδημοσίευτα κείμενα του Κώστα Ουράνη σε δεκάδες εφημερίδες, περιοδικά και κάθε μορφής έντυπα στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στην Αμερική (στα Ελληνικά κυρίως, αλλά και στα γαλλικά, ισπανικά και πορτογαλικά) σύμφωνα με τους μελετητές του έργου του ξεπερνούν τον 100 τόμους !! Όμως ο ποιητής παρέμενε πάντα προσιτός και μετριόφρων. “Στον Ουράνη η μετριοφροσύνη ήταν συνταυτισμένη με την ιδιοτυπία της ποιητικής του φύσης, συμπλήρωμα και συνέπεια της λυρικής ευαισθησίας του” αναφέρεται σε σχετικό σημείωμα στη Νέα Εστία. Ο Κώστας Ουράνης ήταν ο Έλληνας πνευματικός δημιουργός που έδρασε και δημιούργησε ως “πολίτης της Ευρώπης”. Ο Γιώργος Θεοτοκάς σημειώνει ότι “Η φύση του ήταν λυρική και αισθητική, για τούτο την ενότητα της Ευρώπης δεν την συλλάμβανε ως πολιτική σκέψη ή σαν οικονομική και κοινωνική σύνθεση, αλλά σαν καλλιτεχνική αρμονία” . Ο Ουράνης υπήρξε αναγεννησιακός, πολυσχιδής πνευματικός δημιουργός. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ως αισθητικός φιλόσοφος αποτιμά το έργο του Ουράνη, ως τεχνοκριτικού, ως πρωτοποριακό για την εποχή του και ισάξιο με το ποιητικό του έργο. Το πεζογραφικό έργο του Κώστα Ουράνη – ιδιαίτερα το δημοσιογραφικό – αλλά κυρίως στην εκδοχή της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, κατατάσσει τον Ουράνη στο δίδυμο της πρωτοπορίας δίπλα στο Νίκο Καζαντζάκη. Ως σήμερα – κατά τη γνώμη μας – στη ταξιδιωτική λογοτεχνία παραμένουν ο Καζαντζάκης και ο Ουράνης στην κορυφή. Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και Φίλοι, Ο έτερος και νεότερος από τους ποιητές μας ο Γιώργος Σαραντάρης έζησε στην Ιταλία ως τον Απρίλιου 1931 που ήρθε στην Ελλάδα να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία και να εγκατασταθεί. Ο Γιώργος Σαραντάρης, διδάκτορας Νομικής του Πανεπιστημίου της Ματσεράτα με βαθειά φιλοσοφική και λογοτεχνική παιδεία, ευθύς ως εγκα-

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 242

242

ΝΑΤΑΣΑ Γ. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ

θίσταται στην Ελλάδα επιδιώκει να ενισχύσει, να βελτιώσει τις γνώσεις του στην Ελληνική γλώσσα. Σε μικρό χρονικό διάστημα γράφει ποιήματα στα ελληνικά και τον επόμενο χρόνο εντάσσεται στους πνευματικούς κύκλους από τους οποίους προήλθαν, το περιοδικό τα Νέα Γράμματα και το Αρχείο της Φιλοσοφίας. Επικεφαλής στο Αρχείο της Φιλοσοφίας – όπως σημειώνει και ο Γ. Παπαθανασόπουλος – ήσαν οι Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Κωνσταντίνος Τσάτσος και Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ενώ στα Νέα Γράμματα την ηγετική ομάδα αποτελούσαν ο Ανδρέας Καραντώνης με το Γεώργιο Κατσίμπελη και ο “ιθύνων νους” ήταν ο Γιώργος Σεφέρης, τον οποίο ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος θεωρούσε ως τον “Βούδα” της ομάδας. Στο φιλοσοφικό κύκλο το Γιώργο Σαραντάρη εισήγαγε ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος (φίλος και συμμαθητής του αδελφικού φίλου του ποιητή Γιώργου Μαρινάκη), ενώ στον κύκλο των Νέων Γραμμάτων – όπως υποστηρίζει ο Ανδρέας Καραντώνης – τον σύστησε ο Ντίμης Αποστολόπουλος. Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος στον Α΄ Τόμο την «Αναπολήσεών» του σημειώνει ότι “ο φίλος μου Δήμης Καπετανάκης – πρόκειται για το γνωστό αγγλόφωνο ποιητή που πέθανε και αυτός νεότατος ……- (που ήταν ) πολύ εκλεκτικός στις φιλίες του ενθουσιάστηκε από το ήθος και το πνεύμα του Σαραντάρη (….) έμελε και οι δύο να ζήσουν μόλις τριάντα δύο χρόνια” . Αργότερα ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος επισήμανε ότι : “ο ένας, ο Καπετανάκης, με τη βιωματική διακονιά της αισθητικής, είχε ξεπεράσει τον πόθο της ζωής. Ο άλλος, ο Σαραντάρης με τη σωματική διακονία της φιλοσοφίας είχε ξεπεράσει το φόβο του θανάτου”. Η εμφάνιση του Γιώργου Σαραντάρη στους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας δημιούργησε ιδιαίτερη αίσθηση, κατ’αρχήν όχι για την αρτιότητα του ποιητικού του λόγου, αλλά για τις πρωτότυπες για την εποχή φιλοσοφικές και αισθητικές απόψεις του τις οποίες υπεράσπιζε με ένθεο πάθος και ζήλο.Μάλιστα στις συζητήσεις στον κύκλο του Αρχείου της Φιλοσοφίας ήταν ο μόνος που είχε το θάρρος και την πνευματική ρώμη να επιχειρήσει “επί ίσοις όροις” διάλογο με τους επικεφαλής του Αρχείου Π.Κανελόπουλου, Κ.Τσάτσο και Ι.Θεοδωρακόπουλο. Έτσι η πρώτη εμφάνισή του ως ποιητής με τη συλλογή “Οι αγάπες του χρόνου” (1933), ενώ έκανε εντύπωση δεν συγκρίνεται με την επιρροή που άσκησε στους μυημένους νέους της εποχής το φιλοσοφικό έργο του “Συμβολή σε μια φιλοσοφία της ύπαρξης” (1937). Κυρίες και Κύριοι,

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 243

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

243

Ο Γιώργος Σαραντάρης θεμελίωσε και αρτίωσε την εικόνα της λεγόμενης φιλοσοφίας του υπαρξισμού όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη πολύ νωρίτερα από τον θεωρούμενο ως πνευματικό ιδρυτή της τον Ζαν Πολ Σαρτ, ο οποίος παρουσίασε τα σχετικά του έργα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παράλληλα ο Σαραντάρης έδωσε στη δημοσιότητα τις ποιητικές συλλογές “Τα Ουράνια” (1934), “Αστέρια” (1935), “Γράμματα σε μια γυναίκα” (1936), “Στους φίλους μιας άλλης χαράς” (1940) ενώ είχε “εξαπολήσει” ένα χρόνο νωρίτερα το μονόφυλλο ποίημα “Κ.Π.Καβάφης” στο οποίο απεύθυνε το καταλυτικό ερώτημα : “Αγάπησες ποτέ σου μια Ρωξάνη;”. Στο μεταξύ παρουσίασε και τα φιλοσοφικά δοκίμιά του “Η παρουσία του ανθρώπου” (1938) και “¨Δοκίμιο λογικής σα θεωρία του απόλυτου και του μη απόλυτου” (1939). Ο Γιώργος Σαραντάρης υπήρξε ουσιαστικά και αναμφίλεκτα ο ποιητής που κατέχει το προνόμιο του εισηγητή της νέας ποίησης και της υπαρξιστικής φιλοσοφίας στην Ελλάδα.Υπήρξε – όπως εύστοχα - επισήμανε ο προσωπικός φίλος του και αναστηλωτής του έργου του Γιώργος Μαρινάκης: “Ποιητής χωρίς φιλοσοφίες και Φιλόσοφος χωρίς ποιήσεις”. Μάλιστα ο διαπρεπής καθηγητής κ. Μιχάλης Μερακλής στην εισαγωγή του στο ανθολόγιο της ποίησης του Γιώργου Σαραντάρη με τίτλο “Γιατί τον είχαμε λησμονήσει ...” αναφέρει την οξυδερκή αποτίμηση, ότι η ποίηση του Σαραντάρη είναι η συγγενέστερη προς την ποίηση του Διονυσίου Σολωμού και τονίζει ότι “και οι δύο άνθρωποι βαθιά ερωτικοί στην ποίησή τους (με την ίδια πνευματική ουσία του έρωτά τους), στη ζωή τους, απ’ ότι ξέρουμε, στάθηκαν φτωχοί από έρωτα.Ακόμη ούτε ο ένας ούτε ο άλλος άσκησαν κανένα επάγγελμα, παρά μονάχα ασχολήθηκαν με την ποίηση και την φιλοσοφία”. Ο Σαραντάρης με την εσωτερική βιωματική αυτάρκεια του φιλόσοφου αντιμετώπιζε τους ανθρώπους με ευθύτητα, γενναιότητα και δικαιοσύνη και δεν έθεσε ποτέ τις φιλολογικές απόψεις του ή τις κριτικές διαπιστώσεις του για το έργο συγχρόνων του, κάτω από ταπεινές και εφήμερες σκοπιμότητες.Είχε, για παράδειγμα, τη γενναιότητα να επικρίνει πλευρές της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη και να υποστεί την άδικη μεταχείριση από αυτόν να τον αγνοήσει παντελώς στα γραπτά του, ενώ εγνώριζε και το έργο του αλλά και διέθετε επαρκείς πληροφορίες απο τους συνεργάτες του – επικεφαλής του κύκλου των Νέων Γραμμάτων. Παράλληλα ο Γιώργος

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 244

244

ΝΑΤΑΣΑ Γ. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑ

Σαραντάρης είχε τη γενναιοψυχία να “διαφημίζει” άξιους ομοτέχνους του, όπως όταν “ανακάλυψε” τον Οδυσσέα Ελύτη ως ποιητή προσήλθε στους πνευματικούς κύκλους που σύχναζε κραυγάζοντας: “Το Αλεπουδέλι ! Το Αλεπουδέλι ! Είναι γνήσιος ποιητής”. (Αλεπουδέλης είναι το πραγματικό επώνυμο του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη).

Φίλες και Φίλοι, Έχω την πεποίθηση ότι αναφορικά με το ποιητικό, φιλοσοφικό και δοκιμιακό έργο έχουν λεχθεί πολλά και σημαντικά και από τους ειδικούς μελετητές του έργου του που προηγήθηκαν.Πρέπει όμως να σημειώσω ότι ο Γιώργος Σαραντάρης, ο “ομόθρησκος των αετών” ποιητής επιβεβαίωσε τη ζωή του με τον τραγικό θάνατό του μετά από τις εξευτελιστικές κακουχίες στο μέτωπο του ελληνοιταλικού πολέμου. Ελάχιστοι μπόρεσαν να συνειδητοποιήσουν την απώλειά του.Όμως ο εκδότης της εφημερίδας “Η Καθημερινή” ο γνωστός διανοούμενος δημοσιογράφος Γ.Α.Β – Γεώργιος Αγγέλου Βλάχος έγραψε στις 2.3.1941 : “Μεταξύ των ηρωικώς πεσόντων εις τον αγώνα κατά της ιταλικής βαρβαρότητος καταλέγεται και ο νέος λόγιος Γεώργιος Σαραντάρης. Ο Γ.Σαραντάρης ήτο από τους αξιόλογους ποιητάς της νέας γενεάς (...) Στρατιώτης εις το αλβανικόν μέτωπον προσέφερε την ζωήν του υπέρ του αγωνιζομένου έθνους”. Και ο φίλος του Οδυσσέας Ελύτης σημειώνει στα “Ανοιχτά χαρτιά” : “Ήταν η μόνη κι η πιο άδικη απώλεια (...) Έπρεπε να φορτωθεί το γυλιό και τον οπλισμό των τριάντα οκάδων, για να χαθεί παραπατώντας μες στα χιονισμένα φαράγγια ένας ακόμη ποιητής, ένας ακόμη αθώος στο δρόμο του μαρτυρίου”.Και προσθέτει ότι “Το επιστρατευτικό σύστημα ουσιαστικά σκότωσε τον ποιητή, έναν εύθραυστο διανοούμενο που μόλις στεκόταν στα πόδια του, που όμως είχε προφθάσει να κάνει τις πιο πρωτότυπες και γεμάτες από αγάπη σκέψεις για την Ελλάδα και το μέλλον της”. Η θέση του Γιώργου Σαραντάρη στην ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας στον 20ο αιώνα είναι προσδιορισμένη με σχετική σαφήνεια: Πρωτοπόρος εισηγητής της νέας ποίησης και της φιλοσοφίας του υπαρξισμού στην Ελλάδα.Ταυτόχρονα συγκαταλέγεται στους σημαντικούς ευρωπαίους διανοούμενους που με το έργο τους άνοιξαν νέους ορίζοντες στη σύγχρονη ποιητική δοκιμιακή και φιλοσοφική δημιουργία. Ο πρεσβύτερος των ποιητών μας Κώστας Ουράνης υπήρξε από τους

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 245

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΝΟΥΡΙΑΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΚΩΣΤΑ ΟΥΡΑΝΗ ΚΑΙ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

245

σημαντικότερους εκπροσώπους του συμβολισμού στην ποίηση και ανήκει στους διαπρεπέστερους εκπροσώπους της μεταπαλαμικής γενιάς.Θεωρείται μάλιστα ως ο προβεβλημένος εκπρόσωπος των νεοσυμβολιστών μαζί με τον Κώστα Καρυωτάκη.Επίσης ο Ουράνης στα ταξιδιωτικά του έργα επιδιώκει να αναδείξει την ενσυνείδητη επιδίωξή του να μην αλλοιωθεί, μέσα από την περιγραφή, το κοινωνικό περιβάλλον και οι συνθήκες ζωής των ανθρώπων.Μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη αποτελούν τους πιο διακεκριμένους εκπροσώπους της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας στον 20ο αιώνα. Το έργο του Κώστα Ουράνη και το έργο του Γιώργου Σαραντάρη δεν επικοινωνεί και δεν διασταυρώνεται.Δεν έχουν ομοιότητες μεταξύ τους, ούτε και στην περίπτωση που τα θέματα που πραγματεύονται στην ποίησή τους μπορεί να έχουν κοινή αφετηρία.Διαθέτουν όμως το ήθος και την ευαισθησία των ολοκληρωμένων πνευματικών δημιουργών που χαρακτηρίζονται από την ευγένεια της ψυχής, την μετριοφροσύνη, τα αισθήματα αλληλεγγύης και την επίμονη υπεράσπιση των αξιών του διαχρονικού ελληνισμού. Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και Φίλοι Συμπατριώτες, Αν αυτές οι αξίες που υπηρέτησαν με τη ζωή και το έργο τους οι συμπατριώτες μας ποιητές Κώστας Ουράνης και Γιώργος Σαραντάρης διατηρούνται δημιουργικά και αναπαράγονται στην ψυχή και το πνεύμα του καθενός μας τότε, είναι δυνατόν να υπάρχει ελπίδα και για την υπέρβαση του ζωφερού παρόντος μας, αλλά και την κατάκτηση ενός λαμπρού μέλλοντος για την πατρίδα και την κοινωνία ! Οι συμπατριώτες μας ποιητές σεβάστηκαν, με το έργο και τη ζωή τους, το πνευματικό και ιστορικό παρελθόν της Ελλάδας και του Ελληνισμού και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για να μπορούμε εμείς να οικοδομούμε ένα καλύτερο μέλλον ! Γιατί το μέλλον ανήκει μόνο σε αυτούς που το προετοιμάζουν ! Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Σας ευχαριστώ ειλικρινά. Νατάσα Γ. Πετρούλια

237-246 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:46 μμ Page 246

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 247

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

247

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ Υποψήφια Διδάκτωρ Λαογραφίας- Ανθρωπολογίας του Χορού

«Χορός και Διασπορά: Η περίπτωση των Λενιδιωτών του Chicago» Εισαγωγή Με ιδιαίτερη χαρά αποδέχτηκα την πρόταση-πρόσκληση του Προέδρου του Αρχείου Τσακωνιάς κ. Κ. Τροχάνη να συμμετάσχω στο Ζ΄ Τσακώνικο Συνέδριο, το οποίο μάλιστα είναι αφιερωμένο στους Τσάκωνες της Διασποράς. Με δεδομένο ότι είχα και έχω πολλούς συγγενείς που έζησαν και ζουν στο Σικάγο, επιχείρησα με το παρόν άρθρο να διερευνήσω τη διατήρηση και μετάδοση της ταυτότητας από τα μέλη των διαφόρων γενεών της κοινότητας των Λενιδιωτών της συγκεκριμένης περιοχής μέσα από μία πολιτισμική έκφανση, όπως ο χορός. Όπως ισχυρίζεται η G.Bottomley (1992, σ.71) «πρέπει να μάθουμε να κρίνουμε μια κοινότητα από τους ήχους, τις τέχνες και τις εορταστικές της εκδηλώσεις παρά από τα στατιστικά της στοιχεία». Η μελέτη της μετανάστευσης είχε παραμεληθεί από τους εκπροσώπους των διαφόρων επιστημονικών κλάδων, όμως τα τελευταία χρόνια γνωρίζει άνθηση εξαιτίας του τεράστιου όγκου της διεθνούς μετανάστευσης (Vermeulen 2004). Το ερευνητικό ενδιαφέρον έχει σήμερα διευρυνθεί με τη χρήση νέων μεθόδων επιστημονικής προσέγγισης και ανάλυσης1, λαμβάνοντας υπόψη τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις, τις συγκρούσεις και τους συνολικότερους μετασχηματισμούς στη σύγκριση μιας κοινότητας της διασποράς στη διαχρονία και διαφόρων ελληνικών παροικιών του εξωτερικού στη συγχρονία, προσπαθώντας να αναδείξει παραμελημένες από τη μέχρι τώρα έρευνα πτυχές της μετανάστευσης.2 Συγκεκριμένα στην κοινωνική ανθρωπολογία, σύμφωνα με τη Χρυσανθοπούλου (2012, σ. 388), «ο προβληματισμός γύρω από την εθνοτική ταυτότητα, όπως αναπτύσσεται στο πλαίσιο της διασποράς, επικεντρώνεται, μεταξύ άλλων, στη σχέση εντόπιου

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 248

248

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

και παγκόσμιου (local and global)3, στην κατασκευή της σύγχρονης έννοιας του τόπου (locality) σε κοινότητες, τα μέλη των οποίων μετακινούνται φυσικά και εικονικά στο χώρο». Στο σύγχρονο κόσμο που υπάρχει παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας, κυκλοφορία των πληροφοριών και των πολιτιστικών αντικειμένων και γενικότερα της κουλτούρας, ο τόπος δεν είναι δεμένος με το χώρο, αλλά σύμφωνα με τον Αppadurai (1996, σ. 189), ο τόπος πρέπει να ιδωθεί ως «δομή συναισθημάτων, ιδιότητα της κοινωνικής ζωής και ιδεολογία μιας εντοπισμένης στο χώρο κοινότητας». Με δεδομένο ότι η μετανάστευση και η εθνοτική ταυτότητα είναι φαινόμενα που πρέπει να αναλύονται ως μακροχρόνιες διαδικασίες (Vermeulen 2004), η εργασία αυτή επιχειρεί να ερευνήσει τη συμβολή του χορού στην ενίσχυση της εθνοτοπικής ταυτότητας4 της κοινότητας των Λενιδιωτών του Σικάγο από τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα και τις επικείμενες αλλαγές. Η προσέγγιση του θέματος είναι ιστορική- συγκριτική και η σύγκριση μεταξύ γενεών, αντρών και γυναικών, διαφορετικών ιστορικών περιόδων συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της διαδικασίας συνέχειας και αλλαγής. Όπως διαπιστώνεται στην ανάλυση των δεδομένων που ακολουθεί υφίστανται σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς τις τρεις γενιές μεταναστών. Τα δεδομένα για τη διαπραγμάτευση του θέματος προέρχονται από ημιδομημένες συνεντεύξεις με ερωτήματα ανοικτού τύπου, που πραγματοποιήθηκαν το καλοκαίρι του 2012 και αφορούν σε συγκεκριμένο αριθμό πληροφορητών. Οι «ημι-δομημένες» συνεντεύξεις επιλέχθηκαν γιατί παρέχουν μεγαλύτερη ευελιξία στον τρόπο δόμησης και παρουσίασης των ερωτήσεων και επειδή επιτρέπουν να εξετάσουμε το ερευνητικό θέμα σε βάθος. Επιπλέον εξασφαλίζουν μία πλήρη κάλυψη του θέματος δίνοντας όλες τις ζητούμενες πληροφορίες σχετικά με το θέμα. Επιπλέον χρησιμοποιήθηκε αρχειακή έρευνα, που περιλαμβάνει αρχικά τη συλλογή δεδομένων που αφορούν στο υπό μελέτη θέμα από εικαστικό υλικό όπως βιβλία, περιοδικά, τοπικές εφημερίδες, άρθρα, επιστολές, φωτογραφικό υλικό καθώς και από βιντεοσκοπήσεις και μαγνητοταινίες. Στην ανάπτυξη του θέματος της παρούσας εργασίας σημαντικό ρόλο κατέχουν οι μνήμες αλλά και το οπτικό και ηχητικό υλικό που συνέλεξα με συμμετοχική παρατήρηση σε διάφορες χορευτικές εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του ταξιδιού στο Σικάγο το 1994-1995 και σε μνήμες από το ταξίδι μου το 1977.

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 249

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

249

Μετανάστευση - Διασπορά - Ομογένεια Η νεότερη ιστορία της Ελλάδας χαρακτηρίζεται από συχνά και πολυπληθή μεταναστευτικά ρεύματα προς το εξωτερικό, με σημαντικότερα πρώτα αυτό που πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1901-1930 προς τις υπερωκεάνιες χώρες, κυρίως προς Η.Π.Α. και αργότερα αυτό της περιόδου 1955—1974 προς υπερωκεάνιες αλλά και ευρωπαϊκές χώρες. Αυτά τα μεταναστευτικά ρεύματα αποτελούν τη «σύγχρονη ή μεταναστευτική διασπορά» 5, η οποία μαζί με την «ιστορική διασπορά» (Ελληνοπόντιοι, ομογενείς στην Τουρκία, Βορειοηπειρώτες κ.λπ) απαρτίζουν τη σημερινή ελληνική διασπορά (βλ. Κόντης, 2012). Με τον όρο «Ελληνική Διασπορά» χαρακτηρίζουμε τους Έλληνες εκείνους, που παρά την προσωρινή ή μόνιμη εγκατάστασή τους σε άλλες χώρες, συνεχίζουν και διατηρούν μορφωτικές, πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις με την Ελλάδα και τους Έλληνες (Χασιώτης, 1993). Στην ελληνική γλώσσα ο Έλληνας εκτός Ελλάδας προσδιορίζεται με τρεις όρους: α) «μετανάστης», που χαρακτηρίζει την πρώτη γενιά, με σχετικά πρόσφατη αναχώρηση από την Ελλάδα αλλά με μεγάλες πιθανότητες επιστροφής β) «απόδημος», που χαρακτηρίζει πάλι την πρώτη γενιά αλλά παραμένει επί χρόνια στο εξωτερικό με περιορισμένες πιθανότητες επιστροφής ( είναι κατά κάποιο τρόπο παλαιός μετανάστης) και γ) «ομογενής», που υπονοεί δεύτερη, τρίτη ή παλαιότερη γενιά εγκατάστασης στην αλλοδαπή (Μουσούρου 1991, σ. 182). Πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία της Ελλάδας (Ν. 3480/2006) αναφέρεται σε «ομογενείς» και «διασπορά» θεωρώντας τις δύο έννοιες συνώνυμες. Κύριο κίνητρο της νεότερης ελληνικής διασποράς υπήρξε η αναζήτηση ευκαιριών, ενώ αίτια της ελληνικής νεότερης διασποράς θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν οι φυσικές καταστροφές, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, η Μικρασιατική καταστροφή, ο εμφύλιος, οι καθεστωτικές εκτροπές, η ερήμωση της υπαίθρου, οι κοινωνικές συνέπειες της προίκας κ.α. Στις κοινωνικές επιστήμες η προσέγγιση της μετανάστευσης περιγράφεται ως ένα πέρασμα από την «προσαρμογή» στην «ένταξη» και την «αφομοίωση». Η αφομοίωση (assimilation) στην κοινωνιολογία της μετανάστευσης και της μελέτης των διασπορικών ομάδων «νοείται ως μία αργή και επίπονη διαδικασία, η οποία αρχικά προϋποθέτει το στάδιο της προσαρμογής (adjustment) και κατόπιν στο στάδιο της ένταξης (accommodation)

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 250

250

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

της πρώτης γενιάς μεταναστών6. Για τη δεύτερη και τις επόμενες γενεές γίνεται συνήθως λόγος για «πολιτιστική» και «δομική» αφομοίωση (Δεμερτζής 2012, σ. 497). Με τον όρο «πολιτιστική» αφομοίωση εννοούμε «την αποδοχή μιας σειράς κανόνων συμπεριφοράς και τρόπου ζωής, την εκμάθηση της γλώσσας, καθώς και την εγκόλπωση ορισμένων αξιών και συμβόλων της χώρας υποδοχής, δίχως τα οποία το άτομο θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσει στην κοινωνία» (Δεμερτζής 2012, σ. 497). Με τον όρο δομική αφομοίωση εννοούμε «τη διαδικασία εισόδου των μεταναστών στις κοινωνικές ομάδες, τους θεσμούς και τα δίκτυα της κοινωνίας υποδοχής έτσι ώστε να προβούν σε μικτούς γάμους και να αναλάβουν θέσεις και ρόλους που πιστοποιούν πλήρη αποδοχή τους από την πλειονότητα του πληθυσμού της χώρας υποδοχής» (Δεμερτζής 2012, σ. 497-498). Όσον αφορά τους μετανάστες στις Η.Π.Α.7 εφαρμόστηκε από πολύ νωρίς η δομική αφομοίωση (melting pot) τους (Δεμερτζής 2012). Η ιδέα του χωνευτηριού «melting pot» φυλών / πολιτισμών χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις Η.Π.Α. σ’ ένα θεατρικό έργο του I. Zangwill που ανέβηκε στο Μπροντγουέι το 1908. Κατά τους Warner & Srole (1945) η αφομοίωση στον «αμερικανικό» τρόπο ζωής είναι αναπόφευκτη. Η ιδέα του χωνευτηριού αμφισβητήθηκε από τους Glazer & Moynihan (1970, σ. 16, 313), που προσπάθησαν να αποδείξουν ότι οι εθνοτικές ταυτότητες όταν εκφράζονται μεταξύ των μειονοτικών μεταναστευτικών ομάδων και των απογόνων τους δεν προέρχονται ειδικά και αποκλειστικά από τον «εθνικό» πολιτισμό που άφησαν πίσω τους οι μετανάστες, αλλά «ένας άνθρωπος συνδέεται με την εθνοτική του ομάδα μέσω φιλικών και οικογενειακών δεσμών» (σ. 17). Σημειώνει επίσης, ότι «η ιδιαίτερη εθνική πτυχή των περισσοτέρων εθνοτικών ομάδων σπάνια επιβιώνει μετά την πρώτη γενιά»(σ. 313). Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι «η αφομοίωση κατά το παρελθόν, όπως θεωρείται ότι έλαβε χώρα στην περίπτωση όσων μετανάστευσαν στις Η.Π.Α…. ήταν αποτέλεσμα μιας αφομοιωτικής πολιτικής (Vermeulen, ό.π. σ. 193). Κατά την Vermeulen (2004, σ. 190) η έννοια της πολυπολιτισμικότητας (multiculturalism) καθώς και η έννοια του εθνοτισμού (ethnicity) αποτέλεσαν «μία έκφραση απόρριψης της αφομοίωσης ως στόχου πολιτικής προς τις μειονότητες». Άλλωστε σήμερα στο παγκόσμιο χωριό της ηλεκτρονικής εποχής οι σύγχρονες πολιτικές είναι λιγότερο αφομοιωτικές και περισσότερο δεκτικές απέναντι στην πολιτισμική ποικιλία» (Vermeulen, ό.π., σ. 193).

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 251

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

251

Εθνοτοπική και εθνική ταυτότητα – Κοινότητες Ο Θ. Βέικος (1999, σ. 15-17) θεωρεί ότι η έννοια της ταυτότητας συμπεριλαμβάνει δύο δεδομένα: «τη συνείδηση πως ανήκουμε στον εαυτό μας και τη συνείδηση πως ανήκουμε στην ομάδα ή την τάξη, την Εκκλησία ή την αίρεση, το κόμμα, τη φατρία, το έθνος, ανήκουμε δηλαδή στους όμοιους μας…Η έννοια της, βεβαίως, εμπεριέχει και τη διαφορά». Η ταυτότητα επομένως συνδέεται με την ετερότητα, με τη διαφορά. Οι μετανάστες στη νέα τους πατρίδα εκφράζουν τη διαφορετικότητά τους, την «άλλη» τους ταυτότητα μέσω συμβολικών χαρακτηριστικών, όπως είναι η γλώσσα, οι συνήθειες, η μουσική, ο χορός, οι παραδόσεις, το φαγητό τους κλπ. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι μηχανισμός άμυνας «κατά των αφομοιωτικών μηχανισμών της κυρίαρχης κουλτούρας της κοινωνίας- δέκτη» (Μικράκης, σ. 731). Κατά τον Βέικο (1999, σ. 24), «οι άνθρωποι συγκροτούν πολιτισμικές κοινότητες με κοινές παραδόσεις και κοινή μορφή ζωής προς αντιμετώπιση πραγματικών ή φανταστικών κινδύνων». Με τη συγκρότηση πολιτισμικών κοινοτήτων σ’ ένα ξένο περιβάλλον παρέχοντας έτσι ένα συναίσθημα ασφάλειας ισχυροποιείται το συναίσθημα σύνδεσης με τον τόπο καταγωγής και τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής. Η συνείδηση της κοινής καταγωγής, με αναφορά σε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο αναφοράς, οδήγησε στη δημιουργία πολυάριθμων συλλόγων και κοινοτήτων8, στη δημιουργία μιας εθνοτοπικής ή εθνοτικοτοπικής ταυτότητας, που αναφέρεται για να περιγράψει ομάδες ή δραστηριότητες τοπικού χαρακτήρα στους Έλληνες της διασποράς, η οποία αποτελεί συγχρόνως και αναπόσπαστο μέρος μιας εθνικής ταυτότητας εντασσόμενης σε μια ευρύτερη νοερή κοινότητα του ελληνικού έθνους. Το μέλος μιας εθνοτικής ομάδας9 μπορούσε συγχρόνως να είναι φορέας μιας πολιτισμικής και μιας εθνικής ταυτότητας. Η πολιτισμική ταυτότητα διαμορφώνεται βασικά μέσα από το άμεσο κοινωνικοποιητικό του περιβάλλον και έχει βιωματικό χαρακτήρα, ενώ η εθνική ταυτότητα παραπέμπει σε κοινά στοιχεία, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, οι παραδόσεις αλλά και σε συλλογικές εμπειρίες, όπως το κοινό παρελθόν και οι μύθοι ( Δαμανάκης 2001β, σ. 9). Σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη εποχή μπορούμε να μιλάμε για εθνοπολιτισμική ταυτότητα στο πλαίσιο συνάντησης πολιτισμών. Πολλές εργασίες έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια που αφορούν στην εθνοπολιτισμική ταυτότητα των Ελλήνων, ιδίως σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες, όπως είναι ο Καναδάς, οι Η.Π.Α. και η Αυστραλία10.

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 252

252

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

Οι ταυτότητες της διασποράς δομούνται στα πλαίσια μιας συνεχούς διαπραγμάτευσης, αφού οι μετανάστες καλούνται «να εξισορροπήσουν πολλαπλούς και συχνά αντιφατικούς τρόπους ζωής και συμπεριφοράς, οι οποίοι συνιστούν τις ενδο- και δι-εθνοτικές τους αλληλεπιδράσεις (Γεωργίου 2008, σ.26). Η εθνοτική ταυτότητα συνεπάγεται και την υποκειμενική ή συμβολική χρήση κάθε πτυχής του πολιτισμού ή της αντίληψης ξεχωριστής προέλευσης (Γεωργίου, ό.π. σ.28). Σήμερα, η οικουμένη γίνεται αντιληπτή ως ένα μωσαϊκό από πολιτισμικές κοινότητες που προσπαθούν να μεταβιβάσουν τα πολιτισμικά στοιχεία τους στις επόμενες γενιές αλλά και να προσαρμοστούν στην τεράστια γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική ποικιλία, που διεισδύει όλο και περισσότερο στα σύνορά τους (Γκότοβος 2002, σ. 35). Για τους Έλληνες της διασποράς οι κοινότητες έπαιξαν σημαντικό ρόλο, ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης, όπου ο νέος μετανάστης εύρισκε εκεί «ένα καταφύγιο, τη σιγουριά της συντροφιάς ανθρώπων, που όχι μόνο μιλούσαν τη γλώσσα του, αλλά συχνά ήσαν συγχωριανοί, συντοπίτες ή ακόμη και συγγενείς» (Μαρκέτος 2013, σ. 116). Συγκεκριμένα στην Αμερική υφίστανται σήμερα διατηρούνται 450 ελληνικές κοινότητες, που διαθέτουν 21 ελληνικά ημερήσια σχολεία και 450 απογευματινά (Μαρκέτος, ό.π., σ.123). Οι κοινότητες αυτές συνιστούν εθνοθρησκευτικές εστίες, στις οποίες χρησιμοποιήθηκε ως συνεκτικό στοιχείο της καταγωγής τους το ελληνικό σχολείο και η ορθόδοξη εκκλησία. Αναμφισβήτητα μετά την οικογένεια το ελληνικό σχολείο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση των εθνικών δεσμών και στη μετάδοση της μητρικής γλώσσας, του πολιτισμού και της εθνικής ταυτότητας, ικανοποιώντας συγκεκριμένες γλωσσικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές ανάγκες των μελών τους. Γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στο μετανάστη γονιό και το αμερικανογεννημένο παιδί του, πηγαίνοντας το πιο κοντά στη νοοτροπία και την ψυχολογία του, κάνοντας το να αισθάνεται ότι ανήκει κάπου και αναπτύσσοντας του υπερηφάνεια για την καταγωγή του. Σύμφωνα με τον Γεωργακόπουλο, (Διευθυντή του ελληνικού σχολείου «Αθηνά» στο Σικάγο),11 απώτερος σκοπός του ελληνικού σχολείου είναι όχι μόνο η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, αλλά και η διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας, των θρησκευτικών και της λαογραφίας (έθιμα, παραδόσεις, τραγούδια και χοροί) έτσι ώστε να διατηρηθεί η πολιτιστική κληρονομιά, να τονωθεί «το εθνικό τους συναίσθημα και να μυηθούν καλύτερα στις πολιτιστικές αξίες των Ελλήνων και να επιζήσει ο Ελληνισμός στην Αμερική σαν εθνική και θρησκευτική οντότητα… Έτσι αποκτούν την κατάλληλη ψυχοπνευματική ολοκλήρωση, που είναι

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 253

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

253

απαραίτητη για το σχηματισμό μιας δικής τους ξεχωριστής ταυτότητας μέσα στο μωσαϊκό των διαφόρων λαών και φυλών της Αμερικής». Συγκεκριμένα, στην περιοχή του Σικάγο λειτουργούν 6 ημερήσια ελληνοαμερικάνικα σχολεία, που ακολουθούν το αμερικανικό αναλυτικό πρόγραμμα εμπλουτισμένο με δίωρο ή τρίωρο ελληνικό πρόγραμμα, εκ των οποίων το ένα είναι ιδιωτικό, 24 απογευματινά, εκ των οποίων τα δύο είναι ιδιωτικά και 11 σαββατιανά, από τα οποία το ένα είναι ιδιωτικό12. Από την άλλη πρέπει να επισημάνουμε ότι στην Αμερική η ελληνική εκκλησία δεν είναι μόνο θρησκευτικός χώρος, αλλά και εθνικός χώρος, «όπου ο απόδημος αισθάνεται πως βρίσκεται σε τόπο δικό του, με ήχους και διακόσμηση γνωστή και αγαπημένη από τα τρυφερά αξέχαστα παιδικά του χρόνια και δίπλα σε ανθρώπους με τους οποίους συνδέεται ψυχικά με πολλά» (Μαρκέτος, ό.π., σ.124). Πληροφορητής αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η μόνη οργάνωση ελληνική που παραμένει και θα παραμείνει, θα διαιωνιστεί και θα είναι διατήρηση του ελληνικού πνεύματος, της ελληνικής συνείδησης είναι η εκκλησία! Γιατί ο ρόλος της εκκλησίας είναι πολύ διάσπαρτος. Είναι θρησκευτικός, μετά είναι κοινωνικός, είναι cultural, είναι η ελληνική γλώσσα. Τώρα αρχίζουνε και φτιάχνουν σχολεία ημερήσια, που παιδιά δεύτερης και τρίτης γενιάς μαθαίνουν ελληνικά και είναι η σωτηρία της γλώσσας… συνάμα μαθαίνεις για τη θρησκεία σου, για την κουλτούρα σου, είναι και η γλώσσα μέσα σ’ αυτά την ελληνική συνείδηση και δεν φοβάσαι τίποτε».

Η κοινότητα των Λενιδιωτών του Chicago Οι Τσάκωνες θεωρούνται ως φιλαπόδημοι. Χαρακτηρίζονται για την κινητικότητά τους, που συνιστά και σημαντικό χαρακτηριστικό της κοινής τους ζωής. «Η κινητικότητά τους υπήρξε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο του κοινωνικού τους βίου, που αποτέλεσε και παράγοντα επιβίωσης τους» (Πιτσελάς, 2000, σ. 33). Κατά τον Βαγενά (1971) το δύσβατο των ορεινών όγκων που περιβάλλουν τον τόπο σε συνδυασμό με τη γειτνίαση με τη θάλασσα στάθηκαν οι αιτίες για τις οποίες οι κάτοικοι βρήκαν διέξοδο στο εμπόριο και τη ναυτιλία. Το εμπόριο τους έδινε την ευκαιρία να έρχονται σε επαφή με όλα τα γνωστά εμπορικά κέντρα και να γνωρίζουν διαφορετικούς λαούς με άλλα ήθη, έθιμα και παραδόσεις. Ο Ν. Οικονομάκης γράφει στον τοπικό τύπο: «Οι κάτοικοι διακρίνονταν ανέκαθεν για το εμπορικό τους πνεύμα, για την επίδοση τους στο εμπόριο εδώ και στο εξωτερικό»

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 254

254

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

(Κυνουρία, 15-6-1937, α.φ. 231). Οι ανήσυχοι Τσάκωνες απλώθηκαν σ’ όλο τον κόσμο και κατάφεραν με την εργατικότητα, την αξιοσύνη, την προσπάθεια και το πείσμα τους να διαπρέψουν και να αποκτήσουν μεγάλες περιουσίες. Στο Λεωνίδιο συγκεκριμένα δεν υπάρχει σπίτι που να μην έχει ξενιτεμένους. Το τελευταίο μεταναστευτικό ρεύμα ξεκινά μετά το 1950, όπου κάτοικοι μετανάστευσαν κυρίως στην Αμερική και την Αυστραλία αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Εκεί «ξένοι αυτοί εν τη ξένη» με το νεανικό τους σφρίγος και την εργατικότητά τους κατάφεραν να κάνουν περιουσίες και να διακριθούν (Οικονομάκης, 1937; Τσιγκούνης, 1994). Μάλιστα δημιουργούν στην καινούργια τους πατρίδα μια μικρή λενιδιώτικη παροικία. Θέλουν να θεωρούνται αντάξια τέκνα της γενέτειρας και συνηθίζουν να συνδράμουν με έργα στον τόπο τους, όποτε χρειάζεται, αλλά και να δημιουργούν περιουσίες, κυρίως σπίτια. Διακρίνονται για την αγάπη που τρέφουν για την πόλη τους. Όπου και να βρίσκονται, σ’ όποια άκρη της γης κι αν είναι, συνηθίζουν να επισκέπτονται πολύ συχνά τον τόπο τους ιδίως το Πάσχα και το καλοκαίρι, για να ζήσουν από κοντά την υπέροχη ατμόσφαιρα που επικρατεί τη μέρα της μεγάλης αυτής γιορτής της Χριστιανοσύνης ή για να περάσουν λίγες μέρες το καλοκαίρι ξέγνοιαστα κάνοντας τα μπάνια τους στην καθαρή θάλασσα (Παράσχος, 1974). Διαπιστώνεται ότι Λεωνιδείς στην Αμερική βρέθηκαν από τα τέλη του 19ου αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γιάννης Κόκκορης, που ασχολήθηκε με την σπογγαλεία. Ήταν ο άνθρωπος που έφτασε στο Tarpon Springs το 1896 σαν ένας αγοραστής σφουγγαριών για μια νέα επιχείρηση “Λεμπέση” στην Νέα Υόρκη και ήταν υπεύθυνος για την αποκλειστική ελληνική συμμετοχή στην σπογγαλιεία στο Tarpon Springs.Το 1905 εισήγαγε το πρώτο μηχανοκίνητο σκάφος σπογγαλιείας με σκάφανδρο και σε μικρό χρονικό διάστημα έφερε 500 Έλληνες δύτες από την Κάλυμνο, τη Χάλκη, Σύμη, Ύδρα, Σπέτσες, Αίγινα και άλλα νησιά.13 Οι πρώτοι Λενιδιώτες μετανάστες στην Αμερική ήταν άντρες, που πήγαιναν να δουλέψουν για να μαζέψουν χρήματα και να επιστρέψουν στον τόπο τους. Κάποιοι πραγματοποίησαν αυτή τους την επιθυμία ενώ κάποιοι άλλοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο νέο τόπο και έγινε η νέα τους πατρίδα. Eκεί πλέον οργανώνονται σε Συλλόγους και αυτό γιατί: «αι συγκεντρώσεις αυταί συντελούν εις την ανάπτυξιν των αδελφικών δεσμών, εις ην σφυρηλάτησιν του πατριωτικού αισθήματος, εις την ανύψωσιν του πνεύματος της αγάπης και της αλληλεγγύης…Θέλομεν να υποδείξωμεν την μεγάλην

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 255

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

255

ηθικήν σημασίαν των πατριωτικών αυτών συγκεντρώσεων και την ανάγκη όπως αύται, λαμβάνουν τον χαρακτήρα μιας ογκώδους, επιβλητικής και συσσωματωμένης παρουσίας όλων των πατριωτών εις τας διασκεδάσεις των Συλλόγων…Και όχι μόνο τούτο αλλά πρέπει οι περισσότερον μορφωμένοι να προπαγανδίζουν…την ανάγκην ενισχύσεως των Συλλόγων των… » (Κυνουρία, 1-9-1937). Στις Η.Π.Α. οι δύο μεγαλύτερες παροικίες Λενιδιωτών είναι στη Ν. Υόρκη, με την ονομασία «Παναγία η Έλωνα» και στο Σικάγο. Στο Σικάγο ήταν τόσοι πολλοί οι Λεωνιδιώτες, ώστε αποφάσισαν την ίδρυση συλλόγου με την ονομασία “Leonidion” Benevolent Association. Σε τοπική εφημερίδα αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Αγαπητοί Λεωνιδείς, με μεγάλη χαράν σας πληροφορούμε ότι σήμερον, 24 Νοεμβρίου του 1946, συνελθόντες οι ενταύθα και εκ γειτονικών πόλεων Λεωνιδείς, εθέσαμεν τας βάσεις του υπό τον άνω τίτλον Σωματείου…(Κυνουρία, 15-2-1947, α.φ. 310). Η κοινότητα του Σικάγο μεγαλώνει ιδιαίτερα μετά το δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα (1955-1973). Οι νέοι μετανάστες μένουν στην αρχή όλοι κοντά, στο ίδιο κτίριο ή στην ίδια γειτονιά και πολλές φορές δουλεύουν μαζί στο ίδιο μαγαζί. Ένας πληροφορητής αναφέρει χαρακτηριστικά: « Ο μετανάστης το πρώτο που κοιτάει είναι να είναι μαζί. Γι αυτό και οργανώνανε γειτονιές, όπως στα ελληνικά και ζητά να είναι όλοι μαζί…». Κάποιος πάλι αναφέρει: «ένας καθηγητής από το University of Chicago, το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της Αμερικής, έγραψε το ιστορικό του Κώστα, πως πήγε στην Αμερική…δεν ξέρω που είναι αυτή η εφημερίδα…μέσα σ’ αυτά που του είχε δώσει ο πατέρας του, αυτού του Κώστα, του είχε δώσει ένα ξύλο, πιάνεις το σπάζεις, δύο ξύλα πιο δύσκολα, τρία ξύλα μαζί πιο δύσκολο, τέσσερα ξύλα μαζί, είναι η οικογένεια αυτή την έννοια έχει…είχε εξηγήσει ο πατέρας του τη σημασία της οικογένειας …». Άλλος πάλι πληροφορητής αναφέρει: « Ο Στέλιος έμενε λίγο πιο κάτω και εκεί όποιος έβρισκε ράντζο κοιμόταν. Δεν είχε ο καθένας το κρεβάτι του. Καθίσαμε εκεί ένα – δύο μήνες και μετά μάζεψα κάποια λεφτά και πήγα και νοίκιασα ένα δωμάτιο. Κάθισα ένα – δύο μήνες και μετά μάζεψα κάτι λεφτά και πήγαμε και νοικιάσαμε ένα με το Στέλιο. Αλλά αυτός μετά αρραβωνιάστηκε και έφυγε…». Και άλλη πληροφορήτρια αναφέρει: « μέναμε σε ελληνική γειτονιά, με τ’ όνομα «ελληνική γειτονιά» του Αγίου Δημητρίου. Όλοι εκεί ήμασταν σε ρούγα έξω…ήταν ωραία χρόνια τότες. Τα παιδιά μου μεγαλώσανε εκεί…παλαιά ήταν πιο δεμένοι οι Έλληνες μεταξύ τους. Ήμασταν όλοι στον ίδιο παρονομαστή. Όλοι μέναμε σε διαμερίσματα, είχαμε δουλειές του εργοστασίου. Ξέρεις δεύτερος κόσμος. Κι όμως όλοι μόρφωσαν τα παιδιά

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 256

256

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

τους και εκείνη η γειτονιά είχε βγάλει μεγάλους επιστήμονες. Αλλά ήταν πάντα της προόδου ο Έλληνας. Γιατί δούλευε. Ήταν εργατικοί…». Παράλληλα αναφέρονται και στη συμβολή του συλλόγου “Leonidion”. Σήμερα ο σύλλογος έχει αδρανοποιηθεί αλλά όπως αναφέρουν παλαιότερα διοργάνωνε συναντήσεις, χορούς, πικ-νικ και άλλες εκδηλώσεις για τους Λεωνιδιώτες του Chicago και ταυτόχρονα ενίσχυε με τις δράσεις του έργα που γίνονταν στην ιδιαίτερη πατρίδα.. Πληροφορητής μου αναφέρει: «το σύλλογο τον έχουμε ακόμα. Δεν ισχύει… όλοι οι τοπικοί σύλλογοι δεν έχουν την επιρροή που είχανε κάποτε, γιατί δεν υπάρχουν οι Έλληνες που θα έρθουν από την Ελλάδα και θα έχουν ανάγκη να επικοινωνήσουν ο ένας με τον άλλο, για να επιβιώσουν ή να αισθανθούν άνετα… δεν υπάρχει καινούργια μετανάστευση…». Οι Λενιδιώτες σήμερα μαζεύονται όλοι μαζί μία φορά το χρόνο, στις 21 Νοεμβρίου, που είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου, τοπική γιορτή του Λεωνιδίου, κατά την οποία επισκέπτεται το Λεωνίδιο η εικόνα της Παναγίας της Έλωνας από το αντίστοιχο μοναστήρι.

Χορός και κοινότητα του Σικάγο Στη σύγχρονη ερευνητική προβληματική η έννοια του χορού δεν αφορά μόνο στα αναφαίρετα μορφικά συστατικά του, όπως η κίνηση, ο ρυθμός, το τραγούδι, αλλά συνδέεται με το ευρύτερο ιδεολογικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο παράγεται και μεταδίδεται, αποτυπώνοντας με συμβολικό τρόπο την ιστορικότητα της ομάδας που τον επιτελεί (Ζωγράφου 2003). Η έννοια του χορού, στην παρούσα εργασία θα ιδωθεί με την ευρύτερη αλλά και την ελάχιστη διάστασή της. Δηλαδή και σαν «ένα χορευτικό γεγονός, που μπορεί να διαρκεί ώρες και όπου χορός, ποτό φαγητό, ψυχαγωγία και ιερότητα συνυφαίνονται» αλλά και ως αυτοτελής χορευτική πράξη που «έχει περιορισμένη χρονική διάρκεια, συνοδεύεται από αντίστοιχο τραγούδι ή οργανική μουσική και σηματοδοτείται με την αντίστοιχη για κάθε χορό επωνυμία» (Ζωγράφου 2003, σ. 69). Οι Λενιδιώτες του Σικάγο τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης τους βρίσκονταν αρκετά συχνά έψαχναν λόγους για να συναντηθούν, για να συγκεντρωθούν μεταξύ τους. Βρίσκονταν σε ονομαστικές και οικογενειακές γιορτές, σε βαφτίσια, διοργάνωναν πικ- νικ, διοργάνωναν τον ετήσιο Λενιδιώτικο χορό στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και σπάνια σε γάμους, μιας και οι περισσότεροι προτιμούσαν να γυρίσουν στην Ελλάδα για να παντρευτούν. Σ’ αυτά τα γλέντια τους ο χορός που κυριαρχεί είναι ο συρτός

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 257

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

257

αλλά σημαίνουσα θέση έχει και ο επονομαζόμενος σήμερα «Τσακώνικος» χορός, συνοδευόμενος πάντα με το τραγούδι: «Σου’ πα μάνα, καλή μου μάνα, σου’ πα μάνα πάντρεψε με. σου’ πα μάνα, πάντρεψε με σπιτονοικοκύρεψε με. Και στα ξένα, καλή μου μάνα, και στα ξένα μη με δώσεις, και στα ξένα μη με δώσεις, μάνα θα το μετανοιώσεις. Για στα ξένα, καλή μου μάνα, για στα ξένα θ’ αρρωστήσω, για στα ξένα θ’ αρρωστήσω ποια μανούλα θα ζητήσω. Θα μιλήσω, καλή μου μάνα, θα μιλήσω στη κουνιάδα, θα μιλήσω στη κουνιάδα, και στη πρώτη συνυφάδα. Θα μου πούνε, καλή μου μάνα, θα μου πουν πως δεν αδειάζω, θα μου πουν πως δεν αδειάζω και θα βαριαναστενάζω». Ο «Τσακώνικος» χορός, ως γνωστόν, πήρε την ονομασία του από την περιοχή στην οποία χορεύεται, την Τσακωνιά, και θεωρείται ο πιο αντιπροσωπευτικός χορός, τον οποίο συναντάμε σε όλες τις χορευτικές εκδηλώσεις. Η ονομασία «Τσακώνικος» σχετίζεται με την απόσπαση του χορού από το γενικότερο χορευτικό σύστημα και τη διάκριση του ως χαρακτηριστικού στοιχείου της ταυτότητας των Τσακώνων. Ως σύμβολο ιδιαίτερης ταυτότητας, αποτελούσε και αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα ενίσχυσης της συλλογικότητας της ομάδας και έκφρασης του κοινοτικού πνεύματος, της αίσθησης του «κοινού ανήκειν», της κοινής καταγωγής και της κοινής μοίρας. Ο «Τσακώνικος» χορός συνδέθηκε με το τραγούδι «Σου ’πα μάνα, πάντρεψέ με σπιτονοικοκύρεψέ με, και στα ξένα μη με δώσεις, μάνα θα το μετανιώσεις…». Για τους μετανάστες πληροφορητές μου το τραγούδι αυτό είναι ιδιαίτερα αγαπητό γιατί αναφέρεται στην ξενιτιά και με δεδομένο ότι κάθε σπίτι της Τσακωνιάς είχε ξενιτεμένους είτε εντός Ελλάδας είτε στο εξωτερικό, δεν θα μπορούσε κάποιο άλλο τραγούδι της ξενιτιάς να αποτυπώσει καλύτερα τον αποχωρισμό της κόρης από τη μάνα. Ένας από τους πληροφορητές μου αναφερόμενος και στην ελληνική εθνική αφήγηση αναφέρει: «Κοίταξε, είναι το τραγούδι που έχει σημασία. Που έχει σχέση με την ξενιτιά. Τα βήματα και αυτά έχω διαβάσει αναλύσεις είτε για το Θησέα και το Μινώταυρο είτε ότι ήταν σπαρτιάτικος χορός, που κρατούσαν την ασπίδα και το δόρυ…δεν έχει σημασία πως είναι και πως εξηγείται, αλλά εγώ σου περιγράφω, εγώ έχω περισσότερο ενδιαφέρον για τον καθημερινό τρόπο. Και μπορεί να το δεις αυτό το πράγμα. Από τους πολλούς ο ένας. Ήταν η απόλυτη ένωση. Και ο χορός περιέγραφε αυτή την ένωση. Τη μονολιθικότητα. Δεν είμαστε ανεξάρτητοι σκεφτόμενοι εδώ αλλά μαζί

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 258

258

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

πάντοτε..». Επισημαίνεται έτσι η σημαντικότητα της συνοχής των μελών και η αναγκαιότητα για την ενίσχυσή της σ’ ένα διαφορετικό κουλτουρικό περιβάλλον. Ένας τόπος που αναθέρμαινε τη μνήμη για τον τόπο, την ταυτότητα, την καταγωγή φέρνοντας το παρελθόν στο παρόν. Μια πληροφορήτρια μου περιέγραψε με ενθουσιασμό μια σκηνή χορού στα πλαίσια μιας χοροεσπερίδας της κοινότητας των Λενιδιωτών στον Άγιο Δημήτριο. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Έκαναν έναν Λενιδιώτικο χορό κάθε χρόνο. Και θυμάμαι η μάνα μου έραβε ένα μήνα πριν τι θα φορέσουμε…τον θυμάμαι έντονα, ήταν στον Άγιο Δημήτρη…θυμάμαι τότε η γιαγιά καθότανε δεν χόρευε. Αλλά όταν άκουγε αυτό (τον Τσακώνικο), σηκωνόταν από την καρέκλα της, όπου και αν ήτανε και έβλεπες τη γιαγιά τρέχοντας να πάει στην πίστα να χορέψει…Έτσι τη θυμάμαι να χορεύει. Να είναι αδιάφορη σ’ αυτό που συνέβαινε, να κουβεντιάζει και μόλις ακούσει αυτό να σηκωθεί επάνω…με ενθουσιασμό, με ενθουσιασμό. Ναι. θυμάμαι αυτό…δεν ξέρεις πως βλέπεις τη γιαγιά σου και χαίρεται για κάτι , το ξεχωρίζεις…». Σε ερώτημά μου για τα συναισθήματα κατά τη διαδικασία της χορευτικής πράξης ένας από τους πληροφορητές μου απάντησε: « νιώθεις ότι διατηρείς μια παράδοση, σιωπηλή, που δεν είναι γραμμένη πουθενά και μεταλαμπαδεύεις και μεταδίδεις αυτό στην άλλη γενεά…αυτό έχει σημασία. Αυτό είναι η παράδοση. Παραδίδεις μια συνήθεια από την μια γενιά στην άλλη. Και το θυμούνται αυτό». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Λενιδιώτες που βρέθηκαν στο Σικάγο τη δεκαετία του 1960 γύρισαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους για να παντρευτούν γυναίκα από τον τόπο τους, την οποία μετά την έπαιρναν μαζί τους. Από τη δεκαετία του 1970 οι γάμοι μεταξύ Λενιδιωτών είναι ελάχιστοι (βλ. φωτογραφία 1), συνήθως παντρεύονταν Ελληνίδες, όπου ακολουθείται ένα τελετουργικό που θυμίζει αμερικάνικο γάμο με παράνυφες, παράγαμπρους και μουσική υπόκρουση. Διαβάζουμε σε άρθρο της Κυνουρίας με τίτλο «Μεγαλοπρεπείς γάμοι εν Άγιο Φραγκίσκο» (Αμερικής): «…Μετά το γεύμα, ηκολούθησε χορός εις τον οποίον διεκρίθη η αξιότιμος Κα Σοφία Πανάγου, από το Λεωνίδιον, ήτις έσυρε τον αθάνατον «Τσακώνικον» εις τον οποίον έλαβον μέρος όλοι οι παρευρεθέντες συμπολίτες μας Κυνουριείς. Η Κα Πανάγου δικαίως απέσπασε τα ραγδαία χειροκροτήματα και θερμά συγχαρητήρια των συνδαιτημόνων εις τα οποία προσθέτομεν και τα ιδικά μας» (Κυνουρία, 1-1-1947, α.φ. 309).

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 259

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

259

Η πρώτη γενιά των μεταναστών του Σικάγο εξακολουθεί να βρίσκεται συχνά είτε σε μαγαζιά Λενιδιωτών είτε σε σπίτια. Η ανάγκη τους να συναντιόνται δεν έσβησε παρόλο που παραμένουν εκεί για πάνω από σαράντα χρόνια. Συναντιώνται καταρχήν την 21η Νοεμβρίου, που είναι τα Εισόδια της Παναγίας. Λένε: «τώρα που ανταμώνουμε μια φορά το χρόνο εκεί στου Κοκκινάκη το εστιατόριο, τριγύρω εκεί το κάνουμε. Να είναι Σαββατοκύριακο εννοώ. Πάντως Νοέμβρη γίνεται. Είναι ωραία και μαζεύονται αρκετοί, σχεδόν όλοι όσοι είναι στο Chicago»… «και μαζεύονται όλες οι οικογένειες, καμιά σαρανταριά». Εκεί τρώνε, τραγουδούν και χορεύουν. Η γιορτή της Παναγίας τους δίνει την ευκαιρία να βγούν από την καθημερινότητά τους και να έρθουν σε επαφή με τους συγχωριανούς τους, να θυμηθούν και να αναβιώσουν γιορτές που γίνονταν και γίνονται στον τόπο τους, τονώνοντας έτσι τη συλλογική τους ταυτότητα. Το φαγητό, το τραγούδι, η μουσική και ο χορός αναπόσπαστα δεμένα σ’ ένα αδιαίρετο σύνολο λειτουργούν προς αυτή την κατεύθυνση. Συναντιώνται επίσης σε γάμους και βαφτίσια. Οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι οι γάμοι, οι γιορτές διατηρούνται «τα πάντα ακέραια», όπως τα βίωσαν οι ίδιοι και μετά την εγκατάστασή τους στο Σικάγο. Ένας πληροφορητής αναφέρει: «Έχω 45 χρόνια στην Αμερική, και μαρτυρίες πολλών που έρχονται από την Ελλάδα και παρακολουθούνε και βιώνουνε μυστήρια, γάμους, βαφτίσια και οτιδήποτε άλλο αναγνωρίζουν ότι τα έθιμα διατηρούνται καλύτερα στο εξωτερικό από ότι στο εσωτερικό…» και συνεχίζουν: « πάντοτε ο ελληνισμός ενωνόταν από τους Έλληνες της διασποράς, γιατί στη διασπορά έχουν καθήκον να διατηρήσουν, επειδή η Αμερική είναι πολυπολιτισμική χώρα…ο Έλληνας, ο Τσάκωνας έχει τη δική του ιδιομορφία, την ομορφιά του χαρακτήρα να είναι, να έχει τον απολλώνιο χαρακτήρα και τον διονυσιακό παντρεμένους στο ίδιο άτομο…». Άλλος πάλι αναφέρει για το γάμο: «υπάρχει λίγο αμερικανοποίηση του γάμου, δηλ. με παράνυφους και όλα αυτά…έχουμε μια παραδοσιακή ιεροτελεστία γάμου που γίνεται εκεί και το χαίρεσαι. Παράγαμπρους, παράνυφες, ο παπάς με όλα και κρατάει μιάμιση ώρα. Και μετά έχει το γλέντι. Σε ελληνικά μεγάλα χωλς με ωραία ξέρεις ελληνική μουσική, τραγούδια κλπ… Οτιδήποτε καθαρό ελληνικό εμπλουτισμένο με οτιδήποτε αμερικάνικο καλό…». Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε ότι η πρώτη γενιά μεταναστών κρατά στενούς δεσμούς με την στενή και ευρεία οικογένεια, με συγγενείς και φίλους συντοπίτες, που ανταλλάσουν συχνά επισκέψεις όχι μόνο σε ονομα-

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 260

260

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

στικές εορτές αλλά και σαββατοκύριακα. Συγκεκριμένα αναφέρει πληροφορήτρια: «έψαχναν λόγους για να συναντηθούν, για να συγκεντρωθούν μεταξύ τους. Ήταν πολύ έντονο στη ζωή μας ότι μένουμε στην Αμερική αλλά δεν είμαστε Αμερικανοί, είμαστε Έλληνες… ήθελαν ένα δέσιμο με το παρελθόν τους πίσω, με την πατρίδα τους». Θα πρέπει να αναφέρουμε επίσης ότι βρίσκονται σε χορούς που διοργανώνει η ελληνορθόδοξη ενορία τους. Σε έναν τέτοιο χορό βρέθηκα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς το 1995, στην ελληνορθόδοξη ενορία του Αγίου Δημητρίου, όπου πάνω από πεντακόσιοι Έλληνες γιόρτασαν μαζί την αλλαγή του χρόνου με φαγητό, τραγούδι και ελληνικό χορό. Οι τοπικές κοινότητες έδωσαν τη θέση τους στην ελληνορθόδοξη κοινότητα της ενορίας, όπου όλοι μαζί οι Έλληνες χόρεψαν συρτούς χορούς και τσάμικα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ιδιαίτερα μάλιστα τον τελευταίο καιρό, που η παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας, η κυκλοφορία των πληροφοριών και των πολιτιστικών αντικειμένων και γενικότερα της κουλτούρας οδηγούν σε πολιτιστική ομοιομορφία και πολιτισμική ισοπέδωση, οι τοπικοί και εθνικοί πολιτισμοί αντιστέκονται προβάλλοντας την πολιτιστικής τους ποικιλομορφία και διαφυλλάσοντας την ιδιαιτερότητα τους διεκδικώντας την ιδιαίτερη ταυτότητα τους.14 Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο τα παιδιά των μεταναστών βιώνουν την καθημερινότητά τους σ’ ένα διγλωσσικό - διπολιτισμικό περιβάλλον. Από τη μια η χώρα υποδοχής που προσπαθεί να τους απορροφήσει στο σύστημα της, και από την άλλη η οικογένεια, με την ευρεία και τη στενή σχέση, που προσπαθεί να τους συνδέσει με τον πολιτισμό του τόπου καταγωγής τους, μιας και τα πολιτισμικά στοιχεία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς τους (πρβ Γεωργίου 2008). Μία πληροφορήτρια μου αναφέρει χαρακτηριστικά: «η δεύτερη γενιά, η οποία πήγε στο αμερικάνικο σχολείο και αργότερα στο Πανεπιστήμιο και εκεί έκαναν άλλες παρέες και άλλες σχέσεις, μπορούσαν να αφομοιωθούν καλύτερα μέσα στην κοινωνία… Είχαμε το ένα πόδι στην κοινότητα.». Όσον αφορά στον ελληνικό παραδοσιακό χορό, η οικογένεια καταρχήν δίνει τα πρώτα μαθήματα. Μέσα από τη συμμετοχή των παιδιών στα οικογενειακά γλέντια και τους γάμους μαθαίνουν να χορεύουν (βλ. φωτογραφία 4). Επίσης σημαντικό ρόλο στην εκμάθηση του ελληνικού χορού έχουν και τα ελληνικά σχολεία. Εκεί είτε οι γονείς πληρώνουν δάσκαλο που μαθαίνει το απόγευμα χορούς στα παιδιά τους είτε το ελληνικό κράτος στελεχώνει τα σχολεία με καθηγητές Φυσικής Αγωγής με ειδίκευση στον ελληνικό χορό15. Μάλιστα στο ελληνικό σχολείο «Σωκράτης» οι ελληνικοί χο-

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 261

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

261

ροί είναι ξεχωριστό διδακτικό αντικείμενο, που διδάσκεται από την Γ΄ τάξη του Δημοτικού σχολείου. Η δεύτερη γενιά μεταναστών έχει μάθει ελληνικούς χορούς και τους έχει συμπεριλάβει στην ψυχαγωγία της. Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς του 1995 βρέθηκα στο Greek town, στο κέντρο του Σικάγο, όπου υπάρχει ελληνική γειτονιά με ελληνικά μαγαζιά. Εκεί οι Έλληνες της δεύτερης και τρίτης γενιάς διασκέδαζαν σε κέντρο με παραδοσιακά τραγούδια και χορούς αλλά και τραγούδια από το σύγχρονο ελληνικό ρεπερτόριο. Τα ζεϊμπέκικα και τα τσιφτετέλια εναλλάσσονταν με συρτούς χορούς. Ακόμα και σήμερα στα γλέντια των γάμων της δεύτερης γενιάς ακόμα και αν οι γάμοι είναι μικτοί, δηλαδή ο σύζυγος ή η σύζυγος δεν είναι ελληνικής καταγωγής, και είναι συχνό φαινόμενο, οι ελληνικοί χοροί, κυρίως ο συρτός και το τσάμικο, κατέχουν τον κυρίαρχο ρόλο (βλ. φωτογραφία 2,3,4). Δεν συναντάμε βέβαια σήμερα τον Τσακώνικο χορό στους γάμους και αυτό γιατί συνήθως οι γάμοι είναι μεικτοί και οι Λενιδιώτες που παρευρίσκονται εκεί και θα μπορούσαν να τον χορέψουν είναι λίγοι. Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στο γλέντι, στους χορούς του γάμου συμμετέχουν όλοι οι καλεσμένοι, ακόμα και αν δεν είναι Έλληνες μπαίνουν στον κύκλο και χορεύουν (βλ. φωτογραφία 3). Ο χορός αποτελεί έτσι έναν τρόπο διατήρησης της συλλογικής ταυτότητας πολύ πιο ισχυρό και από τη γλώσσα. Επιπλέον μπορεί να φύγει από τα στενά όρια της εθνικής ομάδας και να μοιραστεί με άλλους, να φέρει κοντά Έλληνες και μη, με έναν ευχάριστο και διασκεδαστικό τρόπο (πρβ. Ηροδότου 2012). Άλλωστε η σημαντικότητα του χορού έγκειται στο γεγονός ότι «είναι κάτι πολύ περισσότερο από τη γνώση των βημάτων. Είναι ταυτόχρονα κοινωνική γνώση και κοινωνική δύναμη» (Bottomley 1992, σ. 72-73) αποτελεί έναν «κοινωνικό κώδικα επικοινωνίας», που «ενδυναμώνει ήθη και κοινωνικές μορφές» (Bottοmley, ό.π., σ. 232) και ορίζει διαφορές και πολιτισμικά όρια. Σήμερα, στο τελετουργικό του γάμου εκτός από τους παράγαμπρους, τις παράνυφες και την μουσική υπόκρουση κατά τη διάρκεια της τελετής, έχουν ενσωματώσει και άλλες «αμερικάνικες» συνήθειες, όπως το «shower». Η νύφη λίγες μέρες πριν παντρευτεί οργανώνει πάρτι είτε στο σπίτι της είτε σε κάποιον μεγάλο χώρο, όπου οι καλεσμένοι πηγαίνουν τα δώρα (πρβ. Χρυσανθοπούλου 2008). Εκεί φαγητό, ποτό και χορός συνυπάρχουν. Τελευταία συναντάμε και το «Βaby shower» το οποίο λαμβάνει χώρα πριν τη γέννηση ενός μωρού ή πριν τη βάφτιση. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι συμπληρωματικό ρόλο στη διατήρηση

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 262

262

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

της ελληνικής ταυτότητας στη διασπορά παίζει η επαφή με την Ελλάδα. Κάθε χρόνο με την παρουσία τους στα πάτρια εδάφη, οι ομογενείς ανανεώνουν και αναβαθμίζουν τις επαφές με το ελληνικό στοιχείο, με την ελληνικότητά τους (Gavaki, XX, σ.10), καθώς παρευρίσκονται σε γλέντια, σε γάμους συγγενών και σε πανηγύρια.

Συμπεράσματα Εν κατακλείδι, διαπιστώνεται από την ανάλυση των δεδομένων ότι υφίστανται σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς τις γενιές των μεταναστών. Οι μετανάστες Λενιδιώτες του Σικάγου πρώτης γενιάς διατηρούν σε σημαντικό βαθμό την ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα της εθνοτοπικής ομάδας, εξαιτίας των ιδιαίτερων συνθηκών της πρώτης εγκατάστασης στο νέο πολυπολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο βρέθηκαν, μέσα από τη συμμετοχή σε κοινωνικές και θρησκευτικές συνευρέσεις. Διατηρούν αφενός την ιδιαιτερότητά τους ως Τσάκωνες (τα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις, τα τραγούδια και τους χορούς τους), δηλαδή το «πολιτισμικό κεφάλαιο» που έχουν από την οικογένεια τους, και αφετέρου τα σημαντικότερα στοιχεία της ελληνικής τους ταυτότητας (θρησκεία, γλώσσα, κουλτούρα). Η οικογένεια, το σχολείο και η εκκλησία βοηθούν να προσαρμοστούν τα μέλη της στο νέο πολυπολιτισμικό περιβάλλον διατηρώντας παράλληλα την ταυτότητα της εθνοτικής ομάδας. Επιπλέον διαπιστώνεται ότι η δεύτερη και τρίτη γενιά των μεταναστών μεγαλώνει στα πλαίσια ενός διπολιτισμικού-διγλωσσικού περιβάλλοντος. Εντάσσεται και αφομοιώνεται από την κυρίαρχη κουλτούρα της αμερικάνικης κοινωνίας, όμως μέσα από την οικογένεια μυούνται στα ήθη τα έθιμα και τις παραδόσεις της εθνοτοπικής ομάδας και μέσα από το ελληνικό σχολείο γίνονται φορείς μιας εθνικής ταυτότητας, κρατώντας ζωντανούς τους δεσμούς με την καταγωγή.

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 263

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

Λενιδιώτες χορεύουν Τσακώνικο χορό στο γάμο του Σ. Ρεντούλη στο Σικάγο το 1972 (φωτ. αρχείο Ν. Χείλαρη)

Συρτός χορός στο γάμο της Θωμαής Χείλαρη στο Σικάγο το 2011 (φωτ. αρχείο Ι. Χείλαρη)

263

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 264

264

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

Το γλέντι του γάμου, όπου όλοι συμμετέχουν στο χορό (φωτ. αρχείο Ι. Χείλαρη)

Παιδιά χορεύουν στο τέλος του κύκλου ακολουθώντας τους ενήλικες (φωτ. αρχείο Ι. Χείλαρη)

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 265

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

265

Βιβλιογραφία Αλιπράντη –Μαράτου Λ., Γαληνού Π. Πολιτισμικές ταυτότητες: από το τοπικό στο παγκόσμιο, στο «Εμείς και οι άλλοι». Αθήνα: ΕΚΚΕ, σ. 109-120 Appadurai A. (1996).Modernity at Large: cultural dimensions of globalization. Minneapolis, London, University of Minnesota Press Βαγενάς, Θ. (1971). Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου. Αθήνα Βέικος Θ. (1999). Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Bottοmley G. (1992). From Another Place Migration and the Politics of Culture, Cambridge University Press, Cambridge Γεωργίου Θ. (2008). Η συμβολή του σχολείου Σωκράτη στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της ακαδημαϊκής – επαγγελματικής εξέλιξης των αποφοίτων του. Ρέθυμνο: Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ Γκότοβος Α. (2001). Οικουμενικότητα, ετερότητα και ταυτότητα. Η επαναδιαπραγμάτευση του νοήματος της παιδείας. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Γκότοβος, Α. (2002). Εκπαίδευση και ετερότητα. Αθήνα: Μεταίχμιο Δαμανάκης Μ. (1987). Μετανάστευση και εκπαίδευση. Αθήνα: Gutenberg Δαμανάκης Μ. (2001β). Η διαμόρφωση της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας των ελληνοπαίδων του εξωτερικού, Επιστήμες Αγωγής, Δ, 7-19 Δαμανάκης Μ. (2004α). Νεοελληνικό κράτος και νεοελληνική διασπορά. Θεσμικές και εκπαιδευτικοπολιτικές διαστάσεις στη μεταξύ τους σχέση. Στο Μ. Δαμανάκης (επιμ.) Ιστορία της νεοελληνικής διασποράς: Έρευνα και διδασκαλία: Πρακτικά συνεδρίου (σ. 25-44), Ρέθυμνο 4-6 /7/2003, Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ Δαμανάκης Μ. (2007). Ταυτότητες και εκπαίδευση στη διασπορά. Αθήνα: Gutenberg Δεμερτζής Ν. (2012). Πολιτισμική ταυτότητα και ομογενειακά Μ.Μ.Ε. Η περίπτωση των Ελλήνων της Αυστραλίας. Στο «Η Ελληνική Διασπορά στην Αυστραλία», επιμ. Α. Κόντης & Ν. Τάτσης, εκδ. Παπαζήση, σ.496-519 Gauntlett S. (1999). Πως άσωμεν επί γης αλλοτρίας: Greek song and identity “down under” στο Hellenic Studies, 2, Vol. 7, No 2, p. 127-136 Glazer N & Moynihan D. (1970[1963]). Beyond the melting pot the Negroes Puert Ricans, Jews, Italians and Irish on New York City, Cambridge, Mass The MIT Press Green N. (2004). Οι δρόμοι της μετανάστευσης. Αθήνα: Σαββάλας Ζωγράφου Μ. (2003). Ο χορός στην ελληνική παράδοση. Αθήνα: artwork

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 266

266

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

Ηροδότου Μ. (2012). Οργάνωση και Πολιτιστική Δραστηριότητα των Ελληνοκυπρίων της Μελβούρνης. Στο «Η Ελληνική Διασπορά στην Αυστραλία», επιμ. Α. Κόντης & Ν. Τάτσης, εκδ. Παπαζήση, σ.212-244 Ιακωβίδης Ι.(2013). Κωνσταντινουπολίτες, Αιγυπτιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι στην Ελλάδα. Πριν και μετά την άφιξη. Ταυτότητα- Ένταξη. Αθήνα: ΝΕΑ Κenna M.E. (2004). Οι ποικιλίες της ανθρωπολογικής εμπειρίας: πενήντα χρόνια επιτόπιας έρευνας και άσκησης στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, σ. 117-135 Κόντης Α. (2012). Σύγχρονη Ελλαδική Πολιτική για τη Διασπορά. Στο «Η Ελληνική Διασπορά στην Αυστραλία», επιμ. Α. Κόντης & Ν. Τάτσης, εκδ. Παπαζήση, σ.71-162 Kopan A. (1974). Education and Greek Immigrants in Chicago Kouvertaris G. (1971). First and Second Generation Greeks in Chicago Μαρκέτος Μ. (2013). Οι Ελληνοαμερικανοί – Ιστορία της ελληνικής ομογένειας των Η.Π.Α .Αθήνα: Νέα Μικράκης Α.(1996). Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνικός αποκλεισμός. Πρακτικά 6ου επιστημονικού συνεδρίου του Ιδρύματος Σάκη Καράγιωργα Μουσούρου Λ.(1991). Μετανάστευση και μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Αθήνα: Gutenberg Παράσχος, Κ. (1974). Πασχαλινά ταξίδια. Στην παραθαλάσσια Αρκαδία (Λεωνίδι). Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, τόμος Δ΄, σελ. 14-16 Πιτσελάς, Π. (2000). Περί Τσακώνων. Ιστορικογεωγραφικό και σημασιολογικό ποιόν. Αθήνα Saloutos T. (1964). The Greeks in the United States. Harvad University Press Τάμης Α. (2012). Ελληνισμός της Αυστραλίας: Εγκατάσταση, ωρίμανση και μετεξέλιξη. Στο «Η Ελληνική Διασπορά στην Αυστραλία», επιμ. Α. Κόντης & Ν. Τάτσης, εκδ. Παπαζήση, σ. 27-42 Τσιγκούνης, Δ. (1994). Λεωνίδιον, μία ευτυχισμένη επαρχιακή πόλις. Στα Πρακτικά Αρκαδικού Πνευματικού Συμποσίου στο Λεωνίδιο1992. Αθήνα Χρυσανθοπούλου Β. (2008). Εορταστικές τελετουργίες, συμβολισμός και ταυτότητα στις κοινότητες της ελληνικής διασποράς. Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα. Ελληνική εταιρεία Εθνολογίας, σ. 323-357 Χρυσανθοπούλου Β. (2012). Η διαγενειακή διαχείριση της εθνοτικής ταυτότητας στους Καστελλοριζιούς του Πέρθ Δυτικής Αυστραλίας: Μια ανθρωπολογική προσέγγιση. Στο «Η Ελληνική Διασπορά στην Αυστραλία», επιμ. Α. Κόντης & Ν. Τάτσης, εκδ. Παπαζήση, σ.379-427

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 267

ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΕΝΙΔΙΩΤΩΝ ΤΟΥ CHICAGO

267

Vlachos E. (1966). An annotated bibliography on Greek Migration Vlachos E. (1968). The Assimilation of Greeks in the United States Vermeulen H. (2004). Eπιστροφή Οίκοι με Έμμεσο Τρόπο. Η Ανθρωπολογία της Διεθνούς Μετανάστευσης στην Ελλάδα: μια πρόταση για μια ιστορική και συγκριτική προσέγγιση» στο Όψεις της Ανθρωπολογικής Σκέψης και Έρευνας στην Ελλάδα, Αθήνα, Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, σ. 175-202 Χασιώτης, G. (1993).Eπισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Διασποράς. Θεσσαλονίκη: Βάνιας

Άλλες πηγές Εφημερίδα «Κυνουρία» Διαδικτυακοί τόποι: www. athena.agrino.org, www. hellenicamericanacademy.org www.pythagoraschildrensacademy.org

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

βλ. τη μελέτη για τις ελληνικές κοινότητες Αυστραλίας και Καναδά των Α. Τamis –

E. Gavaki From Migrants to Citizens. Greek Migration in Australia and Canada, La Trobe University, National Center for Hellenic Studies and Research, Μελβούρνη 2002 2

βλ. Κουτσοπανάγου Γ. - Παπαγεωργίου Σ., σ. 255 στο «Ελληνοαμερικανοί. Η ιστορία

της ελληνικής ομογένειας των Η.Π.Α.», εκδ.: ΝΕΑ 3

Για τη σχέση εντόπιου- παγκόσμιου βλ, Appadurai 1996

Ο όρος «εθνοτοπικός» ή «εθνικοτοπικός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει ομάδες

και δραστηριότητες τοπικού χαρακτήρα στους Έλληνες της διασποράς. Η Β. Χρυσανθοπούλου (2008, σ. 328-329; 2007β) χρησιμοποιεί τον όρο «εθνοτικοτοπική» ταυτότητα (ethno-regional) όταν αναφέρεται στην ατομική ή συλλογική έκφραση ταυτότητας και «ανήκειν» την οποία έχουν οι Ελληνοαυστραλοί και προέρχεται από το σύνδεσμο του κοινωνικοοικονομικού- συμβολικού ή και τα δύο με το συγκεκριμένο μέρος της Ελλάδας απ’ όπου προέρχονται οι ίδιοι και οι οικογένειες τους 5

Το ρήμα «διασπείρω» με την έννοια της διασποράς συναντάται για πρώτη φορά στον Θου-

κιδίδη (Πελοποννησιακός Πόλεμος, 11, 27) περιγράφοντας πληθυσμό τελούντα εν εξορία. 6

βλ. Vlachos 1962; Κασιμάτη 1983; Koyrtelakos 1994

Σχετικά με τους μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής βλ. Saloutos 1964;

Vlachos 1966; Vlachos 1968; Kopan 1974; Kouvertaris 1971; Μαρκέτος 2013. Ο Σαλούτος

247-268 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:47 μμ Page 268

268

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΕΙΛΑΡΗ

αναφέρει ότι το ρεύμα της μετανάστευσης των Ελλήνων στην Αμερική ανοίγει το 1870 από τον Χ. Τσάκωνα από το χωριό Ζούμπαινα της Λακωνίας 8

Ο όρος «κοινότητα» δεν ανήκει μόνο στους διανοούμενους, αλλά αποτελεί «μία κα-

θημερινή έννοια σε σχέση με την οποία οι άνθρωποι οργανώνουν τη ζωή τους και αντιλαμβάνονται τον τόπο και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούν και την ποιότητα των σχέσεων τους» (Jenkins, 2007, σελ. 171). Ετυμολογικά η έννοια της «κοινότητας» προέρχεται από το “κοινόν”, και παραπέμπει σε συλλογικότητα, αλληλεγγύη και κοινωνική συνοχή. Η συλλογικότητα προϋποθέτει ότι «υπάρχει κάτι κοινό, είτε “πραγματικό”, είτε φαντασιακό, τετριμένο ή σημαντικό, ισχυρό ή αδύναμο» (Jenkins, ό.π., σελ. 170). 9

Ως εθνοτική ομάδα μπορεί να οριστεί μια συλλογικότητα εντός μιας ευρύτερης κοι-

νωνίας, η οποία μπορεί να έχει υπαρκτή ή υποτιθέμενη κοινή καταγωγή, κοινό ιστορικό παρελθόν και μία πολιτισμική εστίαση σ’ ένα ή περισσότερα συμβολικά στοιχεία, που συγκροτούν τον πυρήνα της ταυτότητας της ομάδας και που μπορούν να γίνουν αντιληπτά ως εμβληματικά της αυτοαντίληψης των μελών της ως ομάδας (Schermerhom 1978, σ. 12). Για την εθνοτική ομάδα βλ. επίσης Smith 2004; Banks 2005 10

Ενδεικτικά οι μελέτες του Μ. Δαμανάκη (1999β) «Εθνοπολιτισμική ταυτότητα και

εκπαίδευση στην ελληνική διασπορά», του Μ. Δαμανάκη ( 2004α) «Νεοελληνικό κράτος και νεοελληνική διασπορά: θεσμικές και εκπαιδευτικοπολιτικές διαστάσεις στη μεταξύ τους σχέση», του Α. Γκότοβου (2002) «Εκπαίδευση και ετερότητα», της Χ. Πετροπούλου (2010) «Εθνοπολιτισμική ταυτότητα των μαθητών στα ρωμέικα σχολεία της Κωνσταντινούπολης», της Ε. Παπαλεξοπούλου (2005) «Εθνοπολιτισμική ταυτότητα ομογενών μαθητών από τη Γεωργία, τη Γερμανία και τις Η.Π.Α.». 11

βλ. ηλεκτρονική διεύθυνση www. athena.agrino.org

βλ. Παπαποστόλου Α. «Τα ελληνικά σχολεία στις Η.Π.Α.», Greek Reporter USA, 30-1-11

Οι πληροφορίες για τον Γ. Κόκκορη είναι από τον Ι. Χείλαρη, ο οποίος κάνει ιδιαί-

τερη αναφορά για τη δράση του στο παρόν συνέδριο. 14

βλ. Κ. Βρύζας, Παγκόσμια επικοινωνία και πολιτιστικές ταυτότητες, Αθήνα: Guten-

berg, 1997 και Β. Νιτσιάκος, Τόπος, τοπικότητα, και εθνική ταυτότητα: Η περίπτωση της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας, Εθνολογία 4, 1995, σ. 96 15

Συγκεκριμένα, φέτος συμφοιτήτρια και φίλη μου αποσπάστηκε σε δύο σχολεία του

Σικάγο, τα «Αθηνά» και «Σωκράτη», όπου έχει κύριο αντικείμενο τη διδασκαλία ελληνικού παραδοσιακού χορού.

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 269

Το σΤοιχειο Τησ ισΤοριασ σΤην εργογραφια Του ΚΩσΤα ουρανη

269

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΟΥΧΛΗΣ Εκπαιδευτικός, Δρ.ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Αθηνών

Το στοιχείο της ιστορίας στην εργογραφία του Κώστα Ουράνη “Πλήθος προγόνων μέσα μου αόριστα σαλεύουν, κι όταν θαρρώ πως άλλοτες κάποτες είχα ζήσει μεσ’ σ’ εποχές που ώς όραμα ξάφνου τις βλέπω εμπρός μου, είναι γιατί καθένας τους μου’ χει κληροδοτήσει την ιστορία του”. Με τους στίχους αυτούς από το τραγούδι “Οι πρόγονοι” του αείμνηστου συμπολίτη σας Κώστα Ουράνη αρχίζω τη σημερινή μου περιήγηση στο παρελθόν για να παρακολουθήσω μαζί με όλους εσάς την έντονη παρουσία του ιστορικού στοιχείου στην πεζογραφία αλλά και την ποίησή του. Χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως παρελθοντολάγνος, θηρευτής της εξέχουσας μνήμης, νοσταλγός των περασμένων μεγαλείων. Οπαδός μιας συνολικής κίνησης που έμελλε να φέρει ισχυρές ανατροπές στον καλλιτεχνικό χώρο αλλά και γενικότερα στην κοινωνία, ο Κώστας Ουράνης ενστερνίστηκε τις επιταγές του Ρομαντισμού, τις αφομοίωσε και τις ακολούθησε με όλο το σεβασμό αλλά και τις ιδιαιτερότητες του χωροχρόνου στον οποίο εκφράστηκε. Το ρομαντικό κίνημα δεν υπήρξε μια από τις συχνές εκείνες εκδηλώσεις που παρουσιάζονται στην ιστορία των πολιτισμών και που εντοπίζονται σε μια συγκεκριμένη χώρα. Αντίθετα, παρατηρούμε πως ξεχύνεται ορμητικά σαν ένα μεγάλο ποτάμι που πλημμύρισε την Ευρώπη και εμφανίστηκε σε όλες τις μορφές του πολιτισμού και τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Η Ελλάδα δεν μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη στα κάθε λογής δυτικά ρεύματα. Η αναγκαστική προσαρμογή όμως των ρευμάτων αυτών στην ελληνική πραγματικότητα ήταν αναπόφευκτη και συνδεόταν με τις κοι-

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 270

270

γρηγορησ ΤσουχΛησ

νωνικο-πολιτικές συνθήκες της εποχής εκείνης. Ιδιαίτερα στο λογοτεχνικό πεδίο, δε θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι τα ίδια με την Κεντρική Ευρώπη. Στα μητροπολιτικά κέντρα της γηραιάς ηπείρου, προσπαθούσαν να απεμπλακούν από τις στείρες και νεκρές μορφές του κλασικισμού που τους είχε φυλακίσει σε νόρμες και κανόνες ανυπόφορους πια στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Αυτή η προϊστορία δεν υπήρξε ποτέ στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα του σκότους και της νάρκης. Οπότε, εκεί όπου δεν υπήρξε προγενέστερο καθεστώς, δεν μπορεί να γεννηθεί επανάσταση. Τα χαρακτηριστικά του ρομαντισμού, όλα, λίγο ως πολύ, είναι γνωστά στους λογοτεχνικούς και όχι μόνο κύκλους. Θα μπορούσαν να επισημανθούν όσα έχουν ιδιαίτερη σημασία για την παρούσα έρευνα. Η αγάπη για την ελευθερία και την απαγκίστρωση από κάθε μορφή κανόνες και τύπους, η πίστη στον αυτοσχεδιασμό και όχι σε έναν αυστηρό σεβασμό απέναντι στα καθιερωμένα πρότυπα που ο ίδιος ο κλασικισμός είχε επιβάλει σε κάθε μορφή εκδήλωσης αλλά κυρίως η νοσταλγία για τα περασμένα, για το παρελθόν και παράλληλα για οτιδήποτε αυτό υποδήλωνε. Η νοσταλγία αυτή μπορούσε να είναι ιδιαίτερα τονισμένη στην ελληνική περίπτωση γιατί από τη στιγμή που το παρόν δεν είχε κάτι σημαντικό να προσφέρει σε κάθε μορφή πολιτισμού, η στροφή του ενδιαφέροντος στο απώτερο παρελθόν θα σήμαινε ανακούφιση και απομάκρυνση από το σκιώδες παρόν της νάρκης. Από την άλλη μεριά, η στροφή στο παρελθόν για τις κεντροευρωπαϊκές κοινωνίες θα μπορούσε να σημαίνει απλά μια κούραση και μια βαρυθυμία προς κάθε τι προγενέστερο, όπως κάθε φορά συμβαίνει στις μεταβατικές περιόδους. Ο Κώστας Ουράνης είχε ζυμωθεί με τα κατάλληλα ρομαντικά διαβάσματα στη νεανική του περίοδο και ο ίδιος είχε προετοιμαστεί από πολύ νωρίς για το ρομαντικό ιδεώδες σε όλα του τα φανερώματα. Αυτά τα διαβάσματα και οι λογοτεχνικές επιρροές από τη γαλλική ρομαντική λογοτεχνία τον συνόδευσαν στις σπουδές του στην Ελβετία και το Βέλγιο αλλά κυρίως στις συναναστροφές του με τους μποέμ τύπους της γαλλικής πρωτεύουσας. Ο ίδιος δεν μπορούσε εύκολα να προσαρμοστεί στην επαρχιακή πραγματικότητα της αρκαδικής κωμόπολης ενώ την ίδια στιγμή συνέλεγε τις παρθενικές του ρομαντικές παραστάσεις από το χώρο του αμερικάνικου κολλεγίου της Πόλης. Ο μελετητής του έργου του Ουράνη θα διαπιστώσει πως η αποστροφή της συγχρονικότητας και η παράλληλη μετατόπιση του ενδιαφέροντός του στο παρελθόν και την αίγλη της ιστορίας δεν παρατηρείται στις απαρχές του δημοσιογραφικού του έργου, στα παρισινά χρονο-

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 271

Το σΤοιχειο Τησ ισΤοριασ σΤην εργογραφια Του ΚΩσΤα ουρανη

271

γραφήματα της Ακροπόλεως και της Νέας Ελλάδας. Το καθήκον του ήταν να παραδίδει σε τακτά χρονικά διαστήματα σύντομα κείμενα σε απλή γλώσσα, με θεματικές γύρω από την καθημερινότητα της παρισινής πρωτεύουσας. Τα ρομαντικά του πιστεύω υπολειτουργούσαν και σ’ αυτό συντελούσε κι ο ξέφρενος τρόπος ζωής του, με τις κοσμικότητες, τα ξενύχτια, τις κάθε είδους απολαύσεις που, συχνά τον έφερναν θαμώνα στα πάρτυ των κοσμικών λουτροπόλεων της Μάγχης και της Κυανής Ακτής. Στροφή στο παρελθόν, σε ιστορικές στιγμές μιας κάποιας αίγλης παρατηρείται πρώτα στην ποιητική του δημιουργία. Η προτίμησή του στρέφεται στην περίοδο του Μεσαίωνα, με τους ιππότες, τους βασιλιάδες, τις γεμάτες αρετές δέσποινες, κοντολογίς, θυμίζει περισσότερο σκηνές από ιπποτικό μυθιστόρημα, είδος που εμφανίζει ιδιαίτερη ακμή την περίοδο της ρομαντικής έξαρσης. Ο Μιχάλης Περάνθης εξηγεί χαρακτηριστικά: “Γλυστρώντας πάνω από τα κύματα της λύπης, που ήταν ολόκληρη ψυχική, αντιπαρέρχονταν την καθημερινότητα, απέφευγε την πεζολογία των πρακτικών σύγχρονων ημερών και μετατοπιζόταν σε μία περιοχή του παρελθόντος καμωμένη από το δικό του κλίμα, όπου η νοσταλγία του εύρισκε τροφή και η θλίψη του διέξοδο. Αν διέφερε σε κάτι από τους ρομαντικούς, ήταν πως οι μετατοπίσεις του αυτές σε ιστορικό χρόνο, η φυγή του, ο αποδημητισμός του, δεν γινόταν πράξη μόνο στη φαντασία. Το ζούσε, το ταξίδι και την αλλαγή. Η φυγή γινόταν πραγματοποιημένο τραγούδι, μια ζώσα μεταρσίωση ανάμεσα στην ονειροπόληση που προηγείτο και στην νοσταλγία που ακολουθούσε”. Κάποια παραδείγματα είναι καλό να παρουσιαστούν: Παρακολουθούμε το ποίημά του “Στη Σαλαμάγκα” από τη συλλογή του “Νοσταλγίες”: Στη Σαλαμάγκα, τη σοφή της Ισπανίας πόλη, ευρέθηκα πλανώμενος μια θερινήν εσπέρα: μέγαρα με ιδαλγικά οικόσημα, εκκλησίες ύψωναν μάζες αυστηρές στο ρόδινον αιθέρα. Έρημοι οι δρόμοι. Μονάχα σ’ ένα παλιό μπαλκόνι, φορώντας στο κεφάλι της δαντελλωτή μαντίλια, μια νέα, με μάτια και μαλλιά κατάμαυρα, καθόταν κρατώντας ένα κόκκινο γαρύφαλο στα χείλια. Κ’ έτσι που είταν σιωπηλή κι ακίνητη και μόνη στη βραδυνή των στοχασμών και των ονείρων ώρα,

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 272

272

γρηγορησ ΤσουχΛησ

που άπλωνε ίσκιους και σιγή σ’ όλη τη γύρω χώρα, έλεγες πως τον Δον Ζουάν επρόσμενε για να του ρίξει, σα θα περναγεν απ’ τα παράθυρά της, το κόκκινο γαρύφαλο μαζί με την καρδιά της. Σε ένα δεύτερο πλάνο, το ποίημά του “Η κατάκτηση του Βυζαντίου”: Είναι μια ώρα σοβαρή κ’ επίσημη: οι Λατίνοι, αφού βδομάδες έκαναν να φτάσουν απ’ τη Δύση, έχουνε πια την Κέρκυρα ξοπίσω τους αφήσει και πλέουν μέσα στα νερά της Αυτοκρατορίας... Τώρα, μέσα στην ήρεμη και φωτεινήν ημέρα, έχοντας ούριο στις ψηλές πρύμνες τους τον αγέρα, γλιστράν απάνω στο γλαυκό Ιόνιο σα γλάροι, με τα πανιά τους ανοιχτά, οι ενετικές γαλέρες και κυματίζουν θριαμβικά σ’ όλα τους τα κατάρτια των ιπποτών οι φανταχτές, πολύχρωμες παντιέρες. Ενώ στα καταστρώματα των καραβιών ολόρθοι - ατσάλινοι και ακίνητοι - κοιτάν οι Σταυροφόροι να ορθώνουνται, προπύργιο της γης του Βυζαντίου, αθέμελα και ροδινα τ’ Ακροκεραύνια Όρη. Στο τραγούδι του “Απόγονος” βλέπουμε ξεκάθαρα τη διάθεσή του να ταυτιστεί με ήρωα παλαιότερων συγκεκριμένων εποχών: Πρέπει να είμαι απόγονος των ιπποτών εκείνων πού, τώρα αιώνες, κίνησαν απ’ του Βορρά τα μέρη με τ’ όραμα των Άγιων των Τόπων για οδηγό τους και το μακρύ κοντάρι τους στο δυνατό τους χέρι και που, γυρνώντας θριαμβευτές, στο δρόμο σταματήσαν κι απ’ το λαμπρό Βυζάντιο ίσαμε την Ελλάδα στήσανε κάστρα αγέρωχα πάνου σε κάθε λόφο που ορθώνται απότομος σε μια εύφορη κοιλάδα.

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 273

Το σΤοιχειο Τησ ισΤοριασ σΤην εργογραφια Του ΚΩσΤα ουρανη

273

Πρέπει να είμαι απόγονος των ιπποτών εκείνων, γιατί ούτε αυτός ο Παρθενών, ούτε η Αγία Σοφία δε μου εγεννήσαν τη γλυκειά εκείνη νοσταλγία που ένιωσα, όταν κάποτες είδα στην Αχαϊα ένα καστέλι Φράγκικο, σιωπηλό και μόνο, να υψώνει τις επάλξεις του - προκλητικά - στο Χρόνο. Και τελευταίο παράδειγμα και πιο σημαντικό, θα έλεγα, ένα μικρό απόσπασμα πάλι από το τραγούδι του “Οι Πρόγονοι”, με το οποίο αγγίζουμε το ζενίθ αυτής της τεχνοτροπίας του: Νιώθω βαθιά πως η ζωή που ζω δε μου ανήκει, γιατί μου’ λειψε η δύναμη να τηνε κυβερνήσω μ’ ένα δικό μου όνειρο κ’ ένα δικό μου πόθο, γιατί, αντίς να πάω εμπρός, κοίταζα πάντα πίσω, και γιατί, αντίς να προεκταθώ στο μέλλον με μια πράξη, πέρασα πάντα σκύβοντας, σα σε πηγάδι εντός μου, ν’ ακούσω τις προγονικές φωνές, οπού σβησμένες από τα βάθη ανέβαιναν ίσαμ’ εμέ του κόσμου! Η λαχτάρα του αναχρονιστικού, η ακατάσχετη παρελθοντολαγνεία, αυτή η «αναπηρία» να δεχτεί οτιδήποτε σύγχρονο στοιχείο του παρόντος, καταντά ενδημική. Η περιήγηση στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν αποτελεί μερικές από τις καλύτερες σελίδες του Ουράνη, του εκφραστή της μνήμης και, ενίοτε, της λήθης. Οι ρομαντικές καταβολές κυριαρχούν στην προσωπικότητα του λογοτέχνη, ο οποίος δείχνει να λειτουργεί καλύτερα, αντικρίζοντας τα πράγματα από κάποια χρονική, κυρίως, απόσταση. Αυτός είναι ο λόγος που ποτέ δεν ένιωσε έντονα συναισθήματα βλέποντας για πρώτη φορά ένα τοπίο, μία πόλη, μία φυσική παράσταση. Με την πάροδο του χρόνου, οι εικόνες ωρίμαζαν μέσα του, μέχρι να έλθει η δεύτερη φορά, η στιγμή της εμπέδωσης και της κατανόησης. Τα καλύτερα μέρη τα είχε επισκεφθεί τουλάχιστο δύο φορές και πάντα λαχταρούσε «να ξαναδεί» αυτά που είχε αντικρίσει κάποτε. Η έννοια της εκ νέου θέασης έπαιρνε διαστάσεις καθοριστικές στην ταξιδιωτική του θεωρία. Γι αυτόν το ταξίδι είχε ταυτιστεί με την επανάληψη κι όχι με την παρθενική εικόνα. Οι ίδιες οι εντυπώσεις του έπαιρναν εντελώς διαφορετική μορφή, από τη στιγμή που

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 274

274

γρηγορησ ΤσουχΛησ

επανερχόταν συνεχώς στην ίδια θεματική. Αδυνατούσε να υπεισέλθει βαθύτερα στην ουσία του πράγματος από την πρώτη γραφή. Τα πρώτα κείμενα για μία τοπιογραφία έπαιρναν ένα πρόχειρο ύφος, καθ’ όλα επιφανειακό, αποκαλύπτοντας έναν Ουράνη σχεδόν απροετοίμαστο. Στην αρχή της δημοσιογραφικής του καριέρας αυτό δεν είχε συνειδητοποιηθεί από τον ίδιο, με αποτέλεσμα να μην ξαναγράφει δεύτερες σκέψεις για ένα ζήτημα. Όλες οι ανταποκρίσεις της Ακρόπολης και της Νέας Ελλάδας ήταν σύντομες, λακωνικές, μοναδικές και ποτέ επαναλαμβανόμενες. Ουδέποτε είχε εκφραστεί για την ίδια θεματική δεύτερη φορά. Ωριμάζοντας, όμως, στη θέση του αρχισυντάκτη άρχισε ν’ αποκτά προσωπική κρίση και ν’ αναθεωρεί προγενέστερες γραφές, τις οποίες, δεν μπορούσε να υποκαταστήσει. Απλά άρχισε ν’ αντικαθιστά τις πρώτες σκέψεις με δεύτερες, μακροσκελείς αναλύσεις, οι οποίες εκτείνονταν περιμετρικά σε παρεμφερείς θεματικές. Εδώ αποδίδουμε τη συνήθεια να συντάσσει, εκ των υστέρων, ένα εκτενέστατο κείμενο πολλών σελίδων, όπου μέσα κλείνει όλα τα προηγούμενα κείμενα, όλες τις εντυπώσεις – πρότερες και μεταγενέστερες – για έναν τόπο, ένα έθιμο, μία παράδοση, μία σκιαγράφηση ανθρώπινου χαρακτήρα. Παράδειγμα οι εντυπώσεις για το Τολέδο, τη Λισσαβόνα, τη Μασσαλία αλλά και για τον Γκρέκο και τον Δον Ζουάν. Ένα ακόμη δείγμα προσεκτικών χειρισμών που πάντοτε κατέληγαν σε κείμενα υψηλής ποιότητας. Ιδιαίτερα στην Ισπανία, πολλά είναι τα παραδείγματα αναφορών σε παλαιότερες εποχές με ρομαντικές εξάρσεις. Αυτές οι αναφορές στηρίζονται εξολοκλήρου σε διαβάσματά του από προγενέστερους περιηγητές αλλά και τοπικούς τουριστικούς οδηγούς, οι οποίοι αναφέρονται στην ιστορία και τους μύθους της περιοχής. Στηριζόμενος σε αυτές τις αναφορές προσπαθεί να ενώσει το παρόν με το παρελθόν, κομμάτι αναπόσπαστο για μια ολοκληρωμένη εικόνα του τοπίου. Η ιστορία της Τερέζας της Άβιλα που εκστασιαζόταν με το όραμα του Ιησού, ο μύθος της όμορφης νέας από τη Σεγκόβια που εύκολα θα έδινε την ψυχή της στο διάβολο αν αυτός τη βοηθούσε στην κοπιαστική εργασία της, ο μύθος της κόρης του κόμητα του Τολέδο Ζουλιάν, που την απήγαγε ο βασιλιάς Ροδρίγο μην μπορώντας να συγκρατηθεί από τη θεσπέσια κορμοστασιά της, η έκλυτη και έκπαγλη ζωή των πλουσίων στο Αρανχουέ, με τις καθημερινές δεξιώσεις και τις ατελείωτες λαμπρές εκδηλώσεις, η ιστορία του χαλίφη της Κόρδοβας και της αγαπημένης του Αζαρά για χάρη της οποίας έχτισε το πολυτελέστατο εξοχικό ανάκτορό του στην πόλη, η σχέση της σατανικής Μαρία Μπατίλια με τον βασιλιά Δον Πέτρο τον Σκληρό, ο θρυλικός Δον Ζουάν αλλά και ο Φί-

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 275

Το σΤοιχειο Τησ ισΤοριασ σΤην εργογραφια Του ΚΩσΤα ουρανη

275

γκαρο να εκτελεί τις σερενάτες του κάτω από το μπαλκόνι της αγαπημένης του Ροζίνα. Ολόκληρα κεφάλαια είναι μια συνεχόμενη διήγηση περιστατικών που συνέβησαν κατά το μεσαίωνα και έχουν σχέση με την ιστορία του τόπου. Οι αναφορές στον Γκόγια, τη Σεβίλλη, τον Δον Ζουάν, το ανάκτορο της Αλάμπρα, καλύπτουν πολλές δεκάδες σελίδων και αποτελούν το ζενίθ της συγγραφικής αυτής προσπάθειας. Επιμένω στις σελίδες του Sol y Sombra γιατί είναι ένα θαυμάσιο παράδειγμα μίμησης από τις επιρροές του ρομαντισμού επάνω στο ιπποτικό μυθιστόρημα και γενικά τα μεσαιωνικά λατρευτικά στοιχεία. Παρ’ όλ΄ αυτά δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως σε μια ολοκληρωμένη μορφή η Ισπανία του Ουράνη είναι αμιγώς ρομαντική. Είναι κάποια κεφάλαια όπου η οριζόντια περιγραφή κυριαρχεί κι αυτό ίσως γιατί δεν υπήρχε καμιά έμπνευση για κάτι παραπάνω. Ένα 40% των κειμένων ακολουθούν μια επίπεδη περιγραφή τοπιογραφιών. Η Μαδρίτη, Το Κάντιθ, η Βαρκελώνη στο μεγαλύτερο μέρος της, παρουσιάζονται καθαρά περιγραφικά, περιηγητικά, χωρίς πολλές αναμίξεις του προσωπικού στοιχείου, με μια αντικειμενικότητα λίγο δυσεύρετη στο έργο του Ουράνη. Το ίδιο ακριβώς ανακαλύπτουμε και στα ταξίδια του στον ελληνικό χώρο. Η ιδιαίτερη προτίμηση σε παλαιότερους ένδοξους χρόνους και η αποστροφή της σύγχρονης ζωής δεν παρατηρείται σε όλες τις περιοχές της χώρας μας. Η αναφορά του σε αρχαιολογικούς χώρους της Πελοποννήσου και σε ιστορικές περιοχές της Στερεάς Ελλάδας με ένδοξο παρελθόν, όπως το Μεσολόγγι, μας ωθεί στο συμπέρασμα μιας απόλυτης επιλογής των τοπιογραφιών από τον Ουράνη. Η Πελοπόννησος της Ολυμπίας, του Μυστρά, της Μεσσήνης, όπως επίσης η Πελοπόννησος του Ναβαρίνου αλλά και των φράγκικων επάλξεων της Ηλείας, χωρίζει την ίδια γη σε τρεις παρελθούσες περιόδους: την περίοδο της ελληνικής αρχαιότητας, την περίοδο της λατινικής επιρροής και τέλος την περίοδο της γέννησης του ελληνικού έθνους. Η Θεσσαλία, Η Μακεδονία αλλά και τα νησιά του Αρχιπελάγους στερούνται ιστορικών αναφορών με εξαίρεση ασφαλώς τη Δήλο. Η συγχρονικότητα και η υποκειμενική μεν αλλά ταυτόχρονα παράλληλη με την πραγματικότητα θέαση του περιηγητή είναι αυτή που δεσπόζει σε όλες τις υπόλοιπες περιηγήσεις του ελληνικού χώρου. Να θεωρήσουμε ένα 60% της Ελλάδας που αποτελείται από καθαρά περιγραφικά κομμάτια απέναντι σε ένα 40% του ίδιου βιβλίου να αποτελείται από προσωπικές εξάρσεις απαγκιστρωμένες από το παρόν που συνάδουν απόλυτα με το υποκειμενικό κλίμα του ρομαντικού Ουράνη.

269-276 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:49 μμ Page 276

276

γρηγορησ ΤσουχΛησ

Σε γενικές γραμμές να τονίσουμε πως ολόκληρο το Λονδίνο, το 90% του Παρισιού και της Πορτογαλίας, όλη η επαρχιακή Γαλλία και η Κεντρική Ευρώπη (Ελβετία - Γερμανία) είναι καθαρά περιγραφικά κομμάτια και διαχωρίζονται από τα περισσότερο υποκειμενικά και ρομαντικά ταξίδια του, με κύριο στοιχείο την προσκόλληση στο παρελθόν και την αίγλη των περασμένων καιρών. Είναι μια απόλυτα δικαιολογημένη κίνηση, από τη στιγμή που κανείς δε θα μπορούσε να ανασύρει ιστορικά δεδομένα σε χώρες με τόσο ισχνό παρελθόν. Βέβαια, αν περάσουμε τα παραπάνω στοιχεία σε στατιστικά δεδομένα θα κατανοήσουμε πως περίπου το ήμισυ του πεζογραφικού έργου του Ουράνη είναι όσο το δυνατό λιγοτερο υποκειμενικό και υπακούει σε απλή καταγραφή των δεδομένων που έρχονται στην αντίληψή του. Τυχαίνει, τα περισσότερα από αυτά να είναι η λιγότερο γνωστή δουλειά του. Η Ελλάδα, η Ισπανία κι η Ιταλία είναι τα πιο γνωστά έργα του. Η σειρά την οποία ακολουθώ δεν είναι τυχαία γιατί είναι αντίστοιχα οι αναφορές του Ουράνη στην αρχαιότητα, το μεσαίωνα και την αναγέννηση. Οι αρχαιολογικοί χώροι σε ελληνικό έδαφος και όχι μόνο, οι μεσαιωνικοί θρύλοι της μυστικοπαθούς ιβηρικής και οι αναφορές στην υπέρλαμπρη εποχή της ιταλικής αναγέννησης έδωσαν κύρος και αξία μοναδική στην ανάγνωση των πεζογραφικών ταξιδιωτικών εγχειρημάτων του. Φτάνοντας στο τέλος της συγκεκριμένης έρευνας θα ήταν χρέος μου να παρακινήσω τους φίλους ερευνητές του πολύτιμου έργου του να επιχειρούν πάντα την εις βάθος έρευνα των πλούσιων και τόσο ποικίλων κειμένων του, περιηγητικού και δημοσιογραφικού χαρακτήρα, με την ελπίδα να αναδείξουν το πολυσχιδές και άγνωστο στους περισσότερους περιεχόμενό τους που μαγεύει αλλά και εκπλήσσει με τις ανατροπές και τις εκτροπές τους. Ποτέ να μη βασιζόμαστε στις γενικόλογες κρίσεις αλλά να προτρέπουμε για τη μαγική ανακάλυψη που θα καλύψει μια ολοκληρωμένη άποψη για την εργογραφία του Κώστα Ουράνη. Γρηγόρης Τσούχλης.

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 277

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

277

Αικατερίνη Κουτουξιάδου Διδάκτωρ Ιστορίας Σύμβουλος Β/βάθμιας Εκπαίδευσης

«Διαστάσεις και χαρακτηριστικά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στον τομέα της εκπαίδευσης (19ου και αρχές 20ου αιώνα). Το παράδειγμα της Τσακωνιάς και της ευρύτερης περιοχής της». Αποτελεί διακριτό, αλλά και διάκριτο στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού το φαινόμενο του ευεργετισμού. Συνδεδεμένο άρρηκτα με τις εθνικές ευαισθησίες Ελλήνων τόσο του εσωτερικού, όσο και των παροικιών του εξωτερικού, πυκνώνει στα τέλη του 18ου αιώνα στηρίζοντας τη θεμελίωση, οικοδόμηση και λειτουργία βασικών τομέων του ελληνικού χώρου τον ιστορικό 19ο και αρχές του 20ου αιώνα. Η αντίληψη πως δεν μπορεί να υπάρξει ελληνισμός χωρίς παιδεία υπήρξε κοινός τόπος στη συνείδηση του ελληνικού ευεργετισμού. Η ανάπτυξη της παιδείας απασχόλησε έμμεσα η άμεσα την πλειοψηφία των μεγάλων ευεργετών και το σύνολο σχεδόν των μικρών, διότι θεωρήθηκε βασικός δίαυλος τόσο της εθνικής αναγέννησης των υπόδουλων Ελλήνων προεπαναστατικά, όσο και εθνικής ανασυγκρότησης του νεοελληνικού κράτους, πεποίθηση αποτυπωμένη στο μέγεθος και την πυκνότητα της οικονομικής συνεισφοράς. Σύμφωνα με πολυχρόνια έρευνά μας, το «ταμείο για την εκπαίδευση», το οποίο προέρχεται από δωρεές κάθε κατεύθυνσης, ξεπέρασε αρκετές φορές τους κρατικούς προϋπολογισμούς για την παιδεία.1 Χωρίς να υποβαθμίζονται κίνητρα κοινωνικής προβολής, υστεροφημίας, επιχειρηματικών αναζητήσεων και άλλα, η αίσθηση του «εθνικού χρέους» οδήγησε πλούσιους ομογενείς σε καθολική αφιέρωση των περιουσιών τους στη θεμελίωση εκπαιδευτικών υποδομών. Ρεύμα άμεσης χρηματοδότησης της εκπαίδευσης σχηματιζόταν παράλληλα από τον εγχώριο πληθυσμό

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 278

278

αικατερινη κουτουξιαΔου

που εντασσόταν στο ανταγωνιστικό πνεύμα της εκούσιας και άμεσης συνδρομής, ιδιαίτερα σε κοινότητες και χωριά που δε «διέθεταν» μεγάλους ευεργέτες.2 Έτσι, λειτουργούσαν σχολεία χάρη και στις συνεχείς εισφορές της τοπικής κοινωνίας, φαινόμενο, το οποίο χαρακτηρίζει και το εκπαιδευτικό δίκτυο των περιοχών της Τσακωνιάς. Όπως και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, πριν από τον αγώνα της Ανεξαρτησίας δεν υπήρχε οργανωμένη εκπαίδευση και ουσιαστικά τη φροντίδα της παιδείας την είχε αναλάβει η Εκκλησία παρέχοντας γνώση θεολογική.3 Η ίδρυση σχολείων από μοναχούς, ηγούμενους μονών, που γίνονταν ευεργέτες οι ίδιοι των διδακτηρίων τους, επιβιώνει και στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση του Επισκόπου Ρέοντος και Πραστού, Ιακώβου από τα Τσίντζινα, ο οποίος το 1812, εκτός από δωρεές θρησκευτικού και φιλανθρωπικού χαρακτήρα, άφησε κληροδότημα στο ελληνικό σχολείο του Πραστού.4 Επισημαίνουμε την συμβολή του Διονυσίου Επισκόπου στη σύσταση σχολείου στον Πραστό, καθώς και του Κύριλλου, εκκλησιαστικού τοποτηρητή Παμφύλου, το 1829 στην ανέγερση σχολείου στο Γεράκι.5 Αν και οι επαναστατικές κυβερνήσεις μερίμνησαν και για το θέμα της εκπαίδευσης, όπως φαίνεται από τις διακηρύξεις των πρώτων επαναστατικών τοπικών οργανισμών,6 με την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους της σχολικής περιουσίας κατά τη διάρκεια του Αγώνα, ελάχιστα σχολεία στηρίζονταν σε «ιδιόκτητα πράγματα»,7 όπως εκείνα της Δημητσάνας8 και της Στεμνίτσας.9 Οι κύριοι σχολικοί πόροι, εκτός από τα εισοδήματα εκκλησιών και μονών, προέρχονταν από τοπική φορολογία, δωρεές και συνεισφορές ιδιωτών, φιλεκπαιδευτικές εταιρείες, δίδακτρα κάποιων μαθητών, αλλά και την παραδειγματική συμμετοχή τοπικών παραγόντων ή κρατικών λειτουργών.10 Ως αξιοσημείωτη πρωτοβουλία αναφέρουμε εκείνη των κατοίκων της επαρχίας Πραστού το 1829 με στόχο τη σύσταση «Γενικής Σχολής» με δωρητές τους Κυριάκο Λιγινό ή Λιμπερόπουλο,11 Παναγιώτη Γουλέλο, Κώνστα Θεοδώρου, Θεόδωρο Καραμάνο, Γιάννη και Θεόδωρο Λέφα, Θεόδωρο Μιχαλάκη, Δημήτριο Χατζηκώνστα, Γιαννάκη και Θεόδωρο Μέρικα, κατοίκους Πραστού. Σημαντικός δωρητής στην προσπάθεια αυτή εμφανίζεται και ο προαναφερθείς Διονύσιος Επίσκοπος Ρέοντος και Πραστού.12 Στη σύσταση Αλληλοδιδακτικού και Ελληνικού σχολείου Πραστού συμμετείχαν ο Ρέοντος Δημήτριος και ο Αναστάσιος Οικονόμος.13 Από τους συνεισφέροντες στη σύσταση αντίστοιχων σχολείων στο Λεωνίδιο αναφέρουμε ενδεικτικά τους Νικόλαο Μιχ. Οικονόμου, Ιωάννη Παπαιατρού, αδελφούς Τροχάνη, Κώνστα Χατζηιωάννου, Θεόδωρο Βροντίση, Γεώργιο Κρη-

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 279

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

279

μίτζο, Παναγιώτη Μέρικα, Δημήτριο Καραμάνο, Γεώργιο Μιχαλάκη, Θεόδωρο Μπαρμπέρη, Θεόδωρο Ρούδη, Κώνστα Χατζηπαναγιώτου, κατοίκους Λεωνιδίου.14 Συχνά οργανωτικές δυσκαμψίες, κωλυσιεργίες και οικονομική αδυναμία έρχεται να καλύψει η ιδιωτική πρωτοβουλία, αν και με μικρότερη συχνότητα, στις αρχές του αιώνα. Αναφέρουμε το παράδειγμα ίδρυσης σχολείου το 1816 στο Άστρος Κυνουρίας με ιδιόγραφη διαθήκη του εμπόρου στην Τεργέστη Δημητρίου Καρτσιώτη, ο οποίος εθεωρείτο και «προστάτης» του Άστρους. Μαρτυρείται ότι ίδρυσε σχολή στον Άγιο Ιωάννη από το 1798 και παράρτημά της στο Άστρος το 1805. Το σχολείο ανακαινίστηκε το 1826 από τον ανεψιό του, το διάκονο Προκόπιο.15 Την καποδιστριακή εποχή πυκνώνει η υλοποίηση κληροδοτημάτων και δωρεών ομογενών κυρίως και ευρωπαίων φιλελλήνων από Ρωσία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία,16 το ενδιαφέρον των οποίων προσπαθούσε να τονώσει ο Κυβερνήτης. Από τη Δ΄ Εθνοσυνέλευση (1829) προβλέφθηκε ήδη σύσταση «Γαζοφυλακίου», ταμείου εναπόθεσης πόρων παλαιών και μελλοντικών κληροδοτημάτων για την ενίσχυση των σχολείων.17 Με προτεραιότητα την εκπαιδευτική αναγέννηση του τόπου μέσα από τη δημιουργία δημόσιας παιδείας, πρόνοιας των ορφανοτροφείων και τεχνικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης, ο Καποδίστριας, παρά τους αναρίθμητους ανασχετικούς παράγοντες18 περιοδεύοντας θεμελιώνει σχολεία,19 στέλνει υποτρόφους στην Ευρώπη και ενισχύει την ιδιωτική πρωτοβουλία. Μέσω επιτρόπων και προξένων των χωρών υποδοχής του ελληνισμού της διασποράς επιδίδεται σε περισυλλογή και προσπάθειες ανάκτησης διασκορπισμένων κεφαλαίων.20 Ανάμεσα στους έλληνες ομογενείς συγκαταλέγονται τσάκωνες έμποροι που κατέφυγαν τον 18ο και 19ο αιώνα σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης, Ιταλία, Αίγυπτο, σε πόλεις, όπως Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Οδησσό, Μασσαλία, Λιβόρνο, Τεργέστη και αλλού, όπου πλούτυναν επενδύοντας τα κεφάλαιά τους στην εμπορική ναυτιλία. Πολλοί δε θα ξεχάσουν να επιστρέψουν στη γενέτειρα την ευγνωμοσύνη τους. Από τη μελέτη παραδειγμάτων γενναιοδωρίας τσακώνων ή μη ευεργετών προς την εκπαίδευση της Τσακωνιάς και της ευρύτερης περιοχής της αποτυπώνεται το εύρος και οι χαρακτηριστικές όψεις του ευεργετισμού και των συμπεριφορών που αναδύονται από πηγές, κυρίως ιδιόγραφες ή δημόσιες διαθήκες. Αντικείμενο μελέτης μας δεν αποτελεί η διαδρομή και η τύχη ενός κληροδοτήματος ή μιας δωρεάς, αλλά η διάθεση προσφοράς του ευεργέτη κάτω από το πρίσμα ευγενών του προθέσεων. Ποιοτικές λεπτομέ-

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 280

280

αικατερινη κουτουξιαΔου

ρειες που εμφανίζονται στα κείμενα των διαθηκών, κυρίως ιδιόγραφων, τεκμηριώνουν μια επιχειρούμενη περιπτωσιολογία που οδηγεί σε κατηγοριοποιήσεις, αν και ενίοτε ασαφείς, των διαθετών. Μέσα από τις μεταθανάτιες περιουσιακές διευθετήσεις, στις οποίες προβαίνουν, αναδύεται το προφίλ τους, όσο και οι εναλλακτικές μορφές των πρωτοβουλιών τους κάτω από την επίδραση ποικίλων παραμέτρων. Ανιχνεύεται το πνευματικό τους υπόβαθρο, οι εκπαιδευτικές τους θέσεις, εκδηλώσεις θρησκευτικότητας, ιδιότυπες επιταγές τους, η στάση τους απέναντι στο θάνατο, προσωπικές εκμυστηρεύσεις, κλπ. στοιχεία που αντανακλούν το κοινωνικοοικονομικό ιδεολογικό και πολιτιστικό τους στίγμα. Ό, τι προβάλλει συχνά στις διαθήκες των περισσότερων ευεργετών, είναι το φαινόμενο του εθνικισμού, η ευαισθησία για τα προβλήματα του ελληνισμού και η πεποίθηση ότι «δια τινος βραχείας ενιαυσίας συνεισφοράς» ή και «απάσης της περιουσίας», την οποία «μετά κόπου…» απέκτησαν, συνεισφέρουν «εις την ιδίαν αναγέννησιν» του τόπου. Ο Κωνσταντίνος Τσιρόπουλος το 1842, εκτός από το Ταϊγάνιο της Ρωσίας, βοηθά την Κυνουρία και τη γενέτειρά του Τρίπολη,«όπως οφελώνται τα ελληνικά προς φωτισμόν της νεολαίας καταστήματα» συνεισφέροντας «το κατά δύναμιν, έρανον εις την ιδίαν αναγέννησίν της»,21 γνωρίζοντας από την προσωπική του εμπειρία ότι «εξ αυτού του μέσου ειμπορεί να ελπίζεται η αληθής δόξα και ευδαιμονία της πατρίδος..».22 Η ανέγερση σχολείων, η αγορά και αποστολή βιβλίων, επιστημονικών οργάνων, συλλογών, συγγραμμάτων, οι απολαβές των δασκάλων, η χρηματοδότηση υποτροφιών και εκδόσεων διδακτικών και επιστημονικών βιβλίων αποτελούσαν συχνό προορισμό των οικονομικών προσφορών, οι οποίες καταγράφονταν σε δωρητήρια έγγραφα ή διαθήκες.23 Η δωρεά οικίας, στην οποία προβαίνει το 1908 ο Παναγιώτης Κομνηνός για σχολείο της Βαμβακούς είναι συνήθης πρακτική.24 Δεν έλλειπαν και ιδιαίτερες μορφές ευεργεσίας, όπως η προσφορά διδακτικού έργου από εκπαιδευτικούς με αντιπροσωπευτικό το παράδειγμα του Δημητρίου Ι. Φιλάρετου, δημοδιδασκάλου Βερβαίνων, Κοριθίου, Καλτεζών, ο οποίος με δωρητήριο έγγραφο προσφέρει «δίδακτρα παρά των μαθητών του» “για τη συντήρηση του σχολείου Βερβαίνων από το μισθό του.25 Ευεργέτες με μεγάλη περιουσία χρηματοδοτούν περισσότερες από μια βαθμίδες ή τομείς εκπαίδευσης. Σημειώνουμε την περίπτωση του Αρχιεπισκόπου Μαντινείας και Κυνουρίας Θεοφάνη, ο οποίος το 1867 προσφέρει ισόποσα κληροδοτήματα στο ελληνικό σχολείο Λεωνιδίου, το Γυμνάσιο Τρίπολης, το Πανεπιστήμιο Αθήνας, την ιερατική σχολή Τρίπολης, καθώς

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 281

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

281

και σε ορφανοτροφεία.26 Αντιπροσωπευτική η περίπτωση στις αρχές του 20ου αιώνα του Αθανασίου Ματάλα από τις Καρυές, ο οποίος το 1919 αφήνει κινητή και ακίνητη περιουσία στην εκπαίδευση 23 νέων καταγόμενων από κοινότητες του τέως δήμου Οινούντος με υποτροφίες στη μέση εκπαίδευση και σε ομοιόβαθμες σχολές, πρακτικές ή ιερατικές, δασική και γεωργική σχολή, αλλά και σε ανώτερες, όπως Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνείο, στρατιωτική, ναυτική και εμπορική σχολή. Αφήνει κεφάλαια «δι’ έπαθλα των...τελουμένων αγώνων», αλλά και επιχορήγηση στο Γυμναστικό Σύλλογο της περιοχής.27 Εκτός από την εκπαίδευση, πολλοί υπηρετούν θρησκευτικούς, φιλανθρωπικούς ή άλλους εθνικούς σκοπούς. Οι προσφορές σε φτωχούς, εκκλησίες ή ορφανοτροφεία από τα μέσα του 19ου αιώνα συνυπάρχουν με τους εκπαιδευτικούς σκοπούς ως μορφή αγαθοεργίας, που διευκολύνει την ανάπαυση της ψυχής, στοιχείο προθανάτιας πρακτικής. Ενδεικτικά σημειώνουμε την προσφορά του εμποροκτηματία Δημητρίου Νικολάου ή Νικολού σε βρεφοκομείο, κατάστημα ανιάτων και τον εν Αθήναις ναό του Αγ. Παντελεήμονα, εκτός από κεφάλαιο 10.000 δραχμών που άφησε «δι’ επισκευήν του εν Παλαιοχωρίω του τέως δήμου Γλυππίας της Κυνουρίας δημοτικού σχολείου».28 Ομοίως συναντάται και η παραδοσιακή πρακτική προικοδότησης απόρων κοριτσιών της γενέτειρας, στην οποία εντάσσεται η παραδειγματική προτίμηση του Θεοφάνη να αφήσει κληροδότημα σε ορφανά κορίτσια.29 Ανιχνεύοντας το μέγεθος της δωρούμενης περιουσίας διακρίνουμε ένα πολύπτυχο οικονομικών συμπεριφορών ανάμεσα σε όσους αφιέρωσαν «άπασαν» την περιουσία τους στην εκπαίδευση και το «έθνος» και όσους αρκούνταν σε συμβατικές δωρεές. Όσον αφορά στο πραγματικό διαμέτρημα ενός ευεργέτη, αυτό εντοπίζεται σε όσους η δωρεά είναι πολύ υψηλή συγκριτικά με το αρχικό τους κεφάλαιο. Η καθολική παραχώρηση της περιουσίας στο κληροδότημα εύλογα συμπορεύεται με την «ακληρία» και ιδιαίτερα την «αγαμία» των ευεργετών, που αξιοποιούν τα αποθησαυρισμένα αγαθά τους υπεραναπληρώνοντας την έλλειψη απογόνων. Στο σύνολο αυτό συγκαταλέγουμε τους Αντώνιο Παπαντώνη ή Παπαντωνίου, έμπορο, Αναστάσιο Αναστασόπουλο, κτηματία,30 Ιωάννη Μαρούδη, διευθυντή υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας, Σμυρνιωτόπουλο, Μητροπολίτη, Ματάλα, έμπορο και τραπεζίτη, Ιωάννη Σαραντάρη, ομογενή στην Ιταλία και άλλους. Ο Ιωάννης Κολοκοτίδης, ιερέας και καθηγητής των Ελληνικών γραμμάτων στο Βουκουρέστι, “κατέλιπεν άπασαν την μικράν του περιουσίαν“, κινητή και ακίνητη, καθώς και τη βιβλιοθήκη του στο σχολείο της

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 282

282

αικατερινη κουτουξιαΔου

γενέτειράς του, Θυρέας Κυνουρίας και στο Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων.31 Ο Κλήμης Διαμαντίδης, δάσκαλος που ασπάστηκε το μοναχισμό, κληροδοτεί την περιουσία του στο ελληνικό σχολείο της Βαμβακούς, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1813 από τον Θεοδώρητο Β΄ και λειτούργησε κανονικά μέχρι το 1827.32 Στη σύσταση και τη συντήρηση ελληνικού σχολείου στη Αράχοβα, του δήμου Οινούντος, στη θέση Αγ. Δημήτριος, επιθυμεί ο Γεώργιος Χρ. Κούτσικος, γεωργοκτηματίας, «να περιέλθη άπασα η περιουσία (τ)ου, κινητή τε και ακίνητος, χρηματική τε και κτηματική και πάσα άλλη οιαδήποτε, όπου κι αν ευρίσκεται αύτη, ή να ιδρυθή το ελληνικόν σχολείον εις την εν Αραχώβη οικίαν (τ)ου» το 1882.33 Στους άτεκνους επιχειρηματίες της διασποράς ανήκει και ο Αντώνιος Ιω. Καρδάρας, κτηματίας από το Λεωνίδιο, ο οποίος έζησε και δραστηριοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και τη Βραΐλα αφιερώνοντας στο ελληνικό Δημόσιο όλα τα κινητά και ακίνητα αγαθά του.34 Αντίθετα, η ύπαρξη απογόνων συμβαίνει να περιορίζει το κληροδότημα στις περισσότερες περιπτώσεις των έγγαμων διαθετών, αν και αφήνουν συμβολικά ενίοτε ποσά σε συγγενείς παραχωρώντας τα περισσότερα στην εκπαίδευση. Είναι εύλογο ευεργέτες, ιδιαίτερα άκληροι να μεριμνούν συχνότερα στα κείμενα των διαθηκών τους για τη διαιώνιση του οικογενειακού ονόματος. Η υστεροφημία και η κοινωνική αναγνώριση λειτουργούν ως υποκατάστατη συμβολική συνέχειά τους μέσα από το κληροδότημα και την ονοματοθεσία του, ελλείψει φυσικού απογόνου. Η «συνείδηση διάρκειας στο χρόνο»,35 είναι ευδιάκριτη σε χαρακτηριστικές επιταγές, όπως εκείνη του Κουτσίκου, το εκπαιδευτήριό του να «επωνομασθή Κουτσίκειον ελληνικόν σχολείον» ή εκείνη του Ματάλα: «Επιθυμώ, όπως δι’ όλης μου της περιουσίας ιδρυθή νομικόν πρόσωπον, εκπαιδευτικόν έχον σκοπόν υπό την επωνυμίαν καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα, του Λακεδαιμονίου, εδρεύον εν Αραχώβη κατά την πρώτην τεσσαρακονταετίαν και έπειτα εν Σπάρτη».36 Η υπαρξιακή αναζήτηση του διαθέτη να αφήσει τα ίχνη του στη συλλογική μνήμη μέσω γενναιοδωρίας του ως ανταμοιβή για την προσφορά του αντανακλάται στην επιθυμία για την «εις εσαεί» διατήρηση του κληροδοτήματος. Αυτή επαφίεται στη σχολαστικότητα και τη σοβαρότητα, με την οποία θα συνταχθεί η διαθήκη τους. «Εγένετο, συνετάχθη και εγράφη η παρούσα μου διαθήκη ιδία μου χειρί και μετά ώριμον σκέψιν..» σημειώνει ο Νικολάου.37 Με διορατικότητα και προνοητικότητα ορίζουν ως εκτελεστές της διαθήκης και επιτρόπους του κληροδοτήματος πρόσωπα εμπιστοσύνης, άτομα ικανά και μορφωμένα, φορείς της τοπικής εξουσίας ή το δημόσιο.38

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 283

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

283

Ως επιτρόπους του ο Κούτσικος ορίζει το Νομάρχη, τον Αρχιεπίσκοπο Μονεμβασίας και Λακεδαίμονος και το γυμνασιάρχη του Γυμνασίου Σπάρτης. Ως εκτελεστές της διαθήκης του ο Θεοφάνης επιλέγει τρείς δικηγόρους.39 Ο Μαρούδης, προνοεί μετά το θάνατό της συζύγου του να περιέλθει το κληροδότημα στην κοινότητα Άστρους με διαχειριστές τον ιερέα και δάσκαλο του σχολείου.40 Ο Ματάλας αξιώνει η χρησιμοποίηση της περιουσίας του για το σκοπό των υποτροφιών να γίνει από την περιοχή του δήμου Οινούντος και αργότερα να επεκταθεί και σε άλλους δήμους, ενώ κάνει λεπτομερείς υποδείξεις προς τους εκτελεστές για την εκκαθάριση και εκμετάλλευση της περιουσίας, το χρόνο τόπο και τρόπο διεξαγωγής των διαγωνισμών..κλπ Η επιλογή κατάλληλων διαχειριστών των αγαθών τους, ρήτρες για λογική και έντιμη και έγκαιρη χρήση των κεφαλαίων τους, προτάσεις προς κληρονόμους τρόπων οικονομικής διαχείρισης κεφαλαίων ή ακινήτων ή ενδιαφέρον για τη χρηστικότητα της δωρεάς αποτελούν προϋποθέσεις της βιωσιμότητας των κληροδοτημάτων. Σε περίπτωση θανάτου ή αδυναμίας του πρώτου κληρονόμου προνοούν να ορίσουν τους μεθεπόμενους, πρακτική που ακολουθεί ο Κολοκοτίδης.41 Οι αδελφοί Χαράλαμπος, Παναγιώτης και Ιωάννης Βουρβούλης, δωρητές το 1909 οικίας αξίας 3.000 δραχμών στο Κονάκι της κοινότητας Βαμβακούς για συντήρηση σχολείου, αγορά του εξοπλισμού του και βιβλία για απόρους μαθητές, στην περίπτωση διάλυσης της κοινοτικής επιτροπής, δίνουν το δικαίωμα διαχείρισης της οικίας στους εκκλησιαστικούς συμβούλους του ενοριακού ναού Βαμβακούς μέχρι συστάσεως νέας επιτροπής. 42 Ο καθορισμός χρονικών ορίων για την εκτέλεση της επιθυμίας του διαθέτη περιόριζε τυχόν αμέλεια ή ατασθαλίες προσώπων της διαχειριστικής επιτροπής. Ο Κούτσικος το 1882 εντέλλεται, αν σε δέκα έτη δεν έχει εκτελεστεί η επιθυμία του, δηλαδή «η ίδρυσις και η αποπεράτωσις του σχολείου», να δοθεί το κληροδότημα «δια τας δαπάνας προς μεταφοράν ύδατος «η Παναγιά» εντός του χωρίου της Αραχώβης».43 Ο Ζούφλας, επίσης, θέτει απαράβατο όρο, αν δεν εισπραχτεί ανάλογο εισόδημα, να πωληθεί για κοινωφελή έργα, όπως μεταφορά πόσιμων υδάτων στο χωριό ή σύνδεσή του με την αμαξιτή οδό.44 Προσπαθούν να είναι πρακτικοί στις κληροδοτικές διευθετήσεις, θέτοντας όρους και διευκολύνοντας την επωφελή εκμετάλλευση του κληροδοτήματος. Οι αδελφοί Βουρβούλη ζητούν το τυχόν υπόλοιπο από τα εισοδήματα της δωρεάς να δοθεί στην ίδρυση γυμναστηρίου, σκοπευτηρίου ή σε

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 284

284

αικατερινη κουτουξιαΔου

βραβεία για τους επιμελέστερους των μαθητών.45 Ο Ζούφλας το 1908 ζητά το περίσσευμα να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή γυμναστηρίων, αγορά γυμναστικών οργάνων, αλλά και κατασκευή σκοπευτηρίου στη Βαμβακού «χάριν εξασκήσεως εις την σκοποβολίαν της νεολαίας».46 Την εφαρμογή των εντολών του διαθέτη εξασφάλιζε ο κωδίκελος που λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλείδα. Λόγω της επακόλουθης σύνταξής του διασώθηκαν κληροδοτήματα.47 Παράδειγμα αποτελεί ο κωδίκελλος του Ματάλα, όπου, εκτός των άλλων, ορίζονται με μεγαλύτερες λεπτομέρειες ο προορισμός και τα ακριβή ποσά των υποτροφιών, όροι, προϋποθέσεις κλπ.48 Ορισμένοι κληροδότες μάλιστα επιχειρώντας τον αποκλεισμό κάθε νομικής δυνατότητας περιορισμού του ύψους των κληροδοτημάτων από τους κληρονόμους απαγόρευαν τη χρήση του φαλκίδιου νόμου.49 Έτσι, ο Ματάλας ρητά αποκλείει την με οποιοδήποτε τρόπο φαλκίδευση της περιουσίας που παραχωρείται στους κληρονόμους και ορίζει να περιέλθει ολόκληρη η περιουσία του «εις το νομικόν πρόσωπον ως καθολική κληροδοσία ή καταπίστευμα..».50 Κωλυσιεργίες συχνά συντελούσαν στην απώλεια εσόδων μέρους ή όλου του κληροδοτήματος. Δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο η διεξαγωγή πολυχρόνιων και πολυέξοδων δικαστικών αγωγών ενάντια σε καταπατητές, καταχραστές ή διεκδικητές κληροδοτημένων περιουσιών.51 Χαρακτηριστική η περίπτωση του Καρτσιώτη, του οποίου η διαθήκη το 1826 προσεβλήθη ως άκυρος από τον ανιψιό του. Η δίκη «περί του κυρίου της διαθήκης» εξακολούθησε μέχρι το 1871 και, όταν από το δικαστήριο στην Αυστρία αναγνωρίσθηκε ως έγκυρη, η περιουσία είχε ήδη σπαταληθεί από τον αδελφό του ευεργέτη, Νικόλαο, στην Τεργέστη. 52 Καθοριστική παράμετρος της πρακτικής του ευεργετισμού, το μορφωτικό επίπεδο του διαθέτη, υποδηλώνεται από την επαγγελματική του ιδιότητα, τον τρόπο αναφοράς στην αξία της παιδείας, τις εκπαιδευτικές απόψεις ή καινοτόμες προτάσεις του. Από έρευνά μας διαπιστώθηκε ότι ο αριθμός των ευεργετών που διαθέτουν ανώτερη και ανώτατη μόρφωση υπερέχει εκείνου των κατεχόντων στοιχειώδη μόρφωση ή των αναλφάβητων.53 Μέσα από τις θέσεις που διατυπώνει στη διαθήκη του, λόγου χάρη, ο Ματάλας, αναδεικνύει το επίπεδο μόρφωσής του. Πρόξενος σε Ρουμανία και Φιλιππούπολη, «όπου κατεδείχθη η φωτεινότητα και πατριωτικωτέρα εργασία της ζωής του», επιστρέφει στη Ελλάδα το 1882, όπου επιδίδεται στο εμπόριο και τις τραπεζικές εργασίες. Ως νομάρχης το 1895 υπηρετεί σε Ναύπλιο, Τρίπολη, Λαμία, όπου «αφήνει απτά ίχνη της διαβάσεώς του, εξαρθείσης της ευδοκίμου υπηρεσίας του και από του βήματος της Βουλής υπό του… Γ.Θεοτόκη».54

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 285

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

285

Οι ευεργέτες δε προσδιορίζουν μόνο το είδος και την κατεύθυνση της ευεργεσίας. Διατηρούν προτιμήσεις, σχετικές με τα απαιτούμενα προσόντα των εκπαιδευτικών, το πρόγραμμα, τη μέθοδο των διδασκόμενων μαθημάτων, την αρχιτεκτονική των σχολικών κτιρίων, τις επαγγελματικές επιλογές των αποφοίτων, τεκμήριο του ενδιαφέροντός τους για την παιδεία.55 Η φιλοδοξία να αφήσουν την προσωπική τους σφραγίδα διαγράφεται σε εκσυγχρονιστικές ιδέες που διαποτίζουν τα κείμενα των διαθηκών και επιστολών πολλών.56 Ευαισθησία για την ευημερία και την πρόοδο του ελληνισμού τροφοδοτεί το ενδιαφέρον του Ματάλα για πολύπλευρη μόρφωση των νέων, αφού το κληροδότημά του προοριζόταν «…δι’ όλους τους κλάδους της ελληνικής επιστήμης ή τέχνης ή και υπηρεσίας εκπαιδεύσεως και μορφώσεως νέων, πάντοτε Λακεδαιμονίων..». Η μεγάλη του πείρα τον είχε πείσει, ότι το κράτος «προς τελειοτέραν και πιστήν διοίκησιν έχει ανάγκην ανδρών, οίτινες κατά την διαθήκην, δέον να διαπλασθώσιν ου μόνον διανοητικώς, αλλά και ψυχικώς να μορφωθώσιν μετά χαρακτήρος ηθικού. Και προς τον σκοπόν τούτον, άπασαν την περιουσίαν του κινητήν και ακίνητον, κατέλιπε…».Η οργάνωση αθλητικών αγώνων που συμπορευόταν με αποδοχή της αξίας της σωματικής άσκησης και καλλιέργεια ενοποιητικού, αγωνιστικού πνεύματος, η απονομή επάθλων και η επιχορήγηση του Γυμναστικού Συλλόγου αποτελούν ιδιαίτερή του προτίμηση. Η συνειδητοποίηση της αξίας του μορφωτικού αγαθού διαφαίνεται στη βαρύτητα που δίνει ο ίδιος στην πανεπιστημιακή μόρφωση των εκπαιδευτικών. Εκτιμούμενο προσόν του δημοδιδασκάλου ή ελληνοδιδασκάλου είναι το πτυχίο θεολογικής σχολής, για τη διάθεση του οποίου ορίζει μεγαλύτερο μισθό από εκείνο ενός απλού δασκάλου, όπως και να «διδάσκη εν τω δημοτικώ σχολείω της κοινότητος τα ιερά μαθήματα..».Αφειδώλευτα αμείβει την απόκτηση μόρφωσης, όχι μόνο για τους εκπαιδευτικούς. Ζητά το μηνιαίο βοήθημα του ιερέα να είναι αυξημένο στην περίπτωση που κατέχει πτυχίο θεολογίας. Δίνει σημαντικό επίδομα «εις τους εξασκούντας το ιατρικόν επάγγελμα εν Αραχώβη».. με την υποχρέωση να επισκέπτονται δωρεάν άπορους πάσχοντας.57 Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η χώρα καλείται να εκσυγχρονιστεί σύμφωνα με διεθνές δίκτυο εμπορικών και τραπεζικών συναλλαγών, δυτικής τεχνολογίας και βιομηχανίας. Οι πολιτικοοικονομικές απαιτήσεις της εποχής επιβάλλουν τη στροφή προς γνώσεις πρακτικές και χρήσιμες. Οι ευεργέτες οραματίζονται το σχολείο ως παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης. Ήδη από το β μισό του 19ου αιώνα συμβάλλουν στη θεμελίωση επί μέρους τομέων εκπαίδευσης, όπως γυναικείας, προσχολικής, ιερατικής,

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 286

286

αικατερινη κουτουξιαΔου

αθλητικής, επαγγελματικής, κ. ά. εισάγοντας ευρωπαϊκά πρότυπα και εκπαιδευτικές καινοτομίες.58 Η προικοδότηση το 1843 από τον Αντώνιο Αντωνόπουλο, ομογενή στην Τεργέστη, κοριτσιών με στόχο να μάθουν τέχνες, για την επιβίωση και αποκατάστασή τους,59 η μέριμνα του Θεοφάνη για τα ορφανά κορίτσια ή η αφιέρωση όλης της περιουσίας του Μαρούδη για ίδρυση και συντήρηση σχολείου θηλέων στο Άστρος αναδεικνύουν το ενδιαφέρον για τη γυναικεία μόρφωση. Ίδρυση Επαγγελματικής Σχολής στο Λεωνίδιο το 1896 επαγγέλλεται κληροδότημα 100.000 δραχμών του Ιωάννη Σαραντάρη που έδρασε στη Βολώνια της Ιταλίας,60 όπως και Εμπορικής Σχολής στο Λεωνίδιο, επίσης, από τον Νικόλαου Κριμητζά το 1898.61 Αξιοσημείωτη είναι η δωρεά το 1885 του Δημητρίου Γεωργίτσα για την ίδρυση ιερατικής σχολής στη θέση Παλαιόχανο.62 Η πράξη αυτή υποδηλώνει ίσως την υπολειτουργία της ήδη από το 1857 συσταθείσης Ιερατικής Σχολής της Τρίπολης, η οποία, παρά τα προβλήματα, συνέχισε να λειτουργεί και στον επόμενο αιώνα63 φιλοξενώντας δωρεές και κληροδοτήματα από ιδιώτες, όπως εκείνη του Θεοφάνη το 186764 και του Παναγιώτη Τσιρόπουλου το 1868.65 Το «καθίδρυμα» Ματάλα βέβαια δεν παραλείπει ανάμεσα σε άλλους τομείς να ενισχύσει και την ιερατική εκπαίδευση.66 Στα σχέδια του ίδιου μάλιστα εμφαίνεται η ενίσχυση του τομέα της αθλητικής εκπαίδευσης και του αθλητισμού τόσο με αθλοθεσία «αναλόγως των ενιαυσίων προσόδων» μέσω ετήσιας χορήγησης 600 έως 1000 δραχμών ως «έπαθλα τελουμένων αγώνων», όσο και με ετήσιο επίδομα σε Γυμναστικό Σύλλογο.67 Αν και από τα τέλη της δεκαετίας του 1870, λειτουργούσαν σε αστικά κέντρα ιδιωτικά γυμναστήρια που ανήκαν σε γυμναστικούς συλλόγους ή αθλητικά σωματεία, στα οποία εντάσσονταν και οι σκοπευτικοί σύλλογοι, δε φαίνεται να κερδίζουν την ανταπόκριση της ελληνικής κοινωνίας της εποχής. Η κατασκευή επομένως σκοπευτηρίου ή γυμναστηρίου, η οποία ενυπάρχει στις προθέσεις του Ζούφλα και των αδελφών Βουρβούλη, αποτελεί δείγμα του πρωτοποριακού πνεύματος που τους διακρίνει. Δεδομένου ότι το κράτος δεν απαντά όσο ταχύρυθμα απαιτούν οι περιστάσεις και οι ουσιαστικές ανάγκες της χώρας, η χρηματοδότηση ιδιαίτερα της γενικής εκπαίδευσης γίνεται, επίσης, και από συλλόγους ή σωματεία ομογενών. Αξιομνημόνευτη η πρωτοβουλία του συνδέσμου Κοσμητών «Άγιοι Ανάργυροι» στο Σικάγο της Αμερικής, ο οποίος το 1911 αφιερώνει 10.000 δραχμές «προς οικοδομήν σχολείου στον «Κοσμά του τέως δήμου Σελινούντος».68 Οι τσάκωνες ευεργέτες εκφραστές ενός πολιτιστικού πατριωτισμού τρέ-

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 287

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

287

φοντας τη φιλοδοξία της πρωτοπορίας και βλέποντας τους ευεργετούμενους ως πολλαπλασιαστές σε μια πενιχρών δυνατοτήτων νεοπαγή χώρα, οραματίζονται εκπαιδευτήρια με ευρύ πνεύμα, ισορροπία, πληρότητα εξοπλισμού διδακτικών μέσων και εγκαταστάσεων. Προκαλούν αλλαγές στη στάση ζωής και τη νοοτροπία της τοπικής κοινωνίας, πολεμούν προκαταλήψεις, την κοινωνική περιθωριοποίηση, τις διακρίσεις στην αγωγή των δύο φύλων, δημιουργούν επαγγελματικές διεξόδους, φροντίζουν την «βελτίωσιν της καταστάσεως του κλήρου» επιχειρώντας την απάλειψη της «απαιδευσίας του». Σωτήριες και γενναιόδωρες οι χειρονομίες τους θεραπεύουν προβλήματα της ελληνικής παιδείας, με την επίγνωση ότι η αμάθεια και η ημιμάθεια είναι παράγωγο δεινών για τη χώρα, ότι «το τιμαλφέστερον αγαθόν… .είναι η παιδεία και σύμφωνα με την - επίκαιρη τις μέρες της κρίσης που διανύουμε- φράση του ευεργέτη, ότι «εξ αυτού του μέσου ειμπορεί να ελπίζεται η αληθής δόξα και ευδαιμονία της πατρίδος..».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Αικατερίνη Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία και Νεοελληνική Εκπαίδευση (1830-1913), Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), 2007, σσ 105-111.

Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα 1830-1922, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979, σ.489. 3

Άννα Κόντονη, Το Νεοελληνικό σχολείο και ο πολιτικός ρόλος των παιδαγωγικών συστημάτων, Επιστημονική Βιβλιοθήκη, Κριτική, Αθήνα 1997, σ.93. 4

«..Να δίδεται κατ’ έτος εις μισθόν του διδασκάλου των κοινών γραμμάτων της πατρίδος μου», γράφει στη διαθήκη του. Προσφέρει επιπλέον 500 γρόσια «εις την Ελληνικήν Σχολήν του Μυστρός, ωσάν οπού εξ αυτής έλαβον κι εγώ τα ολίγα γράμματα». «Ο Επίσκοπος Ρέοντος και Πραστού (1801-1812) Ιάκωβος Χλωμός; εκ Τσιντζινίων του Πάρνωνα», Χρονικά των Τσακώνων, Αρχείον Τσακωνιάς εν Λεωνιδίω, περ.τομ.3ος, Αθήναι, 1969, σ.61. 5

Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Υπουργείο Θρησκείας, φακ.21, Εκκλησιαστικά, εγγρ. 22/11/1829 και Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, Τύποις Α.Π. Χαλκιοπούλου, τόμ.Α΄, εν Αθήναις 1936, σσ.368,369. 6 Ρυθμίσεις πολιτειακού χαρακτήρα για την εκπαίδευση, όπου συναντάμε εκπαιδευτικές αντιλήψεις των εκπροσώπων του ελληνικού Διαφωτισμού, υπάρχουν στη Νομική Διάταξη της Χέρσου Ελλάδος (15/11/1821), στις δύο προκηρύξεις της Πελοποννησιακής Γερουσίας (Απρ. 1822), στο Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος (Α΄ Εθνική Συνέλευση, 1822), στον Οργανισμό της Προσωρινής Διοίκησης (Φεβρ. 1822), το «Νόμο της Επιδαύρου» (1823), στις αποφάσεις της α΄ φάσης της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου (1826), στο «Πολιτικό Σύνταγμα» της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης (1827). Γενικά Αρχεία του Κράτους, (ΓΑΚ),

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 288

288

αικατερινη κουτουξιαΔου

Υπ. Εσωτερικών, φάκ.25, έγγρ. 2370- 24/10/1827. 7

ΓΑΚ, Υπ. Θρησκείας, φάκ.22, Σχολικά, 30/5/1830, ό.π., 8/12/1829 και φάκ. 29 της 7/7/1830.

ΓΑΚ, ό.π., φάκ.31β, Σχολικά, εγγρ. 11/9/1830 και Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, Σχολή Δημητσάνης, Αθήνα 1962, σ.64. 9

ΓΑΚ, ό.π., φάκ.33, Β΄, Σχολικά, έγγρ. 12/11/1830.

Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σ. 71.

Προσέφερε 1.000 γρόσια σε σύσταση «Γενικής Σχολής» τον Ιούλιο του 1829. Ενδεικτικά, ο Γουλέλος προσέφερε 700 γρόσια, ο Θεοδώρου 3.000 γρόσια, ο Καραμάνος 800 γρόσια. ΓΑΚ, Υπ. Θρησκ, Σχολικά, φακ.19,1829, αρ.809-2/7/29.

Η δωρεά ανερχόμενη σε 1100 δίστηλα καταγράφεται την 5/7/1829. Ευαγγελίδης, ό.π., σ.312.

ΓΑΚ, ό.π., Σχολικα.φ.19,1829, αρ.809-2/7/29.

Ό.π.

Ο Καρτσιώτης απεβίωσε τον Οκτώβριο του 1819. Ευαγγελίδης, ό.π., σ.314 και Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ), Φακ.1895, Δ 60,2.

16 Υπουργείον Παιδείας, Μητρώον των εις την άμεσον διαχείρισιν και των εις την εποπτείαν του Υπουργείου Παιδείας και θρησκευμάτων υπαγομένων κληροδοτημάτων, τόμ.1, Αθήνα 1929 (ΜΗΚ), αρ.22 και ΑΥΕ, Φακ.1833/88,1, έγγρ.15239 της 16/12/1834. 17

ΙΑ΄ Ψήφισμα της Δ΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως 9 Ιουνίου του 1829 στο Άργος περί οργανώσεως της παιδείας εν Ελλάδι. Γενική Εφημερίς, φύλλο 55 της 14/8/1829, σ.225.

Η ανεπάρκεια των οικονομικών πόρων, διοικητικής οργάνωσης, ασφάλειας, η συνέχιση των εχθροπραξιών, το χαμηλό επίπεδο διαβίωσης κ.ά. συγκαταλέγονται στα εμπόδια αυτά, όπως και εκείνος της νοοτροπίας των κατοίκων της υπαίθρου, οι οποίοι δεν έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο ή διατηρούσαν την παραδοσιακή άτυπη εκπαίδευση. Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σσ.73-74 και J. Capodistrias, Correspondance contenant les lettres diplomatiques, administratives et particylières depuis le 20 Avril 1827 jusqu’au 9 Octobre 1831, publiées par E.A. Bétant, vol. 1-4, Geneve -Paris 1839, σ.247. 19

Άξιο αναφοράς είναι το αλληλοδιδακτικό σχολείο της Τρίπολης ανάμεσα σε εκείνα των Μεγάρων, της Νάξου, της Πάρου, της Σαντορίνης, των Σπετσῶν, κλπ. Ό.π. 20

Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σ.73.

ΓΑΚ, Σειρά 17, Κλάδος Β΄, θυρίδα 113, φάκ. 3, έγγρ. 22499 της 7/9/1843.

Διαθήκη του Κωνσταντίνου Τσιρόπουλου του 1842. ΜΗΚ,Α΄5, σ.12.

Αικατερίνη Κουτουξιάδου, «Η Eυεργεσία στην Eκπαίδευση. Η Κοινωνική Διάσταση (19ος αι.- αρχές 20ου)», Πρακτικά, Ε΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Παν/μιου Πατρών Ιστορίας της Εκπαίδευσης 2008.

Δωρεά Παναγιώτη Κομνηνού, Σκεύος Ζερβός, Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί, τόμοι 2, Εθνικό Τυπογραφείο, εν Αθήναις 1925, (Υπουργείο Γεωργίας) Υ.Γ., αρ. 577.

Με δωρητήριο έγγραφο αρ.77 της 3/2/1851 προσέφερε τους μισθούς του από το 1847 έως το 1850. ΓΑΚ, ΥΕΔΕ,1848-54Β, θυρ.146, φακ.,21, εγγρ.1354-23/2/51.

Ιδιόχειρη Διαθήκη του Θεοφάνη, Αρχιεπισκόπου Μαντινείας και Κυνουρίας της 23

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 289

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

289

Ιανουαρίου 1872, αρ.377. ΜΗΚ,Γ΄38, σ.242. 27

Ιδιόχειρη Διαθήκη του Αθανασίου Αναγνώστου Ματάλα «εξ Αραχόβης Λακεδαίμονος» της 27 Μαρτίου 1919 και κωδίκελος της 24 Μαΐου 1919. ΜΗΚ, σ.978.

Άφησε σε βρεφοκομείο 2000 δραχμές, σε κατάστημα ανιάτων 1000 δραχμές, στον Άγιο Παντελεήμονα Αθήνας 1000 δραχμές. Ιδιόχειρη Διαθήκη Δημητρίου Νικολάου της 1 Μαρτίου 1917. ΜΗΚ, Γ 85, σ. 436.

Διαθήκη Θεοφάνη, ό.π.

Ο Αναστασόπουλος ήταν κτηματίας από τη Γκόριτσα της Λακεδαίμονος, κληροδότης του εκεί ελληνικού σχολείου το 1900. Διαθήκη Αναστάσιου Αναστασόπουλου αρ.728 της 2 Δεκεμβρίου 1900. ΜΗΚ, σ.51 και Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος, (ΖΑΒ), Αρχεία Εθνικών Ευεργετών, τόμ.1, Αθήνα 1929-1930, σ.153. 31 Ο εν Αθήναις Σύλλογος προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων, Η Δράσις του Συλλόγου κατά την Εκατονταετίαν 1869-1969, επιμ. Άγγελου Ν. Παπακώστα, Αθήνα 1970, σ.176 και ΑΥΕ, Φακ 1879/88,1, εγγρ.10293-3/12/79-1870 και εγγρ.1374-10/10/70. 32

ΜΗΚ,σ.80, ΑΥΕ, Φακ.1848/88,1, εγγ.10170-13/5/48-1865/881γ:47 και ΓΑΚ,ΥΕΔΕ, φακ.106,4-6,8-15. 33

Διαθήκη του Γεωργίου Κούτσικου, αρ.1175 της 29 Σεπτεμβρίου 1882. ΜΗΚ, Γ΄57, σ.302.

ΑΥΕ, Φακ.1891,Δ60,2, εγγ.114801-19/1/90, Φακ.1891Δ58,59,60, εγγρ.350-14/6/91, έγγρ.114801-19/1/90 και Διαθήκη του Αντώνιου Ιω. Καρδάρα, Αθανασίου Παπαχριστόπουλου, Κληροδοτήματα, ήτοι Μελέτη περί των Εθνικών και Ευαγών Σκοπών Κληρονομιών, Κληροδοτημάτων και Δωρεών, (ΠΠΧ) τεύχος Α΄, εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1914, σ.184. 35

Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σσ.339,342-344,364 και ΑΥΕ, Φάκ.1844/88,1, έγγ.46181-12/2/1844. 36

Η ακίνητη περιουσία εκτιμήθηκε σε 5.620.227 και η κινητή σε 708.005 δραχμές. ΜΗΚ,Γ΄208 σ.972.

Διαθήκη του Νικολάου, ό.π.

Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σσ.204,259, 262,290,295.

Διαθήκη Κούτσικου, ό.π., Διαθήκη Θεοφάνη, ό.π., και ΖΑΒ, τομ.6, σ.30.

Ιδιόχειρη Διαθήκη του Ιωάννη Κ. Μαρούδη της 13 Απριλίου 1893. ΜΗΚ, Γ76, σ.390.

Μετά το θάνατον της συζύγου του αφήνει ως κληρονόμο του το Μ. Ρενιέρη. ΑΥΕ, Φακ. 1879/88,1, εγγρ.10293-3/12/79, Φακ.1870, εγγρ.1374-10/10/70 και Η Δράσις..ό.π., σ.176. 42 Παραγγέλλουν σε περίπτωση περισσεύματος να ιδρυθούν γυμναστήριο, σκοπευτήριο, να δοθούν βραβεία στους επιμελέστερους των μαθητών. Η οικία (91 τμ. και περίβολος 224 τμ. αξίας 3.000 δρχ.) χρησιμοποιήθηκε ως διδακτήριο. Δωρητήριο συμβόλαιο, αρ.30826 της 22 Αυγούστου 1909. ΜΗΚ,Γ96, σ. 491. 43

Ο διαθέτης απεβίωσε το 1890 και η δεκαετία συμπληρώθηκε το 1900. Το υπουργείο έλαβε γνώση της διαθήκης το 1897, όταν ο ανιψιός του Χ.Κούτσικος ήγειρε αγωγή για ακύρωση της διαθήκης, ο οποίος τελικά ήλθε σε κάποιο συμβιβασμό. Εφόσον μέχρι τότε δεν υλοποιήθηκε η θέληση του διαθέτη για σύσταση του σχολείου, σύμφωνα με τον όρο που είχε θέσει, η εκπροσώπηση των δικαιωμάτων του κληροδοτήματος πε-

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 290

290

αικατερινη κουτουξιαΔου

ριήλθαν στον ιερέα και στον πάρεδρο της κοινότητας Αράχωβας, ενώ το ποσό των 50.467 δραχμών, στο οποίο ανερχόταν κληροδότημα το 1928, δόθηκε για μεταφορά του ύδατος. Διαθήκη Κούτσικου, ό.π. 44

Διαθήκη δε βρέθηκε, μάλλον με προφορική παραγγελία έγινε η δωρεά. Υπάρχει, όμως, δωρητήρια επιστολή του της 10 Αυγούστου 1908. ΜΗΚ,Γ΄37, σ.240.

Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο των αδελφών Βουρβούλη, αρ.30828 της 22 Αυγούστου 1909. ΜΗΚ, Γ΄96, σ.491 και Ζερβός, ό.π., ΥΓ, αρ. 177. 46 Δωρητήρια επιστολή του Κωνσταντίνου Ζούφλα αρ.18403 της 27 Σεπτεμβρίου 1908 προς την εκτελεστική επιτροπή της Βαμβακούς. ΜΗΚ,Γ΄37, σ.240. 47

Ο «κωδίκελλος» λειτουργούσε ως συμπληρωματική διαθήκη με διατάξεις τελευταίας θέλησης του διαθέτη, η οποία άλλαζε, εξ αιτίας κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών που συνέβαιναν πριν από το θάνατό του. Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σ. 133. 48

Όριζε επακριβώς τις γεωγραφικές περιοχές, στα σχολεία των οποίων θα δίνονταν οι υποτροφίες σε πρωτεύοντες μαθητές: «..και εν πρώτοις εκ των κοινοτήτων πρώην δήμων Οινούντος, Αραχώβης και ιδιαιτέρως των οικογενειών του γένους Ματάλα εξ όλης της Λακεδαίμονος, και επί πεντηκοντααετίαν εξ όλης της Ελλάδος, Βαμβακούς, Ευρυσθένων και Βασαρά δι’ εκλογής επί τούτω γενομένης εκ των εν τοις σχολείοις πρωτευόντων κατόπιν ιδιαιτέρου διαγωνισμού μεταξύ των μαθητών… εκ των παρακειμένων κοινοτήτων πρώην δήμων της Λακεδαίμονος, Σελλασίας, Θεραπνών, Γερονθών, Παραποταμίων, Πελλάνης, Καστορείου, Σπάρτης, Φάριδος, Φιλίας, Μελιτίνης, Κροκεών, Τρινασού και Βρυσεών». Κωδίκελλος Ματάλα, της 24 Μαΐου 1919, ό.π. 49

Ο Φαλκίδειος νόμος, κατάλοιπο του βυζαντινορρωμαικού δικαίου, όριζε το δικαίωμα του κληρονόμου να απαιτήσει, ώστε το ένα τέταρτο του ποσοστού κληρονομίας του να μείνει ελεύθερο από κάθε κληροδοσία, ενώ ο κληροδόχος δεν μπορούσε να ματαιώσει την εφαρμογή της διάταξης. Το δικαίωμα αυτό επέστρεψε στο διαθέτη την εποχή του Ιουστινιανού και έτσι ο φαλκίδειος νόμος δεν αποτελούσε αναγκαστικό δίκαιο. Καταργήθηκε εντελώς από το νόμο 2230 του 1920. Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σ.274. 50

Διαθήκη Ματάλα, ό.π.

Άπειρα τα παραδείγματα της προσβολής διαθηκών από μέλη οικογενείας ή συγγενικά πρόσωπα του διαθέτη. Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σσ.280-285 52

Η διαθήκη προσεβλήθη ως άκυρος από το Δημήτριο Σαρηγιάννη, γιο της αδελφής του ευεργέτη. ΑΥΕ, Φάκ.1894/ 88,3, έγγρ. 58-60. 53

Η διαπίστωση αυτή συνδέεται με το γεωγραφικό χώρο της διασποράς τους, όπου έδρασε το πιο εύπορο και καλλιεργημένο τμήμα της αστικής τάξης των ελλήνων ομογενών. Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., τομ. Α΄, σ.206 (βλ.πίν. 10 και παράρτημα 1 σ.26). 54

ΜΗΚ, σ.978.

Αικατερίνη Κουτουξιάδου, «Εκπαιδευτικές θέσεις και προτιμήσεις των ευεργετών του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου», περ. «Τα Εκπαιδευτικά», (Ιούλιος 2009), 37-46. 56

Κουτουξιάδου, Εθνική Ευεργεσία, ό.π., σσ.309,337,363.

Άρθρο Ζ΄ Διαθήκης Ματάλα, ό.π. ΜΗΚ,Γ΄208, σσ.975, 985-1004.

Αικατερίνη Κουτουξιάδου, Η συμβολή της εθνικής ευεργεσίας στον εκσυγχρονισμό

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 291

Διαστασεισ και χαρακτηριστικα τησ ιΔιωτικησ πρωτοβουλιασ στον τομεα τησ εκπαιΔευσησ

291

της νεοελληνικής εκπαίδευσης με την εισαγωγή ευρωπαϊκών προτύπων στη διάρκεια του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα. V. Συνέδριο της Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών Ιβηρικής Χερσονήσου και Λατινικής Αμερικής (Sociedad Hispánica Estudios Shen Neogriegos), «Ο νεοελληνικός κόσμος και η Ευρώπη: Διάλογοι και πολιτισμικές σχέσεις», Οκτώβριος 2013, Valencia. 59

Περί προσφορών Αντωνόπουλου βλ. Γενική Εφημερίς, Ε΄ (1830), αρ.39, σ.155, ΓΑΚ, Υπ. Θρησκείας 27 Σχολικά, εγγ. της 3/3/ 1830. 60

Ζερβός, ό.π., ΥΠΟ, αρ.914 και ΥΓ, αρ.1103 και ΕΤΕ, αρ.361

Ο Κριμητζάς στόχευε με την παραχώρηση οικήματος στην ίδρυση Εμπορικής Σχολής στο Λεωνίδιο, αλλά δεν ευοδώθηκε η υλοποίησή του. ΑΥΕ, Φακ.1898/Δ60, έγγραφο 3392 της 10 Απριλίου 1898. 62

Σημειώνεται η προσφορά αυτή, έστω κι αν βγαίνει από τα στενά τοπικά όρια της εργασίας μας, προκειμένου να αποδοθεί η γενικότερη εικόνα στο χάρτη των δωρεών προς τους ειδικούς τομείς εκπαίδευσης. Όρος του δωρητή είναι σε περίπτωση διάλυσης της Σχολής το οικοδόμημα να μη χρησιμοποιηθεί ως στρατώνας, νοσοκομείο ή πορνείο. Ήταν οικόπεδο 4.000 τ.μ., αξίας 4.000 δραχμών. Δωρητήριο συμβόλαιο του Γεωργίτσα, αρ.19734 της 1 Ιουλίου του 1885. ΠΠΧ, σ.73. 63

Στο β΄ μισό του 19ου αιώνα ανάμεσα στις ιερατικές σχολές που ιδρύθηκαν εκείνη της Τρίπολης, παρά τα προβλήματά της συνέχισε να λειτουργεί, μαζί με εκείνη της Άρτας αντίθετα με άλλες ιερατικές σχολές που, λόγω του ολιγάριθμου των σπουδαστών, καταργήθηκαν σταδιακά χωρίς να έχουν πετύχει το σκοπό τους. ΒΔ της 24 Οκτωβρίου 1887, Εφ. της Κυβερνήσεως, φύλλο 295, της 29/10/1887. 64

Άφησε 1000 δραχμές στη Σχολή. Διαθήκη του Θεοφάνη, ό.π.

Άφησε 1.500 δραχμές «υπέρ του εν Τριπόλει λειτουργούντος ιερατικού σχολείου». Ο υιός του και κληρονόμος του αδιαφόρησε και δεν έδωσε το ποσό της δωρεάς. Διαθήκη Παναγιώτη Τσιρόπουλου (1868). ΜΗΚ, σ.76. 66

Διαθήκη του Ματάλα, ό.π.

Άρθρο Ζ΄,3. Ό.π.

Ο εν Σικαγω της Αμερικής υφιστάμενος κατά το 1911 σύλλογος των εκεί προσωρινά εγκατεστημένων μεταναστών της κωμοπόλεως Κοσμά «‘Άγιοι Ανάργυροι» συνέταξε το από 11 Αυγούστου 1911 υπ’ αρ.8936 πληρεξούσιον συμβόλαιο προς τον υπουργό παιδείας να παραλάβει από την Εθνική Τράπεζα το κατατεθειμένο ποσό των 10.000 δραχμών «υπό τον ρητόν όρον να χρησιμοποιήσει τούτο δι’ οικοδομήν διδακτηρίου σχολείου εν Κοσμά του Σελινούντος». Πληρεξ. Συμβόλαιο, πολιτεία Ιλινόις, Σικάγο, της 11 Αυγούστου 1911. ΜΗΚ, Γ΄9, σ.134.

277-292 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:50 μμ Page 292

293-296 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:52 μμ Page 293

293

ΘΑΛΕΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΕΚΚΟΥ (1904-1944)

Ευγενία Π. Δολιανίτου Φιλόλογος

ΘΑΛΕΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΕΚΚΟΥ (1904-1944). Μία από τις πιο σημαντικές γυναικείες μορφές του Λεωνιδίου κατά τον 20ο αιώνα. Γεννήθηκε στον Πειραιά το 1904 . Καταγόταν από εύπορη οικογένεια και είχε δύο μεγαλύτερες αδελφές. Τα πρώτα χρόνια της ζωής της τα πέρασε στη Ρουμανία, όπου εμπορεύετο ο πατέρας της. ΄Όταν η Θάλεια ήταν πέντε ετών, η οικογένειά της επέστρεψε στον Πειραιά. Εκεί τα τρία κορίτσια φοίτησαν σε εκλεκτά σχολεία και έλαβαν επιμελημένη αγωγή. Σε ηλικία δεκαπέντε χρονών η έφηβη πλέον Θάλεια μετέβη στο Παρίσι, προκειμένου να σπουδάσει. ΄Αρχισε να παρακολουθεί μαθήματα μουσικής και βιβλιοδετικής και παράλληλα βελτίωνε τα αγγλικά και τα γαλλικά της. Σε όλα τα αντικείμενα σημείωνε πρόοδο. Μελετούσε πολύ χωρίς ωστόσο να απουσιάζει από τα κοσμικά γεγονότα εκείνης της εποχής. Αγαπούσε τις εκδρομές και με την οικογένειά της ταξίδευε συχνά. Μάλιστα, δεν παρέλειπε να φωτογραφίζει τα μέρη, τα οποία επισκεπτόταν, σχηματίζοντας έτσι πολύ ωραία λευκώματα. Στα εικοσιένα της, ακολουθώντας το παράδειγμα της αδελφής της Αριάδνης, ενεγράφη στα μαθήματα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού για τις εθελόντριες κυρίες. Μετά από ένα χρόνο πήρε το δίπλωμά της συνοδευμένο από πλήθος επαίνων για το ζήλο και την προθυμία της. Ωστόσο, ο Ερυθρός Σταυρός απαιτούσε κάθε χρόνο δύο μηνών υπηρεσία. Η Θάλεια δεν παρέλειπε να την εκτελεί με ευσυνειδησία. Συνήθιζε δε να μένει ένα- πολλές φορές- και δύο μήνες περισσότερο με αποτέλεσμα να εξελιχθεί στην καλλίτερη εθελόντρια ειδικευμένη αδελφή χειρουργείου. Επιπλέον, καθώς αποκτούσε πείρα, αναλάμβανε και την εκπαίδευση νέων δοκίμων. Μία εξ αυτών αναφέρει χαρακτηριστικά: «Στα γραφεία του Ερυθρού Σταυρού, στην οδό Σόλωνος, μας υποδέχτηκε ορθή μία δεσποινίς,

293-296 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:52 μμ Page 294

294

ΕΥΓΕΝΙΑ Π. ΔΟΛΙΑΝΙΤΟΥ

χαμογελαστή, ευπροσήγορη, μελαχροινή. Είχε δροσερό τόνο φωνής και έσερνε λίγο το σίγμα. Αυτή η δεσποινίς ήταν από την αρχή στο πλευρό μας. ΄Ηταν ο φύλακας άγγελός μας. Είχε πολλή υπομονή, όταν μας έδειχνε τη δουλειά και συχνά ξενυχτούσε για μας. ΄Όλα περνούσαν από τα χέρια της. Οι κινήσεις της ήταν μαγικές. Φαινόταν κουρασμένη, αλλά ποτέ δεν παραπονέθηκε για κάτι.» ΄Όταν το 1940 οι Ιταλοί κήρυξαν τον πόλεμο στην Ελλάδα, η Θάλεια δεν ήταν δυνατό να μείνει άπραγη. Στο χειρουργείο της Άρτας, όπου εστάλη, φρόντιζε μ΄ όλες της τις δυνάμεις τους τραυματίες του μετώπου. Η προσφορά της ήταν ανεκτίμητη και η δράση της παροιμιώδης. Το φρικτό χειμώνα του 1941-1942 ήταν ήδη στην Αθήνα. Την έθλιβε το γεγονός ότι παιδιά πέθαιναν από ασιτία και προβληματιζόταν για την ψυχική τους κατάσταση. ΄Ετσι, κινητοποιήθηκε και από το τίποτα κατόρθωσε να οργανώσει παιδικά συσσίτια. Σηκωνόταν κάθε πρωί στις πέντε, καθώς είχε να φροντίσει όχι μόνο για την τροφή και την υγεία, αλλά και για την ψυχαγωγία του παιδιού. Και τα βράδια έπλεκε μέχρι τη μία. Εν τούτοις, κανείς από το φιλικό της περιβάλλον δε γνώριζε για ποιους προορίζονταν όλα εκείνα τα πλεκτά. Κατόπιν, ξέσπασε ο αλληλοσπαραγμός του Δεκεμβρίου. Η Θάλεια και η Αριάδνη προσέτρεξαν και πάλι στον Ερυθρό Σταυρό για να βοηθήσουν. Εκεί, η κατάσταση ήταν τραγική, καθώς γύρω από το νοσοκομείο γίνονταν μάχες. Γι΄ αυτόν ακριβώς το λόγο αποφασίστηκε η εκκένωσή του από τους ασθενείς και η μεταφορά υλικού από την αποθήκη του προς τα νοσοκομεία που δέχονταν να περιθάλψουν τους αρρώστους. Το γεγονός ότι από τις 14 Δεκεμβρίου 1944 η κυκλοφορία ήταν επιτρεπτή μόνο από τις δώδεκα το μεσημέρι ως τις δύο δεν πτόησε καθόλου τη Θάλεια . ΄Ετσι το Σάββατο στις 16 Δεκεμβρίου, η ίδια παρά τις προειδοποιήσεις όλων για την επικινδυνότητα του εγχειρήματος επιβιβάστηκε στο φορτηγό του Ερυθρού Σταυρού μαζί μ΄ έναν εθελοντή οδηγό. Δεξιά της καθόταν ένας ακόμη νέος. Επί τη ευκαιρία της διαδρομής η Θάλεια επέμενε να μεταφέρουν μία ανήμπορη, ηλικιωμένη γυναίκα στο σπίτι της, στην οδό Μενάνδρου. ΄Όμως στη διασταύρωση Πειραιώς και Γερανίου και ενώ ήταν τέσσερις το απόγευμα, ένας νεαρός στασιαστής έριξε χειροβομβίδα στο αυτοκίνητο με τον κόκκινο σταυρό. Ο οδηγός και ο συνοδηγός ελαφρά τραυματισμένοι και ζαλισμένοι, κατόρθωσαν να βγουν από το φορτηγό. Απεγκλώβισαν και τη γερόντισσα, η οποία δεν αντιλήφθηκε το παραμικρό. Αλλά η Θάλεια δεν τα κατάφερε. ΄Ένα αιχμηρό αντικείμενο της έκοψε την καρωτίδα και το νήμα της ζωής της.

293-296 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:52 μμ Page 295

ΘΑΛΕΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΕΚΚΟΥ (1904-1944)

295

Θάλεια Λεκκού: Ο μεγάλος μας ποιητής, ο Καβάφης, λέει σε κάποιο ποίημά του : «Δόσε-κηρύττω- στο έργο σου όλην την δύναμί σου όλην την μέριμνα, και πάλι το έργο σου θυμήσου μες στη δοκιμασία, ή όταν η ώρα σου πια γέρνει.» Κι εσύ έδωσες στο λειτούργημά σου όλο σου το είναι. Μόνο που για σένα η ώρα έγειρε γρήγορα. Στα σαράντα σου χρόνια. Με τις επιλογές σου οδηγήθηκες στον πρόωρο θάνατο, αλλά συνάμα και την αθανασία, μια και το όνομά σου είναι το μοναδικό γυναικείο όνομα που κοσμεί το ηρώο του χωριού μας. Και είναι αλήθεια ότι μπορούσες να περάσεις ανώδυνα κατά τα δύσκολα χρόνια. ΄Ομως, εσύ θέλησες να γίνεις μάνα για όλα τα πεινασμένα ελληνόπουλα, στα οποία έδινες ένα κουταλάκι ζάχαρη, να τα κρατήσεις στη ζωή. Αισθανόσουν την ανάγκη να συμπαρασταθείς στους νέους με τα ακρωτηριασμένα από τον πόλεμο μέλη. Κι όλα αυτά, σιωπηλά, αθόρυβα, μυστικά. ΄Αγγιξες τ΄ακρούρανα της αυτοθυσίας και του ηρωισμού. ΄Ησουν γνήσιο τέκνο της Τσακωνιάς, ήσουν Ελληνίδα. Βιογραφικά στοιχεία: Σύμφωνα με τα στοιχεία του Μητρώου της Δνσης Νοσηλευτικής Ε.Ε.Σ. ήταν Εθελόντρια Αδελφή τάξεως 1925, ( με αριθμό Γενικού Μητρώου 324 και Ειδικού Μητρώου 313). Η προσφορά της υπήρξε ανεκτίμητη σε όλους τους τομείς του Νοσηλευτικού έργου, που τοποθετήθηκε. Η ευσυνειδησία, η εργατικότητα, το απαράμμιλο θάρρος, η ολοκληρωτική διάθεση της ύπαρξής της στην υπηρεσία του πάσχοντα συνανθρώπου, η βοήθεια και η πίστη της με τις Αρχές του Εθελοντισμού, του Ανθρωπισμού και της Εθνικής Αποστολής, την ανέδειξαν σ΄ ένα από τα λαμπρότερα παραδείγματα ήθους και ανιδιοτελούς προσφοράς, ως Εθελόντριας Αδελφής στην Ιστορία του Ε.Ε.Σ. Υπηρέτησε: 1926-1928: στο ιατρείο Ε.Ε.Σ. Καισαριανής. 1929-1930: στο ιατρείο Ε.Ε.Σ. Βύρωνα. 1931-1932: Υπεύθυνη Εξωτερικών ιατρείων στο Νοσοκομείο Ερυθρού Σταυρού. Απεσπάσθη μετά από επίμονη αίτησή της στην Υγειονομική αποστολή Ιερισσού Χαλκιδικής και της ανετέθη η παρακολούθηση και η εξάσκηση των Εθελοντριών Βοηθών. 1933-1936: Νοσοκομείο εκπαίδευσης Ε.Ε.Σ Χειρουργείο. 1936-1940: Ως υπεύθυνη στο Χειρουργείο του Νοσοκομείου Ε.Ε.Σ. παρακολουθεί την εκπαίδευση Δοκίμων και παλαιοτέρων Εθελοντριών Αδελφών. 1940-1941: Προϊσταμένη Χειρουργείου Νοσοκομείου Ε.Ε.Σ. ΄Αρτας.

293-296 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:52 μμ Page 296

296

ΕΥΓΕΝΙΑ Π. ΔΟΛΙΑΝΙΤΟΥ

1941-1943: Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κηφισιάς Σέσιλ, Αγγλικό Νοσοκομείο Αιχμαλώτων Ψυχικού, συμμετοχή στα Συσσίτια (Πιάτο του μαθητού), Επιθεώρηση Κέντρου Γάλακτος Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και Παιδικά Συσσίτια Διεθούς Ερυθρού Σταυρού. 1944: Α΄ ΣτρατιωτικόΝοσοκομείο, Χειρουργείο Ευαγγελισμού και Νοσοκομείο Ε.Ε.Σ. Προήχθη στις 8/7/1941 σε Υπεύθυνη Αδελφή και στις 10/7/1944 σε Προϊσταμένη Αδελφή. Για την τεράστια προσφορά της τιμήθηκε με το ανώτατο μετάλλιο Florence Nightingale . Ευγενία Παν. Δολιανίτου Φιλόλογος

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 297

Η εθνολογικΗ και κοινωνικΗ αναπαραστασΗ των τσακωνων στΗ λαϊκΗ αφΗγΗματικΗ παραδοσΗ

297

Αγγελική Κομποχόλη Φιλόλογος – Δρ. Λαογραφίας

Η εθνολογική και κοινωνική αναπαράσταση των Τσακώνων στη λαϊκή αφηγηματική παράδοση Ιστορικά, το όνομα Τσάκωνες, στην ακριβή του απόδοση Τζέκωνες, μνημονεύεται για πρώτη φορά από τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο, ο οποίος τους αναφέρει ως ειδική στρατιωτική τάξη1. Με αυτήν ακριβώς την ιδιότητα, σε συνδυασμό με την αρχαιότερη καταγωγή τους, την δωρική2, δημιουργούν τον θρύλο τους στην νεοελληνική αφηγηματική παράδοση, θρύλο ο οποίος διασπείρεται σε όλες τις γωνιές του ελληνικού πολιτισμικού χώρου μιλώντας για μία γενιά θαρραλέων πολεμιστών που ζουν σε όρη απόκρημνα και δασώδη, μιλούν με δυνατές στεντόρειες φωνές, τρέχουν σαν τα ελάφια κι η θωριά τους, «θωριά ανάκουστη», είναι όμοια με αυτή «τωνέ θερίων» (Zάκυνθος)3. Τα ανδραγαθήματά τους, αναρίθμητα, επισείουν τον θαυμασμό κι εξάπτουν τη λαϊκή φαντασία, η οποία τους παρασταίνει πελώριους και ρωμαλέους, τόσο ρωμαλέους που «μπορούν να παλεύουν με δράκους και στοιχειά» και να νικούν. Είναι όμορφοι, ψηλοί, με μακριά μαλλιά, «αετοί». Αυτή είναι ακριβώς η περιγραφή που συναντάται σε λαϊκή διήγηση από την Αχαΐα4 και επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα σε αφήγηση από την πλησιόχωρη Μεσσηνία5. Κι οι δυο ανήκουν στον κύκλο των νεοελληνικών παραδόσεων που μιλούν για Έλληνες, Αντρειωμένους και Γίγαντες6 συνεχίζοντας τη μυθολογία του ηρωικού προτύπου, όπως αυτό αποτυπώνεται στις γραπτές και προφορικές αρχαίες γενεαλογίες7. Εθνολογικά, η καταγωγή τους δεν αμφισβητείται, είναι οι απόγονοι του Δώρου, του γενναίου πολεμιστή, που στις πολλαπλές στρατιωτικές μετακινήσεις του «έσπερνε φύτρες» και γένναγε παλληκάρια, και μια τέτοια φύτρα ήταν κι η τσακώνικη8. Η εμφάνισή τους αντανακλά το μέγεθος της ανδρείας τους και της καταγωγής τους. H «ράχη τους είναι μαύρη» και δασύτριχη στην παράδοση της Ζακύνθου, «η ματιά τους πετά σπίθες» σε πα-

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 298

298

αγγελικΗ κομποχολΗ

ράδοση από τα Κύθηρα9, «το κόκκαλό τους είναι γερό»10, για να αντέχει τους πόνους και τις κακουχίες σε κρίση από την Πελοπόννησο (Αρκαδία)11, τα άκρα τους είναι ισχυρά και μεγάλα, «με γερό δρασκέλισμα», άκρα πολεμιστών σε παράδοση από τα Βροβιανά Αιτωλοακαρνανίας12. Σε παραμύθι από την Κρήτη η μνεία του ονόματος Τσάκωνας, που πολεμά στο στράτευμα του βασιλιά, συνδέεται με την ενδυματολογική περιγραφή του. Ο Τσάκωνας σωματοφύλακας του βασιλιά που μνημονεύεται με το εθνολογικό του παρωνύμιο φορά λευκό μαντήλι αδάκρυτο, χωρίς δηλαδή τα κρόσσια του μαύρου κρητικού κεφαλόδεσμου, που μαρτυρούν τα δάκρυα για τη σκλαβωμένη Κρήτη, μαντήλι λευκό, τυλιγμένο στο κεφάλι σαν τουρμπάνι-και γνωρίζουμε ότι αυτός ο τρόπος δεσίματος της κεφαλής επιχωρίαζε στην περιοχή της Τσακωνιάς στους χρόνους της Τουρκοκρατίας και ήταν κοινός για τους άντρες και για τις γυναίκες, οι οποίες μάλιστα άφηναν λιτά τα μαλλιά τους στις πλάτες τους13. Ίσως έτσι να είχε τα μαλλιά της ξέπλεκα η κόρη του βασιλιά σε παραμύθι από την Kρήνη Λακωνίας, η οποία, καθώς ο γηραιός πατέρας της δεν έχει γιους, μεταμορφώνεται η ίδια σε παλληκάρι για να νικήσει τους εχθρούς κι αποκτά την όψη του Τσάκωνα, για να τους τρομοκρατήσει14. Στο λαιμό της φορά φλουρί κωνσταντινάτο για να έχει τη φύλαξή του-κι είναι αξιοσημείωτο εδώ και θα πρέπει να τον επισημάνουμε τον συσχετισμό που έχει κάνει ο Πιτσελάς, ο μελετητής της τσακωνικής εθνογεωγραφίας, όσον αφορά στην λατρεία της αγίας Κωνσταντίνας, όπως ονομαζόταν στην περιοχή η αγία Ελένη, με τις εικονίτσες που φορούσαν οι κάτοικοι στο λαιμό τους κι απεικόνιζαν το πρόσωπό της και τα κωνσταντινάτα νομίσματα (που κάποτε, σύμφωνα με μαρτυρίες ξένων περιηγητών, αφθονούσαν στην περιοχή15). Eίναι αυτή η σωματική τους δύναμη κι η αλκή που τους κάνει περιζήτητους σε δουλειές δύσκολες, κι όχι μόνο πολεμικές, κι έτσι σε τρεις παραδόσεις από την Κρήτη16, την Μεσσηνία17 και τις Κυκλάδες18 οι Τσάκωνες μνημονεύονται ως ακοίμητοι φρουροί των κάστρων και των λιμανιών και προστάτες που στο όνομά τους οι μάνες «σταυρώνουν τα παιδιά τους»19 και μισθώνονται από τους ντόπιους άρχοντες για να αποκρούσουν ξένους εχθρούς και πειρατές. Οι Τσάκωνες όμως μνημονεύονται και ως ικανοί και επιδέξιοι αχθοφόροι, γιατί αυτοί μόνο έχουν τη δύναμη να κουβαλούν «μεγάλα φορτία, ασήκωτα για τους άλλους»-και ξέρουμε πως στους δύσκολους χρόνους της Τουρκοκρατίας οι Τσάκωνες κατέβαιναν με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους στη Μονεμβασιά και το Ανάπλι, για να δουλέψουν «χαμάληδες», «χεροδύναμοι» καθώς ήταν20.

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 299

Η εθνολογικΗ και κοινωνικΗ αναπαραστασΗ των τσακωνων στΗ λαϊκΗ αφΗγΗματικΗ παραδοσΗ

299

Η σωματική τους ρώμη, όμως, που τους καθιστά ξεχωριστούς, δεν αποκλείει την πνευματική δημιουργώντας μία αξιοζήλευτη κοινωνική ταυτότητα που επεκτείνεται σε όλες τις τάξεις, κι όχι μόνο στις κοινωνικά χαμηλές. Το προφίλ του μορφωμένου Τσάκωνα εμπόρου, που είναι «σπουδαγμένος» και ξέρει να μιλά όμορφα και μπορεί να κουμαντάρει το βιος του και να το «αυγατίζει», μαρτυρείται σε αξιολογήσεις τόσο από την Πελοπόννησο21, που είναι ο φυσικός πλησιόχωρος, όσο και σε παράδοση από την μακρινή συγκριτικά Λέσβο, όπου σε επαινετική κρίση από το Πλωμάρι, ένας Τσάκωνας έμπορος εξαίρεται για τα ιδιαίτερα προτερήματά του, κυρίως όμως για την ευρυμάθειά του και την ικανότητά του να «αυξάνει τον παρά» από το νόμιμο εμπόριο22. Πουθενά δεν αμφισβητείται η νομιμοφροσύνη τους, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις επισημαίνεται ιδιαίτερα: «Τούτοι οι άνθρωποι όσο να πεις είναι τίμιοι, δεν έχουν την αδικία στο αίμα τους» εξομολογείται λαϊκή πληροφορήτρια από τη Μεσσηνία23, αλλά αντίστοιχες αξιολογήσεις καταγράφουμε και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές της χώρας, και αναφέρω ενδεικτικά την Εύβοια24 και τη Θεσσαλία25. Θα τελειώσω ωστόσο την παρούσα ανακοίνωση με την παράθεση μίας λαϊκής θρησκευτικής αφήγησης, η οποία καταδεικνύει όχι μόνο τις σωματικές αλλά προπάντων τις ψυχικές αρετές αυτού του ωραίου λαού. Η αφήγηση καταγράφηκε στη Λακωνία κατά και τη διάρκεια επιτόπιας λαογραφικής έρευνας τον Ιούλιο του 1994 και σας την εξιστορώ: «Ήταν κάποτε ένας Μανιάτης κι είχε στη δούλεψή του ένα Τσάκωνα. Ο Μανιάτης ήταν για τους πολέμους, ο Τσάκωνας στη δούλεψή του να σπέρνει, να θερίζει, να κάνει ζευγάρι. Κατέβηκε τότε ο Χριστός από πάνω και γυρνούσε, γέρος και ζητιάνος ανάμεσα στους ανθρώπους, για να βρει τους καλούς. Έφτασε σε ένα ποτάμι κι ήθελε να περάσει το γιοφύρι. Αλλά το γιοφύρι ήταν παλιό και χαλασμένο κι έπεσε και δε μπορούσε να περάσει ο Χριστός. Το κοίταγε, το κοίταγε, ζήτησε βοήθεια, κανείς να τον ακούσει. Τον βλέπει ο Τσάκωνας τον ζητιάνο, δεν ήξερε πως ήταν ο Χριστός, αλλά τον λυπήθηκε μόνος και αβοήθητος που ήταν. Και τι κάνει; Πάει και μπήγει το πόδι του στο ποτάμι και λυγίζει τη ράχη του καμάρα, για να πατήσει ο Χριστός και να περάσει. Κι ο Χριστός έκλαψε και τον ευλόγησε»26. [Διευκρινιστικό σημείωμα: Σε σχετικό άρθρο μου στο περιοδικό Χρονικά των Τσακώνων ΚΑ’ (2010) παραθέτω την εξής πληροφορία σχετικά με τις επιδρομές του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο: «Το Καστρί, στης Τουρκιάς τον καιρό, έγινε μάχη. Ο αρχηγός λεγότανε Πυρνακικκάς. Έγινε η μάχη στο Καστρί και νικήθηκε από τον Ιμπραήμ και τον σκοτώσανε..Έγινε πανωλε-

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 300

300

αγγελικΗ κομποχολΗ

θρία και για εκδίκηση ο Ιμπραήμ μάζεψε κάτω των τριών χρόνων τα παιδάκια από τις μάνες, τα πήγανε στο αλώνι, που είναι μια εκκλησία αγία Τριάδα μ’ ένα αλωνάκι, και βάλανε οι Τούρκοι τ’ άλογα και τα αλώνισαν τα παιδιά, τα ποδοπατήσανε» (πληροφορήτρια: Φλώρα Βλάχου-Κουλιανίδου, ετών 87, αγρότισσα, Καστρί Λακωνίας, 2009). Ωστόσο η ιστορία αυτή, παραπλήσια, εξιστορημένη από τον εφημέριο Γεώργιο Αλαφογιάννη στην εφημερίδα «Πυρνοκοκκάς» (Μάιος 1993, έτος 5ο, αρ. φύλλου 20), παρατίθεται ως εξής: «Ξεκινώντας ο Μωάμεθ για να κατακτήσει τη Λακωνία άρχισε να διαλύει κάθε αντίσταση, αρχίζοντας από το Κάστρο της Μονεμβασιάς… Έφθασε το 1460. Είχε κάνει κλοιό ο Πυρνοκοκκάς με τετρακόσιους στρατιώτες όπου αμύνθηκαν γενναιόδωρα και εθυσιάστηκαν για την πατρίδα και την πίστην μας την Αγία και την οικογένεια. Μάρτυρες έγιναν και τα ανήλικα παιδιά του Καστρίου που επατήθησαν από τα πέλματα των αλόγων των κατακτητών των ανθρωποφάγων του Μωάμεθ…Επάνω εις το ύψωμα της αγίας τριάδας που ονομάσθηκε του πολέμου η ράχη ένα παιδάκι γλίτωσε και ονομάσθηκε Χαρόπουλος»].

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Βλ. Π. Πιτσελάς, Περί Τσακώνων, Ιστορικογεωγραφικό ποιόν, Αθήνα, χ.χ., σελ. 18. Πρβλ. και Pseudo-Codinus Hist., De officiis, 180, 12-13, 18, και 187, 19-22. Βλ. επίσης Χ. Συμεωνίδης, Οι Τσάκωνες και η Τσακωνιά. Συμβολή στην ερμηνεία των ονομάτων και του ομώνυμου βυζαντινού θεσμού των καστροφυλάκων. Θεσσαλονίκη 1972. Βλ. ακόμα Α. Τσοπανάκης, «Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen», Byzantinische Zeitschrift 48 (1955), σελ. 49-72. 2

Πιτσελάς, ο.π., σελ. 13.

Πρβλ. πληροφορήτρια Γελαδά Μαρία, ετών 84, νοικοκυρά, Παντοκράτορας Ζακύνθου, 1998: «Εβγαίνανε εις τον δρόμον κι επιάνανε τσι ρούγες κι επηαίνανε κι ήθε είναι η θωριά τους, σαν τωνέ θερίων μάτια μου! Ανάκουστη! Ο κόσμος εφοβήθη, μάτια μου, άντρες σωστοί. Αντρειωμένοι, μάτια μου, μια ράχη μαύρη, γεμάτη τρίχες. Επηαίνανε στα βουνά, στα βράχια, στα γκρεμνά και φωνασκούσανε, μα μια φωνή που εβγάνανε! Ετρογυρίζανε εις το δάσος και ποιος, που να εφανερωθούνε άνθρωποι. Καβαλλικεύανε τα αλόγατα κι επηαίνανε, επηαίνανε, μήτε ελάφι να τους παραβγεί! Εβγάνανε φτερά στους πόδες!». 4

Πρβλ. πληροφορητής Ασημακόπουλος Κωνσταντίνος, ετών 67, αγρότης, Καλυβίτης Αχαΐας, 1994: «Σου λέει ήτανε τόσο γενναίοι που παλεύγανε με δράκους και με στοιχειά! Ούλοι τους! Ομορφάντρες, ψηλοί, με το μαλλί μέχρι τη μέση, αετοί! Έτσι ήτανε η φτιαξιά τους, να νικούνε. Πρώτο μπόι, μέχρι απάνου και λεβέντες. Στίβανε, σου λέει, την πέτρα».

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 301

Η εθνολογικΗ και κοινωνικΗ αναπαραστασΗ των τσακωνων στΗ λαϊκΗ αφΗγΗματικΗ παραδοσΗ

301

5 Βλ. πληροφορήτρια Καλαμαρά Σοφία, ετών 70, νοικοκυρά, Αλαγονία Μεσσηνίας, 1996: «Οι Τζάκωνες ήταν κάτι παλλήκαροι, πέντε μέτρα μπόι! Μια που πατάγανε κι η γη ολούθε δεν τους χωρούσε, τράνταζε ο τόπος! Αετόπουλα! Φύτρα που έσπερνε παλληκάρια, από τον αρχαίο Δώρο, σου λένε τα βιβλία, που έσπερνε φύτρες. Κι από δαύτες κι η τσακώνικη». 6 Bλ. Νικ. Πολίτης, Παραδόσεις, Μελέται περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού, εκδ. «Ιστορική Έρευνα», Αθήνα, χ.χ., σελ. 52-71, 96-100. 7

Bλ. Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Το ηρωικό στοιχείο στην αρχαία ελληνική γραμματεία και σήμερα, μελέτη στον ηλεκτρονικό διαδικτυακό τόπο www.democracycrisis 8

Ο.π.

Βλ. πληροφορήτρια Δολομίδου Ηρώ, ετών 66, αγρότισσα, Λειβάδι Κυθήρων, 1999.

Βλ. πληροφορήτρια Δολομίδου Ηρώ, ο.π.: «Εφεύγανε (ενν. οι Τσάκωνες) ‘πο τον τόπο τους και πολεμούσανε. Κόκκαλο γερό η φτιαξιά τους, τους βάσταγε καλά». 11

Βλ. Παπαδοπούλου Παρασκευή, ετών 64, νοικοκυρά, Τρίπολη Αρκαδίας, 2000: «Οι Τσάκωνες είναι γερή φυλή, έχουν μάθει να αντέχουν τους πόνους και τις κακουχίες». 12 Βλ. πληροφορήτρια Παπαγεωργίου Σοφία, ετών 85, πρεσβυτέρα, Βροβιανά Αιτωλοακαρνανίας: «Είχανι κάτι μεριά, σου λέγι δέκα πήχες μακργιά, και δρασκέλισμα, δρασκέλισμα! Δρασκέλισμα γ(ι)ρό. Εμ, πως αλλιώς θα πολημάγανι; Έτσι οι καπετανέοι». Πρβλ. εδώ και Αριστοτ., Φυσιογνωμ., 807a. 13

To συγκεκριμένο παραμύθι ανήκει στον παραμυθιακό τύπο τύπο ΑΤ 450 (+313) και δεν έχει εκδοθεί. Πρβλ. πληροφορητής Λενάκης Μανώλης, ετών 89, αγρότης, Ορεινός Λασηθίου, 1995. Για λόγους οικονομίας χώρου δεν αναφέρουμε ολόκληρο το παραμύθι, αλλά απόσπασμά του: « Παίρνει τόνε κι εντυθήκανε φτωχικά ρούχα κι εβγήκε να περπατήσει ο βασιλιάς τσι ο φρουρός του. Ήβγαλε τούτος το μαντήλι τση κεφαλής του, λευκό κι αδάκρυτο, γιατί ήτανε Τσάκωνας. Δεν εφόρηγε το μαύρο μαντήλι της σκλαβιάς της δικήνες μας που είχενε τα κρόσσια. Τα κρόσσια είναι δάκρυα». Πρβλ. και Δημήτριος Λουκάτος, Νεοελληνικά Λαογραφικά Μελετήματα (Βασική Βιβλιοθήκη «Αετού», αρ. 48), Αθήνα 1957, σελ. 94-97. 14

Το συγκεκριμένο παραμύθι, ανέκδοτο, ανήκει στον παραμυθιακό τύπο ΑΤ*884C «To κορίτσι –Στρατιώτης», το οποίο καταγράφηκε κατά τη διάρκεια επιτόπια λαογραφικής έρευνας στην περιοχή της Λακωνίας, το καλοκαίρι του 1998. Για λόγους οικονομίας χώρου πάλι δεν αναφέρουμε ολόκληρο το παραμύθι, παρά μόνο το σχετικό απόσπασμα. Πρβλ. Κολοκοτρώνη Φωτεινή, ετών 77, αγρότισσα, Κρήνη Λακωνίας, 1998: «Δεν είχε γιους ο βασιλιάς και το ξέρανε οι οχτροί του, πώς να τους τρομάξει. Είχε μία δυχατέρα. Ζώνεται τότες αυτή τα άρματα, αφήνει ξέπλεκο το μαλλί, μακρύ, στην όψη Τσάκωνας. Και φλουρί κωνσταντινάτο στο λαιμό». Πρβλ. εδώ Πιτσελάς, ό.π., σελ. 32. Γενικότερα, για την ηρωική δράση των Τσακώνων την περίοδο της Τουρκοκρατίας βλ. Κ.Ι. Τσούχλος, Οι Τσάκωνες το ’21, Έκδοση Αδελφότητας Κυνουριέων, Αθήνα 1984. Για τον παραμυθιακό τύπο ΑΤ*884C βλ. Άννα Αγγελοπούλου-Μαριάνθη ΚαπλάνογλουΕμμανουέλα Κατρινάκη, Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων ΑΤ 500-559, ΙΑΕΝ-Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004, σελ. 213-227. 15 16

Βλ. Πιτσελάς, ο.π., σελ. 32-33.

Bλ. πληροφορήτρια Κανελλάκη Όλγα, ετών 70, αγρότισσα, Κυρτομάδος Χανίων, 1994: «Οι Τσάκωνες, απόξω απ’ τα κάστρα και τα σπηλιάρια, δεν εκοιμούντανε, μοναχά

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 302

302

αγγελικΗ κομποχολΗ

εθωρήγανε πώς να φυλάξουνε και να προστατεύσουνε, με ετουτονά εσκεφτόντουσαν κι επολεμούσανε». 17

Βλ. πληροφορήτρια Κεφάλα Άννα, ετών 84, αγρότισσα, Λάμπαινα Μεσσηνίας, 1993: «Στο όνομά τους σταυρώνανε οι μανάδες τα παιδιά, τόσο γενναίοι ήτανε. Εγώ, δηλαδή θυμάμαι και τη δική μου μάνα. Βαστούσε το θυμιατηράκι της πάνω απ’ τα κεφαλάκια μας και θυμάμαι που το μουρμούραγε δηλαδή. Γεροί άνθρωποι, κατεβαίνανε στην Τρίπολη και τη φυλάγανε, τους παίρνανε στη δούλεψή τους οι πρόεδροι κι οι αρχηγοί, να πούμε, της πόλης. Στίβανε το λιθάρι, κάτι χέρια, να! Με το συμπάθειο, δηλαδή! Ζαλωνόντουσαν στην πλάτη και κουβαλάγανε μεγάλα φορτία, ασήκωτα για τους άλλους!». 18 Βλ. πληροφορήτρια Πολίτη Ειρήνη, Χώρα Κέας, 1995: «Είχαν τα νησιά μας τους Τούρκος και της Βενετιά το βελόνι και όλοι επάνω τους, να πατήσουν πόδι. Εμείς αντέχαμε και πολεμάγαμε με τον Μιαούλη, τον Κανάρη, τους Τσάκωνες , τους Κρητικούς, τους Μανιάτες, τους καπεταναίους, τους κλέφτες και τους Αρματολούς , όλους τους». [Σε ερώτησή μου για τον ρόλο των Τσακώνων, των Κρητικών και των Μανιατών, στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 η ίδια η πληροφορήτρια απαντά: «Οι Τσάκωνες διώχνανε τους Τούρκους, τους Σαρακηνούς, τους πειρατές, όλους αυτούς που ερχόντουσαν και που παίρνανε κάστρα και καστράκια. Ερχόντουσαν οι Γέροντες κάθε μέρους και λέγανε: -Πόσα θέλεις;- Τόσα. –Έ, πάρε να έχεις, και τα δίνανε και παίρνανε τους Τσάκωνες στη δούλεψή τους . Τους τα δίνανε, για να τους φυλάνε, τόσο αντρειωμένοι». Σε σχετική ερώτησή μου πως ήταν ενημερωμένη για τον ρόλο των Τσακώνων, των Κρητικών και των Μανιατών στην επανάσταση του 1821, ειδικά όμως των Τσακώνων, μου ανέφερε χαρακτηριστικά: «Διάβαζα από μικρή, με τα λίγα κουτσογράμματα που ξέρω, φυλλαδιάκια. Πως διαβάζεις για τους Αγίους, από πανηγύρια ή όπου τα πετύχαινα, που λέγανε για όλους αυτούς. Αλλά τα άκουγα κι από τους μεγαλύτερους, νέα κοπελλίτσα εγώ. Τα ξέρανε!»]. 19

Βλ. Ι. Αρβανίτης, «Στοιχεία του κυνουριακού λαϊκού βίου», Πελοποννησιακά, Παράρτημα 20, Αθήνα 1994, σελ. 259-260. 20

Ο.π., σελ. 30-31, 38-39.

Πρβλ. Σπυροπούλου Μαρία, ετών 56, νοικοκυρά, Πύργος Ηλείας, 2000: «Σου λέει Τσάκωνας και εννοείς άνθρωπο έξυπνο, καλοβαλμένο, που ξέρει να στέκεται. Πολλοί ήταν έμποροι σπουδαγμένοι, μιλάγανε όμορφα και ξέρανε να κουμαντάρουνε τον παρά». Πρβλ. πληροφορήτρια Δαβίλα Παναγιώτα , αγρότισσα, ετών 78, Βαλύρα Μεσσηνίας, 1986: «Ο Τσάκωνας ξέρει να κουμαντάρει τον παρά και να αυγατίζει το βιος του». 22

Πρβλ. Βουλαλά Μαρία, ετών 75, ιδιοκτήτρια περιπτέρου, Πλωμάρι Λέσβου 1994: «Κάθε μέρος βγάζει κάτι καλό, όταν μιλάμε για τους ανθρώπους του. Εμείς οι Μυτιληνιοί κι οι Χιώτες είμαστε στη θάλασσσα και στο εμπόριο, στο μακρινό εμπόριο. Οι Συριανοί κι οι Ανδριώτες το ίδιο, είναι οι εφοπλιστές εκεί. Οι Μανιάτες κουρσάροι, σου λέει, κι οι Τσάκωνες πρώτοι στο εμπόριο. Αυτοί ξέρανε να αυξάνουνε τον παρά, ήταν και πολύ μορφωμένοι. Κανονικό εμπόριο. Μη ρωτάς που τα ξέρω! Διαβάζω και μιλώ πολύ, ακούω τον κόσμο!». 23 24

Πρβλ. πληροφορήτρια Κεφάλα Άννα, ο.π.

Πρβλ. πληροφορητής Χειμώνας Γεώργιος, ετών 80, αγρότης-ιδιοκτήτης περιπτέρου, Ψαχνά Εύβοιας, 1994: «Μανιάτη φίλο και Τσάκωνα φρουρό. Έτσι λένε. Δηλαδή, άμα έχεις φίλο Μανιάτη, επειδή αυτοί εύκολα το γυρίζουν, φρόντισε να έχεις κάνει φίλο

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 303

Η εθνολογικΗ και κοινωνικΗ αναπαραστασΗ των τσακωνων στΗ λαϊκΗ αφΗγΗματικΗ παραδοσΗ

303

Τσάκωνα, που θα σε φυλάξει». 25

Πρβλ. Νάνος Κωνσταντίνος, ετών 80, παραδοσιακός κτίστης πέτρας, Τσαγκαράδα Μαγνησίας, 1993: «Τσάκωνες και Μανιάτες, του χέρ(ι) και του μάτ’ του Θεού. Οι Τσάκωνις κι μπισαλήδες, μπέσα για μπέσα! Τους Μανιάτες φύλα τους!». Εντυπωσιακή εδώ η κοινότητα αντίληψης, σε σχέση με τον προηγούμενο πληροφορητή, όσον αφορά τα χαρακτηριστικά συγκεκριμένων εθνογεωγραφικών ομάδων. 26

Πρβλ. πληροφορητής Πατρικάκος Γεώργιος, ετών 82, συνταξιούχος διευθυντής Τελωνείου, Νεοχώριον Γυθείου, 1994.

297-304 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 304

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 305

305

Ενα βΟτσαλΟ στην Πλακα τΟυ λΕνιδιΟυ

΄Ολγα Σταυρίδου-Δεληγιάννη Αρχαιολόγος

Ενα βότσαλο στην Πλάκα του Λενιδιού Εκείνη τη μέρα του Οκτωβρίου του 1890, η Μοίρα πρέπει νάταν στα μεγάλα της κέφια. Αλλιώς δεν εξηγείται πως έστειλε ένα αντιδραστικό , ατίθασο, απείθαρχο παιδί -έναν γεννημένο αμφισβητία- να ζήσει σε μια συντηρητική οικογένεια και σε μια ακόμα πιο συντηρητική κοινωνία. Η οικογένεια, η κοινωνία, η εκκλησία, το σχολείο πανίσχυροι τροφοί και κατευθυντές των ανθρώπων της εποχής του. Πρωταγωνιστής στο έργο της ζωής του Κ. Ουράνη: ο πατέρας του, ο μεγάλος απών. Σιτέμπορος στην Πόλη, ερχόταν μια φορά το χρόνο στον τόπο του. Το παιδί αυτό, στην αρχή της ζωής του έζησε σύμφωνα με τις πατρικές ευχές και τα ιδεώδη. Στη συνέχεια, όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Δεν μπορείς να πορεύεσαι στη ζωή ακολουθώντας το δρόμο και τα ιδεώδη κάποιου άλλου έστω κι αυτού του γονιού σου. Αυτό δεν γίνεται παρά μόνον αν συμπίπτουν με τα δικά σου ιδεώδη. Τις αρχές του απόντος πατέρα τις έπαιρνε όταν ήταν μικρός μέσω της μητέρας του, που τις μετέφερε στα παιδιά της σαν άλλος Μωυσής τις 10 εντολές. Ο Ουράνης αγαπούσε τόσο τη μητέρα του, ώστε θα δεχόταν και θα εφάρμοζε οτιδήποτε του έλεγε εκείνη… Πατέρας και γιος είχαν τελείως αντίθετες οπτικές γωνίες. Στο γιο άρεσε η δημιουργία φανταστικών κόσμων με την βοήθεια των βιβλίων του, τους οποίους ονειρευόταν να κάνει πραγματικούς, ο πατέρας ρεαλιστής ήθελε γιο μορφωμένο στην Ευρώπη να τον διαδεχτεί στη δουλειά. Εφόσον αυτός, σκεφτόταν, έκανε τέτοια προκοπή με λίγα γράμματα, φαντάσου τι θα έκανε ο μορφωμένος γιος. Φυσικά και συγκρούσθηκαν. Ο Ουράνης άντεξε 3 μήνες μόνο στην πατρική δουλειά και έφυγε στην Αθήνα να βρει την τύχη του- όπως λένε τα παραμύθια- ξεκινώντας ως δημοσιογράφος στην «Ακρόπολη». Ο πατέρας επιμένει. Τον στέλνει για σπουδές στην Ευρώπη. Δεν τελειώνει ποτέ, γράφει, αλλά αποκτά πείρα ζωής. Ακριβοπληρωμένη και αμφισβη-

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 306

306

ΟλΓα σταυΡιδΟυ - δΕληΓιαννη

τήσιμη… Ξαναγυρίζει στη δημοσιογραφία γιατί αυτό που του αρέσει είναι η επικοινωνία με τον άγνωστο κόσμο. ΄Ολο τον κόσμο αν είναι δυνατόν! Η ιστορία του ξεκινά από το Λεωνίδι, την ήσυχη πόλη με τους στενούς ορίζοντες, γράφει, που το μόνο που τη βγάζει από τη χαύνωσή της είναι ένας γάμος ή μια κηδεία. Περιφέρει τα μάτια του γύρω κι΄ αυτά που βλέπει μόνο ειρωνία του προκαλούν. Ξέρει καλά ότι με τίποτα δεν θα ενταχθεί σ΄ αυτήν την κοινωνία, ούτε θα παίξει το παιχνίδι της. Θα της κάνει προσπέρασμα και θα της βγεί μπροστά. Έτσι, θα την αναγκάσει να τον παραδεχτεί. Βέβαια θα χρειαστεί πολλή δουλειά αλλά προκειμένου να έχει τη ζωή που ονειρεύεται, θα το κάνει. Σ΄ αυτή την αντίδραση, που αρχίζει από πολύ νωρίς, τον σπρώχνει η ζωντάνια του, η δίψα για ζωή, το κοφτερό μυαλό του και κριτική διάθεση γι΄ αυτούς που ασκούν εξουσία πάνω του και του στερούν την ελευθερία. Εξουσία-ελευθερία: λέξεις κλειδιά για τον ποιητή. Η καταπίεση αρχίζει από το σχολείο. Τη ζωή σ΄ αυτό τη ζωγραφίζει με τα πιο μελανά χρώματα. «Ωδυνηρή και αδικαιολόγητη στέρηση ελευθερίας» αφού από τον πρώτο κιόλας καιρό μαθαίνεις να γράφεις και να διαβάζεις. Τι χρειάζονται τα τόσα χρόνια; Στο γυμνάσιο έχει το χειρότερο όνομα στην πόλη ως αρχηγός ταραξιών, που προκαλούν και εξοργίζουν. Οι σοβαροί νοικοκυραίοι δεν θέλουν να τον δουν στα μάτια τους γιατί «βγάζει τα παιδιά τους από τον ίσιο δρόμο». Αργότερα, σκέφτηκε, ότι δεν τα έβγαλε από τον δρόμο που χάραξαν γι΄ αυτά οι γονείς τους αφού έτσι έγιναν ακριβώς όπως τα προόριζαν. Υπαλλήλοι, ως επί το πλείστον. Αλλά ούτε κι εκείνος θέλει να τους βλέπει. Εκείνοι δεν ξέρουν ότι η ιστορία δεν γράφεται από τους καλούς και πειθαρχημένους αλλά από τους άλλους, εκείνος τους απεχθάνεται. Είναι ψυχροί, μεθοδικοί, οικονόμοι, συντηρητικοί, με μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους και μικρή για τους άλλους. Αυτά ξεκινάν από τα χρήματά τους, που τα επιδεικνύουν για να τονίσουν την ανωτερότητά τους. Αποφασίζει να μη γίνει ποτέ ένας απ΄ αυτούς. Επηρεάζεται όμως από κείνους και από τον πατέρα του. Οι νέοι άνδρες, νιώθουν σιγουριά όταν βαδίζουν στα χνάρια των μεγαλύτερων, οι γυναίκες όχι τόσο. «Θα τους δείξω εγώ» σκέφτεται. «Θα γίνω πολύ καλύτερος απ΄ αυτούς και τα παιδιά τους δίχως να αλλάξω κεραία από τον εαυτό μου.

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 307

Ενα βΟτσαλΟ στην Πλακα τΟυ λΕνιδιΟυ

307

Τι εκτιμούν; Το χρήμα; Θα αποκτήσω. Τις μεγάλες γνωριμίες; Θα τις κάνω. Το ένα ταξίδι; Εγώ θα κάνω άπειρα. Τους καριερίστες; Θα γίνω. ΄Οσους κάνουν «καλούς» γάμους; Θα κάνω και απ΄ αυτούς. Κι από κοπέλες άλλο τίποτα. Ο κόσμος είναι γεμάτος από πολύ καλύτερες από κείνες που με απέρριψαν! Και όσο αφορά τον τόπο μου, αντί να μείνω και να φθείρεται η αγάπη μου γι΄ αυτόν, θα τον αφήσω πίσω μου για να τον νοσταλγώ…». Οι άνθρωποι της θρησκείας εξουσιάζουν τη ζωή του, επίσης γράφει «έχω χάσει την πίστη μου», «έχω παύσει από καιρό να εκκλησιάζομαι», «οι εκκλησίες με τους σκυθρωπούς αγίους» και άλλα. Κάνει φάρσες με νεκροταφεία και πεθαμένους αντιδρώντας έτσι στην εξουσία της εκκλησίας και παραλίγο να τον αφορίσουν ενώ του απαγόρευσαν την είσοδο στην εκκλησία την Μ. Εβδομάδα και το Πάσχα. Και να σκεφθεί κανείς ότι η οικογένεια το είχε καμάρι που μικρός διάβαζε τον Απόστολο και τον ονειρευόταν…..Δεσπότη! Γρανιτένιοι τοίχοι ορθώνονται γύρω του από μικρού αναστήματος ανθρώπους, που του κόβουν τη φόρα και δεν του επιτρέπουν να είναι αυτός που είναι αλλά αυτός …που εκείνοι θέλουν να είναι! ΄Όταν δεν του αρέσει μια κατάσταση, έχεις δύο επιλογές: να παλαίψεις ή να φύγεις. Ο Ουράνης διαλέγει πάντα το δεύτερο. Φεύγει από το Λενίδι ενώ σε όλη του τη ζωή θα το νοσταλγεί. Θα νοσταλγεί όμως το Λενίδι των παιδικών του χρόνων. ΄Όπως στο παραμύθι, θάθελε να βυθισθεί σε ύπνο όλη η πόλη και όταν γύριζε εκείνος να την ξυπνούσε. ΄Ιδια όπως την άφησε… ΄Όπως συμβαίνει με τον πρώτο έρωτα. Αν τον χάσεις, τον κουβαλάς μέσα σου ως το τέλος της ζωής σου. Αν γίνει …μόνιμος, χαλάει η συνταγή! ΄Όχι λοιπόν στο Λενίδι! ΄Όχι στη δουλειά του πατέρα. Ανοίγει δικό του δρόμο. Δημοσιογράφος για βιοπορισμό και κύρος, λογοτέχνης ταξιδευτής και μόνιμα ερωτευμένος για ευχαρίστηση. Κερδίζει αρκετά, ζει πλουσιοπάροχα, συχνάζει σε καλά σπίτια, έχει επιτυχίες στις γυναίκες. Ζει την ανέμελη, μποέμικη ζωή που λαχταρούσε. Μόνο που η «ανέμελη» αυτή ζωή πληρωνόταν με πολύ δουλειά. Δουλεύει εντατικά ως δημοσιογράφος και ανταποκριτής (ακόμα και πολέμου) και βρίσκει καιρό να μελετά και να γράφει. Είναι και τελειομανής! Αν προσθέσουμε και δύο λαμπρούς γάμους…. Ο ένας με μια Πορτογαλίδα καλής οικογένειας. Αποκτά και μία κόρη. Ο δεύτερος με την Ελένη Νεγρεπόντη της γνωστής Αθηναϊκής οικογέ-

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 308

308

ΟλΓα σταυΡιδΟυ - δΕληΓιαννη

νειας. « ΄Ενας λιρικός γάμος» (το λι με ι, από τη λίρα) γράφει καυστικά στη «Νέα Εστία» ο συμπατριώτης μου Σ. Μυριβήλης. «Τώρα περιμένουμε τα … λιρικά ποιήματα». Το αυτί του Ουράνη δεν ιδρώνει. Σαν Τσάκωνας ξέρει καλά τι κάνει. Εκτιμά την …΄Αλκη Θρύλο (τη πασίγνωστη κριτικό) για την μεγάλη της μόρφωση και την κατάρτισή της καθώς και για το κοινωνικό και οικονομικό (γιατί όχι;) επίπεδό της. ΄Αλλοι θα χλευάζονταν δέκα ζωές και δεν θάκαναν αυτά που έκανε εκείνος στη σύντομη – μόλις 63 χρόνων – ζωή του. Αν δεν ήταν αυτά καθώς και το υποχρεωτικό γράψιμο που τον αφυδάτωνε πνευματικά και του έτρωγε πολύτιμο χρόνο, φαντάζεται κανείς τι θα έκανε; Το ωραίο είναι ότι βρίσκει καιρό και να πλήττει! Περιμένει πολλά από τη ζωή και θεωρεί λίγα αυτά που του δίνει. Και όλο θέλει και κάτι άλλο. Τα θέλει όλα! Σε πολλές επαρχιακές πόλεις υπάρχουν…..μικροί Ουράνηδες με κατάρτιση και ταλέντο. Τους λείπει, όμως, το πείσμα, η επιμονή, η αποφασιστικότητά του. Με δυο λέξεις: η Τσακώνικη δύναμη. Και αυτό κάνει τη διαφορά. Σύγχρονος του Ουράνη, ο Καρυωτάκης. Με κοφτερό μυαλό, κριτική ματιά, αντίδραση στο σύστημα. Με μια βασική διαφορά: εκείνος δεν μπόρεσε να τα βάλλει με το σύστημα, ούτε να ζήσει τη ζωή που ήθελε. Και νέος αυτοκτόνησε….. Ο Ουράνης έζησε. ΄Όπως ήθελε. Γιατί ήταν Τσάκωνας. Και οι Τσάκωνες είναι δυνατοί και ανθεκτικοί σαν τα βράχια του τόπου τους. Και πεισματάρηδες. ΄Ετσι, βρίσκουν τον τρόπο να κάνουν πάντα αυτό που θέλουν…. Το παιδί που ξεκίνησε από το Λενίδι για να βρει σαν τους 3 Σωματοφύλακες την δόξα και τον έρωτα, βρήκε πολύ περισσότερα. Ποτέ του, όμως, δεν κατάλαβε πόσο ευνοημένος από την κεφάτη Μοίρα του στάθηκε. Πίστευε ότι δεν ήταν και δεν κατάφερε…τίποτα το εξαιρετικό! Τα χρόνια που πέρασαν δεν του έφεραν την ευτυχία που ποθούσε κι ας έζησε τόσα πολλά. Μου θυμίζει ένα αγαπημένο μου πρόσωπο, που έλεγε: τρώω, τρώω κι ακόμα δεν μου ήρθε η όρεξη. Και αυτός ζούσε, ζούσε και νόμιζε ότι…δεν «ζούσε»! Στο τέλος, το κενό. «Αυτό ήταν όλο;» αναρωτιέται ο κουρασμένος Δον Κιχώτης που σ΄ ολόκληρη τη ζωή του κυνηγούσε…ένα μόνον ανεμόμυλο: την Ευτυχία. «Και τώρα τι είμαι; ΄Ένας άρρωστος, ένας κουρασμένος, ένας αποτυχημένος;»

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 309

Ενα βΟτσαλΟ στην Πλακα τΟυ λΕνιδιΟυ

309

Οι εγωκεντρικοί αυτοαναλύονται διαρκώς κτίζοντας τη δυστυχία τους, Βασανίζονται από σκέψεις για όνειρα που δεν πραγματοποιήθηκαν, για πράξεις που δεν έγιναν. Ο Ουράνης δεν ξέφυγε από τον κανόνα. Αυτός, που σαν Ασχημόπαπο του θαυμάσιου παραμυθιού του ΄Αντερσεν, γεννήθηκε χάρι σε ένα αστείο της Μοίρας από αυγό κύκνου ανάμεσα στα πουλιά της αυλής – κότες, πάπιες, χήνες και κοκόρια – που τον αντιπαθούσαν λόγω της διαφορετικότητάς του (τον «τσιμπούσαν», τον έδιωχναν, τον περιφρονούσαν) όταν έφυγε από τον τόπο του και βρέθηκε ανάμεσα σε ομοίους του μεταμορφώθηκε σε έναν ωραίο κύκνο επιβάλλοντας σε ξένους και δικούς να τον τιμήσουν. Οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι, που άλλοτε εξοργίζονταν και μόνο που τον έβλεπαν, υποχρεώθηκαν εκ των πραγμάτων να τιμήσουν τον επιφανή δημοσιογράφο, τον πολυδιαβασμένο ποιητή και συγγραφέα, τον κοσμογυρισμένο ταξιδευτή, τον φίνο κοσμοπολίτη. Το εκλεκτό τέκνο της πόλης του, που την ανέδειξε κάνοντάς την πασίγνωστη όχι ως Κ. Νιάρχος –το δημιούργημα του πατέρα του- αλλά ως Κ. Ουράνης, το δικό του δημιούργημα. Τα Λεωνίδια γεννάν Ουράνηδες και Σαραντάρηδες, οι Συκαμιές Μυριβήληδες, η Ασέα Γκάτσους, η Μονεμβασιά Ρίτσους κ.ο.κ. Μικροί τόποι βγάζουν μεγάλα αναστήματα. Η πορεία όλων αυτών είναι προδιαγεγραμμένη. Φεύγουν από τον τόπο τους, που δεν «σηκώνει » το διαφορετικό με μόνες αποσκευές τις αναμνήσεις τους, αναγνωρίζονται από τους «ξένους» και επιστρέφουν κάνοντας τους «δικούς» τους να τους τιμήσουν. Ο Ουράνης ήταν ένα βότσαλο, που ρίχτηκε από τη Μοίρα στα νερά του Λενιδιού για να τα ταράξει. Και τα ταράζει ακόμα. Γιατί δεν ήταν βότσαλο, ήταν βράχος. Σαν τους βράχους της πόλης του… Με συγκινεί βαθειά το ότι για ένα κορίτσι από την άλλη άκρη της Ελλάδας –το ΒΑ Αιγαίο- που πριν μισό αιώνα διάβαζε αχόρταγα Ουράνη και έμαθε τη ζωή μ΄ εκείνον δάσκαλο- έστω και απόντα- ήρθε η ώρα να μιλήσει γι΄ αυτόν. Είναι κάτι περισσότερο από όνειρο. Είναι Ευτυχία… Και τώρα ένα απόσπασμα ποιήματός του: Ατσάλινος και σοβαρός επάνω στ΄ άλογό του το αχαμνό, του Θερβάντες ο ήρωας περνάει και πίσω του στο στωικό γαϊδούρι του καβάλα

305-310 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:53 μμ Page 310

310

ΟλΓα σταυΡιδΟυ - δΕληΓιαννη

ο ιπποκόμος του ο χοντρός αγάλια ακολουθάει. Στο πέρασμά του απ΄ τους πλατιούς του κόσμου δρόμους όσοι τον συντυχαίνουν για τρελό τον παίρνουν, τον κοιτάνε, τον δείχνει ο ένας τ΄ αλλουνού κι ειρωνικά γελάνε. Ω ποιητή! παρόμοια στο διάβα σου οι κοινοί ανθρώποι χασκαρίζουνε. ΄Ασε τους να γελάνε. Οι Δον Κιχώτες παν μπροστά κι οι Σάντσοι ακολουθάνε! Ευχαριστώ όλους εσάς, που μου χαρίσατε την προσοχή σας. Ιδιαιτέρως, ευχαριστώ τον Δήμαρχο κ. Ι. Μαρνέρη, τους κυρίους Κ. Τροχάνη και Π. Πιτσελά καθώς και τον γιό μου, που ήρθε από την άλλα άκρη της Πελοποννήσου για να τιμήσει τη Μάνα του.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 311

311

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Επιλογή, απόδοση φωνητικών συμβόλων, μετάφραση και επιμέλεια:

Σωτήρης Λυσίκατος

Χρήστος Αρβανίτης εκ χώρας Πραστού (1) Εχάκαϊ τον Οριόντα

Κάψανε τον Οριόντα

Γιατσί γουναίτσε έτε βιασιτσέ τσένι ο καημό νιούμουο ατσέ; Γιατσί σατέρε έτε βούντε τσαι μαζουτοί έτε νοιρογούντε;

Γιατί γυναίκες είστε βιαστικές; ποιος είναι ο μεγάλος σας καημός; Γιατί κοπέλες κλαίτε κι είστε μαζεμένες και μοιρολογάτε;

Από τα Ρώμη εκάναϊ Σταυροφόροι λιούτσοι διαβόλοι τσ΄ αιμοβόροι σταυροί τά είτα σου φορούνται μα κίστη σε Θεό ούνι ομογούνται

Από τη Ρώμη ήρθαν Σταυροφόροι λύκοι, διαβόλοι και αιμοβόροι σταυρούς στα ρούχα τους φοράνε μα πίστη στο Θεό δεν ομολογάνε.

Σε τσι σ΄ εφτέτσε α χώρα νάμου; τα πράμματα, τα ζωντανά μου; τσαι τα μιτσά, τσαι τα φανίλια; ο ΄Αγιε νάμου τα καγκήλια;

Σε τι τους έφταιξε η χώρα μας; τα πράγματα, τα ζωντανά μας; και τα μικρά, και τα μωρά; oι ΄Αγιοί μας, τα καντήλια;

Με τόξα, τσαι μαχαίρε τσαι σπαθία εθύκαϊ του γέροι, τα καμπζία. αβράνι όα τα ναρχικά νάμου, το ζαερέ, τον άντε, τα είτα νάμου.

Με τόξα, και μαχαίρια και σπαθιά σφάξανε τους γέρους, τα παιδιά αρπάξανε όλο μας το βιός τις προμήθειες, το ψωμί και τα ρούχα μας.

Οι τσέλε νάμου γκρενιστοί οχλαγωγή, καπνοί τσαι κουρνιαχτοί γιομίτσε ο πορεία αβουτοί άλοι τσαπρουτοί, τσαι άλοι πενατοί.

Τα σπίτια μας γκρεμισμένα οχλαγωγία, καπνοί και κουρνιαχτοί γιόμισ΄ ο δρόμος λαβωμένους και ξαπλωτούς και πεθαμένους.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 312

312

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

Κια να σταθούμε; κια να ζάμε; ύο να κίωμε, άντε να φάμε; ανάστατοι, τσαπόλυτοι, σαν ταν κατάρα με πουντετά τα ψούχα από ταν τρομάρα.

Πού να σταθούμε, που να πάμε; νερό να πιούμε, ψωμί να φάμε; ανάστατοι, ξυπόλυτοι, σαν την κατάρα με σβησμένη τη ψυχή απ΄ την τρομάρα.

Τσυνηγητοί εφύγκαμε να γλιτούμε τσακάλια ενάμαϊ να γκριουφτούμε σε τσι σ΄ εφταίτσε α χώρα νάμου; τσαι δάκαϊ τον Οριόντα νάμου;

Κυνηγημένοι φύγαμε να γλιτώσουμε τσακάλια γίναμε να κρυφτούμε. σε τι τους έφταιξε η χώρα μας και κάψανε τον Οριόντα μας;

Τσ΄ αν ξεσιντούκαϊ τσαι τα χόντα ό πενάτσε ακόνι ο Οριόντα θρονιάστε τον Πραστέ, μακριά τσαι νάτε νια ατσά τσαι νέα πολικεία.

Κι αν ξεριζώσανε και τα χόρτα δεν πέθανε ακόμα ο Οριόντας, θρονιάστηκε στον Πραστό, μακριά κι έγινε μια νέα μεγάλη πολιτεία.

Το αξιόλογο αυτό ποίημα του κ. Αρβανίτη αναφέρεται στην καταστροφή της Παλιόχωρας -με την άλωση του φημισμένου κάστρου της - του Οριόντα, από τους Σταυροφόρους (1210-1278). Το «Χρονικό του Μωρέως» μιλάει για την μεγάλη αυτή λεηλασία και ο λόγος ήταν διότι οι Τσάκωνες έμεναν πιστοί στους Βυζαντινούς αυτοκράτορες: Εσέβησαν στον Γαρδαλεβόν, την Τσακωνίαν κούρσεψαν, κούρσον (=λεηλασία) μεγάλην εποίκαν (= έκαναν) αριφνισμόν (= μέτρημα) ουκ είχεν. Οι λιγοστοί Τσάκωνες που επέζησαν από τη μεγάλη αυτή καταστροφή των «πολιτισμένων» Σταυροφόρων – προγόνων των σημερινών Τροϊκανών – δημιούργησαν τον ξακουστό Πραστό.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 313

313

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

(2) Ο Σπαγγοδεητέ

Ο Σπαγκοραμμένος

Όα μέρα ογαριάζου τα δεφτέρια σι αραδιάζου τσαι μετσού τσαι κουδουνίζου παράδε λίρε, ξεχουρίζου

Όλη μέρα λογαριάζει τα τεφτέρια του αραδιάζει και μετράει και κουδουνίζει χρήματα – λίρες ξεχωρίζει.

Α λίρα έκι α τσυρά σι τσαι αφέγκη ο μπεζαχτά σι Α καρδία τσ΄ α χαρά σι τασ΄ του μπούρσε ο παρά σι

Η λίρα ήταν η κυρά του κι αφέντης ο μπεζαχτάς του Η καρδιά και η χαρά του μεσ΄ στις τσέπες ο παράς του.

Με τσέρβα χιλιομπαουτά τσουράπια σκοροφαπτά ο σκούφο σι με ναι κραϊα από ταν πολυτσαιρία

Με παπούτσια χιλιομπαλωμένα κάλτσες σκοροφαγωμένες ο σκούφος του με μια τρύπα από την πολυκαιρία.

Γιομάτα τα σεντούτσια σι Το άι τασ΄ τα κιούπια σι Κρέμμα, σκούντα τσαι μπατάτσε Τσ΄ ότσι ο ψιλέ σι οράτσε

Γεμάτα τα σεντούκια του το λάδι και τα κιούπια του κρεμμύδια, σκόρδα και πατάτες κι ό,τι είδε το μάτι του.

Νια νιούτα φύντζε α ψούχα σι Τούμπανε ερέστε α φούκα σι Από τα-ν-κείνα επενάτσε Επέτσε ο γιατρέ π΄ εζάτσε.

Μια νύχτα έφυγε η ψυχή του τύμπανο βρέθηκε η κοιλιά του από την πείνα πέθανε είπε ο γιατρός που πήγε.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 314

314

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

(3) Ο γέρου τσ΄ο χορέ Κιάσε γέρου το μαγκήλι, σάμερε ένι πανηγύρι Να μόλη φώνιατσε τα γρία, να χορέψτε με χαρά. Αχ! καμψία μι εγεράκα εβραχνιάκα, καμπουριάκα τσαι εκιάκα τα γωνία, ένι ναι περιλυκία. Με τσι πούε να χορέψου,να τσιαχίτσου,να σαλέψου μια σουγλία τα μισά μι, τσ΄ άβα νία τα νεφρά μι Σαν το ύο είνι τα νιάτα, π΄ ένι τσάχουντα το αβάτσι επεράκαϊ π΄ ανάθεμά μι, τσαι χιόνα αφήκαϊ τα τσουφά μι. Καμπζία τσ΄ όμορφοι σατέρε, γλεγκίστε του καλοί αμέρε. Νια σάτη αφήετε κοντά μι, να στιούτσει τα μισά μι.

(4) Ο ψιλιαστέ όνε «΄Ολιου τσιάχα τσαι παλαίγκα, τσαι δρανίντα τσαι σ΄ έγκα; Τσ΄ εσ’ έχα τσία Μαριγώ;» «΄Ενι άρρωστε ο βασταγό!» ΄Ονι ξέρα τσι να ποίου, όνι βούλε να νι θύου τάνου του πρεσσοίδουλίε, τσαι αμάζουτοι οι ελίε. Τσαπρουτέ τασ’ ταν αυλή, ούτε αγόμουζε να ντει ένι ατσέ ο πόνε μι, καμπζί μι ένι ο όνε μι. Τσ’ εσ’ ψαφούα για γιατρέ; ο όνε ντι ένι ψιλιαστέ τα Λενιώ του γέρου Ζήση, φώνιατσε να νι ξορκίσει Εσούτσε τσιάχα α Λενιώ, τον τσαπρουτέ το βασταγό με το άτσι ν΄εσταυρούτσε, ο όνε δυ φορέ εκριούτε τσαι ετάτσε τσαι στηούτε

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 315

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

315

Ο γέρος κι ο χορός. Πιάσε γέρο το μαντήλι σήμερα είναι πανηγύρι. Να έρθει φωνάξτε τη γριά να χορέψετε με χαρά Αχ! παιδιά μου γέρασα, βράχιασα, καμπούριασα κι έπιασα τη γωνιά, είμαι μια μεγάλη λύπη. Με τι πόδια να χορέψω μια σουβλιά στη μέση μου κι΄ άλλη μια στα νεφρά μου Σαν νερό είναι τα νιάτα, που τρέχει στο αυλάκι περάσανε π΄ανάθεμά μου κι αφήσαν χιόνια στο κεφάλι μου. Παιδιά και όμορφες κόρες μου γλεντήστε τις καλές μέρες Μια κόρη αφήσετε κοντά μου, να στηλώνει τη μέση μου.

Ο ματιασμένος γάϊδαρος « ΄Ολο πηγαίνεις και παλεύεις , και τρέχεις και που πας; τι έχεις θεία Μαριγώ;» «Είναι άρρωστος ο γάϊδαρος!» Δεν ξέρω τι να κάνω, δεν είναι κόκκορας να τον σφάξω πάνω στις πολλές δουλειές, και αμάζευτες οι ελιές. Ξαπλωμένος στην αυλή, ούτε μύγες να κτυπάει είναι μεγάλος ο πόνος μου, παιδί μου είναι ο όνος μου. Τι ψάχνεις για γιατρό; ο όνος σου είναι ματιασμένος Τη Λενιώ του γέρου Ζήση φώναξε να τον ξορκίσει. ΄Εφτασε τρέχοντας η Λενιώ, στο ξαπλωμένο γάϊδαρο Με το αλάτι τον σταύρωσε, ο όνος δυο φορές τινάχτηκε και σηκώθηκε και στάθηκε.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 316

316

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

(5) Οι νιογάμπροι Ογί π΄ ε-ογί π’ έμε μαζουτοί με όα τα-ν- καρδία (δις) θ΄ αλίωμ θ΄αλίωμε όλοι νια ευτσή να ζήωϊ τα καμπζία (δις)

Εδώ πού είμαστε μαζεμένοι με όλη την καρδιά θα πούμε όλοι μιαν ευχή να ζήσουν τα παιδιά.

Οι νιόγαμπροι-οι νιόγαμπροι πολύχρονοι τσαι όλοι οι συμπεθέροι (δις) τσαι οι οχτροί, τσαι οι οχτροί κοψόχρονοι τα γρούσσα σου πιπέρι (δις)

Οι νιόγαμπροι πολύχρονοι και όλοι οι συμπεθέροι και οι εχθροί κοψόχρονοι στη γλώσσα τους πιπέρι

Πέντε να ποι-πέντε να ποίωϊ σερνικά τσαι πέτζικα νια σάτη (δις) όα να μόλωϊ, όα να μόλωϊ βολικά με γέλια τσαι αγάκη

Πέντε να κάνουν αρσενικά και πέρδικα μια κόρη όλα να έρθουν βολικά με γέλια και αγάπη.

Του γέροι να-του γέροι να ξοικάξωϊ να-ν-άρώϊ ταν ευτσή σου (δις) να ράνει τσαι-να ράνει τσαι ν΄αφήωϊ πρεσσά εγγόνια κίσου

Τους γέρους να κοιτάξουνε να πάρουν την ευχή τους να δούνε και ν΄αφήσουνε πολλά εγγόνια πίσω.

(6) ΄Ενι καημό ο ξενηκεμό

Είναι καημός ο ξενιτεμός

΄Ορκο μι πη μ΄εφύτζερε μακριά απ΄ τουρ εψιού μι ταν έρμω ξενηκία ένι καημό, ένι καημό ο ξενηκεμό.

Καμάρι μου που μου έφυγες μακριά από τα μάτια μου στην έρμη ξενιτιά είναι καημός ο ξενητεμός.

Που να περάνει οι χρόνου μι; οι νιούτε τσ΄ αμέρε; τα άμοιρε τα μάτη ντι; ένι καημό, ένι καημό ο ξενηκεμό.

Πώς να περάσουν τα χρόνια μου; οι νύχτες κι οι ημέρες; της άμοιρης της μάνας σου; είναι καημός ο ξενιτεμός.

Για προκοκή εζάτσερε να ποίερε καζάντζι να φέρερε παράδε για ταν αθιά, για τον αθή, για του γεράδε.

Για προκοπή επήγες να κάνεις περιουσία να φέρεις χρήματα για την αδελφή, τον αδελφό, τους γέρους.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 317

317

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

΄Α ΄Εωνη, α Δέσποινα να φιάτει το καμπζί μι κίσου να μόλει τσαι γερέ το άσι μι, ο ήλιε μι, τσαι ο Αυγερινέ μι.

Η Έλωνα, η Δέσποινα να φυλάει το παιδί μου πίσω να έρθει και γερό το αστέρι μου, ο ήλιος μου, ο Αυγερινός μου.

(7) Σωνιστά α γωνία απ΄τα πρεσσά καμπζία

Ζεστή η γωνιά από τα πολλά παιδιά

Μάτη, γιατσί μ΄εμποίτσερε για παιδεμό μ΄ αφήτσερε τα τόσα ούγκι σούντα ντι τα βάσανα, αγκούσα ντι;

Μάνα γιατί με γέννησες για παιδεμό με άφησες τα τόσα δε σε φτάνανε Τα βάσανα , ο πόσος σου;

Χαράματα το τάημα ή τα νιουτέ το ζύμουμα τσαι το ψιοβοτάνισμα το σέρι τσαι το σβάρνισμα .

Χαράματα το ξύπνησμα ή της νύχτας το ζύμωμα και το ψιλοβοτάνισμα το θέρος και το σβάρνισμα.

Τα ζωντανά, το πόκισμα τα τσέα το ξεσκόνισμα Μα! Πότε θ΄ ανασάνερε, για παιδεμό ενάτερε;

Τα ζωντανά, το πότισμα του σπιτιού το ξεσκόνισμα Μάνα! Πότε θα ξεκουραστείς, για παιδεμό γεννήθηκες;

Σατέρε έμε τέσσερε με προίκα να παντρέψερε καλοί γαμπροί να ρέσερε να σι νοικοτσουρέψερε.

Θυγατέρες είμαστε τέσσερες με προίκα να παντρέψεις καλούς γαμπρούς να βρεις να τις κοικοκυρέψεις.

Αχ! κά μι σάτη, όρκο μι! ευογητοί είν΄ οι κόποι ντι πρεσσά τσ΄ εκιού να ποίερε καμπζία τσαι ν΄ αφήερε.

Αχ! καλή μου κόρη, καμάρι μου! ευλογημένοι είναι οι κόποι σου πολλά κι εσύ να γεννήσεις παιδιά και ν΄αφήσεις.

΄Αγια να ένι α μοίρα ντι τσαι σωνιστά α γωνία ντι.

Άγια να είν΄ η μοίρα σου και ζεστή η γωνιά σου.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 318

318

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

(8) Α βρωμόμουζα το κρίε Νιά μούζα νια βρωμόμουζα, το κρίε εκατσάτσε Το κρίε π΄ έκι κρεμαστέ, τσ΄ α γρία ν΄εξεχάτσε. Αχ! Τσι να ποίου α άραχλε, α μούζα αβουγά αφήτσε Το κρίε π΄ έκι κρεμαστέ, τσαι κώακα γιομίτσε Γιατσί δε ν΄ εβαλήτσερε, από τ΄ αργά να βράσει Τσαι ξέμπετε ν΄ αφήτσερε, κώακανα κιάσει; Αβράε τα σκωτοπλέμονα, ο γέρου απ΄ το θυμό σι Τσαι σ΄ ανεμούτσε τάνου σι, ζουνάρι το λαιμό σι. Αχ! γέρου μι! Τσ΄ ενείναν, κωάκου θα νάμου φάνει Άμα θα έμε κακουτοί, τασ΄ τα –ν- ιγή οι κουβάνοι. Εφκιάτσε ο Θεό τα μελισσά, μέλι για να μου δίνει Εφκιάτσε τσαι βρωμόμουζε, να τσούνωϊ ψοθίνι. Κωάκου εν΄ έχα α γρούσσα ντι, βρωμόμουζ΄ ο μαλέ ντι Σε συχωρέρε τα γρία ντι, να φκιάνει τον καφέ ντι.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 319

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Η βρωμόμυγα στο κρέας Μια μύγα, μια βρωμόμυγα, στο κρέας κάθησε στο κρέας που ήταν κρεμασμένο, κι η γριά το ξέχασε. ΄Αχ! Τι να κάνω η έρμη, η μύγα αυγά άφησε στο κρεμασμένο κρέας, και γέμισε σκουλήκια. Γιατί δεν το έβαλες αποβραδίς να βράσει και ξέσκεπο το άφησες, σκουλήκια για να πιάσεI; ΄Αρπαξε τα σκωτοπλέμονα, ο γέρος απ΄ το θυμό του και τα πέταξε πάνω της, κουλούρα στο λαιμό της. ΄Αχ! γέρο μου! Και μας σκουλήκια θα μας φάνε όταν θα είμαστε χωμένοι, μέσα στη γη οι μαύροι. ΄Εφκιαξε ο Θεός τη μέλισσα, μέλι για να μας δίνει έφκιαξε και βρωμόμυγες, να τρώνε το ψοφίμι Σκουλήκια έχει η γλώσσα σου, βρωμόμυγες το μυαλό σου να συγχωρέσεις τη γριά σου, να φτιάχνει τον καφέ σου.

319

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 320

320

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

(9) Το καρυοφίλι του Γιάνη

Το καρυοφίλι του Γιάννη

Γιάνη γιατσί, Γιάνη γιατσ΄εφορέτσερε ταν κα ντι φουστανέα τσαι το σελάχι το καλέ το φέσι με του φούντε;

Γιάννη, γιατί εφόρεσες την καλή σου φουστανέλα και το σελάχι το καλό Το φέσι με τις φούντες;

Σε γάμο έσι καλεστέ να ζάρε ή σε παζάρι; Ούτε σε γάμο μάτη μι ούτε τσαι σε παζάρι.

Σε γάμο είσαι καλεσμένος να πας ή σε παζάρι; Ούτε σε γάμο μάνα μου ούτε και σε παζάρι.

Δι μι το καρυοφίλι μι καλύκου τσαι μπαρούκι θα ζάου ταν το Μαλεβό τα κλέφκικα λημέρια

Δος μου το καρυοφίλι μου βόλια και μπαρούτι θα πάω πάνω στο Μαλεβό στα κλέφτικα λημέρια.

Να πολεμίου τουρ οχτροί τουρ Αλβανοί του Τούρτσοι.

Να πολεμήσω τους εχθρούς τους Αλβανούς, τους Τούρκους.

Τα ωραία αυτά ποιήματα γράφτηκαν από τον αιωνόβιο Χρήστο Αρβανίτη, από τον Πραστό. Με τα αστείρευτα χαριτολογήματά του, ο Μπαρμπαχρήστος είναι ιδιαίτερα αγαπητός στον ΄Αγιο Ανδρέα – Πραστό και όχι μόνο. Με την χαρακτηριστική γραφίδα του σατυρίζει ή εξιστορεί γεγονότα της καθημερινής ζωής – με τους καημούς της και τα βάσανά της – μιας περασμένης εποχής . ΄Όμως ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο όπως τονίσθηκε, είναι το ποίημά του, «Εχάκαϊ τον Οριόντα», τόσο για την ζωντάνια των εικόνων της καταστροφής που προξένησε στη Τσακωνιά η λαίλαπα των Σταυροφόρων, όσο και για τον αναπόφευκτο συνειρμικά παραλληλισμό που μας φέρνουν στη μνήμη μας τα τρέχοντα τεκταινόμενα από τους σημερινούς απογόνους των τότε Σταυροφόρων (Τρόϊκα, Δ.Ν.Τ…)

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 321

321

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Ηλίας Ψαρρολόγος ιερέας Ο παπά Ηλίας Ψαρρολόγος κατάγεται από τα Σαπουνακαίϊκα και για πολλά χρόνια, διακόνισε τον Ιερό Ναό Ευαγγελιστρίας Ναυπλίου ως ιερέας. Σήμερα είναι συνταξιούχος. Παράλληλα με την διακονία του στο ιερό θυσιαστήριο, εδώ και τριάντα χρόνια, ασχολείται, με πολύ μεγάλο ζήλο και μεράκι, με την ιστορία της Τσακωνιάς, κυρίως τη διατήρηση της διαλέκτου, τα Τσακώνικα. Προικισμένος με έμφυτο ποιητικό ταλέντο, γράφει ποιήματα, έχει μεταφράσει τη Θεία Λειτουργία, έχει συνθέσει Παρακλητικό Κανόνα στην Παναγία (αυτά κυκλοφορούν και σε κασσέτες), έχει συγκροτήσει χορωδία και το Σύλλογο Τσακώνων και Φιλοτσακώνων « Α Δέσποινα του Ορειόντα» , όλα αυτά για τη διατήρηση του πολύτιμου θησαυρού μας, της Τσακωνικής, που είναι η αρχαιότερη διάλεκτος της Ευρώπης . Επίσης πρωτοστάτησε στην ανέγερση του ναού της Παναγίας στην Παλιόχωρα, τη «Δέσποινα», ακριβώς στη θέση όπου οι Σταυροφόροι είχαν καταστρέψει τον ομώνυμο ναό, όταν λεηλάτησαν και κατέκαψαν την άλλοτε ποτέ πρωτεύουσα της Τσακωνιάς, την Παλιόχωρα. Από τα πολλά ποιήματα στο «Ανθολόγιο» του, επιλέξαμε κάποια αντιπροσωπευτικά: Α). «Στάλαξε Μούσα στη ψυχή» όπου ο π.΄Ηλίας αναζητάει να εμπνευσθεί η ψυχή του, για να μπορέσει να συνθέσει αυτό που αισθάνεται. Β). Τραγούδια της Παλιόχωρας: «Το Αγιονέρι του Ορειόντα», «Τασ΄ ταν ωραία, βοήθει Δέσποινά μι», «Τα δάκρυα τα Δέσποινα», «Θρήνε, αντάρα τσαι κακό». Γ). Τραγούδια για την Επανάσταση του 1821: «Ν΄α λέξη θα λαλήου, « Ο λεβέγκη Καλλιοτζή, «Τσακωνόπουα τα Μονεβασιά», «Μανώλη Δούνια σταυραητέ». Δ). Τραγούδια της ξενιτιάς: «΄Εα μαήστρο δροσερέ», «Το δικό μι τ΄ακρογιάλι» Ε). Τραγούδια του Μαλεβού: «Να χαμαιλήσει ο Μαλεβό», «Ο Μαλεβό ο αψελέ», «Τσινήκαϊ τα Βαχόπουα». ΄Όπως τονίζει ο π. Ηλίας στην εισαγωγή του «Ανθολογίου» του: «ο απώτερος σκοπός της προσπάθειάς μου είναι η διάσωση της Τσακωνικής δια-

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 322

322

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

λέκτου και του άσματος». Αφιερώνει τα ποιήματά του: « Σ΄ όλους τους απανταχού της γης Τσάκωνες και Φιλοτσάκωνες, με την θερμή παράκληση όπως τα δεχθούν συμπαθώς, σιγοτραγουδώντας πάντοτε κάποιο που η καρδιά τους ήθελε επιλέξει».

Α) «Στάλαξε Μούσα στη ψυχή» Στάλαξε μούσα στη ψυχή δροσοσταλιάς σμαράγδι, στη γλώσσα τη Τσακωνική με το γλυκό δοξάρι.

΄Αγγιξε μούσα τις χορδές, της ταπεινής ψυχής μας, θ΄ ακούσεις ηδύπνοες φωνές, της όμορφης φυλής μας.

Τις ομορφιές της Τσακωνιά, τα ήσυχα τα βράδια, ψάλλε εσύ από καρδιάς, μαζεύοντας πετράδια.

Ψάλλε, τραγούδησε μαθές, ουράνιες μελωδίες, άσε τις πόρτες ανοιχτές στις θείες ευωδίες.

Μεσ΄ το βαθύ το πρωινό, μάζεψε το σμαράγδι, και στο ξανθό το δειλινό πάρε τ΄ αγνό πετράδι.

Της Τσακωνιάς τις ΄Ανοιξες ψάλλε μου μούσα, ψάλλε, και τις καρδιές μας άνοιξε, Ψάλλε μου μούσα, ψάλλε.

Β) ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΙΟΧΩΡΑΣ α) « Θρήνε, αντάρα τσαι κακό» (Κλέφτικο τσακώνικο για την καταστροφή της Παλιόχωρας)

Θρήνε, αντάρα τσαι κακό, τα χώρα του Ορειόντα, εδάκαϊ (1) ταν Παλιόχωρα ταν παινευτά (2) τα χώρα.

Λαγκάδε βαθυλάγκαδε, νοιρόγι (6) αντιλαλείτε. Τσ΄ εκιού (7) α Τσυρά Δέσποινα, Φύλακα να ναθείρε (8).

Πουλία καλλιτσέλαδα, κουρνιάχτε του κραϊλε (3). Τσ΄ εμού (4) πηγέ του Μαλεβού στερέψετε το ύο (5).

Ορί (9) α Δέσποινα του Ορειόντα, Τσ΄ όα (10) τα Τσακωνιά, θα μόλει (11) ν΄ αραμάϊ (12) Τάσου (13) τα Τσακωνιά.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 323

323

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Λεξιλόγιο: 1. εδάκαϊ=έκαψαν, 2. παινευτά=παινεμένη, 3. κραϊλε=τρύπες, 4. τσ΄εμού=κι΄ εσείς. 5. ύο=νερό, 6. νοιρόγι=μοιρολόγι, 7. τσ΄ εκιού=κι΄ εσύ, 8. να ναθείρε=να γίνεις, 9. ορί=να, 10. όα=όλης, 11. θα μόλει=θα έρθει, 12. ν΄αραμάϊ=να μείνει, 13. τάσου=μέσα. β) «Τα δάκρυα τα Δέσποινα» (μελωδία: «Η ξενιτιά σε χαίρεται») Προλογίζοντας το ποίημα αυτό, ο π. Ηλίας γράφει: «Η Δέσποινα του Ορειόντα. Κλεισμένη μέσα στο κελί της (εκκλησία) από τα ευλαβικά χέρια των Τσακώνων, για να την προφυλάξουν από τη μανία των Σταυροφόρων, οι οποίοι γύρω στο 1215μ. Χ. κατέκαψαν όλη την Παλιόχωρα, κλαίει για το χαμό των παιδιών της. Τα δάκρυά της είναι μαργαριτάρια και ποτέ δε θα στεγνώσουν. Πάρτε για φυλαχτό από το χώμα το άγιο, το ποτισμένο με το αγνό αίμα των αθώων Τσακώνων και με τα καυτά δάκρυα της πονεμένης Δέσποινας, εσείς οι Τσάκωνες όλου του κόσμού. Τα δάκρυα τα Δέσποινα, είνι μαργαριτάρια τασ΄ το τσέλι (1) το κλειστέ (2). ΄Ενι βούα (3) τα καμπζιούλια σι, (4) τα όμορφα τα χώρα, τα Τσακωνιά τα δοξαστά. Σ΄ εθύκαϊ (5) οι άκιστοι, οι Φράτζοι οι Σταυροφόροι, σαν τα βανίζα (6) τ΄ άκακ Το χώμα τα Παλιόχωρα, για φυαχτέ (7 ) να ν΄ άρτε, (8) όλοι οι Τσακώνοι του ντουνιά. Λεξιλόγιο: 1. τσέλι=κελί, 2. κλειστέ=κλεισμένο, 3. ένι βούα=κλαίει, 4. καμπζούλια σι=παιδάκια της, 5. σ΄ εθύκαϊ=τα έσφαξαν, 6. βανίζα=αρνιά, 7. φυαχτέ=φυλαχτό, 8. να ν΄άρτε=να το πάρετε. γ) « Τ΄ αγιονέρι του Ορειόντα» (μελωδία: «Στο πα και στο ξαναλέω») (Αναφέρεται στην πηγή-αγίασμα της «Δέσποινας» της Παλιόχωρας).

Τ΄ αγιονέρι του Ορειόντα τάνου (1) ταν Παλιόχωρα ένι το δάκρυ τα Δεσποίνη, ένι το αγίασμα.

΄Ον ερέχα (7) νία μάτη (8), για ν΄αλεί (9) τον πόνε σι, κορνιαχτέ, σποϊα (10) κάρα (11), Είνι ταν΄ τον πόρε (12) σι.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 324

324

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

΄Ενι αβάσταχτε ο πόνε (2), άχ, τα τσυρά Δέσποινα τσ΄ ένι κλειστά (3) τασ΄το τσελί (4) σι, τσι ν΄ εκιάκαϊ (5) βάματα (6)

Άφ΄ (13) τα δάκρυα τσαι τον πόνε, άφε τσαι τα βάματα, τσ΄ έα (14) στάσου τον Ορειόντα, νιούτε (15) τσαι χαράματα.

Λεξιλόγιο: 1. τάνου=πάνω, 2. πόνε=πόνος, 3. κλειστά κλεισμένη, 4. τσελί=κελί, 5. ν΄ εκιάκαϊ την έπιασαν, 6. βάματα=κλάματα, 7. όν ερέχα=δε βρίσκει, 8. μάτη=μάνα, 9. να ν΄αλεί=να της πεί, 10. σποϊα=στάχτη, 11. κάρα=φωτιά, 12. πόρε=πόρτα, 13. άφ(ε)=άσε, 14. έα=έλα, 15. νιούτε=νύχτες. δ) «Τάσ΄ταν ωραία Τσακωνιά». (Μελωδία: «Μέσ΄ του Αιγαίου τα νησιά»). Τασ΄ταν ωραία, βοήθει Δέσποινά μι τασ΄ταν ωραία Τσακωνιά, άχ, τασ΄τα ωραία Τσακωνιά, τσεί (1) σταυραητοί είν΄ πετούνται (2). Ο ένα ένι βοήθει Δέσποινά μι, οένα ένι απ΄ τον Τερέ, άχ, ο ένα ένι απ΄ τον Τερέ, τσ΄ ο άλλ΄ απ΄ τα Βαστσίνα. Τσ΄ ο τρίτε ο, βοήθει Δέσποινά μι, τσ΄ο τρίτε, ο βρε ο καλύτερε, άχ, τσ΄ ο τρίτε ο καλύτερε, απ΄ τον Πραστέ τα χώρα. Παλιόχωρά μι, βοήθει Δέσποινά μι, Παλιόχωρά μι Χώρα δοξαστά, άχ Παλιόχωρά μι δοξαστά, τα Τσακωνιά καμάρι. Με τουρ εξήντα, βοήθει Δέσποινά μι, με τους εξήντα του πηγέ,

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 325

325

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

άχ με τουρ εξήντα του πηγέ, σαράντα είνι οι άγιοι (3) ντι. Τσαι κουρνιαχτέ, βοήθει Δέσποινά μι, τσαι κουρνιαχτέ, νιαχτέ ντ΄ εμποίκαϊ, αχ, τσαι κουρνιαχτέ ντ΄ εμποίκαϊ (4) οι Φράτζοι Σταυροφόροι. Τσαι πάλι θα ντι, βοήθει Δέσποινά μι, τσαι πάλι θα ντι, θα ντι φκιάξουμε, άχ, τσαι πάλι θα ντι φκιάξουμε τσαι δοξαστά θα έσι (5).

Λεξιλόγιο: 1. τσεί=τρείς, 2. είνι πετούνται=πετάνε, 3. άγιοι=εκκλησίες, 4. ντ΄ εμποίκαϊ=σ΄ έκαψαν, 5. θα έσι=θα είσαι.

Γ) ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ α) « Ο Λεβέγκη Καλλιοτζή» Προλογίζοντας το ποίημα αυτό γράφει ο π. Ηλίας: «Ο Δημήτρης Καλλιοτζής από τη Σίταινα, ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων. Η ανδρεία του ήταν πρωτάκουστη. Η λεβεντιά του δεν περιγραφόταν. Δεν υπήρχε τίποτα που θα τον φόβιζε. ΄Ηταν πραγματικά ατρόμητος. Οι Τούρκοι ήθελαν οπωσδήποτε ν΄ απαλλαγούν απ΄ αυτόν. Κι όταν κατόρθωσαν να τον κλείσουν στης Σίταινας το ρέμα και να τον λαβώσουν, κανείς δε μπορούσε να τον βοηθήσει. Μόνο ο άλλος σταυραητός της Τσακωνιάς, ο «κλέφτης» Ζαχαριάς, ο Μπαρμπιτσιώτης, που στο άκουσμά του οι Τούρκοι τρέποντας σε φυγή, μπορούσε να του παρευρεθεί. Η λαϊκή μούσα βάζει στη σκέψη μας τον ερχομό του Ζαχαριά από τη Μέσα Μάνη. Να μ΄ άτζε (1) αμέρα τσ΄α αυγή γειάσου λεβέγκη Καλλιοτζή. Χάϊ να μ΄ άτζε μισαμέρι, τσ΄ όμ έχουντε (2) λημέρι.

Τσ΄ο Μπαρμπιτσώτα ο Ζαχαριά, έχου του πούε (7) σι φτερά. Απ΄ ταν τάσου (8) Μάνη εσούτσε (9) τσ΄ ένα σφυριχτέ εδούτσε (10)

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 326

326

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

Τασ΄τα λαγκάδια ερέστερε (3), σαν τον αγό (4) αβούτερε (5). Χάϊ τα Σίκηνα το ρυάτσι, έχου αβούματα (6) τσ΄αμάχη.

Βρε Καλλιοτζή, βρε Σταυραητέ, πουρ έσι στέκου αβουτέ; Άφε τουρ έρμοι του λαγκάδε, εχάταϊ (11) οι αρβανιτάδε.

Λεξιλόγιο: 1. Να μ΄άτζε=μας πήρε, 2. όμ΄εχουντε=δεν έχουμε, 3. ερέστερε=βρέθηκες, 4. αγό=λαγός, 5. αβούτερε=λαβώθηκες, 6. αβούματα=λαβωματιές, 7. πούε=πόδια, 8. τάσου=μέσα, 9. εσούτσε=έφτασε, 10. εδούτσε=έδωσε, 11. εχάταϊ=χάθηκαν. β) «Νια λέξη θα λαλήου» (Μελωδία: «Σαράντα παληκάρια»). Το ποίημα αυτό αναφέρεται στο επεισόδιο της 16ης Μαρτίου 1821, όταν οι Τσάκωνες συνέλαβαν την τουρκική φρουρά στην Πλάκα Λεωνιδίου. Νια λέξη θα λαλήου (1) σε όλε τον ντουνιά, τσαι όλοι θα νι ν΄ανει (2) για άβα να βοά (3). Δεκάξε έκι (4) του Μάτζη (5) π΄ εκάνε (6) α χαρά, τσαι οι Αγιελιδώτοι, εκιάκαϊ (7) τα φρουρά. Το φρούραρχο τον Τούρκο, τον άγριε φορατζή κάτου ταν Πάκα π΄ έκι, ο άδικο Καττή. Δεκάξε έκι του Μάτζη, τσ΄ εκάν΄ (8) α ανάσταση, τον ΄Αγιε-Λίδη ανάβε (9), α επανάσταση. Τσ΄α Δέσποινα του Ορειόντα, τσ΄ όα τα Τσακωνιά, Βογήτσε (10) του Τσακώνοι, για ταν ελευτεριά. Λεξιλόγιο: 1. θα λαλήου=θα πώ, 2. θα νι νάνει=θα το ακούσουν, 3. άβα να βοά=άλλη μια φορά, 4. έκι=ήταν, 5. Μάτζη=Μάρτιος, 6. π΄εκάνε=που ήρθε, 7. εκιάκαϊ=έπιασαν, 8. εκάνε=ήρθε, 9. ανάβε=άναψε, 10. βογήτσε=ευλόγησε.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 327

327

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

γ) «Τα Τσακωνόπουα τα Μονεβασιά». (Αναφέρεται στην άλωση της Μονεμβασιάς από τους Τσάκωνες)

΄Ηγκιαϊ (1) παλληκάρια από τα Τσακωνιά, ΄ενταϊ (2) ελευτερούκαϊ τα Μονεβασιά. Με τον Καπτάν-Γιωργάτση τσαι Γούλελε (3) μαζί, όλοι εδοτσιμάνι τ΄αθάνατε κρασί. Τσ΄ο Γούλελε τσ΄ οι άλοι (4) το κάστρε τ΄άπαρτε, τα δόξα εποκίαϊ (5) με αίμα αθάνατε Καύχημα τ΄ Άγιε-Λίδη τσ΄όα τα Τσακωνιά, α δόξα π΄ένι πετούα (6) σε όλε το ντουνιά. Λεξιλόγιο: 1. ήγκιαϊ=ήσαν, 2. ένταϊ=αυτά, 3. Γούλελε=ήρωας που σκοτώθηκε, 4. άλοι=άλλοι, 5. εποκίαϊ=επότισαν, 6. π΄ ένι πετούα=που πετάει. δ) « Μανώλη Δούνια σταυραητέ» Πρόλογος π. Ηλία: Ο Μανώλης Δούνιας και ο Παύλου, Τσάκωνες και οι δύο, ανέβηκαν πρώτοι στα κάστρο της Τριπολιτσάς κι άνοιξαν την Πύλη τ΄ Αναπλιού, απ όπου όρμησαν μέσα ασυγκράτητοι οι λοιποί Τσάκωνες και όλοι οι πολιορκητές. Είχαν πιάσει σκόπιμα φιλία με τους Αρβανίτες υπερασπιστές. Τους έδιναν ψωμί, τυρί, κρασί κι έτσι εκείνοι τους εμπιστεύονταν . Γι΄ αυτό ο Κολοκοτρώνης επιτίμησε αυστηρά τον Δούνια. Κατόπιν ο Δούνιας πρόσφερε στους Αρβανίτες μπόλικο φρέσκο ψωμί, ζυμωμένο με χυμό από φλόμο (ναρκωτικό φυτό). Αυτοί ναρκώθηκαν κι έτσι βρήκαν την ευκαιρία ο Δούνιας και ο Παύλου, ανέβηκαν στα τείχη, άνοιξαν την πύλη και κυρίευσαν το κάστρο. Όταν συνάντησε τον Κολοκοτρώνη ο Δούνιας του είπε: «Αρχηγέ! Οι Τσάκωνες δεν προδίδουν, αλλά κυριεύουν κάστρα». Στα απομνημονεύματά του ο Κολοκοτρώνης αναφερόμενος στο Δούνια, τον χαρακτήρισε: «Ανήρ πονηρίας και θάρρους». Ο Μανώλης Δούνιας πέθανε πάμπτωχος. Προτομές του υπάρχουν στο Λεωνίδιο, στον Πραστό και στην Τρίπολη.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 328

328

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

Μανώλη Δούνια σταυραητέ, τσ΄ εκιού (1) βρε Παύλε χρυσαητέ. Χάϊ! τσ΄ έτε (2) καρτερούντε, τ΄ Αναπλιού ταν Πύλη ορούντε; (3).

Μ΄ένα ρεσάλτο αντρειουτέ, ταν Πύλη έμ΄ έχουντε ανοιτέ. (8) Χάϊ!, τσαι πρώτοι τάν΄ τα τάπια, πρώτοι απ΄ τα παλληκάρια.

Του κράτσε (4) έν΄ έχου ο τουρκαλά, τα όμορφα Τροπολιτσά. Χάϊ, έν΄έχου τσαι το κάστρε, τσ΄έτεϊ (5) τουρ αρβανιτάδε.

Τσ΄ έτρου α Χώρα α παινευτά, α όμορφο Τροπολιτσά. Χάϊ!, ελεύτερε ενάτε, εχάταϊ όλοι οι αγάδε.

Καρτέρι εμποίκαμε ενεί, (6 για να πετάμε σαν αητοί. Χάϊ!, ο Παύλου τσαι ο Δούνια τσ΄ όλοι οι Τσάκωνε τα νούτα. (7) Λεξιλόγιο: 1. τσ΄εκιού=κι΄εσύ, 2. τσ΄ έτε=τι είστε, 3. ορούντε=βλέποντας, 4. κράτσε=κλειδιά,5. έτεϊ=εκείνους, 6. ενεί=εμείς, 7. νιούτα=νύχτα, 8. εμ΄ έχουντε ανοιτέ=έχουμε ανοίξει.

Δ) ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ (Τα τσακωνόπουλα, λόγω της μεγάλης φτώχιας, ανέκαθεν αναγκάζονταν να ξενιτεύονται, σε ένα ταξίδι, πολλές φορές, χωρίς γυρισμό, διότι οι μαγευτικές σειρήνες της ξενιτιάς τα κρατούσαν κοντά τους. ΄Όμως η χώρα μάνα του ξενιτεμένου τσακωνόπουλου παρακαλεί τη Δέσποινα να το προστατεύει και να το φέρει πάλι κοντά της, για στήριγμά της). α). «΄Εα μαϊστρε δροσερέ» (μελωδία: «Τη θάλασσα τη γαλανή») ΄Εα (1) μαϊστρο δροσερέ, σάτσι (2) το καουτσαίρι, τσαι φέρε χαιρεκίσματα από τα ξένα μέρη.

Μονάκριβο το σπλάχνε μι ν΄ έσ΄ έχα για καμπζί ντι. τσι να ντι φέρου Δέσποινα ένα χρυσέ καγκήλι.

Το ορφανέ ξενάτσι μι, το μοζατέ (3) καμπζί μι (4)

Στσέπασε το καμπζιούλι μι, με του χρυσοί ντι χέρε (8),

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 329

329

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

φέρε νι με τα τσύματα, για να ν΄έχου μαζί μι.

στσέπασε τ΄ ορφανούλι μι χαίρε, Μαρία χαίρε.

Φέρε νι τ΄ ατζελούδι μι, το φτωχοκάλυβό μι, ξοίκαζε (5) Τσυρά-Δέσποινα, τον πόνε το δικό μι.

Εκιού έσι (9) α μάτη μι, εκιού έσ΄ α ζωή μι, φέρε μι, Τσυρά Δέσποινα, το ορφανέ καμπζί μι.

Τα ξενικία ο καημό, αβάσταχτε μαράζι, έν΄ δαίσου (6) ταν καρδία μι το χείλι μ΄ο θα γιάει (7). Λεξιλόγιο: 1. έα = έλα, 2. σάτσι = φέτος, 3. μοζατέ = πονεμένο, 4. καμπζί μι=παιδί μου, 5. ξοίκαζε=κοίταζε, 6. ένι δαίσου=καίει, 7. ό θα γιάει=δε θα γελάσει, 8. χέρε= χέρια, 9. εκιού έσι=εσύ είσαι. β) «Το δικό μι τ΄ακρογιάλι». (μελωδία: «Στό, πα και στο ξαναλέω») Το δικό μι τ΄άκρογιάλι γαλανά είνι τα τσύματα (1), απ΄τα ξένα μαϊστράλι, φέρε χαιρεκίσματα.

Φέρε μι από τα ξένα το μιτσί (5) ορφανούλι μι, φέρε μι, βρε μαϊστράλι, τ΄όμορφο ατζελούδι μι.

Ο καημό τα ξενικία, ένι πάσου (2) αβάσταχτε, για τα μοζατά (3) τα μάτη (4), ένι πόνε αγιάτρευτε.

΄Εα (6) Τσυρά-Δέσποινά μι, με γοργά τα βήματα το δικό μι τ΄άκρογιάλι γαλανά είν’ τα τσύματα.

Λεξιλόγιο: 1. τσύματα=κύματα, 2. πάσου=πολύ, 3. μοζατά=πονεμένη, 4. μάτη=μάνα, 5. μιτσί=μικρό, 6. έα= έλα.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 330

330

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

Ε) ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΟΥ Εισαγωγή π. Ηλία: Ο Μαλεβό ένι ο ατσέ (1) σίνα, (2) ο Πάρνωνα, τσαι τάνου τουρ ίσε σι ένι κοντούκου (4) όα τα Τσακωνιά τσαι άλοι πρεσσοί (5). ΄Ενι ονοιάζου (6) σα να μάτη με ατσά αγκαλία, π΄ένι αγκαλιάζα όα τα καμπζία σι τσ΄ένι καμαρούνα περήφανα. Τάσ΄το ποίημα είνι αναφερικουμένοι οι τσακώνιτσοι χώρε, π΄είνι ζούντε τσει (7) χιλιάδε χρόνου, με καθαρά ταν παράδοσή σου τσαι ιδιαίτερα με ανόθευτε ταν ιστορικά σου γρούσσα. Λεξιλόγιο: 1. ατσέ=μεγάλο, 2. σίνα=βουνό, 3. ίσε=πλάτες, 4. κοντούκου=κρατάει, 5. πρεσσοί=πολλές, 6. ονοιάζου=μοιάζει, 7. τσεί=τρείς. α) «Ο Μαλεβό ο αψελέ» Ο Μαλεβό ο αψελέ, περήφανα έν΄ ξοικάζου (1) απρούκουρ (2) έν του χερούκλε σι, τσαι όλοι σ΄έν αγκαλιάζου. Από Πραστέ, Παλιόχωρα τσαι κάτου τον Τερέ, Σίκηνα, Γαστένιτσα, τσαι πέρε το Γιαλέ, Καρακαβούνι τσαι Καστρί μαζί τσαι ΄Αγιε Πέτρε, Λύγκια, Βαστσίνα, Πλάτανε τσαι κάτου Τσερπενά, Πραματευτά, Λειβάδι τσαι Σαμπατιγά Μέανα, Γεράτσι τσαι ζηλευτέ Κοσμά. ΄Ομορφο Σαπουνάτσι, τσαι Φούσκα ορεινά, Πάκα, ΄Αγιε Λίδη με θάσσα (3) γαλανά. Αιώνοι τριάντα σεβαστοί, π΄είνι τσεί χιλιάδε χρόνοι, σ΄ένι έχου ταν αγκαλία σι, τσ΄όλιου σ΄ένι καμαρούκου: Ζηλέψετε τα καμπζία (4) μι, τα πιο όμορφα του κόσμου. Ζηλέψετε τα καμάϊρα μι, του χώρε του διτσοί μι, δικά σου γρούσσα (5) είν΄έχουντα ό χρειάσταϊ (6) του ξένοι.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 331

331

ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

δικό σου αίμα ένι τσάχουντα, του φλέβε του διτσοί σου. Τσακώνιτσοι χώρε είνι έντεϊ, Τσακώνοι τσ΄οι αθροίποι. Τσακώνοι είνι όλοι έντεϊ, Τσακώκοι θ΄αραμάνει (8).

΄Εατε για τα κάλλη μι, όλοι νιούμου (15) ένι νίου (16) να θείτε (17) όλοι θίλοι (18) μι, χαρείτε με σ΄ενίου (19).

Εζού ο Μαλεβό ο αψελέ, ποτέ ό θα γεράου, στέκουρ ένι του πούε (9) μι γερέ, τσαι πάντα νέο θ΄αραμάου.

Α θάσσα κάτου α γαλανά, ένι σιγοτραγουδούα, αγάκη, λαχτάρα τσαι χαρά, σ΄ένι παντρογοούα.

΄Εατε (10) του βρυσάδε μι, λίγο να δροσιστείτε να-ν-άρτε (11) του τσυράδε (12) μι, ποτέ μη στοχαστείτε.

΄Ολοι οι οχτροί π΄εκάναϊ (20), οράκαϊ (21)ταν αλήϊθα, σ΄όλοι του λαοί επέκαϊ (22), ούνι (23) παρανύθια.

΄Εατε του χιονοστσέπαστοι, κορφέ μι τσαι ραχούλε, να οράτε (13) ατζελόμορφοι συατέρε (14) βαχοπούλο.

Ο Μαλεβό ο αψελέ, έν έχου τα φυλή σι, έν΄έχου χώρε ξακουστοί, τσαι όλοι είνι διτσοί σι.

Με χίλια μαγιοβότανα, με χίλιοι δυ νεράϊδε, στολίε μι α Δέσποινα, τσ΄ο τόπο μι ένι άγιε.

΄Εν΄έχου καθαρόαιμοι, αθροίποι ζαλετοί, ένι έχου καθαρόγρουσσοι ΄Ελληνες ζηλευτοί.

Λεξιλόγιο: 1. ξοικάζου=κοιτάζει, 2. απρούκου=απλώνει, 3. θάσσα=θάλασσα, 4. καμπζία=παιδιά 5. γρούσσα=γλώσσα, 6. ό χειάσταϊ=δε χρειάστηκαν, 7. ένι τσάχουντα=τρέχει, 8. θ΄αραμάνει=θα μείνουν, 9. πούε=πόδια, 10. έατε=ελάτε, 11. να-ν-άρτε=να πάρετε, 12. τσυράδε=κυράδες, 13. να οράτε=να δείτε, 14. συατέρε=κοπέλες, 15. όλοι νιούμου=όλοι σας, 16. νίου=ακούω, 17. να ναθείτε=γίνετε, 18. θίλοι=φίλοι, 19. με σ΄ενίου= με μένα, 20. π΄εκάναϊ=που ήρθαν, οράκαϊ=είδαν, 22. επέκαϊ=είπαν, 23. ούνι=δεν είναι.

311-332 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:55 μμ Page 332

332

ΣΩΤΗΡΗΣ ΛΥΣΙΚΑΤΟΣ

β) «Τσινήκαϊ τα Βαχόπουα (Μελωδία: «Κινήσαν τα Τσανόπουλα»). Τσινήκαϊ (1) τα βαχόπουα, τσ΄όλα τα τσακωνόπουα. Να ζάνει (2) τάνου του Μαλεβοί, π΄είνι οι συατέρε (3) οι καλοί. Σ΄εκιάτσε (4) βρέχο σιγανέ, βρέχο καλέ τσαι ταπεινέ. Τσ΄εβρέταϊ (5) τα βαχόπουα, τσ΄όα τα τσακωνόπουα. Για του συατέρε του καλοί, εβρέταϊ (6) ταν του Μαλεβοί. Λεξιλόγιο: 1. τσινήκαϊ=κίνησαν, 2. να ζάνει=να πάνε, 3. οι συατέρε=οι κοπέλες, 4. σ΄εκιάτσε=τα έπιασε, 5. εβρέταϊ=βράχηκαν, 6. τάν(ου)=πάνω

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 333

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

333

ΓρΗΓΟρΗΣ Θ. ΓρΗΓΟρΑΚΑΚΗΣ ΑρχΑΙΟλΟΓΟΣ

αρχαιεσ πρασιεσ μια πολη αποκαλυπτεται α. εισαγωγη Από το 2012 και υπό τη διεύθυνση του υπογραφομένου, διεξάγεται συστηματική ανασκαφική έρευνα στην Πλάκα του λεωνιδίου. Πρόκειται για την υλοποίηση του εγκεκριμένου από το (τότε) Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, πενταετούς προγράμματος ανασκαφικών ερευνών, το οποίο θα διαρκέσει μέχρι το 2016. Η ανασκαφή διεξάγεται στις θέσεις «Ευριάς», «Άγιος λεωνίδης» και «Μάκρος». Στο πλαίσιο του προγράμματος διενεργούνται επιφανειακές περισυλλογές οστράκων σε διάφορες αρχαιολογικές θέσεις της ευρύτερης περιοχής του λεωνιδίου και συγκεκριμένα στην Κόρνιτσα, τη Σοχά και την Παναγία Βασκίνας, στην Παλιόχωρα, στα Πούλιθρα, στον Άγιο Ιωάννη λεωνιδίου και το Παλιοχώρι. Η ανασκαφή υποστηρίζεται όσον αφορά στην τοπογραφική τεκμηρίωση και χωρική ανάλυση από το εργαστήριο Γεωπληροφορικής του ΤΕΙ Αθήνας υπό την διεύθυνση του αναπληρωτή καθηγητή Γεωπληροφορικής, κ. Ανδρέα Τσάτσαρη. Στο λεωνίδιο δημιουργήθηκε για πρώτη φορά η υποδομή εκείνη, η οποία μετεξελίχθηκε στη Βάση Γεωχωρικών Δεδομένων “Καλλιστώ”. Επιπλέον, η εμπειρία από την τρισδιάστατη σάρωση στο μνημείο που αποκαλύφθηκε στη θέση “Mάκρος” αποδείχθηκε ιδιαίτερα πολύτιμη, όσον αφορά στην τεκμηρίωση του ναού της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα1. Από το λεωνίδιο, λοιπόν, και τη 1

Το άρθρο που ακολουθεί αποτελεί μία πρώτη ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της ανασκαφικής έρευνας κατά το έτος 2013. Δίδονται τα πρώτα ανασκαφικά πορίσματα και στο τέλος παρατίθεται η βασική βιβλιογραφία. Πλήρης δημοσίευση της ανασκαφής θα ακολουθήσει μετά το πέρας του πενταετούς ανασκαφικού προγράμματος. Οφείλω θερμές ευχαριστίες στο Δήμο Νότιας Κυνουρίας και το Δημοτικό Συμβούλιο, και συγκεκριμένα στον τ. Δήμαρχο Δημήτριο Τσιγκούνη και το νυν Δήμαρχο, Ιωάννη Μαρνέρη. Επίσης, θερμές ευχαριστίες οφείλω στη συνάδελφο, φύλακα αρχαιοτήτων Νότιας Κυνουρίας, κα Ευγενία Μάνου - Σταθούση. Πάνω από όλα εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου για την όλη την υποστήριξη στον κ. Ηλία Μάνο και στον επιστημονικό συνεργάτη της ανασκαφής, αναπλ. καθηγητή γεωπληροφορικής, κ. Ανδρέα Τσάτσαρη.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 334

334

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Νότια Κυνουρία ξεκίνησε η εισαγωγή καινοτόμων τεχνολογιών στην επιστήμη της αρχαιολογίας, όσον αφορά στην Αρκαδία, ενώ το ίδιο το πενταετές ερευνητικό πρόγραμμα διακρίνεται για το διεπιστημονικό του χαρακτήρα. Β. η αΝασκαΦικη ερευΝα

Εικόνα 1: Κάτοψη του ανασκαμμένου κτιρίου στις αρχές τις ανασκαφικής περιόδου το 2013, στο βόρειο άκρο του Τομέα στη θέση “Ευριάς”.

Στο απαλλοτριωμένο από την Υπηρεσία ακίνητο στο νότιο άκρο της θέσης «Ευριάς», ήδη από την πρώτη διερευνητική ανασκαφή το καλοκαίρι του 2010, η οποία έλαβε χώρα με σκοπό την τεκμηρίωση της πρότασης διενέργειας συστηματικής ανασκαφής στην περιοχή, εντοπίσθηκαν αρχαία οικοδομικά κατάλοιπα. Επρόκειτο για θεμέλια κτιρίων αρχαίας πόλεως, η οποία ταυτίζεται κατά την επικρατέστερη στην έρευνα άποψη με τις Πρασιές. Ήδη κατά τις ανασκαφικές περιόδους του 2011 και 2012 είχε ξεκινήσει η αποκάλυψη κτιρίου, πιθανότατα οικίας. Η ανασκαφή συνεχίστηκε και κατά το 2013 με περαιτέρω αποκάλυψη αρχιτεκτονικών καταλοίπων στο βόρειο τμήμα του Τομέα.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 335

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

335

Εικόνα 2: Η αποκάλυψη της αρχαίας οικίας στο βόρειο τομέα της θέσης “Ευρίας”. Απομάκρυνση μαρτύρων.

Το κύριο βάρος της έρευνας κατά το 2013 δόθηκε στο συγκεκριμένο τομέα, ο οποίος παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η γνώση πλέον της στρωματογραφίας του χώρου επέβαλε την απομάκρυνση των μαρτύρων, προκειμένου αφενός μεν να έχουμε πλήρη εικόνα της κάτοψης του ανασκαφέντος τμήματος του κτιρίου, αφετέρου δε να προχωρήσουμε απρόσκοπτα στην περαιτέρω ανασκαφική διερεύνηση των εγκάρσιων τοίχων που κρύβονταν εντός των μαρτύρων. Μόνο κατά τον τρόπο αυτό η κατανόηση του κτιρίου θα ήταν πλήρης, καθώς δεν θα βασιζόμασταν πλέον σε ενδείξεις και υποθέσεις, αλλά σε πραγματικά – απτά ανασκαφικά δεδομένα. Η ανασκαφή συνεχίστηκε προς τα βόρεια. Συγκεκριμένα διερευνήθηκαν τα ανασκαφικά τετράγωνα (Τ) 6, 7, το ήμισυ του 8 και το 9. Το ενδιαφέρον μας εστιάστηκε στην τετράγωνα Τ4 και Τ7. Ήδη από την προηγούμενη ανασκαφική περίοδο εντός του Τ3 είχε αποκαλυφθεί κάτω από τον δυτικό εξωτερικό τοίχο και τον εσωτερικό εγκαρσιο με κατεύθυνση Δ-Α άλλη παλαιότερη οικοδομική φάση.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 336

336

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Εικόνα 3: Η παλαιότερη οικοδομική φάση (Τ3).

Επρόκειτο για λίθους με εξομαλυσμένη την ανώτερη επιφάνεια που δημιουργούσαν την εντύπωση δαπέδου (πλακόστρωτο ή λιθόστρωτο). Ωστόσο, ο περιορισμένος χώρος δεν μας επέτρεπε τότε να κατανοήσουμε επ’ ακριβώς την κατάσταση. Η συνέχιση της ανασκαφής προς τα βόρεια αποκάλυψε τη βασική κάτοψη του κτιρίου.

Εικόνα 4: Η αποκάλυψη της αρχαίας οικίας στο βόρειο τομέα της θέσης “Ευριάς”. Απομάκρυνση μαρτύρων. Τετράγωνα Τ4 και Τ7.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 337

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

337

Το ενδιαφέρον εστιάζεται στο χώρο Β, ο οποίος ήταν πλακοστρωμένος. Ωστόσο, η πλακόστρωση αυτή δεν ανήκει εξ αρχής στο κτίριο των ύστερων κλασικών χρόνων, στο οποίο φαίνεται ότι τελικα ενσωματώθηκε, αλλά σε προγενέστερη οικοδομική φάση, όπως προκύπτει από την κεραμική η οποία περισυνελέγη από τους αρμούς, αλλά και από το ύψος της πάκτωσης της κατασκευής αυτής. Η κατάσταση γίνεται σαφής βορειότερα, όπου διερευνήθηκε στρώμα από αργούς λίθους ανάμεικτους με μελαμβαφή κεραμική υψηλής ποιότητας. Πρόκειται για όστρακα αγγείων συμποσίου, ανοικτών κατα κύριο λόγο, αλλά και κλειστών. Σε μία περίπτωση εντοπίστηκε και ένα μικύλλο. Πρόκειται για οικιακή κεραμική. Μπορούμε να τη φανταστουμε κρεμασμένη από τον τοίχο ή τοποθετημένη σε ράφια. Η κατάρρευση του τοίχου από αργολιθοδομή παρέσυρε και τα αγγεία, θρυμματίζοντάς τα. Σημειωθήτω ότι μέσα στο στρώμα αυτό των αργών λίθων εντοπίστηκαν και ίχνη καύσεως. Ακολούθησε η εξομάλυνση του χώρου και η νέα οικοδομική φάση. Στη νέα φάση ενσωματώθηκε και το πλακόστρωτο στην περιοχή αυτή.

Εικόνα 5:Ο πλακοστρωμένος χώρος.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 338

338

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Εικόνα 6: Η αρχή αποκάλυψης του στρώματος καταστροφής. Διακρίνεται ο εξωτερικός τοίχος του κτιρίου και σε επαφή σχεδόν με αυτόν το στρώμα κατάρρευσης, από το οποίο περισυνελέγη άφθονη εξαιρετικής ποιότητας κεραμική.

Ως προς αυτό τα ανασκαφικά δεδομένα είναι αποφασιστικής σημασίας, δεδομένου ότι : 1. Το στρώμα καταστροφής – εξομάλυνσης του χώρου (στρώμα αργών λίθων) δεν επεκτείνεται επί του λιθόστρωτου δαπέδου. Σημειωτέον ότι τμήμα πιθανότατα του ίδιου λιθοστρώτου δαπέδου είχε αποκαλυφθεί και κατά το 2012, δίπλα στο νότιο τοίχο της οικίας. 2. Ο εγκάρσιος τοίχος με κατεύθυνση Α-Δ περνά πάνω από το λιθόστρωτο δάπεδο, το οποίο συνεχίζει στα Ν- ΝΔ αυτού. 3. Η κεραμική από τη θεμελίωση της λιθόστρωτης αυτής κατασκευής χρονολογείται στους ύστερους αρχαϊκούς χρόνους 4. Η νεώτερη φάση μπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 5ου και τον 4ο αι. π.χ. Η κεραμική που περισυνελέγη με την εξαίρεση τμημάτων μεγάλου μεγέθους αποθηκευτικών πίθων, ήταν υψηλής ποιότητας μελαμβαφής. Εν κατακλείδι, ο χώρος παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Μέχρι στιγ-

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 339

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

339

μής έχουν διαπιστωθεί τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις. Το στρώμα καταστροφής και εξομάλυνσης και τα ίχνη καύσης μας οδηγούν σε γοητευτικές υποθέσεις που συνδέουν το χώρο με γνωστά από τις πηγές ιστορικά γεγονότα στο πλαίσιο τόσο του Πελοποννησιακού Πολέμου, όσο και της ταραγμένης περιόδου του α΄ μισού του 4ου αι. π.χ.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να κάνουμε λόγο και στον εντοπισμό, κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους, πρώιμης κεραμικής (γεωμετρικών και πρώιμων αρχαϊκών χρόνων), που ήρθε στο φως στην εξωτερική όψη του τοίχου της οικίας και μεταξύ αυτής και του ανδήρου. Η ίδια κατάσταση επαληθεύθηκε και κατά την απομάκρυνση του μάρτυρα στο σημείο εκείνο της ανασκαφής. Η πρώιμη αυτή κεραμική επιβεβαιώνει όχι μόνο την πρώιμη εγκατάσταση κατά τους ιστορικούς χρόνους στο χώρο του Ευριά, αλλά συνδέεται και με τις απαρχές ανάπτυξης ενός σημαντικό κέντρου, μιας πόλεως κράτους, της σπουδαιότερης της παράλιας λακωνικής, η οποία ασφαλώς σχετίζεται με τα ιερά του Απόλλωνος, στον Κοσμά (Απόλλων Μαλεάτας), και τον Προφήτη Ηλία – Σερνιάλι, κοντά στα Πέρα Μέλανα (Απόλλων Τυρίτας).

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 340

340

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Εικόνα 7: Ορθοφωτοχάρτης της οικίας στο βόρειο άκρο του τομέα στη θέση “Ευρίας” και ενδεικτική κεραμική.

Στη θέση «Άγιος λεωνίδης», όπου εντοπίζεται η αρχαία οχύρωση, από τη στρωματογραφική διερεύνηση που έλαβε χώρα στον Ανατολικό πύργο της οχύρωσης, προέκυψε στην πλειοψηφία της χρηστική, άβαφη κεραμική και λίγα μελαμβαφή όστρακα, καθώς και κεφαλή πήλινου ειδωλίου. Ως προς τη δομή του πύργου, έχει αποδειχθεί ότι ήταν κατ’ ουσίαν «ψευδόπυργος», δεν επρόκειτο δηλαδή για κανονικό πύργο, αλλά για ενίσχυση (καθ’ ύψος), του γωνιακού αυτού τμήματος της οχύρωσης, με σκοπό τη δημιουργία προμαχώνα. Το αρχικό αυτό συμπέρασμα επαληθεύθηκε από τη διενέργεια τριών ανασκαφικών τομών κατά το 2012. Το ερώτημα που τέθηκε ήταν αν στην περιοχή υφίστατο πραγματικά κάποιο κλειστό πλάτωμα, οργανικό τμήμα της οχύρωσης στο σημείο αυτό, εν είδει κλειού, συνεπώς αν υφίστατο και κάποιο άνοιγμα (πύλη ή πυλίδα).

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 341

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

Εικόνα 8: Η περιοχή της ανασκαφικής έρευνας στον Τομέα 2 κοντά στον Άγιο Λεωνίδη.

Εικόνα 9: Η περιοχή της έρευνας στον (ψευδο)πύργο Α.

341

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 342

342

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Ως εκ τούτου προχωρήσαμε στην διάνοιξη μιας τομής μεταξύ της άκρης του ορατού τμήματος του ανατολικού πύργου και των τομών που είχαν διανοιγεί κατά την περυσινή ανασκαφική περίοδο. Όλα πλέον δείχνουν ότι η οχύρωση στο σημείο εκείνο συνεχίζεται ενιαία, με έδραση επί του φυσικού βράχου. Πρόκειται για τη συνέχιση του εξωτερικού μετώπου του ανατολικού «ψευδοπύργου». Κατασκευστικά, επίσης, η εικόνα είναι ίδια: εσωτερική και εξωτερική παρειά και στο ενδιάμεσο κενό γέμισμα με αργούς λίθους. Ως εκ τούτου, η υποτιθέμενη ύπαρξη κλειού ή/και κάποιου ανοίγματος – πυλίδας ή πύλης πρέπει πια να αποκλειστεί.

Εικόνα 10: Η ανασκαφή στο αποκαλυφθέν τμήμα του ανατολικού σκέλους του τείχους.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 343

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

343

τομέας 3- ανασκαφική έρευνα στην θέση «μάκρος» Στη θέση «Μάκρος» διενεργήθαν καθαρισμοί και μικρές διερευνητικές τομές, εκατέρωθεν του αποκαλυφθέντος κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόφους μνημείου, προκειμένου να ελεγχθεί ο περιβάλλων χώρος στρωματογραφικά, αλλά και να ελεγχθεί κατά πόσον υφίστανται και άλλα οικοδομικά κατάλοιπα. Από τις νέες τομές δεν προέκυψαν νέα δεδομένα. Φαίνεται, λοιπόν, πως το μνημείο στεκόταν στην περιοχή μεμονωμένο. Υπενθυμίζουμε την κάτοψη σχήματος Ε, τον προσανατολισμό Β-Ν, την εξαιρετική λιθοδομία, την ανεύρεση εντός αυτού ιχνών καύσεων (στάχτη), μικκύλων αγγείων και αργυρού νομίσματος. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες του δυτικού τοίχου του μνημείου καταδεικνύουν ότι αυτό ήταν, ανοικτό, ορατό από τους περαστικούς. Σε κοντινή απόσταση διερχόταν ο παράλιος οδικός άξονας που οδηγούσε προς την Πολίχνη και απο εκεί προς τη νότια λακωνική. Η χρήση του κτηρίου έφθασε μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα ανασκαφικά δεδομένα, η χωροθέτησή του, ο αποκλεισμός οιουδήποτε ενδεχομένου να αποτελεί γέφυρα ή θεμελίωση υπέργειου μνημείου, οι φιλολογικές μαρτυρίες καταδεικνύουν τον ιερό του χαρακτήρα και τη σύνδεσή του με τη λατρεία των διδύμων, Κάστορος και Πολυδεύκη.

Εικόνα 11: Το μνημείο στη θέση "Μάκρος".

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 344

344

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Εικόνα 12: Ο Τομέας 4 κατά την έναρξη των ανασκαφών το έτος 2013. Διακρίνεται η κυκλική κατασκευή, η οποία είχε θεωρηθεί υπολήνιο.

Ήδη κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους στο ακίνητο φερομένης ιδικτησίας Κ. Ζώργια είχαν αποκαλυφθεί τα κατάλοιπα κτιρίων, καθώς και η ύπαρξη μιας κυκλικής κατασκευής, η οποία είχε υποτεθεί ότι αποτελούσε υπολήνιο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα οικοδομικά κατάλοιπα κοντά στον υποτιθέμενο ληνό, τα οποία από την κεραμική που περισυνελέγη χρονολογούνται με βεβαιότητα στους μυκηναϊκούς χρόνους (ΥΕΙΙΙΒ2). Κάποιο στρώμα καταστροφής δεν εντοπίστηκε. Η μετάβαση από τους πρωτο-ιστορικούς στους ιστορικούς χρόνους φαίνεται να έγινε ομαλά. Η στρωματογραφία στην συγκεκριμένη θέση είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς η ανθρώπινη παρουσία βεβαιώνεται κατά τους πρωτογεωμετρικούς χρόνους και συνεχίζεται μέχρι τουλάχιστον και την αρχαϊκή περίοδο, οπότε διαπιστώνεται η επιχωμάτωση της περιοχής, ίσως προς διαμόρφωση – επέκταση του ανδήρου.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 345

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

345

Κατά τη φετινή ανασκαφική περίοδο εστιάσαμε την προσοχή μας στην περιοχή της κυκλικής κατασκευής, η οποία, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, είχε θεωρηθεί ως υπολήνιο. Η ανασκαφή συνεχίστηκε προς τα δυτικά με όριο τον περίβολο από ξερολιθιά. Αποκαλύφθηκε και άλλη δεξαμενή επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα δυτικότερα της κυκλικής κατασκευής. Έχει ορθογωνικό σχήμα με αποστρογγυλεμένες γωνίες. Ανοικτός αγωγός από υδραυλικό κονίαμα τη συνδέει με την κυκλική κατασκευή. Άλλος αγωγός, του οποίου ίχνος σώζεται στο δυτικό της τοίχωμα, με κατεύθυνση προς Δ, πρέπει να τη συνδέει και με άλλη δεξαμενή, η οποία όμως βρίσκεται εντός της όμορης ιδιοκτησίας. Επιπλέον, η δεξαμενή συνδέεται και με άλλη κατασκευή από υδραυλικό κονίαμα στα βορειοδυτικά αυτής και σε πολύ μικρή απόσταση, μέσω μικρότερου ανοικτού αγωγού, ο οποίος απολήγει σε ακροφύσιο. Τέλος, στην κυκλική δεξαμενή (επί της νοητής διαμέτρου, της οποία σημείο εκκίνησης ορίζεται η απαρχή του ανοικτού αγωγού από υδραυλικό κονίαμα που καταλήγει στην ορθογώνια δεξαμενή), πρέπει να υπήρχε η αρχή και άλλου ανοικτού αγωγού με κατεύθυνση ανατολικά.

Εικόνα 13: Ορθοφωτογραφία του εργαστηριακού χώρο στον Τομέα 4.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 346

346

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Τα δεδομένα σε σχέση με την προηγούμενη ανασκαφική περίοδο έχουν αλλάξει άρδην. Βάσει των νέων στοιχείων δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι η συγκεκριμένη κατασκευή συνδέεται με αγροτικές εργασίες. Τα υδραυλικά κονιάματα, οι ανοικτοί αγωγοί, η απόληξη σε ακροφύσιο, το πλάτος των κεντρικών αγωγών, η χρήση μεγάλων ποσοτήτων νερού, όπως φαίνεται και από το πλάτος των κεντρικών ανοικτών αγωγών, το σύστημα δεξαμενών, παραπέμπουν σε εγκατάσταση σχετική με «μεταλλουργική» δραστηριότητα (πλυντήριο ορυκτών). Όσον αφορά στην ορθογώνια δεξαμενή, αυτή αποκαλύφθηκε πλήρως. Η κεραμικη περισυνελέγη κατά συμβατικά στρώματα, ενώ έγινε και λήψη δειγμάτων από το χώμα στο εσωτερικό της. Στα κατώτερα τμήματά της η κεραμική που περισυνελέγη ήταν ελληνιστική. χαρακτηριστικό είναι το όστρακο ανάγλυφου σκύφου (long petal bowl). Η συνέχιση της ανασκαφής προς τα ανατολικά εκτιμούμε ότι θα συμπλη-

Εικόνα 14: Ορθοφωτογραφία του νότιου τμήματος του ανεσκαμμένου χώρου στον Τομέα 4.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 347

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

347

ρώσει την γενική εικόνα και θα μας οδηγήσει σε ασφαλέστερα χρονολογικά συμπεράσματα. Όσον αφορά στα οικιστικά κατάλοιπα στα Ν του «πλυντηρίου», προχωρήσαμε στη διεύρυνση της τομής προς νότια και δυτικά. Στα νότια αποκαλύφθηκε πλήρως ο νοτιότερος τοίχος (κατεύθυνση Α-Δ). Η εικόνα ηταν πάλι ίδια: Πληθώρα οστράκων που χρονολογούνται στους μυκηναϊκούς χρόνους. Στα δυτικά, τα οικοδομικά κατάλοιπα δεν συνεχίζονταν. Αποκαλύφθηκε, ωστόσο, λάκκος λαξευμένος στο μαλακό βράχο. Σχετίζεται με το μεταλλουργικό εργαστήριο. Ανάλογη εικόνα έχουμε και σε πλυντήρια από τη λαυρεωτική.

ΒιΒλιογραΦια ● Γ. Γρηγορακάκης, «ΚΥΝΟΥρΙΑ». Στο Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, (Ανδ. Βλαχόπουλος επιμ.): 286-91. ● Ζαββού, Ελ. 2001. “Παλαιοχώρι”. Αρχαιολογικόν Δελτίον 51(1996), Χρονικά Β1: 135-7. ● Καλίτσης, Κ. 1960. “Εύας Επιγραφή”. Αρχαιολογική Εφημερίς (Χρονικά): 6-8. ● ρωμαίος, Κ.Α. 1955. “Πρασιαί ή Βρασιαί της Κυνουρίας”. Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 30 : 94-9. ● ————————- 1956. “Κυνουρία και Κυνούριοι”. Πελοποννησιακά 1 : 1-22. ● Φάκλαρης, Π. 19902. Αρχαία Κυνουρία. Ανθρώπινη Δραστηριότητα και Περιβάλλον. Αθήνα : Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου 43. —————————————————————————— ● Abadie-Reynal, C. - Spyropoulos, Th. 1985. “Fouilles à Helléniko (Eua de Thyréatide)”. Bulletin de Correspondance Hellenique 109.1: 385-454. ● Amyx, D.A.- Lawrence, P. 1977. Archaic Corinthian Pottery and the Anaploga Well. Corinth VII.ii. Princeton New Jersey : The American School of Classical Studies at Athens. ● Amyx, D. A. 1991. Corinthian Vase-painting of the Archaic Period, I-III. Berkeley: University of California Press. ● Boardman, J. 1998. Early Greek Vase Painting. Thames and Hudson. ● Bölte, F. 1929. “Sparta”. Στο Pauly’s Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft. Stuttgart. ● Carter, T. 2008. ‘The Consumption of Obsidian in the Early Bronze Age Cyclades’.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 348

348

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

Στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas and C. Renfrew (eds.), Horizons: A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades. McDonald Institute Monographs, Cambridge: 225-235. ● Cartledge, P. 20022. Sparta and Lakonia. A Regional History 1300 to 362 BC. Routledge. ● Christien, J. - Spyropoulos, Th. 1985. “Eua et la Thyréatide - Topographie et histoire”. Bulletin de Correspondance Hellenique 109, 1 : 455 – 466. ● Cook, R.M. 19943. Ελληνική Αγγειογραφία. Εκδόσεις Καρδαμίτσα. ● Dawkins, R.M. 1929. The Sanctuary of Artemis Orthia at Sparta. The Society for the Promotion of Hellenic Studies; Supplementary Paper No.5 London : MacMillan and Co., Limited. ● Figueira, Th. J. 1993. “Four Notes on the Aeginitans in Exile. Στο Excursions in Epichoric History: Aiginetan Essays : 293-324. Rowmann and Littlefield Publishers. ● Goester, Y. C. 1991. “The Plain of Astros. A Survey”. Pharos I : 39-111. Gieben. ● Grigorakakis, G. 2009. “New investigations by the 39th Ephoreia of Prehistoric and Classical antiquities at Helleniko, n. Kynouria. The burial of Late Classical date from the western roadside cemetery”. Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the conference held in Sparta 23-35 April 2009 (Helen Cavanagh, William Cavanagh and James Roy eds): 193-200. ● Hansen Μ.Η. 2004. “A Typology of Dependent Poleis”. Στο An Inventory of Archaic and Classical Poleis (M.H. Hansen,Th.H. Nielsen eds): 87-94. Oxford University Press. ● Leake, W.M. 1830, Travels in the Morea. v. II. London. ● ———————- 1846. Peloponnesiaca: A Supplement to Travels in the Morea. London. ● Meyer, E. 1969. “Kynouria I”. Der Kleine Pauli III : 402. ● Nielsen. T. H. 1996. “A Survey of Dependent Poleis in Ancient Arcadia”. Στο More studies in the ancient Greek “polis” (M. H. Hansen – K.A. Raaflaub eds) : 63-106. Stuttgart : Franz Steiner Verlag. Historia Einzelschriften 108. ● Pierart, M. 2004. “Argolis”. An Inventory of Archaic and Classical Poleis (M.H. Hansen,Th.H. Nielsen eds) : 599-619. Oxford University Press. ● Pieske 1924. “Kynuria”. Pauly’s Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft. Stuttgart. ● Pritchett, W.K. 1980. Studies in Ancient Greek Topography, Part III: Roads. University of California Press 22. ● Reinholdt, K. 1993. “Der Thyreatis - Hortfund in Berlin. Untersuchungen zur vormykenischen Edelmetallschmuck in Griechenland”. Jahrbuch des Deutschen Archaeologishen Instituts 108 : 1-42.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 349

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΑΣΙΕΣ - ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

349

● Shipley, G. 2000. “The Extent of Spartan Territory in the Late Classical and Hellenistic Periods”. Annual of the Bristish School at Athens 95 : 367-90. The British School at Athens. ● ——————- 2004. “Lakedaimon”. Στο An Inventory of Archaic and Classical Poleis (M.H. Hansen,Th.H. Nielsen eds) : 566-98. Oxford University Press, ● Stibbe, C. M. 1972. Lakonische Vasenmaler des sechsten Jahrhunderts v. Chr. [2 Bände]. North- Holland Publishing Company, Amsterdam-London. ● Stibbe, C. M. 2004. Lakonische Vasenmaler des sechsten Jahrhunderts v. Chr. Supplement. von Zabern, Mainz . ● Stibbe, C. M. 2004. Das andere Sparta. von Zabern, Mainz. ● Tomlinson, R.A. 1972. Argos and the Argolid from the End of the Bronze Age to the Roman Occupation. London. ● Toynbee, A. 1969. Some Problems of Greek History. London. ● Vollgraff, G. 1914. “Novae Inscriptiones Argivae”. Mnemosyne 42 : 330-53. ● Wallner, B. 2008. Die Perioiken im Staat Lakedaimon. Hamburg : Studien zur Geschichtsforschung des Altertums 17. ● Waterhouse, H. – Simpson, R. 1961.“Prehistoric Laconia, Part II”. Annual of the British School at Athens 15 : 114-75. ● Woysch-Meautis, D. 2000. “Prasiai ou la Topographie de la Cote est du Peloponnese”. Πελοποννησιακά ΚΕ΄: 149-187. —————————————————————————— ● Conolly, J & Lake, M, 2006, Geographical Information Systems in Archaeology, Cambridge University Press. ● Doxiades, C, 1971, “Ancient Greek Settlements”, Ekistics, v.31, no.182, p. 4-21. ● Goodchild, M.F., 1996, “Geographic information systems and spatial analysis in the social sciences”. Στο Anthropology, Space and Geographic Information Systems, edited by Aldenderfer, M. and Maschner, H.D.G., Spatial Information Series (New York: Oxford University Press). ● Κάτσιος λ.Ι., 2005, Αξιοποίηση των ΣΓΠ στη Χωρική Ανάλυση. Δημιουργία Χαρτογραφικού Συστήματος Χωρικών Πληροφοριών και Δεικτών, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα. ● Konopka, Ε, Clark, Κ, Wiggins, L, 2002, What’s Eligible Here? Based on project work at the New Jersey Office of Historic Preservation and Rutgers University. http://www.esri.com/library/userconf/proc01/professional/papers/pap398/p398.ht m) ● Longley, P, Goodchild, M, Maguire, D, Rhind, D, 2005, Geographical Information Systems and Science, John Willey and Sons Ltd, England.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 350

350

ΓΡΗΓΟΡΗΣ Θ. ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ

● Thrower, N. J. W. (1972), Maps and Man – An Examination of Cartography in Relation to Culture and Civilization, New Jersey: Prentice-Hall. ● Tσάτσαρης Ανδ., Γρηγορακάκης, Γ., κ.α. 2012. “χαρτογραφώντας την Ιστορία. Ανάπτυξη Μεθόδων και Προτύπων χσαρτογραφικής Αναπαράστασης Περιοχών Αρχαιολογικού Ενδιαφέροντος της Αρκαδίας”. Πρακτικά του 10ου Συνεδρίου, της Χαρτογραφικής Επιστημονικής Ετιαρείας Ελλάδος. ● Τσάτσαρης, Α., Κάτσιος, Ι., Ηλιοπούλου, Π., Βούλγαρη Ε., Τζανετή Έ., 2008, “Προσέγγιση Προτύπων για την Κατανόηση Θεματικών χαρτών για την Υγεία: Το Παράδειγμα της Απεικόνισης της Διασποράς της Νόσου της λεϊσμανίασης στο ν. Αττικής”, Πρακτικά 10ου Εθνικού Χαρτογραφικού Συνεδρίου, (υπό έκδοση), Ιωάννινα: χΕΕΕ. ● Τσάτσαρης, Α., Κάτσιος, Ι., Σαλαχώρης, Μ., Αντωνίου, Ε., Ζαφειροπούλου, Δ., Κουρουγιαννίδου, Μ., Παπαγεωργίου, Μ., 2006, “Η Γεωγραφική Διάσταση της Προφορικής Παράδοσης: Το παράδειγμα του διαχρονικού εντοπισμού θέσης των μικροτοπωνυμίων από τις δηλώσεις των αγροτών μέσω του Ο.Σ.Δ.Ε. Εφαρμογή στο Νομό Μεσσηνίας”, Πρακτικά 4ου Πανελληνίου Συνεδρίου Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, (CD), Αθήνα: HellasGI. ● Zeiler, M, 1999, Modeling our World: The ESRI guide to Geodatabase design, Redlands, ESRI Press.

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 351

333-352 KB1-3:Layout 1 26/11/2014 2:56 μμ Page 352