Αίθριο // Πέντε έννοιες της διαχρονικής σχέσης και της συμβολής του στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

Αίθριο Π έ ντε έ ννοιε ς της δ ια χρ ο ν ική ς σ χέσης και τ ης σ υμβο λής του στον α ρχιτ εκτ ο ν ικό σ χεδιασ μό

Ιούνιος 2020

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της ερευνητικής μου εργασίας κ. Κονταξάκη Δημήτριο για την εμπιστοσύνη και τη καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μου, καθώς και για τη πολύτιμη βοήθεια των ανθρώπων που με συμβούλεψαν για την ολοκλήρωσή της.

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2019-2020 Ερευνητική Εργασία

Α ί θ ρι ο

Πέντε έννοιες της διαχρονικής σχέσης και της συμβολής του στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό

At r i u m

Five conceptions of its inter temporal connection and contribution in architectural design

Άρτεμις Τσίντζου Επιβλέπων Καθηγητής Δημήτριος Κονταξάκης

Περιεχόμενα Ερευνητικού Θέματος Περίληψη....................................................................................................... 6 Αντικείμενο έρευνας............................................................................................ 8 Κεφάλαιο 1 | Ιστορία Ιστορική ανάλυση του ανοιχτού αιθρίου: η προέλευσή του ως εσωτερική (μη καλυμμένη) αυλή και η θέση του στο σχεδιασμό κτιρίων 1.1 Ορισμός και έννοια του αιθρίου................................................................................................................................................................. 13 1.2 Η προέλευση του αιθρίου............................................................................................................................................................................. 14 1.3 Το ανοιχτό αίθριο στον Ελλαδικό χώρο της αρχαίας εποχής......................................................................................................... 17 1.4 Ο τύπος ανοιχτού αιθρίου στην Αρχαία Ρώμη.................................................................................................................................... 19 1.5 Η μεταφορά του ανοιχτού αιθρίου στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική............................................................................................... 20 1.6 Η εξέλιξη του ανοιχτού αιθρίου τη μεταγενέστερη εποχή έως και τον 19ο αιώνα................................................................ 20 1.7 Δείγματα κατοικιών με ανοιχτό αίθριο ως κεντρική εσωτερική αυλή σε χώρες του υπόλοιπου κόσμου..................... 22 Κεφάλαιο 2 | Παρέμβαση Η νέα μορφή αιθρίου. Οι νέες τεχνολογίες του κλειστού αιθρίου και η απόδοσή του σε υφιστάμενες και νέες κατασκευές 2.1 Η μετάβαση από το ανοιχτό αίθριο στο κλειστό και οι νέες κατασκευαστικές τεχνολογίες που εφαρμόστηκαν..... 30 2.2 Χαρακτηριστικές φάσεις της νέας εποχής του κλειστού αιθρίου μέσω σημαντικών αρχιτεκτονημάτων..................... 31 2.3 Το αίθριο ως σύγχρονη αρχιτεκτονική προσθήκη στην αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων............................................. 36 Κεφάλαιο 3 | Γεωμετρία Η τυπολογική κατάταξη των αιθρίων και η μορφή τους στο χώρο 3.1 Τα βασικά στοιχεία που καθορίζουν τη γεωμετρία του αιθρίου στο χώρο............................................................................... 46 3.2 Οι τυπολογίες του αιθρίου ως παράγοντας της γεωμετρίας......................................................................................................... 47 3.3 Διερεύνηση της γεωμετρίας της εσωτερικής αυλής........................................................................................................................... 51 3.4 Η γεωμετρία του κλειστού αιθρίου.......................................................................................................................................................... 52 3.5 Παραδείγματα γεωμετρίας κτιρίων με ανοιχτό αίθριο.................................................................................................................... 53 3.6 Παραδείγματα γεωμετρίας κτιρίων με κλειστό αίθριο..................................................................................................................... 58

Κεφάλαιο 4 | Όριο Η τοποθέτηση του αιθρίου στις διαφορετικές σχεδιαστικές κλίμακες του χώρου και τα όριά του 4.1 Η έννοια του ορίου στο αίθριο και χρήση του στον πολεοδομικό σχεδιασμό........................................................................ 66 4.2 Το αίθριο και η λειτουργία του στον πολεοδομικό ιστό μια πόλης............................................................................................. 69 4.3 Το αίθριο στα όρια μιας πόλης.................................................................................................................................................................. 71 4.4 Το αίθριο στα όρια ενός οικοδομικού τετραγώνου........................................................................................................................... 73 4.5 Το αίθριο στα όρια ενός συγκροτήματος κτιρίων.............................................................................................................................. 79 4.6 Το αίθριο στα όρια ενός κτιρίου................................................................................................................................................................ 82 Κεφάλαιο 5 | Κλίμα Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του αιθρίου ως αρχιτεκτονικό μέσο του βιοκλιματικού σχεδιασμού 5.1 Η έννοια του κλίματος για έναν τόπο και ο βιοκλιματικός χαρακτήρας του αιθρίου.......................................................... 88 5.2 Η αποθήκευση ηλιακής θερμότητας μέσω του αιθρίου για την επίτευξη θερμικής άνεσης στο χώρο......................... 90

5.2.1 Η απαραίτητη σκίαση του αιθρίου για την αποφυγή της υπερθέρμανσης........................................................... 92

5.2.2 Η κατασκευή της οροφής του κλειστού αιθρίου............................................................................................................ 95 5.3 Ο φυσικός φωτισμός ως στοιχείο του αιθρίου για την επίτευξη της οπτικής άνεσης....................................................... 95

5.3.1 Η αντιμετώπιση του φαινομένου της θάμβωσης............................................................................................................ 98 5.4 Ο φυσικός αερισμός και δροσισμός μέσω του αιθρίου.................................................................................................................. 100

5.4.1. Η ένταξη των φυσικών και υγρών στοιχείων σε ένα αίθριο..................................................................................... 103 5.5 Η απαραίτητη μελέτη της πυρασφάλειας του αιθρίου.................................................................................................................... 106 Επίλογος Α. Η βέλτιστη χρήση των βιοκλιματικών στοιχείων................................................................................................................................ 108 Β. Συμπεράσματα................................................................................................................................................................................................... 110 Βιβλιογραφικές αναφορές..................................................................................... 112 Πηγές εικόνων................................................................................................. 115

Περίληψη

Ξεκινώντας από την αρχαιότητα και την ανάγκη των ανθρώπων για την εκμετάλλευση του ήλιου και των χαρακτηριστικών του κλίματος κάθε περιοχής υιοθετήθηκε ο σχεδιασμός των ανοιχτών αιθρίων, ως ακάλυπτες εσωτερικές αυλές στις κατοικίες τους. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τα νέα υλικά, τα αίθρια τροποποιήθηκαν, εξελίχθηκαν και υιοθετήθηκαν και από δημόσια κτίρια μεγαλύτερης κλίμακας, ενώ επιπρόσθετα, χαρακτηρίστηκαν για τη παθητική τους λειτουργία και αξιοποίηση της ενέργειας. Ως αρχιτεκτονικό στοιχείο, ξεκινώντας με την εμφάνισή του μέσα στην ιστορία, θα εντοπίσουμε την αρχιτεκτονική εκείνων των λαών που το υιοθέτησαν. Μέσω της παράθεσης κτιριακών παραδειγμάτων θα διερευνηθεί η μετατροπή του ανοιχτού αιθρίου σε κλειστό, η παρέμβαση δηλαδή που δέχτηκε ως προς την αρχική μορφολογία του. Ως ένα χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής σχεδίασης, το αίθριο λαμβάνει ορισμένες γεωμετρίες που ποικίλουν και δημιουργούν μια κατηγοριοποίηση που θα ήταν σκόπιμο να παρουσιαστεί. Εξίσου σημαντικό θα ήταν να αναζητηθούν τα όρια του αιθρίου στο χώρο, η χρήση του και η άνεση που προσφέρεται στο εσωτερικό του λόγω αυτών. Βασικό στοιχείο επιρροής, ενός παθητικού συστήματος του βιοκλιματικού σχεδιασμού, αποτελεί το κλίμα, ένας παράγοντας που επηρεάζει τόσο την ανάγκη της ύπαρξης αλλά και των λειτουργιών του αιθρίου. Θέματα όπως ο αερισμός, ο φυσικός φωτισμός, οι θερμικές αποδόσεις και η ύπαρξη εσωτερικής φύτευση και υγρών στοιχείων σε ένα κτίριο με αίθριο, θα αναλυθούν στην συνέχεια με σκοπό τη κατανόηση και τη σκοπιμότητα της σχεδίασής του. Η πρακτική της αειφόρου ανάπτυξης έχει δημιουργήσει την ανάγκη για τη κατασκευή έργων, τα οποία διαθέτουν μια φιλική προς το περιβάλλον προσέγγιση της αρχιτεκτονικής σχεδίασης και επιδιώκουν την εξοικονόμηση της ενέργειας. Τέλος, θα καταλήξουμε σε εκείνα τα μέτρα που κρίνονται απαραίτητα για τη βέλτιστη χρήση του αιθρίου και στα συμπεράσματα της εργασίας για τη καταλληλόλητα και αναγκαιότητα επιλογής του στην αρχιτεκτονική της εποχής μας.

6 Περίληψη

Abstract

Beginning from the antiquity and people’s need for exploitation of the sun and each region’s climate’s characteristics, the atrium’s design was adopted, as uncovered inner courtyards in dwellings. With the development of technology and new materials, the atriums were modified, developed and adopted by a larger scale of buildings while, characterized for their passive behavior and utilization of energy. As an architectural element, we will start analyzing its appearance in history and we will identify those populations adopted it in their architecture. Presenting some building’s examples, the transformation of the opened atrium into the new closed form will explained as an intervention of the original morphology. As a feature of architectural design, the patio takes various geometries and creating a categorization appropriate to be presented. An equal importance present the boundaries of the atrium in space, its use and the comfort offering inside. A key element of sustainable design’s passive system is the climate, affecting both the existence’s need and the atrium’s functions. Issues such as ventilation, natural lighting, thermal efficiency and indoor planting and water elements in patio buildings will be analyzed in order to understand the feasibility of its design. The practice of the sustainable development has created the need of construction projects, having an environmental friendly approach of architectural design, pursuing to save energy. Finally, those measures that are considered necessary for the optimal use of the atrium will be presented, as much as the conclusions of the research thesis for the atrium’s adequacy and necessity in the architecture design of our time.

Περίληψη

7

Αντικείμενο έρευνας

Αντικείμενο μελέτης της ερευνητικής εργασίας αποτελεί το αίθριο ως κεντρικό στοιχείο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Αναλύεται η εξέλιξη του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού σχεδιαστικού μέσου από την εμφάνισή του στην αρχαιότητα ως μη καλυμμένη περίκλειστη αυλή, μέχρι την εδραίωσή του στην σύγχρονη αρχιτεκτονική της εποχής μας πλέον και με τη μορφή ενός εσωτερικού χώρου.

Η ερευνητική εργασία δομείται πάνω σε πέντε βασικούς έννοιες. Στο πρώτο μέρος με τον τίτλο ιστορία αναλύεται η έννοια, η προέλευση του ανοιχτού αιθρίου, η ιστορική εξέλιξή και η χρήση του στην αρχιτεκτονική. Εφαρμογές και παραδείγματα της αρχαιότητας αλλά και της σύγχρονης εποχής αναλύονται διαγραμματικά για τη καλύτερη κατανόηση αυτού του αρχιτεκτονικού στοιχείου.

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας με τον τίτλο παρέμβαση παρουσιάζεται η εξέλιξη του αιθρίου στη σύγχρονη εποχή με τη δημιουργία μιας νέας δομής, αυτής του κλειστού αιθρίου, με την προσθήκη οροφής στο ανοιχτό αίθριο. Ως παρέμβαση στην αρχική τυπολογία της ανοιχτής αυλής θα δούμε τους βασικούς σταθμούς-έργα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, με επίκεντρο εκείνα τα ανοιχτά αίθρια κτιριακών συγκροτημάτων, τα οποία μετατράπηκαν, μεταγενέστερα του αρχικού τους σχεδιασμού, σε κλειστά, στα πλαίσια της αποκατάστασής τους.

Στο τρίτο μέρος της εργασίας με τίτλο γεωμετρία των αιθρίων θα γίνει μια προσπάθεια αναφοράς μερικών χαρακτηριστικών σχημάτων που λαμβάνουν στο χώρο. Η τοποθέτηση αυτού του αρχιτεκτονικού στοιχείου σε ένα κτίριο είτε μικρής, είτε μεγάλης κλίμακας αξίζει να παρουσιαστεί μέσω των σχεδιαστικών πρακτικών τους.

Στο τέταρτο μέρος της εργασίας με τον τίτλο όριο έγινε προσπάθεια να τοποθετηθεί το αίθριο μέσα στις διαφορετικές κλίμακες του χώρου και τον βαθμό ιδιωτικότητας που αυτό προσφέρει στους χρήστες του. Ποιες είναι δηλαδή οι διαφορετικές μορφές των αιθρίων, που μπορούν να καθοριστούν λόγω των ορίων αυτών.

Στο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται όλα εκείνα τα βιοκλιματικά στοιχεία που συνδέουν το αίθριο με το κλίμα, το οποίο θα αποτελέσει τον κεντρικό άξονα. Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά των αιθρίων που τα κατατάσσουν στα παθητικά συστήματα και έχουν άμεση σχέση με το κλίμα ενός τόπου. Τέλος, η εργασία θα καταλήξει σε μία σειρά προτάσεων για την βέλτιστη λειτουργία του αιθρίου σε ένα κτίριο και στα συμπεράσματα αυτής της έρευνας. Αντικείμενο έρευνας

9

Κεφάλαιο 1_ Ιστορία

Ιστορική ανάλυση του ανοιχτού αιθρίου: η προέλευσή του ως εσωτερική (μη καλυμμένη) αυλή στα κτίρια

12 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

1.1 Ορισμός και έννοια του αιθρίου

1. Aξονομετρικό με το αίθριο τοποθετημένο στο κέντρο

Η ανάγκη των ανθρώπων να ικανοποιήσουν τις κλιματικές ανάγκες της κάθε γεωγραφικής περιοχής τους οδήγησε στον σχεδιασμό στοιχείων που θα βελτίωναν τη καθημερινότητά τους. Μέσω λοιπόν της εμπειρίας, της λογικής και των καθημερινών συνηθειών των ατόμων εφαρμόστηκαν ήδη από τη Νεολιθική εποχή παραδοσιακές πρακτικές με στόχο την εκμετάλλευση του ηλίου. Ένα από τα αρχιτεκτονικά μέσα που χρησιμοποιήθηκε στον βιοκλιματικό σχεδιασμό, είναι το αίθριο. Πρόκειται για μια τυπολογία στην αρχιτεκτονική σύνθεση που συναντά κανείς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Αναζητώντας κανείς την ετυμολογία του όρου αίθριο θα συναντήσει το αρχαίο ρήμα “αιθώ”, που σημαίνει ανάβω, καίω, φλέγω. Από εκεί βγήκε και η λέξη “αίθριος” που αναφέρεται στην έννοια του λαμπερού, φωτεινού δηλαδή στον ανέφελο, ξάστερο.1 Η ίδια η λέξη επομένως σχετίζεται με τον αστέγαστο ανοιχτό χώρο.

Αίθριο, σύμφωνα με τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (Γ.Ο.Κ), είναι το μη στεγασμένο τμήμα του οικοπέδου ή του κτιρίου και περιβάλλεται από όλες τις πλευρές του από κτίριο ή από τα κτίρια του οικοπέδου.

Το αίθριο είναι η εσωτερική αυλή, που χαρακτηρίζεται ως το κενό έναντι του πλήρες, ο ελεύθερος χώρος εντός του κτιρίου. Αποτελεί έναν εσωτερικό χώρο, ο οποίος τοποθετείται σε περίοπτη θέση ενός κτιρίου, οργανώνοντάς το. Όντας στο κέντρο προσανατολίζει τη κίνηση στα δωμάτια που το περιβάλλουν και προσδίδει μία χωρική συνοχή στο κτίριο. Η δυνατότητα να συμπεριληφθούν βλάστηση και υγρό στοιχείο κοντά σε ένα κτιριακό όγκο, αυξάνει τη βιοκλιματική λειτουργία του αιθρίου και επιδρά θετικά στο μικροκλίμα της περιοχής.

Το αίθριο μπορεί να φιλοξενήσει έναν σκοπό τον οποίο συμμερίζονται όλοι οι χρήστες του, όπως είναι ένας χώρος καθιστικού, υποδοχής ή μιας έκθεσης. Σε ορισμένα κτίρια εξυπηρετεί κοινωνικό, εκπαιδευτικό ή συμβολικό οργανωτικό στοιχείο, ενώ σε άλλα ο σκοπός ύπαρξης του είναι να αλλάξει, να τροποποιήσει και να διανέμει τη φυσική ροή της ενέργειας. Ωστόσο, σε όλες τις περιπτώσεις θα πρέπει να υπηρετεί ένα σκοπό, αυτό της οργάνωσης ολόκληρου του κτιρίου. Η σημασία του αιθρίου στην αρχιτεκτονική έγκειται στη δημιουργία ενός δυναμικού εσωτερικού χώρου που επιτυγχάνει τις βέλτιστες εσωτερικές συνθήκες ηλιασμού και αερισμού.

1 Γιώργος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογία, 1998) 87.

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 13

Δημιουργείται μια σύγχυση σχετικά με τον όρο αίθριο και την ονομασία του καθώς δεν υπάρχει ακριβής ερμηνεία. Αυτοί που το έχουν αναλύσει αρχιτεκτονικά αναφέρονται στο αρχαίο ρωμαϊκό αίθριο όταν χρησιμοποιούν τον όρο (το ανοιχτό δηλαδή αίθριο), ενώ άλλοι αναφέρονται σε νέες μορφές που δημιουργήθηκαν κατά τον 19ο αιώνα, περικλύζοντας μέσα τους όρους: εσωτερική αυλή, γαλαρία, καλυμμένη πλατεία, τετράγωνο, ροτόντα, στοά, κιόσκι (pavillion) (το καλυμμένο-κλειστό δηλαδή αίθριο).2

Υπάρχουν εκείνοι που αναφέρουν πλέον τον όρο «αίθριο», εννοώντας τον κλειστό καλυμμένο με γυάλινη οροφή εσωτερικό χώρο και τον όρο «ρωμαϊκό αίθριο», εννοώντας την εσωτερική μη καλυμμένη αυλή ενός κτιρίου. Σε αυτή την εργασία το ανοιχτό αίθριο αναφέρεται στην ανοιχτή εσωτερική αυλή, η οποία προέρχεται από την αρχαιότητα και το κλειστό αίθριο στην νέα μορφή με τη καλυμμένη οροφή που προέκυψε τον 19ο αιώνα ως προσθήκη. Και αυτό διότι η διαφορά των δύο αρχιτεκτονικών μέσων έγκειται στην εξέλιξη της αρχικής μορφής της αρχαιότητας από τους αρχιτέκτονες διατηρώντας τα γεωμετρικά, εννοιολογικά και βιοκλιματικά στοιχεία.

2

3

1.2 Η προέλευση του αιθρίου

Η τυπολογία της κατοικίας με εσωτερικό ανοιχτό αίθριο συναντάται από τη Νεολιθική εποχή. Αποτελούν την αρχαιότερη μορφή κατοικίας την οποία συναντάμε μέχρι σήμερα. Αρχικά, η λογική του σχεδιασμού ενός μη καλυμμένου χώρου στο εσωτερικό της κάτοψης, προσέφερε μία προστατευμένη περιοχή από τις εξωτερικές εισβολές, ξένων ανθρώπων και άγριων ζώων.3

Τα πρώτα δείγματα τέτοιων κτισμάτων χρονολογούνται βάσει αρχαιολογικών ανασκαφών περίπου 5000 χρόνια πριν και τοποθετούνται σε διάφορες περιοχές στον κόσμο , ωστόσο οι ιστορικοί δεν έχουν αρκετά στοιχεία για τη περιοχή προέλευσης των πρώτων κτισμάτων αυτού του τύπου. Εξετάζοντας τις ιστορικές πηγές, το πιο πιθανό είναι, η απαρχή του τύπου της κατοικίας με εσωτερική αυλή να έχει τις ρίζες της σε εφήμερες κατασκηνώσεις νομαδικών φυλών ή σε περιφραγμένες κατοικίες των πρώτων αγροτικών κοινοτήτων.4

2-3. Αξονομετρικά ανοιχτού και

κλειστού αιθρίου

2 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1986) 63.

3 Brian Edwards, et al., Courtyard housing: past, present, and future (Abingdon [Angleterre]: Taylor & Francis, 2006) 15.

4 Craig Hinrichs, The courtyard as dwelling (Berkeley, CA: Center for environmental design Research, University of California at Berkeley, 1989) 16.

14 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

Τα βασικά στοιχεία που επηρέασαν τον σχεδιασμό και την εξέλιξη της τυπολογίας της κατοικίας με αίθριο είναι η θρησκεία, η παράδοση, και η καθημερινότητα των ανθρώπων. Εκτός των πολιτισμικών επιδράσεων σημαντικό ρόλο έπαιξαν σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, τα ιδιαίτερα γεωγραφικά μορφολογικά στοιχεία, καθώς και οι εκάστοτε κλιματολογικές συνθήκες.

Απόρροια του αστικού τρόπου ζωής ήταν η έλλειψη ιδιωτικότητας, ο περιορισμένος χώρος γης και η έντονη έκθεση στο κοινό, γεγονός που έκανε μια εσωτερική αίθρια αυλή έντονα χρήσιμο στοιχείο της κάτοψης μίας κατοικίας. Κατά την εποχή αυτή έχει δημιουργηθεί ήδη η αίσθηση της ανάγκης των ανθρώπων να εκμεταλλευτούν τα οφέλη του κλίματος. Ορισμένες ανέσεις που θα μπορούσε να προσφέρει σε μία εσωτερική αυλή ήταν το φυσικό φως και ο αερισμός, η προστασία από τους ανέμους τον χειμώνα, η διατήρηση του δροσερού κλίματος το καλοκαίρι και η ηρεμία ενός ιδιωτικού υπαίθριου χώρου. Αυτή η εσωτερική διάταξη μπορούσε να προσφέρει ισορροπία μεταξύ των περιβαλλοντικών περιορισμών ενός τόπου, των κοινωνικοπολιτικών αναγκών και των οικονομικών συνθηκών που αφορούσαν τον χρήστη της κατοικίας.

Ο ενεργειακός παράγοντας συντέλεσε σημαντικά στην ανάπτυξη των κατοικιών με αίθρια (εσωτερικές αυλές) κυρίως σε περιοχές με ξηρό και ζεστό κλίμα. Αναφορικά, κατοικίες με εσωτερικές αυλές μπορούμε να συναντήσουμε στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, στην Ινδία, στην Λατινική Αμερική, στην Κίνα και σε πολλές Ισλαμικές χώρες.5

Αυτός ο τύπος κτιρίου αν και συναντάται σε διάφορες περιοχές του κόσμου (Λατινική Αμερική, Κίνα, Ευρώπη) παραδοσιακά σχετίζεται με τη Μέση Ανατολή. Στο διάγραμμα παρακολουθούμε τη πορεία της ανάπτυξης των τεσσάρων τύπων ανοιχτών αιθρίων στις κατοικίες με εσωτερική αυλή, από την Άπω Ανατολή (Κίνα, Ινδία και Ιαπωνία) στη συνέχεια στο Ελληνικό και Ρωμαϊκό περιστύλιο, την επιρροή του Ισλάμ (από την αρχαία Ουρ της Μεσοποταμίας στη Βαγδάτη του Ιράκ και τη Κόρδοβα της Ισπανίας), και τέλος στις μέρες μας στα σύγχρονα σπίτια με αίθριο σε Αμερική και Ευρώπη.

5 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1986) 5-6.

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 15

4. Εξέλιξη των τεσσάρων τύπων ανοιχτού αιθρίου σε κατοικίες με εσωτερική αυλή

16 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

5. Αξονομετρικό κατοικίας

στην Ουρ της Μεσοποταμίας

Το πιο πρώιμο παράδειγμα κατοικίας με εσωτερική αυλή βρέθηκε στην Μεσοποταμία και χρονολογείται από το 2400 π.Χ. κοντά στις εκβολές του Τίγρη και του Ευφράτη στον Περσικό κόλπο. Η κεντρική αυλή είναι, ίσως, το κυριότερο χαρακτηριστικό των κατοικιών στη περιοχή. Στο αξονομετρικό διάγραμμα φαίνεται ξεκάθαρα η σημαντική θέση που κατείχε η αίθρια αυλή στο κέντρο του κτιρίου. Όλα τα δωμάτια και οι βοηθητικοί χώροι οργανώνονται και ανοίγονται γύρω από αυτή. Στο κέντρο υπήρχε δεξαμενή για την απομάκρυνση του νερού της βροχής.6

1.3 Το ανοιχτό αίθριο στον Ελλαδικό χώρο της αρχαίας εποχής 6. Κάτοψη του ανακτόρου της Κνωσού με την αυλή κεντρικά

7. Κάτοψη από το Μέγαρο Ανακτόρου της Τίρυνθας

Κατά τη Μινωική περίοδο (20ος αιώνας π.Χ.), τα ανακτορικά συγκροτήματα διέθεταν ως κυρίαρχο λειτουργικό και οργανωτικό στοιχείο της κάτοψης μια κεντρική εσωτερική αυλή, με προσανατολισμό από τον Βορρά προς τον Νότο και εξυπηρετούσε στον αερισμό και τον ηλιασμό των περιμετρικών σε αυτή δωματίων, ενώ το σχήμα της ήταν ορθογώνιο. Λόγω της πολυπλοκότητας των κατόψεων το άνοιγμα της αυλής χρησίμευε στη καλή κυκλοφορία και εναλλαγή του αέρα. Ένα παράδειγμα αποτελεί η κάτοψη του ανακτόρου της Κνωσού, στην οποία διαφαίνεται η κεντρική θέση της εσωτερικής αυλής, διαστάσεων 26x52μ. περίπου.

Στα Μυκηναϊκά μέγαρα, τα οποία αναπτύχθηκαν αυτή την εποχή (από το 17ος11ος αιώνας π.Χ.), υπήρχαν ορθογώνιες κεντρικές αυλές ως βασικό δομικό στοιχείο του συγκροτήματος του ανακτόρου. Η εσωτερική αυτή αυλή είχε περιμετρική κιονοστοιχία. Εκτός από το μυκηναϊκό μέγαρο, εσωτερικό ακάλυπτο χώρο διέθεταν και οι κατοικίες της εποχής, με προσανατολισμό προς το Νότο. Στο παράδειγμα που ακολουθεί βλέπουμε στη κάτοψη του ανακτόρου της Τίρυνθας τη κεντρική αυλή σε σχήμα σχεδόν τετράγωνο και στο κέντρο μία εστία μεγάλου μεγέθους.

5

6

7

6 Blaser Werner, Atrium: Five thousand years of open courtyards (New York: Wepf and Co, 1985) 20. Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 17

Κατά τη Προκλασική εποχή (11ος-7ος π.Χ. αιώνας) οι κατοικίες στις πόλεις γίνονται πιο μικρές, προσοχή δίνονταν στις κεντρικές αυλές ως βασικό αρχιτεκτονικό στοιχείο. Στην Αρχαία Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ. το αίθριο αποτέλεσε κομμάτι και των δημόσιων κτιρίων και περιβάλλονταν συνήθως από στοά. Αργότερα με την προσθήκη περιστυλίου η αυλή γίνεται ένας μορφολογικά αυτοδύναμος χώρος, που αποτελεί το κέντρο της κατοικίας. Η περίστυλη αυλή μπορεί να είναι τετράγωνη ή μακρόστενη, έχει πάντως ορθές γωνίες, ενώ οι μη περίστυλες αυλές είχαν συχνά ακανόνιστο σχήμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δημόσιου κτιρίου είναι το βουλευτήριο της Μιλήτου. Η πρόσβαση πραγματοποιείται στον αίθριο χώρο συνεδριάσεων μέσο ενός αιθρίου, γύρω απ’ το οποίο υπάρχουν στοές και στο κέντρο του βρίσκεται το μνημείο λατρείας.

Ένα παράδειγμα ιδιωτικού χώρου αποτελεί η κάτοψη μιας αρχαίας κατοικίας στην Όλυνθο της Χαλκιδικής, μια αρχαία πόλη, η οποία καταστράφηκε το 348 π.Χ.. Η είσοδος γίνεται απευθείας από τον δρόμο στην αυλή. Παρατηρούμε ό,τι πρόκειται για έναν χώρο που ορίζεται από τις κολώνες της κιονοστοιχίας, οι οποίες προσδιορίζουν τη ζώνη κίνησης και εισόδου μεταξύ του ακάλυπτου χώρου και των δωματίων.7

Κατά την ελληνιστική περίοδο παράδειγμα κτιρίου με αίθριο αποτελεί το ανάκτορο της Βεργίνας (4ος αιώνας), όπου οι χώροι διατάσσονται γύρω από μια μεγάλη αυλή (44,5x44,5μ.), ελαφρώς μετατοπισμένη προς τα δυτικά της σύνθεσης. Η αυλή είναι περίστυλη με δεκαέξι δωρικούς κίονες σε κάθε πλευρά και η είσοδος βρίσκεται στην ανατολική πλευρά.

8

8. Κάτοψη του Βουλευτηρίου της Μιλήτου με ανοιχτό αίθριο και

περιμετρική κιονοστοιχία

9. Αξονομετρικό της κάτοψης κατοικίας στην Όλυνθο της Χαλκιδικής

10. Κάτοψη του ανακτόρου της Βεργίνας από τον αρχαιολόγο 9

10

7 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1989) 5.

18 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

Ιωάννη Τραυλό με το κεντρικό

αίθριο

1.4 Ο τύπος ανοιχτού αιθρίου στην Αρχαία Ρώμη

11

11. Κάτοψη τυπικής ρωμαϊκής κατοικίας

Στην Αρχαία Ρώμη σε αντίθεση με την Ελλάδα η κεντρική αυλή φαίνεται να έχει στέγαση μάλλον λόγω του ψυχρότερου κλίματος. Δέχτηκαν επιρροές από τον λαό των Ετρούσκων (700 π.Χ.) αλλά και των αρχαίων Ελλήνων. Αποτέλεσμα ήταν γύρω στα 275 π.Χ. να δημιουργηθεί ένας νέος τύπος με το αίθριο των Ετρούσκων να συναντά το αρχαιοελληνικό περιστύλιο (εσωτερική περίκλειστη αυλή με κιονοστοιχίες). Το αίθριο ήταν ουσιαστικά μια μεγάλη αίθουσα με μικρό άνοιγμα κεντρικά στην οροφή για τον καπνό, που αργότερα άνοιξε αρκετά με αποτέλεσμα πλέον η αίθουσα να μην στεγάζεται.

Ο Βιτρούβιος αναφέρει πέντε τύπους ρωμαϊκού atrium ανάλογα με τους τρόπους καλύψεως: το τοσκανικό, το κορινθιακό, το τετράστυλο, το atrium displuviatum και το atrium testudinatum. Το όνομα atrium προέρχεται από το χρώμα που έπαιρναν τα δοκάρια της στέγης από τον καπνό της εστίας (ater, μαύρο). Γύρω από το atrium υπήρχαν διάφοροι χώροι, ενώ όσον αφορά τον τοσκανικό, τον displuviatum και τον testudinatum ρυθμό δεν προϋπόθεταν την ύπαρξη κιόνων. Αντίθετα στους άλλους δύο τύπους αιθρίων, η στέγη στηρίζονταν σε ένα περιστύλιο.8 Η τυπική κάτοψη του ρωμαϊκού domus είναι επιμήκης και περιλαμβάνει το atrium που αποτελούσε το κέντρο του σπιτιού, ενώ συνήθως υπήρχε και δεύτερο που χρησίμευε, όπως και το πρώτο, ως κόμβος επικοινωνίας και φωταγωγός των γύρω χώρων.

12. Αναπαράσταση μίας τυπικής ρωμαϊκής οικίας με atrium

8 Χαράλαμπος Μπούρας, Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Πρώτος τόμος (Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία, 1999) 430-431.

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 19

1.5 Η μεταφορά του ανοιχτού αιθρίου στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική

Η αρχιτεκτονική της Βυζαντινής περιόδου δανείζεται στοιχεία από την αρχαιότητα, εντάσσοντας στα θρησκευτικά κτίρια της εποχής την έννοια της εσωτερικής ακάλυπτης αυλής. Το αίθριο γενικά συναντάται στις περισσότερες βασιλικές του 5ου και 6ου αιώνα μ.Χ.. Σκοπός της ύπαρξης του είναι η ανάδειξη της προσόψεως και της εισόδου του ναού, καθώς και η απομόνωση του χώρου λατρείας από το εξωτερικό περιβάλλον. Όσον αφορά τις κατοικίες των βυζαντινών κατά τη πρώιμη βυζαντινή περίοδο δεν φαίνεται να άλλαξαν σε σχέση με το πρότυπο της ρωμαϊκής με τη κεντρική αυλή με το αίθριο.

13. Παλαιοχριστιανικός του Αγίου Στεργίου στην Γάζα ναός σε αξονομετρικό

1.6 Η εξέλιξη του ανοιχτού αιθρίου τη μεταγενέστερη εποχή έως και τον 19ο αιώνα

Κατά τη περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, η κατοικία διαμορφώνεται από τις συνθήκες που επικρατούν, προσπαθώντας να καλύψει τις βασικές ανάγκες. Η περιτοιχισμένη αυλή εκτός από την ασφάλεια που προσέφερε στους ενοίκους είχε και το ρόλο της ανεμοπροστασίας, καθώς και αυτόν της ηλιοπροστασίας και της θερμικής ανάσχεσης για την εκάστοτε κατοικία.

Ένας τύπος κατοικιών του 19ου αιώνα και έπειτα, είναι αυτός που διαθέτει περίκλειστη από κτίριο κεντρική αυλή. Ένας υπαίθριος, μη σκεπασμένος, χώρος, που κλείνεται στις πλευρές του σε ορισμένο μέγεθος από τα δωμάτια γύρω του (σε ισόγειο και όροφο). Οι πλευρές αυτές είτε κλείνουν με τζαμαρία, είτε έχουν χαγιάτι στο ισόγειο.

20 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

14. Παλαιά Αθηναϊκή κατοικία με

αίθρια αυλή, οδός Θουκιδίδου 13

14

Αυτή η τυπική διάταξη θυμίζει το αίθριο και τη στοά ή περιστύλιο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας. Επομένως, η «λαϊκή» αθηναϊκή κατοικία αποτελεί τη μετάφραση της αρχαίας αρχιτεκτονικής σχεδίασης με την αυλή να είναι το αίθριο και το χαγιάτι ή τζαμαρία να είναι η αρχαία στοά ή περιστύλιο. Αυτή η μορφή του αρχιτεκτονικού έργου προσαρμόζεται στις συνθήκες του κλίματος του τόπου, εξυπηρετώντας τις λειτουργίες της ζωής των χρηστών.9

Παραδείγματα τέτοιων λαϊκών αθηναϊκών σπιτιών βλέπουμε σε φωτογραφίες του Άρη Κωνσταντινίδη στο βιβλίο του «τα παλιά αθηναϊκά σπίτια», σπίτια πολλά από τα οποία δεν σώζονται πια, έχοντας δώσει την θέση τους σε αλλά νεότερα.

Αναφορικά με τη περίοδο της Αναγέννησης, στην Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική (περίοδος από τον 15ο μέχρι τέλη 18ου αιώνα) παρατηρείται η επιρροή στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική από την Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη. Μεγάλες εσωτερικές αυλές υπάρχουν στα μέγαρα που κτίζονται τη περίοδο αυτήν όπως για παράδειγμα στα palazzo των ιταλικών πόλεων.

κάτοψη ισογείου

κάτοψη ορόφων

κάτοψη στεγών

15-17. Παλαια Αθηναϊκή Κατοικία, κατόψεις της κατοικίας με

εσωτερική αυλή στην οδό Ασωμάτων 30 και Ψαρομιλίγκου

9 Άρης Κωνσταντινίδης, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια (Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτυπο, 1983) 35.

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 21

1.7 Δείγματα κατοικιών με ανοιχτό αίθριο ως κεντρική εσωτερική αυλή σε χώρες του υπόλοιπου κόσμου

Ινδία_ Με μια σύντομη αναφορά σε διάφορες περιοχές ανά τον κόσμο, από τα πρώτα δείγματα κτιρίων με ανοιχτό αίθριο αποτελούν οι κατοικίες στην Ινδική κοιλάδα γύρω στα 2000 π.Χ.. Μια σειρά δωματίων βρίσκεται περιμετρικά μιας χωμάτινης κεντρικής αυλής, η οποία εξυπηρετούσε τις ανάγκες του φωτισμού, της συλλογής θερμότητας τον χειμώνα και των κινήσεων στο χώρο της κατοικίας. Τα μικρά σπίτια είχαν μόνο μια αυλή ενώ τα μεγαλύτερα περισσότερες. Το σύμπλεγμα μπορούσε να είναι άμορφο, πυρηνικό ή γραμμικό ανάλογα με τη περιοχή. Προσέφερε ιδιωτικότητα, βασικό στοιχείο για την Ινδική νοοτροπία κατοίκησης.

Κίνα_ Ο βασικός τύπος κατοικίας στη Κίνα, είναι αυτός με την εσωτερική αυλή, ως ανοιχτό αίθριο κεντρικά. Η ιδέα αυτής της μορφής εντοπίζεται αρχικά την εποχή της δυναστείας των Χαν, από το 206 π.Χ. μέχρι το 220 μ.Χ. χωρίς όμως να είμαστε σίγουροι αν προϋπήρχε. Το Πεκίνο είναι γνωστό για την αρχιτεκτονική των κατοικιών του με ανοιχτά αίθρια ως κεντρικές αυλές. Ιδιαίτερα από την εποχή της δυναστείας των Τζιν (1115-1234 μ.Χ.), η οποία έγινε και επίσημη πρωτεύουσα της χώρας, στη πόλη υπάρχουν πολυάριθμα παραδείγματα αυτού του τύπου κατοικιών. Το πρώτο γνωστό παράδειγμα κατοικίας με αυλή βρέθηκε στη κινέζικη επαρχεία στη περιοχή Σάνζι και σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα πιθανόν να κτίστηκε μεταξύ 7711027 π.Χ.. Το δεύτερο παράδειγμα βρίσκονταν στο Πεκίνο περίπου το 1900-1910 μ.Χ. και έχει διατηρηθεί σε καλή κατάσταση μέχρι σήμερα, λαμβάνοντας πλέον τη χρήση νηπιαγωγείου. Και στα δύο παραδείγματα τονίζεται ο κεντρικός άξονας, η συμμετρία και οι ιδιωτικοί και δημόσιοι χώροι στη κάτοψη.

22

22 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

18. Φωτογραφία κατοικίας με

αυλή στο Jaisalmer της Ινδίας

19-21. Κάτοψη και τομές της κατοικίας στο Jaisalmer της

Ινδίας

22. Αξονομετρικό κατοικίας με

εσωτερική αυλή στην κινέζικη επαρχεία

18

19

20

21

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 23

23-24. Αξονομετρικό και κάτοψη παλαιάς κατοικίας με ανοιχτό αίθριο που έλαβε τη νέα χρήση νηπιαγωγείου στοΠεκίνο

24 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

Η κάτοψη των κινέζικων κατοικιών ήταν ανοιχτή, με το εσωτερικό της κατοικίας και το εξωτερικό της αυλής να αλληλοεπιδρούν. Το ανοιχτό αίθριο-αυλή αποτελούσε μια μικρογραφία της πόλης και βρισκόταν κεντρικά της κατοικίας ως ένας ανοιχτός κήπος. Η φύτευση που υπήρχε σε αυτό, προσέδιδε εκτός από πολιτισμικά στοιχεία και μείωσης της θερμοκρασίας στο εσωτερικό του αιθρίου, δεδομένων των υψηλών θερμοκρασιών που επικρατούσαν.10

25. Κατοικία με ανοιχτό αίθριο στην Βαγδάτη, 15ος αιώνας

Χώρες της Μέσης Ανατολή και της Μεσογείου_ Ο τύπος της κατοικίας με εσωτερική αυλή εντοπίζεται στο Al-Sham της Συρίας ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ.. Η αυλή είναι πάντα φυτεμένη, με διακοσμητικά φυτά, ενώ το υγρό στοιχείο είναι απαραίτητo (σιντριβάνι ή πηγάδι).

Στο Μαρόκο έχουν διασωθεί οικοδομικά τετράγωνα κατοικίων με εσωτερικές αυλές, τα οποία κατοικούνται μέχρι και σήμερα. Στις κατοικίες υπάρχει έντονη καθετότητα και βαθιές αυλές με περιμετρικές στοές και εξώστη στον όροφο. Η τυπολογία αυτή φαίνεται να παρέμεινε αναλλοίωτη από τον 14ο μέχρι τον 19ο αιώνα μ.Χ. και αφορά τόσο μεγάλες όσο και μικρές κατοικίες.

Ισπανία_ Στην Ισπανία η αρχιτεκτονική που διαμορφώθηκε είναι έντονα επηρεασμένη από την αραβομουσουλμανική παράδοση, ιδιαίτερα στη περιοχή της Ανδαλουσίας, γεγονός που οφείλεται στη κυριαρχία των Αράβων στη νότια περιοχή της ιβηρικής χερσονήσου για πολλά χρόνια. Έτσι, και εδώ, η κλασική μορφή του αστικού κτιρίου είναι αυτή με ένα εσωτερικό αίθριο. Συνήθως η αυλή-ανοιχτό αίθριο είναι γεμάτη φύτευση.11

25 10 Chan C.S. & Xiong Y., ‘’What Forces that Shape and Retain the Beijing Courtyard Houses’’, Researchgate, προσβαση (Μάρτιος 5, 2020) https:// www.researchgate.net/publication/272820107_What_Forces_that_Shape_and_Retain_the_Beijing_Courtyard_Houses 11 Brian Edwards et al., Courtyard housing: past, present, and future (Abingdon [Angleterre]: Taylor & Francis, 2006) 12. Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 25

26-27. Αξονομετρικά κατοικίας Baleet, Aleppo, Syria και κατοικίας στο Μαρόκο, Meknes

26 Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία

27-28. Αξονομετρικά κατοικίας στο Μαρόκο, Meknes και αστικού ιστού της πόλης και των κατοικιών με εσωτερικές αυλές, Sisaya, Murcia, Ισπανία

Κεφάλαιο 1ο | Ιστορία 27

Κεφάλαιο 2_ Παρέμβαση

Η νέα μορφή αιθρίου. Οι νέες τεχνολογίες του κλειστού αιθρίου και η απόδοσή του σε υφιστάμενες και νέες κατασκευές

Ανατρέχοντας στο παρελθόν και αναζητώντας τη προέλευση του αιθρίου καταλήξαμε ότι η αρχική μορφή της έννοιας έγκειται στις εσωτερικές ανοιχτές αυλές. Ωστόσο η εξέλιξη της τεχνολογίας θα φέρει μία νέα προσθήκη στη σχεδίαση των αιθρίων, αυτή της οροφής, μετατρέποντας το πλέον σε μια νέα μορφή, του κλειστού αιθρίου. Αυτήν την αλλαγή θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σε αυτό το κεφάλαιο ως παρέμβαση στην αρχική τυπολογία αυτού του αρχιτεκτονικού στοιχείου. Ο νέος σχεδιασμός αφορά τα εξ’ ολοκλήρου καινούρια κτίρια που κατασκευάστηκαν με κλειστό αίθριο αλλά θα επικεντρωθούμε κυρίως σε μεταγενέστερες προσθήκες σε κτιριακά σύνολα.

2.1 Η μετάβαση από το ανοιχτό αίθριο στο κλειστό και οι νέες κατασκευαστικές τεχνολογίες που εφαρμόστηκαν

Τον 19ο αιώνα με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τη διάδοση του σιδήρου, είτε χυτός, είτε κατεργασμένος και της τέχνης του γυαλιού, υλικό ηλικίας πέντε χιλιάδων χρόνων, οι εσωτερικές αυλές απέκτησαν μια νέα ιδιότητα, καθώς μπορούσαν να καλύπτονται με μία γυάλινη οροφή, δημιουργώντας έναν εσωτερικό χώρο, προστατευμένο από τις καιρικές συνθήκες, αλλά με το πλεονέκτημα του φυσικού φωτισμού από το εξωτερικό περιβάλλον. Στα πρότυπα της λειτουργίας του θερμοκηπίου, η θερμότητα του ήλιου διαπερνούσε το γυαλί και εγκλωβίζονταν εσωτερικά αδυνατώντας να εξέλθει πάλι με τον ίδιο εύκολο τρόπο, μια ανακάλυψη που βοήθησε σημαντικά στην αλλαγή των περιβαλλοντικών ανησυχιών της εποχής. Το νέο αυτό αίθριο άρχισε να αναπτύσσεται σχεδιαστικά και να υλοποιείται σε κατασκευαστικά έργα μεγαλύτερης κλίμακας.

H νέα αυτή μορφή του γυάλινου αιθρίου αναπτύχθηκε και χρησιμοποιήθηκε μαζί με άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως στοές, θερμοκήπια, κτίρια εκθέσεων και σιδηροδρομικούς σταθμούς. Οι καινοτόμοι αρχιτέκτονες υιοθέτησαν την ιδέα του αιθρίου και με την προοπτική της στέγασης των ανοιχτών αυλών κατάφεραν να δημιουργήσουν μεγάλους, καλά φωτισμένους μεγαλειώδεις εσωτερικούς χώρους στα κτίριά τους. Η δημιουργία του στεγασμένου αιθρίου θα μπορούσαμε να πούμε ότι σχετίζεται με τον σχεδιασμό των πρώτων εμπορικών στοών. Η στατική δομή και τα υλικά των στοών είναι όμοια με αυτά των αιθρίων, όπως επίσης και αρκετά στοιχεία της μορφής τους, εξαιρούμενης της χρήσης, όπου στην πρώτη περίπτωση είναι κυρίως εμπορική για την γραμμική σύνδεση δρόμων, ενώ στην δεύτερη ποικίλει.

Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η πρώτη φάση εδραίωσης του αιθρίου ως ένα νέο αρχιτεκτονικό στοιχείο στις κατασκευές.

30 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

29

29. Κάτοψη του Palazzo Farnese

με την ανοιχτή αυλή στο κέντρο

30

30. Κάτοψη του Reform club με το κλειστό γυάλινο αίθριο στο κέντρο

31. Αναπαράσταση του Palazzo Farnese

Οι αρχιτέκτονες πειραματίστηκαν περισσότερο στη δομή και τη χρήση που αυτό θα είχε στον χώρο. Όσον αφορά τα υλικά, ο χάλυβας και το γυαλί μπορεί να αποτελούσαν αρχικά λύση στην ευκολότερη ανέγερση των κατασκευών, ωστόσο δεν προσέφεραν πυρασφάλεια με αποτέλεσμα πολλά από τα κτίρια, κατασκευασμένα με αυτά, να καταστραφούν ολοσχερώς και να καταρρεύσουν.

Περνώντας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η εξέλιξη του νέου αιθρίου έλαβε χώρα στην Αμερική, ως συνέχεια των έργων που υπήρχαν στην Ευρώπη. Κατά τη περίοδο αυτή ο σίδηρος, ο χάλυβας και το γυαλί χρησιμοποιήθηκαν μόνο στη κατασκευαστική δομή του αιθρίου και όχι στην υπόλοιπη τοιχοποιία των κατασκευών, ως απάντηση στο πρόβλημα της προστασίας τους από τις πυρκαγιές, οι οποίες κατέστρεψαν πολυάριθμα προγενέστερα κτίρια στην Ευρώπη.

Στα μέσα του 20ου αιώνα, η συσσώρευση των ατόμων στα αστικά κέντρα, είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική ανέγερση κτιριακών συγκροτημάτων προς κατοίκηση, αδιαφορώντας για δόμηση με τις αρχές της άνεσης, της υγείας, της λειτουργικότητας και της προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτή η μη ελεγχόμενη πολεοδομική επέκταση οδήγησε στην έλλειψη της σχεδίασης του αιθρίου, τόσο στις κατοικίες, όσο και στα κτίρια μεγάλης κλίμακας, λόγω της δυσκολίας διάθεσης υπαίθριων χώρων εξαιτίας του πολεοδομικού περιορισμού για μικρούς διαθέσιμούς προς ανοικοδόμηση τμημάτων γης. Η μαζική ανέγερση κτιρίων και οι καινούργιες μορφές τους δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των κατοίκων για ευνοϊκές συνθήκες διαβίωσης.

2.2 Χαρακτηριστικές φάσεις της νέας εποχής του κλειστού αιθρίου μέσω σημαντικών αρχιτεκτονημάτων

32. Αναπαράσταση του Reform club

31

32

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 31

Σε μία πρώτη εποχή εδραίωσης του κλειστού αιθρίου, ο Sir Charles Barry στέγασε με γυαλί τη περίκλειστη αυλή του μεγαλοπρεπή Reform Club, στο Λονδίνο (1837-1841). Πρότυπο για το κτίριο αποτέλεσε το Palazzo Farnese, στο σχέδιο και τη μορφή του καθώς υπήρχε σε αυτό εσωτερική αυλή. Η πρωτοπορία στον σχεδιασμό αφορά τη θολωτή μεταλλική οροφή, η οποία πληρώνεται με γυάλινους φεγγίτες. Το αίθριο πρώτη φορά έχει τη μορφή εσωτερικού κλειστού χώρου, προστατευμένο από τα καιρικά φαινόμενα, ωστόσο πάντα με το πλεονέκτημα του φυσικού φωτισμού από τη διάφανη οροφή. Επιπλέον το γυαλί ως παγίδα θερμότητας αποτέλεσε ένα μέσο θέρμανσης του χώρου (λειτουργία θερμοκηπίου).12

Περνώντας σε μία επόμενη εποχή εξέλιξης αυτού του αρχιτεκτονικού στοιχείου, πρότυπο για πολλά κτίρια γραφείων σχεδιασμένα με αίθριο, αποτέλεσε το κτίριο Brandbury του Λος Άντζελες, από τον αρχιτέκτονα George Wyman, το 1893. Με τον σχεδιασμό του κατάφερε να αναδείξει τη κυκλοφορία μέσα σε αυτό με ένα δραματικά εμφανή τρόπο, κατασκευάζοντας ένα κεντρικό αίθριο με γυάλινη κάλυψη, διατρέχοντας όλο το ύψος των πέντε ορόφων, με τις κλίμακες και τα διάφανα σιδερένια κουτιά των ανελκυστήρων να τοποθετούνται κεντρικά. Το κτίριο διαθέτει ένα σχεδιαστικό σύστημα με χαμηλή κατανάλωση ενέργειας, ρυθμίζοντας την είσοδο του ημερήσιου φυσικού φωτισμού και αερισμού, ενώ ο καθαρός αέρας εισέρχονταν από τα εξωτερικά στην τοιχοποιία ανοίγματα και κυκλοφορούσε μέσω των εσωτερικών θυρών.13

Μερικοί αρχιτέκτονες, ιδιαίτερα ο Frank Lloyd Wright, o Le Corbusier και o Alvar Aalto, διατήρησαν πολλές από τις ιστορικές αρχές του προσανατολισμού του κτιρίου, του φυσικού φωτισμού και αερισμού, ενώ επιλεκτικά ενσωμάτωσαν τη νέα τεχνολογία ως μέσο για την επίτευξη των προηγούμενων στόχων.

33

33. Κάτοψη του κτιρίου Bradbury με το γυάλινο κλειστό αίθριο κεντρικά

34-35. Εσωτερικές απόψεις του κτιρίου Bradbury με το γυάλινο κλειστό αίθριο κεντρικά

/ Brandbury Building / 12 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1986) 9-10.

13 ibid 13-15.

32 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

/ Rautatalo Building /

36-37. Εσωτερική άποψη και

κάτοψη του κτιρίου Rautatalo με το κεντρικό αίθριο με τους φεγγίτες

Στα λίγα παραδείγματα κτιρίων με αίθρια, που σημειώνονται μεταξύ του 1914 και του 1964, συγκαταλέγεται το κτίριο γραφείων Rautatalo του Alvar Aalto στο Ελσίνκι το 1952. “Το κτίριο Rautatalo χτίστηκε από μέσα προς τα έξω” σύμφωνα με τα λόγια του αρχιτέκτονα. Το κτίριο αποτελείται από τρία επίπεδα με κεντρικό αίθριο, του οποίου η στέγη διαμορφώνεται με ένα μοτίβο στρογγυλών, οριζόντιων φεγγιτών, που επιτρέπουν την διέλευση του φυσικού φωτός, ενώ λαμβάνει την χρήση καφετέριας.14

Σύμφωνα με τον Richard Saxon στο βιβλίο του Atrium Buildings ο Frank Lloyd Wright ήταν ο ζωντανός συνδετικός κρίκος μεταξύ της πρώτης και δεύτερης μοντέρνας περιόδου του κλειστού αιθρίου. 15 Ενδιαφερόταν για την ροή του χώρου από επίπεδο σε επίπεδο χαρακτηριστικό που βλέπουμε στο μουσείο Guggenheim της Νέας Υόρκης το

38-39. Τομή και όψη του Μουσείου Guggenheim

38

39

14 Richard Saxon, Atrium Buildings, development and design (London: The Architectural Press, 1983) 12-13.

15 ibid 15. Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 33

1959, το οποίο αναπτύσσεται μέσα από μία συνεχή ράμπα σαν σπείρα δημιουργώντας ένα κεντρικό κυκλικό αίθριο, το οποίο καλύπτεται από έναν τεράστιο θολωτό φεγγίτη. Το συγκεκριμένο κτίριο αποπνέει μνημειακότητα, ενώ το λευκό χρώμα της ράμπας φωτιζόμενο από το γυάλινο θόλο της οροφής προσδίδει ένταση στο εσωτερικό.16 Το κτίριο αποτέλεσε έμπνευση για τον σχεδιασμό μεταγενέστερων, εισάγοντας το αίθριο ως στοιχείο της αρχιτεκτονικής μιας νέας εποχής.

Δυο κτίρια που εισήγαγαν τη τρίτη εποχή, του αιθρίου κατά τις χρονολογίες 1967 και 1968 αντίστοιχα, ήταν το Hyatt Regency Hotel στην Ατλάντα των Edwards και Portman και το Ford Foundation Headquarters στην Νέα Υόρκη των Roche και Dinkeloo. Τα δυο αυτά κτίρια μεγάλης κλίμακας τόνιζαν τη κάθετη διάταξη στο χώρο, εφαρμόζοντας ωστόσο μια απλή αρχιτεκτονική. Μετά από τον τολμηρό σχεδιασμό του Portaman στο Hyatt, το αίθριο υιοθετήθηκε και από άλλα ξενοδοχεία. Στο δεύτερο κτίριο το αίθριο αποτελεί εσωτερικό πάρκο μοναδικής ποιότητας στο οποίο έχουν οπτική επαφή όλοι οι χώροι. Ως στοιχείο σχεδιασμού βοήθησε στην κατανόηση των δυνατοτήτων του αιθρίου σε κτίρια γραφείων. Ωστόσο η χρήση του αιθρίου επεκτάθηκε και σε νοσοκομεία, σχολεία, βιβλιοθήκες, δημαρχεία.17

Έχοντας ως αρχή σχεδιασμού τα παραπάνω παραδείγματα οι μεταγενέστεροι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν το αίθριο στα κτίρια τους, είτε ακολουθώντας τους κανόνες μιας ορθογώνιας κεντρικά τοποθετημένης κάτοψης, είτε αλλάζοντας αυτή τη γεωμετρία πειραματιζόμενοι τόσο με το σχήμα του αιθρίου στο χώρο όσο και με τη θέση του σε ένα κτίριο. Υπήρξαν βέβαια και εκείνοι, οι οποίοι προσπάθησαν να εντάξουν το αίθριο σε ήδη υπάρχοντα κτίρια του 19ου αιώνα εξελίσσοντας τον σχεδιασμό τους και εντάσσοντάς τα σε μία νέα εποχή.

40-41. Εσωτερικές απόψεις του Μουσείου Guggenheim

/ Guggenheim Museum / 16 Γεώργιος Π. Λάββας, 19ος -20ος αιώνας, Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής (Θεσσαλονίκη: University studio press, 1993) 216-217.

17 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1986) 13-15.

34 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

42

43

44

42-43. Εσωτερικές λήψεις της γυάλινης οροφής του αιθρίου στο ξενοδοχείο Hyatt Regency 44. Εσωτερική λήψη της γυάλινης οροφής του αιθρίου

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 35

2.3 Το αίθριο ως σύγχρονη αρχιτεκτονική προσθήκη στην αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων

Η συντήρηση των ιστορικών κτιρίων αποτελεί στρατηγική του αστικού σχεδιασμού με στόχο την ανανέωση τους μέσα στον ιστό της πόλης. Τα αίθρια κατά καιρούς έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην αποκατάσταση κτιρίων για την συνένωση νέων και παλαιών κατασκευών. Ένα από τα σπουδαιότερα πλεονεκτήματα του αιθρίου, ως στοιχείο της αποκατάστασης ενός κτιρίου, είναι το γεγονός ότι ο αρχιτέκτονας μπορεί να διατηρήσει το εξωτερικό περίβλημα του κτιρίου, έτσι ώστε να διατηρήσει τη συνέχεια των όψεων, ενώ ταυτόχρονα να προσφέρει μία εντελώς διαφορετική λύση στον εσωτερικό χώρο. Αυτό επιτρέπει την αλλαγή της χρήσης, τη κατακόρυφη κίνηση, μία επανεξέταση της ενεργειακής στρατηγικής και εγκατάσταση νέων υπηρεσιών. Δύο προσεγγίσεις χρησιμοποιήθηκαν για την διαδικασία αυτή: η κάλυψη του ανοιχτού χώρου (εσωτερικής αυλής) και ο διαχωρισμός των αιθρίων. Πολλά κτίρια του 19ου αιώνα είχαν αυλές για να επιτρέπουν να περνάει το φως και ο αέρας, παρέχοντας ταυτόχρονα και θέα στους χρήστες Όταν τα κτίρια αυτά ενώθηκαν αυτές οι αυλές κτίστηκαν με γυαλί και μετατράπηκαν σε αίθρια.18 Γυάλινος προαύλιος χώρος | Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου | Studio Libeskind | 2007

Ένα από τα παραδείγματα μετατροπής μίας ανοιχτής αυλής εντός των ορίων ενός υπάρχοντος κτιρίου, αποτελεί η γυάλινη προσθήκη που λειτουργεί ως αίθριο στο Εβραϊκό Μουσείο στο Βερολίνο. Κατασκευάστηκε στην αυλή του ιστορικού κτιρίου Kollegienhaus, το οποίο χτίστηκε το 1735. Η αρχιτεκτονική της προσθήκης ξεχωρίζει, δημιουργώντας ένα εσωτερικό χώρο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου διατηρώντας παράλληλα τις ιδιότητες της αυλής της εποχής του Μπαρόκ. Το καλοκαίρι, οι συρόμενες πόρτες μπορούν να ανοίγουν κατά μήκος του κάτω εμπρόσθιου υψομέτρου για να μετατρέψουν την αυλή σε υπαίθριο χώρο. Βρετανικό μουσείο του Λονδίνου | Foster & Partners | 1994

Η αυλή που σχηματίζονταν από το κτιριακό συγκρότημα του Βρετανικού Μουσείου αποτελούσε έναν μη αξιοποιημένο χώρο για τον αστικό ιστό της πόλης.

18 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1986) 45.

36 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

45-47. Εσωτερική, εξωτερική

φωτορεαλιστική αναπαράσταση και κάτοψη της γυάλινης

προσθήκης του κλειστού αιθρίου

/ Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου /

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 37

/ Βρετανικό Μουσείο Λονδίνου /

38 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

Για τον λόγο αυτό το αρχιτεκτονικό γραφείο των Foster & Partners δημιούργησε αυτή τη γυάλινη οροφή, η οποία κλήθηκε να διαμορφώσει έναν χώρο επικοινωνίας μεταξύ των υπαρχόντων κτιριακών όγκων του 19ου αιώνα. Η γεωμετρία της κατασκευής έχει σχεδιαστεί για να καλύπτει το χάσμα μεταξύ της κεντρικής βιβλιοθήκης και των περιμετρικών προσόψεων της αυλής, με τέτοιον τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται μείωση του ηλιακού κέρδους.

48-50. Εσωτερική, εξωτερική

άποψη και τομή του Βρετανικού μουσείου με την γυάλινη προσθήκη

Harvard Art Museums στη Βοστώνη, Μασαχουσέτη | Renzo Piano | 2014

Ο αρχιτέκτονας Renzo Piano αναβάθμισε τις εγκαταστάσεις των μουσείων τέχνης του Harvard στη Βοστώνη μετατρέποντας τη παλιά εσωτερική αυλή Calderwood του αρχικού μουσείου, η οποία θεωρείται η καρδιά συνάθροισης των επισκεπτών, σε κλειστό αίθριο. Η επέκταση κατασκευάστηκε με σύγχρονα υλικά που περιλαμβάνουν σκυρόδεμα, δομικό χάλυβα και ξύλινες περσίδες, προσφέροντας μια αντίθεση με τη πρόσοψη από τούβλα του Μουσείου Fogg του 1927. Μια γυάλινη διαφανής κατασκευή απλώνεται σε όλη την οροφή του κτιρίου, αγκαλιάζοντάς το και αποτελώντας τη στέγαση του αιθρίου. Οι εκθέσεις που υπάρχουν περιμετρικά του παλαιού κτιρίου έχουν θέαση το νέο αίθριο καθώς γυάλινοι υαλοπίνακες έχουν εγκατασταθεί στους περιμετρικούς τοίχους της αυλής των τριών ανώτερων επιπέδων.19 Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο Μαδρίτης | Frade Arquitectos | Ισπανία | 2014

Το στούντιο Frade Arquitectos κατάφερε να ανακαινίσει το μουσείο, δίνοντάς του μια πιο αποτελεσματική χρήση για το κοινό, με ένα κλειστό αίθριο στην υπάρχουσα κεντρική αυλή του κτιρίου της εθνικής βιβλιοθήκης, “Palacio de Biblioteca y Museos” που χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1884-1892). Το μουσείο σήμερα συνδυάζει χαρακτηριστικά του παλιού σχεδίου αλλά βελτιώνει επίσης την αρχιτεκτονική του αξία από την άποψη της επικοινωνίας και της αισθητικής. Τα ανοιχτά αίθρια που υπήρχαν έχουν ανακτήσει τη σημασία που κάποτε είχαν καθώς έγιναν χρήσιμοι χώροι λόγω της εγκατάστασης κρυστάλλων καλυμμάτων.

19 ‘’Renzo Piano reconfigures Harvard Art Museums around a grand courtyard atrium’’, Dezeen, πρόσβαση 18 Μαρτίου 2020, https://www. dezeen.com/2014/11/18/renzo-piano-harvard-art-museums-boston-renovation-expansion-courtyard-atrium/

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 39

/ Harvard Art Museums Βοστώνης / 51-54. Εσωτερικές και εξωτερική άποψη και τομή του κτιριακού συγκροτήματος με την προσθήκη στην κεντρική αυλή, κλειστό γυάλινο αίθριο

40 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

/ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μαδρίτης / 55-57. Εσωτερικές απόψεις του αίθριου και κάτοψη με τη τοποθέτησή τους ως προσθήκες

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 41

/ Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης /

42 Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης | Νίκος Φιντικάκης, Γιώργος Αλμπάνης | 2006

58-62. Εικόνα και τομή ανοιχτού αιθρίου, εσωτερική, εξωτερική

εικόνα και τομή με την γυάλινη προσθήκη, κλειστό αίθριο

Στο μουσείο του 1962, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό έχουν γίνει αρκετές προσθήκες με στόχο την ενεργειακή αναβάθμιση και την επέκταση του, επεμβαίνοντας ωστόσο στην αρχική μορφολογία του. Το αρχικό κτίριο του Καραντινού, το οποίο χαρακτηρίστηκε διατηρητέο, συνδυάζει χαρακτηριστικά του Μοντερνισμού και της ελληνικής κλασσικής παράδοσης με μια διάταξη ορθογώνιας κάτοψης με δύο αίθρια, εμπνευσμένο από την αρχιτεκτονική οργάνωση της αρχαιοελληνικής κατοικίας στην οποία οι χώροι οργανώνονταν γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο. Οι προσθήκες που αφορούν το κεντρικό αίθριο αρχικά ήταν το κλείσιμο των γυάλινων διάφανων επιφανειών προς την εσωτερική αυλή το 1978, ενώ η τελευταία ήταν το 2006, όπου το επίπεδο του κεντρικού εσωτερικού αιθρίου υποβαθμίστηκε με τη δημιουργία χώρου πολλαπλών χρήσεων με στέγαση από γυάλινο χωροδικτύωμα με τριγωνικά στοιχεία, που αποτέλεσε ένα κλειστό αίθριο με φεγγίτες. Την αρχιτεκτονική μελέτη του κτιρίου ανέλαβε η ομάδα των αρχιτεκτόνων Νίκου Φιντικάκη και Γιώργου Αλμπάνη.20

Συνοψίζοντας το κεφάλαιο αυτό με τον όρο παρέμβαση επεξηγήθηκε η εξέλιξη του αιθρίου μέσα στο χρόνο από την αρχική του μορφή ως εσωτερική αυλή στις κατοικίες, αναλύθηκε ο νέος σχεδιασμός του και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, ενώ ταυτόχρονα υιοθετήθηκε και από κτίρια μεγαλύτερης κλίμακας. Ως παρέμβαση αναφέρθηκαν και εκείνες τις κατασκευές που προστέθηκαν σε ήδη υπάρχοντα κτίρια τα οποία διέθεταν ανοιχτό αίθριο ως κεντρική αυλή. Η ανάγκη των αρχιτεκτόνων να εξελίσσονται με το πέρασμα των χρόνων, έχει οδηγήσει στη προσαρμογή παλαιότερων κτισμάτων στις νέες τεχνολογίες. Έτσι το κλειστό αίθριο ως ένα διαχρονικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής μπορεί να προσφέρει τις βιοκλιματικές του ιδιότητες σε μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα, ακολουθώντας φυσικά τη παραδοσιακή αρχιτεκτονική της εσωτερικής αυλής.

20 Σταυρούλα Συλεούνη και Πολυξένη Σωτηροπούλου, Εκδοχές του Μοντέρνου στη σύγχρονη πραγματικότητα, το παράδειγμα του Πάτροκλου Καραντινού, Διάλεξη σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. 2014-15, 89-99.

Κεφάλαιο 2ο | Παρέμβαση 43

Κεφάλαιο 3_ Γεωμετρία

Η τυπολογική κατάταξη των αιθρίων και η μορφή τους στο χώρο

Η γεωμετρία υπάρχει από τότε που ο άνθρωπος θέλησε να βάλει τάξη στο χώρο, να τοποθετήσει όρια στο έδαφος, να μετρήσει την έκτασή του, να την αποτυπώσει. Η ενέργεια αυτή, ως αποτέλεσμα της λογικής του, δημιούργησε τα πρώτα σχήματα. Δημιουργήθηκαν σχήματα που μπορούσαν να σταθούν το ένα δίπλα στο άλλο και προσαρμοσμένα συχνά στο είδος του εδάφους. Το οριζόντιο, το κεκλιμένο, το βραχώδες.

Το αίθριο ως αρχιτεκτονικό στοιχείο μιας κατασκευής μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και θέσεις στο χώρο. Πολλοί είναι αυτοί που επιχείρησαν να βρουν το ιδανικό σχήμα των αίθριων χώρων είτε ανοιχτών , είτε κλειστών. Ωστόσο δεν υπάρχει κάποιος κανόνας που να υπαγορεύει τη σωστή γεωμετρία καθώς αυτή επηρεάζεται από παράγοντες όπως ο προσανατολισμός, η γεωγραφική θέση και το σχήμα του οικοπέδου, όπως και το κλίμα της περιοχής. Επιπρόσθετα, λαμβάνεται υπόψη ο ρόλος του αιθρίου σε ένα κτίριο, η έκταση που καταλαμβάνει, η χρήση του, καθώς και η κλίμακα του κτιρίου. Βασική αρχή σχεδιασμού ενός αιθρίου αποτελεί η τυπολογία πάνω στην οποία θα βασιστεί και στη συνέχεια θα αποκτήσει ένα συγκεκριμένο σχήμα. Ως αποτέλεσμα έχουν προκύψει διάφορες μορφές, εκείνες που βρίσκονται πιο κοντά στα αρχικά πρότυπα του αιθρίου, αλλά και εκείνες που ξεφεύγουν από τα αυστηρά όρια και πειραματίζονται με πιο εξελιγμένες στο χώρο.

3.1 Τα βασικά στοιχεία που καθορίζουν την γεωμετρία του αιθρίου στο χώρο

Το μέγεθος και το σχήμα ενός αιθρίου πηγάζουν από τις διαστάσεις του κτιρίου που το περικλείει. Στις πιο συνηθισμένες περιπτώσεις είναι τα τετράπλευρα αίθρια που και αυτά με τη σειρά τους διακρίνονται σε τετράγωνα, ορθογώνια χωρίς όμως να λείπουν τα κυκλικά, οβάλ και τρίγωνα σχήματα. Από τη μία μορφή στην άλλη υπάρχει μια συνεχόμενη μεταβολή των σχημάτων, των μοτίβων, των ιδεών και των χρήσεων, κάποια από τα οποία μας δυσκολεύουν στην κατάταξη. Επιπλέον παράμετροι που σχετίζονται με τη κουλτούρα, την αισθητική, το μέγεθος των εσωτερικών χώρων, το εξωτερικό περίγραμμα του κελύφους, καθώς και στοιχεία του περιβάλλοντος έχουν επηρεάσει τη γεωμετρία του αιθρίου.21

21 Οzen Υavuz, Arzu & Bülüç, Elif. ‘’Proposing a computer aided model developed by rule based aproaches in conceptual architectural design process’’ (paper presented at 3rd World Conference on Innovation and Computer Sciences, 19 January, 2013), https://www.researchgate.net/publication/280012688

46 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

3.2 Οι τυπολογίες του αιθρίου ως παράγοντας της γεωμετρίας

63. Διάγραμμα των δύο τυπολογιών ανοιχτού αιθρίου

Όπως αναφέραμε και πιο πάνω ο βασικός διαχωρισμός του όρου γίνεται με το ανοιχτό και το κλειστό αίθριο. Επομένως σε ότι αφορά και τη γεωμετρία του αρχιτεκτονικού αυτού μέσου θα γίνει πάλι σε δύο επίπεδα. Ωστόσο καθώς το ένα αποτελεί συνέχεια του άλλου, επόμενο είναι τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά να διατηρούνται ως βασικές αρχές του σχεδιασμού. Και στις δύο περιπτώσεις έχουν αναπτυχθεί ορισμένα πρότυπα τα οποία διαχωρίζουν τα αίθρια σε ορισμένες τυπολογίες. Οι σχεδιαστές έχοντας βασιστεί σε μια τυπολογία αιθρίου, πειραματίζονται με τη γεωμετρία της κάτοψης, με αποτέλεσμα να υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι ένταξης του αιθρίου σε μια κατασκευή ως αρχιτεκτονικό στοιχείο.

Η τυπολογία του αίθριου έχει τις ρίζες της χιλιάδες χρόνια πριν. Όπως έχει αναφέρει και ο Werner Blaser στο βιβλίο του “Atrium, Five thousand years of open courtyards” αποτελεί τον πρώτο ιδιαίτερα ανεπτυγμένο κτηριακό τύπο που εξέλιξε ο άνθρωπος. Ενσωμάτωσε κλιματικά, πολιτισμικά, κοινωνικά, θρησκευτικά στοιχεία μέσα σε μια πορεία αιώνων.22

/ patio house /

/ atrium-type house / 22 Werner Blaser, Atrium, Five thousand years of open courtyards (New York: Wepf and Co., 1985) 10.

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 47

Ανοιχτό αίθριο_

Αρχικά στο ανοιχτό αίθριο, υπάρχουν δυο τυπολογίες που εδραιώθηκαν. Είναι το ορθογώνιο κεντρικά τοποθετημένο στον κτιριακό όγκο, αίθριο, με πρότυπο αρχιτεκτονικής αυτό των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών κατοικιών (atrium-type house). Ο δεύτερος τύπος περιλαμβάνει τις κατασκευές με εσωτερικές αυλές (patio house), που εντοπίζονται στις αμερικάνικες κατοικίες, έχοντας επιρροές από την ισλαμική αρχιτεκτονική της αρχαιότητας.

Τα patio houses διαθέτουν μικρότερες εσωτερικές αυλές, που τεμαχίζουν τον κτιριακό όγκο, προσφέροντας φυσικό φως στο εσωτερικό και δημιουργώντας ενδιαφέρουσες χωρικές σχέσεις. Ξεχωριστά μικρά ανοιχτά αίθρια μπορούν να διατάσσονται σε διαφορετικά επίπεδα στο κτίριο κάνοντας τη κάτοψη πιο ευέλικτη. Από την άλλη πλευρά η τυπολογία του κεντρικού ανοιχτού αιθρίου που ξεκινάει από την αρχαιότητα, σε αντίθεση με την προηγούμενη κατηγορία, το θέτει ως ζωτικό κεντρικό στοιχείο, γύρω από το οποίο ορίζεται η ζώνη κίνησης στους περιμετρικούς χώρους.23 Κλειστό αίθριο_

Από την άλλη πλευρά υπάρχουν διάφορες διατάξεις που αφορούν τα κλειστά αίθρια. Η πρώτη είναι το πανταχόθεν κλειστό αίθριο, περιτριγυρισμένο από την τοιχοποιία του κτιρίου, με την γεωμετρία της κάτοψης σε σχήμα ορθογωνίου, τετραγώνου, κύκλου ή τριγώνου. Η μοναδική πηγή φυσικού φωτισμού είναι από τη γυάλινη οροφή ή τους φεγγίτες της οροφής (σχήμα 1). Η δεύτερη διάταξη αφορά το γυάλινο από τη μια, τις δύο, τις τρεις ή όλες τις τοιχοποιίες του, αίθριο, με την οροφή του να αποτελείται και αυτή από γυαλί, χωρίς όμως να είναι απαραίτητη προϋπόθεση σε όλες τις περιπτώσεις. Η διαφανής πλευρά μπορεί να διαχειριστεί τη θέαση στο κτίριο, την είσοδο του φυσικού ημερήσιου φωτισμού και την ηλιακή ακτινοβολία (σχήμα 2). Η τρίτη διάταξη συμπεριλαμβάνει το γραμμικό αίθριο, το οποίο καταλήγει γραμμικά στις δύο όψεις του κτιρίου, συνήθως με μία ορθογώνια γεωμετρία. Οι απολήξεις του μπορεί να αποτελούνται από διαφανή στοιχεία, ενώ η γυάλινη οροφή είναι η πηγή του φωτισμού στο κτίριο (σχήμα 3).24 Η τέταρτη διάταξη τοποθετεί πολλά αίθρια τμήματα μέσα στο κτίριο, τα οποία οργανώνουν χωρικά τη κατακόρυφη τομή του κτιρίου. Συχνά αναφερόμαστε σε δύο πανομοιότυπες μορφές σε επιβλητική θέση μέσα στον κτιριακό όγκο (σχήμα 4). Η πέμπτη διάταξη αποτελείται και αυτή από πολλά μικρότερα αίθρια 23 Günter Pfeifer & Per Brauneck, Courtyard Houses: A Housing Typology (Berlin: Birkauser, 2008) 21.

24 Werner Blaser, Atrium, Five thousand years of open courtyards (New York: Wepf and Co., 1985) 64.

48 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

64. Διάγραμμα τυπολογίας των

κλειστών αιθρίων

/ Tυπολογία κλειστού αιθρίου /

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 49

65. Διάγραμμα μεταβλητών που καθορίζουν το επίπεδο σκίασης

50 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

μέσα σε ένα κτίριο με τη διαφορά ότι πρόκειται για οποιοδήποτε αίθριο που οργανώνει έναν ή περισσότερους ορόφους. Μπορεί να απλωθεί κατακόρυφα στους κατώτερους ή ανώτερους χώρους, ακόμη και να ενώσει δύο υπάρχοντα κτίρια διαφορετικού ύψους (σχήμα 5).

3.3 Διερεύνηση της γεωμετρίας της εσωτερικής αυλής

Για τη μελέτη της γεωμετρίας της εσωτερικής αυλής, πρέπει να φανταστούμε το σύστημα “κτιριακό περίβλημα και αυλή” σαν ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο το οποίο χαρακτηρίζεται από τρεις τιμές, των διαστάσεών της. Ύψος (Ηeight) H, μήκος (Length) L και πλάτος (Width) W. Από τις τρεις αυτές τιμές προκύπτουν εξής δύο δείκτες: Δείκτης αναλογίας διατομών Section Aspect Ratio (SAR) SAR = Atrium Height /Atrium Width

Ο δείκτης αυτός είναι ο λόγος του ύψους προς το πλάτος. Οι χαμηλότερες τιμές του δείκτη κάτω από 1.0, δείχνουν χαμηλού ύψους περίβλημα και ρηχό σχετικά αίθριο ενώ αντίθετα υψηλές τιμές πάνω από 2.0 δείχνουν ψηλό περίβλημα ή στενό αίθριο.25 Δείκτης αναλογίας σχεδίου Plan Aspect Ratio (PAR) PAR = Atrium Width /Atrium Length

Ο δείκτης αυτός δείχνει την αναλογία της κάτοψης του αίθριου και είναι ο λόγος του πλάτους προς το μήκος. Χαμηλές τιμές του δείκτη κάτω από 0.4 δείχνουν ότι αυτό είναι μακρόστενο, και στην περίπτωση αυτή σημαντικό ρόλο θα παίξει ο προσανατολισμός του. Όσο ψηλότερες είναι οι τιμές τόσο περισσότερο το αίθριο πλησιάζει προς το τετράγωνο. Η μεγαλύτερη τιμή είναι το 1.0 όπου πλέον το σχήμα είναι τετράγωνο. Δείκτης κοιλότητας Well Index (WI)

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 51

Ο δείκτης αυτός είναι ο καταλληλότερος για να προσδιορίσει την επίδραση της γεωμετρίας σε σχέση με το φωτισμό ή την σκίαση ενός ανοιχτού αιθρίου και συνδυάζει τους παραπάνω δείκτες S.A.R και P.A.R.. Ένας υψηλός δείκτης σημαίνει ότι η εσωτερική αυλή είναι βαθιά και στενή, με αποτέλεσμα, χαμηλά επίπεδα φωτισμού να φτάνουν στη βάση της αυλής. Από την άλλη ένας χαμηλός δείκτης δείχνει ότι ο χώρος της αυλής είναι ρηχός και ευρύς, με αποτέλεσμα να δέχεται μεγαλύτερα επίπεδα φωτισμού.26

Επίσης ο δείκτης χρησιμοποιείται για να υπολογίζει το επίπεδο φωτισμού σε κάθε όροφο, πολυορόφων κτιρίων. Στη περίπτωση αυτή τοποθετείται ως ύψος (Η) μόνο το επιπλέον τμήμα από τον εκάστοτε όροφο μέχρι την οροφή του τελευταίου ορόφου. Γενικά είναι σημαντικό ο δείκτης αυτός να μην ξεπερνάει την τιμή 1.0 έτσι ώστε να υπάρχουν αποδεκτά επίπεδα φωτισμού. Συνίσταται η κορυφή του αίθριου να είναι ευρύτερη της βάσης του.27

Ένα μειονέκτημα του δείκτη WI αλλά και των S.A.R. και P.A.R. είναι ότι μπορούν να εφαρμοστούν μόνο σε περίκλειστες αυλές με σχήματα ορθογωνίων παραλληλογράμμων και όχι σε κυκλικά ή άλλα σχήματα.28

66. Διάγραμμα με τους δείκτες

αναλογίας διατομών και σχεδίου του αιθρίου

3.4 Η γεωμετρία του κλειστού αιθρίου

Οι διαστάσεις ενός αιθρίου επηρεάζουν το ποσό του άμεσου φυσικού φωτός που φτάνει στο δάπεδο του. Γενικά όσο πιο ευρύς και με πιο μικρό βάθος είναι ο χώρος του αιθρίου τόσο πιο καλή είναι η συμβολή του άμεσου φωτισμού από τον ουρανό. Καθώς αυξάνεται το ύψος του κτιρίου η διανομή του ηλιακού φωτός εξαρτάται όλο και πιο πολύ από το συντελεστή εσωτερικών ανακλάσεων, με αποτέλεσμα ένα αίθριο με απλό ορθογωνικό σχήμα κάτοψης να αποδίδει συχνά καλύτερα.29

Αυτό οφείλεται στις διαφορετικές σε μήκος πλευρές του αιθρίου ορθογωνικού σχήματος, οι οποίες εξασφαλίζουν μεγαλύτερη επιφάνεια έκθεσης στο ηλιακό φως, με αποτέλεσμα η ανάκλαση που πραγματοποιείται να φωτίζει περισσότερο όχι μόνο το αίθριο άλλα και τους προσκείμενους χώρους. Έτσι, σε ένα τετράγωνο αίθριο η κατανομή του φωτός είναι περίπου η ίδια στις τέσσερις πλευρές του, ενώ ένα ορθογωνικής κάτοψης αίθριο παρέχει δυο διαφορετικές στάθμες όψεων φωτισμού.

26 Örn Erlendsson, ‘’Daylight Optimization - A Parametric Study of Atrium Design: Early Stage Design Guidelines of Atria for Optimization of Daylight Autonomy’’ (Master’s Degree Project, Royal Institute of Technology of Stockholm, 2014), 22.

27 Ibid 22.

28 Mohd. Hamdan Ahmad, Mohamad Tajuddin & Mohamad Rasdi, Desing Principles of Attrium Buildings (Penerbit, University of Malaysia, 2000) 44.

29 Ερωτόκριτος Τσίγκας, Ενεργειακός σχεδιασμός – Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1994) 152.

52 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

67-69. Φωτογραφία, κάτοψη και

αξονομετρικό του περιπτέρου με τους αίθριους χώρους

Και στη περίπτωση του κλειστού αιθρίου ισχύουν οι ίδιοι δείκτες P.A.R. και S.A.R.. Με βάση το παραπάνω αίθριο υπολογίστηκαν οι δύο δείκτες δίνοντας ρεαλιστικές τιμές στις τρεις μεταβλητές. Με ένα πρόχειρο συμπέρασμα αυτών των μετρήσεων, φαίνεται ότι τα διαμήκη στο κτίριο αίθρια έχουν P.A.R. < 0.40 , ορθογώνια αίθρια μεταξύ 0.40 και 0.90 και τα τετράγωνα δείκτη 1.00 ή κοντά στο 1.00. Ένα αίθριο με δείκτη S.A.R. < 1.00 μπορεί να θεωρηθεί ρηχό, ενώ ένας αριθμός κοντά στο 2.00 φανερώνει ένα ψηλή και/ή στενή διάσταση. Η μεγαλύτερη πλειοψηφία του δείκτη αναλογίας διατομών (S.A.R) κυμαίνεται μεταξύ 1.00 και 2.00, ένα λογικό ποσοστό για αποτελεσματική διείσδυση του φυσικού ημερήσιου φωτός στο κτίριο.30

3.5 Παραδείγματα γεωμετρίας κτιρίων με ανοιχτό αίθριο

70-72. Φωτογραφίες και η

τριγωνική κάτοψη του τρίτου ορόφου του κτιρίου με το ανοιχτό αίθριο

Η γεωμετρία ενός ανοιχτού αιθρίου μπορεί να είναι ορθογωνικής ή ακανόνιστης διάταξης και τοποθετείται σε ιδιωτικές κατοικίες αλλά και δημόσια κτίρια, δομές μικρής και μεγάλης κλίμακας. Συχνά οι αρχιτέκτονες διατηρώντας τις ιδιότητες του αιθρίου ως αρχιτεκτονικό στοιχείο του βιοκλιματικού σχεδιασμού πειραματίστηκαν με τη διάταξή του στον χώρο ξεφεύγοντας από τις αυστηρές γεωμετρίες του παρελθόντος. Συγκρίνοντας τις κατόψεις ορισμένων παραδειγμάτων μπορούμε να δούμε τόσο το σχήμα που κατέχει ένα αίθριο στο χώρο, όσο και τη θέση του. Πολλές φορές αρκεί μόνο η κάτοψη για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τη θέση, το σχήμα και τη σπουδαιότητά του.

Barcelona Pavilion | Mies van der Rohe | 1929

Το αίθριό του χαρακτηρίζεται από τη στρατηγική του θέση στο κτίριο και τη ξεκάθαρη ορθογώνια γεωμετρία του, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε στοιχείο πρωταγωνιστικό στη συνθετική οργάνωση. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί ως συνθετικό εργαλείο το στοιχείο του τοίχου, που ολισθαίνει δημιουργώντας κλειστούς και ανοιχτούς χώρους, με έναν τρόπο ξεκάθαρο, εκθειάζοντας τις δυνατότητες του χώρου να ενσωματωθεί με το περιβάλλον γύρω του και να συνεργαστεί, δίνοντας ένα αποτέλεσμα οπτικής αλλά και θερμικής άνεσης.

30 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1989) 66.

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 53

/ Barcelona Pavilion / 54 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

/ Dongwha High School / Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 55

Dongwha High School | Nameless Architecture | Νότια Κορέα | 2015

Ένα κεντρικά τοποθετημένο τρίγωνο αίθριο ως εξωτερική αυλή του σχολείου με τη περιμετρική σε αυτό τοιχοποιία να αποτελείται από γυάλινα υαλοστάσια που διατηρούν μια ισορροπία ανάμεσα στην αντανάκλαση και την ιδιωτικότητα των μαθητών. Κέντρο πολιτισμού και τέχνης | Studio Zhu-Pei | Shou County, Κίνα | 2019

73-76. Φωτογραφίες, τομή και κάτοψη οροφής των

ορθογώνιων αιθρίων

Ορθογώνια ανοιχτά αίθρια-αυλές σε διαφορετικά μεγέθη ανάλογα με την χρήση που προσφέρουν στο συγκρότημα. Πλέον ένα κεντρικό αίθριο δεν αποτελεί τη μοναδική δομή στο κτίριο, αλλά πολλαπλασιάζεται με μικρότερα τμήματα. Πολυεπιστημονικό Ιατρικό κέντρο | MAAJ Architects | Ταβέρν, Νότια Γαλλία | 2020

Η γεωμετρία της κάτοψης αναδεικνύει τη χρήση του κτιρίου και προσδίδει στο ανοιχτό αίθριο ένα ιδιαίτερο σχήμα σταυρού.

77-79. Φωτογραφία,

αξονομετρικό και κάτοψη

ισογείου του Ιατρικού κέντρου

/ Κέντρο πολιτισμού και τέχνης / 56 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

/ Πολυεπιστημονικό Ιατρικό κέντρο / Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 57

3.6 Παραδείγματα γεωμετρίας κτιρίων με κλειστό αίθριο Αναζητώντας τις γεωμετρίες που αφορούν τα κτίρια με κλειστό αίθριο, οι αρχιτέκτονες πειραματίζονται στις κατασκευές μεγάλης κλίμακας ενσωματώνοντας σε αυτές την έννοια του αιθρίου. Αρχίζοντας με παλαιότερα παραδείγματα ως πρότυπα της γεωμετρίας, βλέπουμε την εξέλιξη των κτιρίων που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Leeza Soho skyscraper | Zaha Hadid Architects | 2018

Ένα κτίριο 45 ορόφων που χωρίζεται σε δύο κατακόρυφα τμήματα με αποτέλεσμα να σχηματίζεται ένα τεράστιο αίθριο στο κέντρο του. Αυτό το αίθριο τρέχει σε όλο το ύψος του κτηρίου και καθώς ανεβαίνει, το κενό του Leeza Soho περιστρέφεται κατά 45 μοίρες για να φαίνεται σαν οι δύο πλευρές του πύργου να κινούνται μαζί σαν μια σπείρα. Η δυναμική γεωμετρία του αιθρίου δημιουργεί κυρτά ανοίγματα και στις δύο πλευρές του πύργου, τα οποία επιτρέπουν φυσικό φως στους εσωτερικούς χώρους και προσφέρουν θέα στην πόλη από κάθε όροφο.31 Τα γραφεία της Commerzbank | Foster + Partners | Φρανκφούρτη, Γερμανία | 1997

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του κτιρίου είναι οι εσωτερικοί κήποι με ύψος τεσσάρων ορόφων, ελικοειδώς μετατοπισμένοι ανά τέσσερις ορόφους στις πλευρές της τριγωνικής κάτοψης. Η κάτοψη σχηματίζεται από τρία περιφερειακά «πέταλα» και ένα κεντρικό «κορμό», που αντιστοιχούν στους γραφειακούς ορόφους και στο πολυώροφο κεντρικό αίθριο αντίστοιχα. Το αίθριο, στο επίπεδο των κήπων, φέρει γυάλινα διαφανή διαχωριστικά στοιχεία. Το κεντρικό αίθριο, το οποίο λειτουργεί ως φυσική καμινάδα εξαερισμού για το κτίριο φέρνει φως και καθαρό αέρα εσωτερικά.32

80-83. Εσωτερικές εικόνες,

κάτοψη ανώτερου επιπέδου και αξονομετρικό του Leeza Soho

84-88. Εικόνες εσωτερικού, όψη, διάγραμμα ροής ανέμων και κάτοψη, Commerzbank

89-92. Eσωτερικές φωτογραφίες του αιθρίου, τομή και κάτοψη ισογείου, Κάλγκαρι

Νέα Κεντρική Βιβλιοθήκη | Snøhetta και Dialog studio | Κάλγκαρι, Καναδάς | 2018

Η είσοδος γίνεται στο κεντρικό αίθριο, το οποίο καλύπτεται με γυάλινη οροφή. Η κάτοψη έχει σχήμα ενός χώρου διαμορφωμένου σαν μάτι ή κανό - μια αναφορά στους ανθρώπους των Πρώτων Εθνών του Καναδά, ενώ είναι επενδυμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου με στρίφωμα ξύλου.

31 Lizzie Crook, ‘’Zaha Hadid Architects completes Leeza Soho skyscraper with world’s tallest atrium’’, Dezeen, (2019), πρόσβαση 22 Μαίου 2020, https://www.dezeen.com/2019/11/20/leeza-soho-zaha-hadid-architects-skyscraper-beijing/ 32 Ελένη Ανδρεδάκη-Χρονάκη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός, Κλιματική αλλαγή-Περιβάλλον-Βιωσιμότητα (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2017) 198-199.

58 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

/ Leeza Soho skyscraper /

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 59

/ Γραφεία της Commerzbank /

60 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

/ Νέα Κεντρική Βιβλιοθήκη στο Κάλγκαρι /

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 61

/ Cleft House /

62 Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία

Cleft House: Κατοικία με εσωτερικό αίθριο | Anagram Architects | Νέο Δελχί | 2019

93-95. Φωτογραφία εσωτερικού,

κάτοψη και τομή ΑΑ’, Cleft house

Η ιδιαίτερη ακανόνιστη γεωμετρία της πολυκατοικίας αφήνει τον κενό χώρο του αιθρίου να συμπληρώσει την σύνθεση και να εισβάλλει με τον σχεδιασμό του στην κάθε κατοικία.

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο η γεωμετρία του αιθρίου αποτελεί σημαντικό παράγοντα στον τρόπο που εισέρχεται και διανέμεται το φως σε ένα κτίριο. Τα αρχικά πρότυπα (ορθογώνιο, τετράγωνο) έχουν ως βασικό στόχο την εκπλήρωση του παραπάνω σκοπού. Γενικώς, το τετραγωνικό αίθριο διαθέτει τέσσερις πλευρές με περίπου ίσο φωτισμό, ενώ το ορθογώνιας κάτοψης αίθριο παρέχει δυο διαφορετικές στάθμες όψεως φωτισμού. Ωστόσο οι αρχιτέκτονες πειραματιζόμενοι με τα σχήματα και τις μορφές στο χώρο υιοθέτησαν το αίθριο σε πιο περίπλοκες κατασκευές όπως είδαμε στα παραδείγματα. Το σημαντικότερο βέβαια πέρα του σωστού σχεδιασμού ενός αιθρίου είναι η εκπλήρωση του σκοπού δημιουργίας και ύπαρξής του ως ευχάριστος χώρος που προσφέρει φυσικό φως και αερισμό.

Κεφάλαιο 3ο | Γεωμετρία 63

Κεφάλαιο 4_ Όριο

Η τοποθέτηση του αιθρίου στις διαφορετικές σχεδιαστικές κλίμακες του χώρου και τα όριά του

4.1 Η έννοια του ορίου στο αίθριο και η χρήση του στον πολεοδομικό σχεδιασμό

Η τυπολογία του αίθριου είναι συνυφασμένη με την έννοια του ορίου. Ο άνθρωπος ανέκαθεν είχε την ανάγκη να οριοθετεί το άμεσο περιβάλλον του για να “περι-γράψει” τον κατοικήσιμο χώρο που τον περιβάλλει.33Αν ανατρέξουμε στη πολιτισμική ιστορία του αίθριου, θα δούμε πώς η μεγάλη και εκτεταμένη χρήση του ανά τον κόσμο οφείλεται σε δυο παράγοντες. Αφενός στον βιοκλιματικό του χαρακτήρα και αφετέρου στην εσωστρέφεια της μορφής του. Τα όρια είναι αυτά που οργανώνουν, αναδεικνύουν και προσφέρουν ρυθμό στον ιστό της πόλης. Μπορούν να βοηθήσουν στη κατανόηση του τόπου και στην ομαλή μετάβαση του περιπατητή από τον έναν χώρο προς τον άλλον.

Σύμφωνα με τον Arnheim Rudolf στο βιβλίο του «Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής», η αρχιτεκτονική όπως τη ξέρουμε, συνδυάζει δύο στόχους που δεν είναι εύκολο να συμβιβαστούν. Από τη μία οφείλει να δημιουργήσει ένα καταφύγιο που να προστατεύει τους ενοίκους του από τις ανεπιθύμητες εξωτερικές δυνάμεις και να τους προσφέρει ένα ευχάριστο εσωτερικό περιβάλλον. Από την άλλη, πρέπει να δημιουργήσει ένα εξωτερικό, ταιριαστό από φυσική άποψη και εντυπωσιακό, ανοιχτό ή αποτρεπτικό από οπτική άποψη. Αντιληπτικά και πρακτικά, οι κόσμοι του εξωτερικού και του εσωτερικού αλληλοαποκλείονται, όμως συνορεύουν μεταξύ τους.34

Για να αντιληφθούμε τη σημασία και τη θέση που κατέχει το αίθριο στην αρχιτεκτονική θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε τα όρια του με μια πιο γενική έννοια. Σήμερα στο πυκνοκατοικημένο περιβάλλον των αστικών ιστών οι αυλές λειτουργούν σε αρκετές περιπτώσεις ως μια πνοή πρασίνου μέσα σε ένα απρόσιτο και ανθυγιεινό περιβάλλον. Έτσι βλέπουμε τα εσωτερικά αίθρια τόσο ως μέρος του συγκροτήματος που τα περιβάλλει αλλά και ως μέρος του αστικού ιστού, μέσα στον οποίο ανήκουν τα οικοδομικά τετράγωνα οι δρόμοι, τα πάρκα. Η σχέση του ορίου με το αίθριο είναι άρρηκτη καθότι είτε στη περίπτωση που το εντοπίζουμε ως μέρος της κατοικίας είτε στη περίπτωση που το αντιμετωπίζουμε ως μέρος του αστικού ιστού, τείνουμε να το εντοπίσουμε και να το οριοθετήσουμε βλέποντας τη σχέση του με το κτιστό περιβάλλον.

33 Amos Rapoport, The nature of the courtyard house: a conceptual analysis (Traditional Dwellings and Settlements Review, Vol. 18, No. 2, 2007), 57-72.

34 Arnheim Rudolf, Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2013) 134.

66 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

96. Πυκνή δόμηση με εσωτερικές αυλές στο Marrakech, αεροφωτογραφία

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 67

68 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

4.2 Το αίθριο και η λειτουργία του στον πολεοδομικό ιστό μια πόλης

97. Αξονομετρικό σχέδιο πόλης στην Μέση Ανατολή, κατοικίες με εσωτερικές αυλές, επιρροή από Σουμέριους

Ο σχεδιασμός κατοικιών αλλά και ολόκληρων πόλεων με στόχο την εκμετάλλευση του κλίματος παρατηρείται από τους παλαιότερους οικισμούς που συναντώνται. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική καλείται να αντιμετωπίσει τις μεταβολές του καιρού, τον ήλιο, τον άνεμο, τη βροχή. Παραδείγματα αποτελούν πολλές Μεσογειακές πόλεις, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από πυκνή δόμηση, στενούς δρόμους και ανοιχτά αίθρια (εσωτερικές αυλές).35

Η χρήση του αιθρίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό των αστικών κέντρων επανήλθε την εποχή του 19ου, κατά την οποία η συσσώρευση του πληθυσμού στις ευρωπαϊκές πόλεις αυξήθηκε ραγδαία, οδηγώντας σε μορφές συλλογικής κατοίκησης τόσο μέσα σε αυτές λόγω στενότητας χώρου, όσο και εκτός από αυτές με τα νέα συλλογικά μοντέλα που αρχίζουν να αναπτύσσονται στα περίχωρα. Η μεγάλη πυκνότητα κατοικιών και το άναρχο πολεοδομικό σύστημα, δημιούργησε ανεπαρκείς συνθήκες φωτισμού, αερισμού και υπαίθριων χώρων, λύση στα οποία θα μπορούσε να δώσει η διάταξη του αιθρίου στο χώρο με τα χαρακτηριστικά που προσφέρει.

Επομένως, το αίθριο ως ανοιχτός χώρος στην Ευρωπαϊκή αστική ανάπτυξη έχει τις ρίζες του από την αρχαία εποχή. Τα περιμετρικά μπλοκ κτιρίων των πόλεων στην βόρεια Ευρώπη έχουν σαν πρότυπο τις κατοικίες με εσωτερική αυλή στη Μέση ανατολή. Επιπλέον, επιρροή για τον αστικό σχεδιασμό των πόλεων του 19ου αιώνα αποτελούν τα μοναστηριακά κέντρα και τα παλάτια της Αναγέννησης με την εσωτερική αυλή στο κέντρο του κτιρίου, που ακολούθησαν χρονικά. Ενώ αρχικά ο πολεοδομικός σχεδιασμός αφορούσε τις πλατείες και του δρόμους, αναπτύχθηκαν στην συνέχεια σχεδιαστικές μέθοδοι που αφορούσαν τον σχεδιασμό των συνολικών οικοδομικών τετραγώνων μιας πόλης με το αίθριο να διατάσσεται κεντρικά ως ιδιωτικός ή ημιιδιωτικός χώρος.

Αν αναλογιστούμε τα παραπάνω στην αρχιτεκτονική σύνθεση οποιασδήποτε κλίμακας, η προσπάθεια να υπάρχει η αίσθηση του εξωτερικού περιβάλλοντος με φυσικό φωτισμό και αερισμό, αλλά σε ένα προστατευμένο χώρο έκανε το αίθριο ένα μέσο σχεδιασμού, που χρησιμοποιήθηκε με διαφορετικούς τρόπους. Στο παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζονται αφαιρετικά οι διαφορετικές κλίμακες που μπορεί να πάρει το αίθριο, με τα όρια του να μεγαλώνουν ή να μικραίνουν, ανάλογα αν αυτό αποτελεί στοιχείο μιας πόλης ή ενός κτιρίου.

35 Σπυριδούλα- Ηρώ Αγαπητού-Κυρίτση, Η συμβολή του αιθρίου στον βιοκλιματικό σχεδιασμό, (Αθήνα, Σχολή Αρχιτεκόνων Μηχανικών ΕΜΠ, 2010)6.

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 69

70 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

4.3 Το αίθριο στα όρια μιας πόλης

98. Διάγραμμα τοποθετήσεων

του αιθρίου στις διαφορετικές σχεδιαστικές κλίμακες

99. Αξονομετρικό σχέδιο με το

αίθριο ως πλατεία ή πάρκο μιας πόλης

100. Η αίσθηση του κενού και του πλήρους στον ιστό μιας πόλης, αξονομετρικό

Εάν κάποιος περιπλανηθεί σε μία πόλη θα καταλήξει στο συμπέρασμα ό,τι οι κτιριακοί όγκοι στον αστικό ιστό υπερτερούν σε σχέση με τους αδόμητους ανοιχτούς χώρους. Στη πραγματικότητα όμως η αναλογία του δομημένου προς τον ελεύθερο χώρο είναι ως επί το πλείστων πολύ μικρότερη. Και αυτό συμβαίνει διότι κρίνεται απαραίτητη η ύπαρξη τους, επειδή προσφέρουν συνθήκες εκτόνωσης στα υπάρχοντα κτίσματα μιας πόλης, λειτουργώντας παράλληλα ως πνεύμονας ηλιασμού και αερισμού, με στόχο τη δημιουργία ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης για τους ανθρώπους. Κατά συνέπεια, σε κάθε είδος κτιρίου απαιτείται η ύπαρξη ελεύθερου χώρου, ο οποίος θα συμβάλλει σε όλα τα παραπάνω.

Με βάση όλα αυτά μπορεί να γίνει αντιληπτός ο λόγος για τον οποίο οι αρχιτέκτονες, έχοντας ως βάση το πρότυπο της χαρακτηριστικής εσωτερικής αυλής, δηλαδή του αιθρίου, καθώς και όλα εκείνα τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει η χρήση του στα κτίρια από πολύ παλιά, προσπάθησαν να το χρησιμοποιήσουν στο σχεδιασμό του αστικού ιστού. Μέσα στον αστικό ιστό μίας πόλης μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ακόμα και ένα πάρκο, το οποίο περικλείεται από δομημένα οικοδομικά τετράγωνα, λειτουργεί για αυτά, όπως θα λειτουργούσε το αίθριο σε ένα σπίτι.

Τον ίδιο ρόλο θα μπορούσε να διαδραματίσει και μια πλατεία, περίκλειστη από τη δόμηση της πόλης, δρα σαν εσωτερική αυλή/αίθριο στον αστικό ιστό. Και στις δύο περιπτώσεις η έννοια του αιθρίου βρίσκεται μέσα σε πιο διευρυμένα όρια καθώς η κλίμακα μιας πόλης είναι μεγάλη. Από μια άλλη οπτική, τα όρια του αιθρίου σε αυτή τη περίπτωση χάνονται καθώς μια πλατεία ή ένα πάρκο φιλοξενεί το σύνολο του πληθυσμού ενός αστικού ιστού αλλά και ξένους επισκέπτες. Πρόκειται για ένα χώρο δημόσιο και ανοιχτό προς όλους, μέσα στον οποίο υπάρχει απουσία ιδιωτικότητας, με τους χρήστες να τον εκμεταλλεύονται στο ίδιο ποσοστό.

100

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 71

/ Αίθριο στη πόλη /

72 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

4.4 Το αίθριο στα όρια ενός οικοδομικού τετραγώνου

101. Το αίθριο ως αστικό κενό

ανάμεσα στους κτιριακούς όγκους μιας πόλης, αξονομετρικό

Η υποενότητα αυτή μεταφέρεται από την κλίμακα της πόλης σε αυτή του οικοδομικού τετραγώνου, με τα όρια του αιθρίου να περιορίζονται. Μεταξύ ενός κτιρίου και της πόλης υπάρχει ένα ενδιάμεσο στοιχείο, το οποίο μπορούμε να προσδιορίσουμε σύμφωνα με τα σταθερά χαρακτηριστικά του: το οικοδομικό τετράγωνο. Αυτό το στοιχειώδες τμήμα της πόλης, αποτελείται από περισσότερα κτίρια, που με διάφορους τρόπους καθορίζουν το εσωτερικό του. Ένας τύπος οικοδομικού τετραγώνου είναι εκείνο γύρω από το αίθριο, στο οποίο τα κτίρια ενσωματώνονται κατά τρόπο ώστε να διαμορφώνουν ένα μοναδικό αίθριο, εσωτερικό, στο ίδιο το οικοδομικό τετράγωνο.36

Το αίθριο στα οικοδομικά τετράγωνα, δρα ως μετάβαση ανάμεσα στη πόλη και τη κατοικία, ενώ αφήνει τη πόλη να εισχωρήσει στο εσωτερικό του διαμορφώνοντας ημι-δημόσιους κοινόχρηστους χώρους. Η λειτουργία του αιθρίου μέσα στον αστικό ιστό, βρίσκει μία ισορροπία ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, σαν μια μικρότερη εσωτερική «πλατεία». Με τον ίδιο λειτουργικό τρόπο που τοποθετείται το αίθριο σε ένα κτίριο για να προσφέρει φυσικό αερισμό και ηλιασμό στους περιμετρικούς σε αυτό χώρους, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε και τους κενούς ακάλυπτους χώρους που δημιουργούνται μέσα στα οικοδομικά τετράγωνα μιας πόλης ή ακόμα και τις αλάνες, τα αδόμητα οικοδομικά τετράγωνα. Τα κτιριακά συγκροτήματα, τα οποία χτίζονται στα όμορα οικόπεδα ενός οικοδομικού τετραγώνου, εξαιτίας των διαφόρων συντελεστών και περιορισμών δόμησης αφήνουν στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου μη καλυμμένους και κοινόχρηστους χώρους. Η παραπάνω κτιριακή διάταξη, που δεν δημιουργείται τις περισσότερες φορές από πρόθεση αλλά τυχαία, έχει ως αποτέλεσμα να αναπτύσσεται ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε επίπεδο πόλης, το οποίο προσφέρει παράλληλα στα κτίσματα ενός οικοδομικού τετραγώνου τις απαιτούμενες συνθήκες ηλιασμού και αερισμού.

101

36 Αντόνιο Μονεστιρόλι, Η αρχιτεκτονική της πραγματικότητας (Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη, 2009) 79-81.

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 73

Η ύπαρξη του αιθρίου σε ένα οικοδομικό τετράγωνο όπως αναφέραμε μπορεί να προκύψει τυχαία από του ακάλυπτους χώρους των κτιρίων, αλλά και εσκεμμένα στις περιπτώσεις που έχει μελετηθεί η πολεοδομική οργάνωση μιας συνοικίας. Πολλά είναι τα παραδείγματα ευρωπαϊκών πόλεων που ακολούθησαν ένα σύστημα σχεδιασμού του αστικού τους ιστού, με τα οικοδομικά τετράγωνα να περικλύουν κτίρια με εσωτερικές αυλές/ανοιχτά αίθρια, με ένα αποτέλεσμα σε επίπεδο κάτοψης να βλέπουμε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο κενού και πλήρες. Άλλωστε το αίθριο συμβολίζει αντιθέσεις σε έναν χώρο, όπως είναι αυτή μεταξύ κτιστού, και ελεύθερου χώρου. Παραδείγματα αστικού σχεδιασμού οικοδομικών τετραγώνων με τους ελεύθερους χώρους κεντρικά με την λειτουργία του αιθρίου, υπάρχουν σε χώρες της Ευρώπης.

Στη Γερμανία τα συγκροτήματα κατοικιών εκτείνονται σε ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, με ποικιλία διατάξεων, περίκλειστες αυλές (hof), συγκροτήματα σχήματος Π, τα οποία παραχώρησαν τον ελεύθερο χώρο του ανοιχτού αιθρίου στο δημόσιο ιστό για τη χρήση πλατείας αλλά και στους χρήστες ως ιδιωτικούς χώρους των κατοικιών.

Το ίδιο παρατηρούμε και στην Ισπανία, με τη Βαρκελώνη όπου εκμεταλλεύτηκαν τους ακάλυπτους χώρους των οικοδομικών τετραγώνων, τα οποία αποτελούνταν από ευθύγραμμα μπλοκ που διατάσσονταν στο όριό τους, παράλληλα και με άπλετους χώρους πρασίνου. Το έργο αυτό ονομάστηκε «Eixample» Εσάμπλε, από τον Ildefons Cerda και προώθησε το «κλείσιμο» των τριών ή και των τεσσάρων πλευρών ενός οικοδομικού τετραγώνου, με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό του ακάλυπτου χώρου, μετατρέποντάς το σε ανοιχτό αίθριο.

Άλλη μια μορφή του αιθρίου που θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε στη κλίμακα μιας πόλης είναι η περίπτωση του κλειστού αιθρίου ως χώροι κίνησης των πεζών. Μια από τις πιο συναρπαστικές σχεδιαστικές αξίες του αίθριου, υπήρξε η συνεισφορά τους στις πεζοδρομήσεις μέσα στην πόλη. Μέχρι πρόσφατα οι πολεοδόμοι έπρεπε να χρησιμοποιούν εξωτερικούς χώρους όπως δρόμους, στοές, πλατείες ή πάρκα ως περάσματα για τους πεζούς. Αντίθετα, τα αίθρια αποτελούν χώρους κυκλοφορίας που είναι καλυμμένοι με διαφανή στέγη. Το γεγονός αυτό προβάλλει τη χρησιμότητα τους για μεγαλύτερο μέρος του χρόνου εφόσον ο καιρός δεν αποτελεί πλέον ανατρεπτικό παράγοντα. Ένας χώρος αυτού του είδους μπορεί να επιτελέσει πολλές λειτουργίες και αποτελεί κάτι παραπάνω από ένα απλό πέρασμα. Μέσα στα αίθρια μπορούν να υπάρξουν πολλές πρόσθετες εγκαταστάσεις όπως γλυπτά, χώροι πρασίνου, σιντριβάνια ή ακόμα και εκθέσεις δίνοντας με αυτό τον τρόπο την ευκαιρία στους πολίτες να περάσουν ευχάριστα το χρόνο τους. Μερικά παραδείγματα αποτελούν η εμπορική στοά Galleria Vittorio Emanuele ΙΙ, στο Μιλάνο, η οποία σχεδιάστηκε το 1861 και χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Giuseppe Mengoni, ανάμεσα στο 1865 και το 1877 και το Covent Garden, στο Λονδίνο από τον αρχιτέκτονα Inigo Jones.

74 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

102-104. Τα οικοδομικά τετράγωνα

από ψηλά σκηνές από ταινία του 1987 με τίτλο Der Himmel über Berlin και αξονομετρικό με Ο.Τ.

105-107. Τα οικοδομικά τετράγωνα

των περιοχών ανάπτυξης του σχεδίου Ildelfons Cerda

/ Βερολίνο /

/ Βαρκελώνη /

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 75

/ Galleria Vittorio Emanuele ΙΙ / 108. Δημόσιος χώρος με κλειστό αίθριο, Μιλάνο

76 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

/ Covent Garden / 109. Δημόσιος χώρος ως εμπορική στοά με κλειστό αίθριο, Λονδίνο

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 77

/ Αίθριο στο συγκρότημα κτιρίων /

78 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

4.5 Το αίθριο στα όρια ενός συγκροτήματος κτιρίων

110. Τα όρια του αίθριο στου

κλίμακα του κτιριακού συγκροτήματος, αξονομετρικό

111-112. Immeuble Villas, αξονομετρική άποψη του αιθρίου και εξωτερική άποψη

113. Αξονομετρικό του

συγκροτήματος Spangen

Στα μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, ο χώρος του αιθρίου αναλαμβάνει το ρόλο της μετάβασης από τη κλίμακα της πόλης στη κλίμακα της κατοικίας, από το συλλογικό και το κοινόχρηστο στο αυστηρά ιδιωτικό. Αναλαμβάνει να συνδέσει και να εξισορροπήσει σε έναν κοινό χώρο τον διαφορετικό χαρακτήρα των γύρω περιοχών.

Έτσι δημιουργείται ένα δεύτερο επίπεδο ιδιωτικότητας και είναι αυτό που διαχωρίζει μια μικρή ομάδα ανθρώπων από το σύνολο της πόλης. Η ιδιωτικότητα της εσωτερικής αυλής περιορίζεται στην έννοια του κοινόχρηστου. Ο χώρος της αυλής μοιράζεται και λειτουργεί περισσότερο ως ένα μέρος αλληλεπίδρασης για τα μέλη του συγκροτήματος.

Μπορεί να αφορά συγκροτήματα κατοικιών ή χώρων εργασίας. Στη πρώτη περίπτωση αναφερόμαστε σε ένα μοντέλο συλλογικής κατοίκησης που ενσωματώνει το αίθριο ως ένα χώρο κοινόχρηστης αυλής και διαδρόμων κίνησης των χρηστών. Επιπλέον, το ίδιο μοντέλο δημιουργεί μια επανασύνδεση μεταξύ των κατοίκων, κοινωνικά, ό,τι «είμαστε όλοι ίσοι», και ασχολούμαστε με τα «κοινά» του ίδιου συγκροτήματος, συμβολικά ό,τι ανήκουμε όλοι σε αυτή την εσωτερική ομάδα και ο κενός χώρος ενδιάμεσα μας ενώνει, ιδιοκτησιακά ότι ο χώρος της αυλής και οι κοινόχρηστες εγκαταστάσεις ανήκουν σε όλους. Ενώ η κύρια χρήση του συγκροτήματος είναι η κατοικία, το πιο ιδιωτικό σημείο του ανθρώπου μέσα στη πόλη, ταυτόχρονα το συγκεκριμένο μοντέλο επιχειρεί να φέρει τους ανθρώπους ξανά σε επαφή.

Τέτοιου είδους κατοικίες επιχείρησαν να δημιουργήσουν πολλοί αρχιτέκτονες με τον Le Corbusier να είναι ένα από αυτούς, με το περιμετρικό συγκρότημα Immeuble Villas (Πολυκατοικία με βίλλες) το 1922 και πρόκειται για ένα αιθριακού τύπου πολυώροφο κτίριο, κατοικιών μεγάλης πυκνότητας. Η συνολική ελεύθερη επιφάνεια του αιθρίου καλύπτει το 48% του συγκροτήματος και διαθέτει πάρκα, αθλητικά γήπεδα και κήπους.

Παρατηρεί κανείς λοιπόν πως το αίθριο αναλαμβάνει όχι μόνο μεταφορικά τη σύνδεση της πόλης με τη κατοικία, αλλά και κυριολεκτικά, καθώς προηγείται των εισόδων στο εκάστοτε κτίριο. Η πρόσβαση προϋποθέτει το πέρασμα μέσω αυτού, ενεργοποιώντας το με τις κινήσεις των κατοίκων στο επίπεδο του ανοιχτού αιθρίου, αλλά και καθ’ ύψος όπως στη περίπτωση του οικιστικού συγκροτήματος Spangen στο Ρότερνταμ, από τον Michiel Brinkman το 1922.37

37 ‘Spangen’, Wikipedia, πρόσβαση 23 Ιουνίου 2020, https://en.wikipedia.org/wiki/Spangen

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 79

/ Immeuble Villas /

/ Συγκρότημα Spangen /

80 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

Το αίθριο όμως χρησιμοποιείται και ως χώρος εργασίας, περνώντας σε ένα πιο δημόσιο επίπεδο, από αυτό του οικιστικού συγκροτήματος. Αν αναζητήσουμε τα αίθρια σε κτίρια μεγαλύτερης κλίμακας, αυτά χρησιμοποιούνται για ειδικούς τύπους συγκροτημάτων, όπως χώροι γραφείων, εμπορικά κέντρα ξενοδοχεία, πανεπιστήμια, κοιτώνες όπου πλέον το δημόσιο έρχεται κατά μια έννοια πιο κοντά. Οι αξίες που προσφέρει το αίθριο σε ένα μεγάλο κτίριο κάνουν την ανάγκη της ιδιωτικότητας να μοιάζει υποδεέστερη, με τα αίθρια να λαμβάνουν διπλό ρόλο. Εκτός από ένα παθητικό σύστημα σχεδιασμού, θεωρείται και ένας κοινόχρηστος, κοινωνικός χώρος, ο οποίος υποδέχεται και προσανατολίζει τον επισκέπτη.

114-115. Εσωτερική όψη και κάτοψη του αιθρίου στο κτίριο Larkin

/ Larkin Building /

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 81

Όπως ο Frank Lloyd Wright σχεδιάζει το κτίριο Larkin στο Μπάφαλο, στη Νέα Υόρκη το 1903 ταξινομώντας τους διαμπερείς χώρους γραφείων των τεσσάρων ορόφων γύρω από μία φωτιζόμενη από τη γυάλινη οροφή αυλή, στην οποία διοχετεύει φιλτραρισμένο αέρα για τον συνεχή αερισμό όλων των χώρων, έτσι και πολλοί αρχιτέκτονες αντιλήφθηκαν τα οφέλη του αιθρίου για τους σκοτεινούς μέχρι τότε χώρους εργασίας ακολουθώντας το παράδειγμά του. Η διάταξη του αιθρίου έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής σε αυτά τα κτίρια μεγάλης κλίμακας εξαιτίας του όγκου τους και της αδυναμίας φωτισμού.38

Επομένως, σε όλες τις παραπάνω κατηγορίες συγκροτημάτων, το αίθριο δημιουργεί ένα ευχάριστο περιβάλλον για τους χρήστες ενσωματώνοντας μέσα στο κτίριο ένα χώρο τόσο λειτουργικό όσο και εργονομικό.

4.6 Το αίθριο στα όρια ενός κτιρίου

Φτάνοντας στη κλίμακα μιας κατοικίας το βασικό χαρακτηριστικό που προσφέρει το αίθριο είναι η απομόνωση και ηρεμία, με τα κλειστά όρια που δημιουργεί. Ο συνδυασμός δομημένου και αδόμητου, στεγασμένου και υπαίθριου χώρου σε ένα ενιαίο σύνολο έχει ως στόχο να συνδυάσει διαφορετικές ποιότητες και να καλύψει τις καθημερινές ανάγκες των χρηστών.

Στη κατοικία γύρω από το αίθριο χαρακτηριστικός χώρος της κατοικίας αποτελεί αυτό το ίδιο. Το νόημα αυτού του οικοδομικού τύπου είναι το πιο αρχαίο και βαθύ που μπορούμε να ανιχνεύσουμε στην ιστορία της αρχιτεκτονικής: βρίσκεται στην πρωταρχική πράξη περίφραξης ενός τόπου. Η κατοικία με αίθριο παρουσιάζει από την εξωτερική της πλευρά την εικόνα ενός τυπικού αρχαίου ρωμαϊκού σπιτιού ( ρωμαϊκή domus) , με την έννοια του περίκλειστου, όπου η μόνη επαφή του μέσα με το έξω είναι η πόρτα του σπιτιού.39

Πρωταρχική πρόθεση είναι η κατοικία να παραμείνει προστατευμένη και αφιερωμένη στα μέλη της. Ακόμη και στις περιπτώσεις που η εσωτερική αυλή βρίσκεται στην άκρη του “οικοπέδου”, ένας ψηλός μαντρότοιχος τη διαχωρίζει από το δρόμο και την δημόσια ζωή. Ο ρόλος του αιθρίου σε μια κατοικία έχει ως πρωταρχικό μέλημα τη διατήρηση της ιδιωτικότητας που έρχεται εν μέρει σε αντίθεση με τη κοινωνική συνοχή που ¨παράγει¨ το αίθριο.40

116. Κατοικία με γυάλινο αίθριο

εσωτερικά στο Λονδίνο από τους Hayhurst and Co

38 Michael Bednar, The new atrium (New York: McGraw-Hill Book Company, 1989) 15-16.

39 Αντόνιο Μονεστιρόλι, Η αρχιτεκτονική της πραγματικότητας (Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη, 2009) 67-69.

40 Αριάδνη Α. Καφέ, Η εξέλιξη του ανοιχτού αιθρίου και η διερεύνηση του ως στοιχείο του βιοκλιματικού σχεδιασμού, Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη,2019, 23.

82 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 83

84 Κεφάλαιο 4ο | Όριο

117-118. Φωτογραφία και τομή κατοικίας από τους Hearth Architects, Ιαπωνία

Η χρήση που λαμβάνει το αίθριο σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να είναι αυτή της αυλής προσθέτοντας το φυσικό στοιχείο της φύτευσης. Ένας χώρος σύνδεσης των διαφορετικών τμημάτων- δωματίων του κτιρίου, με άλλα λόγια εξυπηρετεί τη κίνηση σε αυτό. Λόγω αυτής της εναρμόνισης των δύο δομών, αυτή του ανοιχτού αιθρίου και αυτή του υπόλοιπου κτιρίου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το όριο μπορεί να χαθεί ανάλογα με τη συχνότητα χρήσης του ημιυπαίθριου χώρου.

Αντίστοιχα και στη δομή του κλειστού αιθρίου τα όρια αρχίζουν να είναι ασαφή στο επίπεδο μιας κατοικίας, καθώς η κατασκευή αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι του συνόλου. Ωστόσο δεν τίθεται θέμα ιδιωτικότητας καθώς το κλειστό αίθριο αποτελεί εσωτερικό χώρο που μπορεί να λάβει διάφορες χρήσεις όπως αυτές της υποδοχής, του καθιστικού, των χώρων κίνησης.

Μεταξύ της domus και των μεγάρων του Παλάντιο εξελίσσεται η εμπειρία της κατοικίας γύρω από το αίθριο. Στη νεοκλασική πόλη αυτός ο οικοδομικός τύπος θα γίνει το στοιχείο οικοδόμησης εκτεταμένων περιοχών κατοίκισης. Ο τύπος αυτός χρησιμοποιήθηκε εκ νέου με άλλες μορφές και διαστάσεις στη σύγχρονη πόλη. Αλλάζοντας τη κλίμακα των επεμβάσεων και διευρύνοντας τις ιστορικές αναφορές ο τύπος κτιρίου γύρω από το αίθριο αποτελεί μια από τις μορφές του σχεδιασμού που περισσότερο από άλλες επιδεικνύει μια συνέχεια στην ιστορία.

Οι μορφές μεταβάλλονται πάντοτε: H domuς, το γοτθικό, αναγεννησιακό, νεοκλασικό μέγαρο και εν συνεχεία τα οικοδομικά τετράγωνα γύρω από το αίθριο, έως τα αστικά κενά στον ιστό μιας πόλης ως πάρκα και πλατείες, είναι ένας συνεχής αναστοχασμός πάνω στην έννοια της οριοθέτησης.41

41 Αντόνιο Μονεστιρόλι, Η αρχιτεκτονική της πραγματικότητας (Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη, 2009) 71-72.

Κεφάλαιο 4ο | Όριο 85

Κεφάλαιο 5_ Κλίμα

Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του αιθρίου ως αρχιτεκτονικό μέσο του βιοκλιματικού σχεδιασμού

5.1 Η έννοια του κλίματος για έναν τόπο και ο βιοκλιματικός χαρακτήρας του αιθρίου

Το κλίμα επηρεάζεται από τη γεωμετρία του τόπου και παραμένει μια σημαντική συνιστώσα μορφογενετικών δυνάμεων με μεγάλες επιπτώσεις στις μορφές των κτιρίων που καλείται να σχεδιάσει ο άνθρωπος προς όφελός του.42 Ένας τομέας της αρχιτεκτονικής που συνδέεται άμεσα με το κλίμα ενός τόπου είναι ο βιοκλιματικός σχεδιασμός των κτιρίων. Για την ορθή εφαρμογή των αρχών της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, βασική προϋπόθεση αποτελεί η μελέτη του κλίματος της περιοχής.43

Η βιοκλιματική αντίληψη για τον σχεδιασμό έχει ως στόχο τη προσαρμογή των κτιρίων στο τοπικό κλίμα και το φυσικό περιβάλλον, με επιδίωξη τον περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας στο κατώτερο δυνατό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, από τα στοιχεία του κλίματος αξιοποιήσιμα είναι η ηλιακή ενέργεια για τη θέρμανση των κτιρίων το χειμώνα, αλλά και τον φυσικό φωτισμό τους καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου και η εκμετάλλευση των δροσερών ανέμων το καλοκαίρι για τον φυσικό δροσισμό και τον αερισμό γενικότερα όλες τις εποχές.

Αναλυτικά, τα κτίρια σε ψυχρά κλίματα απαιτούν θέρμανση τον περισσότερο χρόνο. Από την άλλη πλευρά τα κτίρια σε τροπικά κλίματα απαιτούν συνεχή δροσισμό ενώ τα κτίρια σε ηπειρωτικά κλίματα απαιτούν θέρμανση το χειμώνα και δροσισμό το καλοκαίρι.44

Αν αναρωτηθούμε για την ύπαρξη του αιθρίου θα καταλήξουμε στην αρχή του βιοκλιματικού σχεδιασμού, η οποία εφαρμόζεται όπως αναφέραμε ήδη από τους αρχαίους χρόνους, αφού ο άνθρωπος ενστικτωδώς είχε ως στόχο τη προστασία από τη βροχή τον χειμώνα και τον έντονο ήλιο το καλοκαίρι.

Βασικά στοιχεία του βιοκλιματικού σχεδιασμού αποτελούν τα παθητικά συστήματα που ενσωματώνονται στα κτίρια με στόχο την αξιοποίηση των περιβαλλοντικών πηγών. Το αίθριο ως ένα παθητικό ηλιακό σύστημα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα ενός κτιρίου που λειτουργεί χωρίς μηχανολογικά εξαρτήματα ή πρόσθετη παροχή ενέργειας και με φυσικό τρόπο θερμαίνει, αλλά και δροσίζει το σύνολό του. Είναι ένας ιδιαίτερα ζωτικός χώρος με βασικό χαρακτηριστικό τη προσαρμοστικότητα του σε ποικίλα περιβάλλοντα και στις κλιματικές συνθήκες κάθε τόπου. Το αίθριο σήμερα συναντάται ανοιχτό ως μία εσωτερική αυλή και κλειστό, δηλαδή στεγασμένο με υαλοστάσιο.

119. Oι δύο διατάξεις που

συναντάμε στα αίθρια, ανοιχτό και κλειστό

42 Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα (Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,1987) 43 Δημήτρης Αραβαντινός, Οδηγός Ενεργειακού Σχεδιασμού, Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική & Εξοικονόμηση Ενέργειας (Αθήνα: ΚΤΙΡΙΟ, 2011) 44 Ελένη Ανδρεαδάκη-Χρονάκη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός- Κιματική Αλλαγή, Περιβάλλον, Βιωσιμότητα, 2η εκδ. (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 2006) 60.

88 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

Μερικά στοιχεία τα οποία θα μελετηθούν σε αυτό το κεφάλαιο είναι η θερμική και οπτική άνεση, ο αερισμός και ο δροσισμός τόσο του αιθρίου, όσο και των παρακείμενων χώρων, τα οποία προκύπτουν από τη σωστή μελέτη σχεδιασμού του. Επιπλέον, στον σχεδιασμό του αίθριου χώρου σημαντική είναι η λήψη μέτρων για την αντιμετώπισης των προβλημάτων που παρουσιάζει αυτό το αρχιτεκτονικό μέσο για ένα κτίριο.

/ ανοιχτό αίθριο /

/ κλειστό αίθριο /

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 89

5.2 Η αποθήκευση ηλιακής θερμότητας μέσω του αιθρίου για την επίτευξη θερμικής άνεσης στο χώρο

Η αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας, που αποτελεί σημαντικό παράγοντα του βιοκλιματικού σχεδιασμού ενός κτιρίου, συνεισφέρει σημαντικά στην εξοικονόμηση της ενέργειας που δαπανάται για τον φωτισμό, τη θέρμανση και τη ψύξη του. Ο ηλιασμός ενός κτιρίου εξαρτάται άμεσα με τη γεωγραφική θέση του και επομένως με το ποσοστό ηλιοφάνειας στο εκάστοτε κλίμα που επικρατεί στη περιοχή. Η θέση του ήλιου στον ουρανό εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος του τόπου, από την εποχή του χρόνου καθώς και την ώρα της μέρας.

Στη περίπτωση του αιθρίου γίνεται άμεση διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας σε ένα κτίριο, μετατρέποντάς το σε συλλέκτη ηλιακής θερμότητας. Λόγω αυτής του της ιδιότητας να συλλέγει την ηλιακή ενέργεια στο εσωτερικό του, βοηθά στον περιορισμό των θερμικών απωλειών προσφέροντας θέρμανση των εσωτερικών χώρων ενός κτιρίου τον χειμώνα με ένα φυσικό τρόπο, μειώνοντας τη κατανάλωση ενέργειας στους τεχνητούς μηχανισμούς.

Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η επίτευξη θερμικής άνεσης σε ένα κτίριο. Η θερμική άνεση μπορεί να οριστεί ως «η αίσθηση μιας πλήρους φυσικής και διανοητικής ευχάριστης κατάστασης για τον άνθρωπο», μια κατάσταση πλήρους ευεξίας. Επομένως το αίθριο αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό μέσο, το οποίο αξιοποιεί τις θετικές παραμέτρους του κλίματος ενός τόπου και δημιουργεί συνθήκες θερμικής άνεσης μέσα στα κτίρια που το περιβάλλουν.

Ωστόσο, το καλοκαίρι η αύξηση της θερμοκρασίας λόγω της ηλιακής ακτινοβολίας δεν είναι επιθυμητή, καθώς μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα υπερθέρμανσης. Για το λόγο αυτό απαραίτητη κρίνεται και η ηλιοπροστασία ενός κτιρίου με την βοήθεια των μεθόδων σκίασης. Ο ηλιασμός και η ηλιοπροστασία είναι δύο από τους βασικότερους στόχους του βιοκλιματικού σχεδιασμού των αίθριων χώρων.45

120. Διάγραμμα με την συμβολή του αιθρίου στην αποθήκευση ηλιακής θερμότητας

45 Σίμος Γιάννας, Βιοκλιματικές αρχές πολεοδομικού σχεδιασμού, Περιβαλλοντικός σχεδιασμός Πόλεων και Ανοιχτών χώρων ,τόμος Α. (Πάτρα: εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, 2001) 175-234.

90 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 91

5.2.1 Η απαραίτητη σκίαση του αιθρίου για την αποφυγή της υπερθέρμανσης

Για την ηλιοπροστασία ενός κτιρίου οι τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα της κατασκευής σκίαστρων μπορεί να επιλύσουν διάφορα λειτουργικά και αισθητικά προβλήματα. Οι διατάξεις σκίασης διακρίνονται σε κινητές και σταθερές, ενώ μπορεί να είναι εξωτερικές ή εσωτερικές. Η κινητή εσωτερική ηλιοπροστασία παρουσιάζει περισσότερα πλεονεκτήματα, λόγω της ευελιξίας και της δυνατότητας ρύθμισής της από του ενοίκους ανάλογα με τις ανάγκες τους, όμως είναι συνήθως ακριβότερες. Όταν οι διατάξεις σκίασης είναι εξωτερικές παρουσιάζουν το πλεονέκτημα ότι δεν επιτρέπουν τον ήλιο να εισέλθει σε μεγάλο βαθμό στο εσωτερικό του αιθρίου. Κατά συνέπεια αποτρέπεται η υπερθέρμανση του χώρου. Σήμερα τα σκίαστρα έχουν πολλές εφαρμογές και είναι δυνατόν να κατασκευαστούν από ξύλο, μέταλλο, πλαστικό ή ακόμα και από γυαλί.

Στα ανοιχτά αίθρια τα συστήματα σκίασης μπορούν να τοποθετηθούν στα προσκείμενα σε αυτά ανοίγματα, ενώ στα κλειστά αίθρια η τοποθέτηση των σκίαστρων γίνεται στην οροφή τους. Ο προσανατολισμός του αιθρίου επηρεάζει τη ποσότητα του φωτός, που λαμβάνει ο χώρος από διαφορετικές κατευθύνσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας.46

Γενικότερα σε σχέση με τον προσανατολισμό έχει προκύψει ότι για τις πλευρές του αιθρίου με νότιο προσανατολισμό πιο κατάλληλα είναι τα οριζόντια συστήματα σκίασης, σταθερά ή κινητά ώστε να γίνεται η είσοδος του ηλίου τον χειμώνα αλλά να αποφεύγεται το καλοκαίρι. Για τον ανατολικό και δυτικό προσανατολισμό η σκίαση τον ανοιγμάτων μπορεί να γίνεται με κατακόρυφα συστήματα (περσίδες) καθώς ο ήλιος σε αυτές τις θέσεις βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα. Τέλος, για τον νοτιοανατολικό και νοτιοδυτικό προσανατολισμό τα ηλιοπροστατευτικά συστήματα πρέπει να είναι ένας συνδυασμός κατακόρυφων και οριζόντιων στοιχείων για να λειτουργούν συνδυαστικά ανάλογα με το ύψος του ηλίου.47

Ένα παράδειγμα συστήματος σκίασης σε κλειστό αίθριο θα παρουσιαστεί παρακάτω.

121. Σύστημα φωταγωγού με

γρίλιες στο κτίριο TVA

Chattanooga, διατάξεις ελέγχου της ηλιακής ακτινοβολίας

46 Μαρτσέλα Τζουλιάνα Ανθρακοπούλου,’ Αίθρια στα κτίρια-Ενεργειακός σχεδιασμός και φύτευση’’ ΚΤΙΡΙΟ 8 (Σεπτέμβριος 2019): 73, https://ktirio.gr/el/ 47 Ελένη Ανδρεαδάκη-Χρονάκη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός- Κιματική Αλλαγή, Περιβάλλον, Βιωσιμότητα, 2η εκδ. (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 2006) 82.

92 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 93

/ Η οροφή του κλειστού αιθρίου /

94 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

5.2.2 Η κατασκευή της οροφής του κλειστού αιθρίου

122. Κτίριο γραφείων και

δημόσια βιβλιοθήκη με γυάλινη κατασκευή αιθρίου στην Ιρλανδία, Bucholzmcevoy Architects, φωτογραφία

Εκτός από τα συστήματα σκίασης στο κλειστό αίθριο σημαντικό ρόλο παίζει η οροφή του στην οποία ενσωματώνονται τα πρωτεύοντα και δευτερεύοντα δομικά στοιχεία. Τα πρωτεύοντα στοιχεία είναι το υαλοστάσιο, ενώ τα δευτερεύοντα ο σκελετός του υαλοστασίου. Ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος της κάθε περιοχής και το εκάστοτε κλίμα που επικρατεί καθορίζονται και οι διαστάσεις των υαλοστασίων που χρησιμοποιούνται. Σε περιοχές με συννεφιά και βροχές (βόρειες χώρες) ιδανική είναι η χρήση υαλοστασίων μεγαλύτερης έκτασης και δομικών στοιχείων μικρότερης διατομής για να επιτρέπεται ευκολότερα η είσοδος του ήλιου όλο τον χρόνο. Αντίθετα σε περιοχές με έντονη ηλιοφάνεια (νότιες χώρες) ο τρόπος σχεδιασμού της οροφής θα πρέπει να διαφέρει ώστε να επιτρέπει την είσοδο του ήλιου τον χειμώνα στο δυνατό μεγαλύτερο ποσοστό και την εμποδίζει κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Φυσικά η οροφή ενός κλειστού αιθρίου συμβάλλει ουσιαστικά και στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του αιθρίου που θα αναλυθούν παρακάτω.

5.3 Ο φυσικός φωτισμός ως στοιχείο του αιθρίου για την επίτευξη της οπτικής άνεσης

Ένα κτίριο κατά τη διάρκεια της ημέρας πρέπει να παρέχει επαρκή φωτισμό έτσι ώστε να μπορούν να εκτελεστούν οι δραστηριότητες των ανθρώπων με άνεση. Η οπτική άνεση ορίζεται ως εκείνη η κατάσταση φωτισμού, κατά την οποία παρέχεται φυσικό φως επαρκούς έντασης και κατεύθυνσης, καλή απόδοση των χρωμάτων και απαλλαγή από τη θάμβωση, τόσο για την εκπονούμενη εργασία, όσο και για το άμεσο περιβάλλον.48

Ο τεχνητός φωτισμός μπορεί να δημιουργεί ομοιομορφία στο χώρο όλες τις ώρες της ημέρας αλλά το αποτέλεσμα είναι μονότονο και κουραστικό, ενώ αυξάνει κατά πολύ το ενεργειακό κόστος και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Αντίθετα ο φυσικός φωτισμός μας δίνει την αίσθηση της ροής του χρόνου μέσα στη μέρα, αλλά και στις διάφορες εποχές.

48 Ελένη Ανδρεαδάκη-Χρονάκη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός- Κιματική Αλλαγή, Περιβάλλον, Βιωσιμότητα, 2η εκδ. (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 2006) 157.

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 95

96 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

123. Διάγραμμα με εσωτερικό

αίθριο για τον φυσικό φωτισμό του συνολικού κτιρίου

Ένα αίθριο μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην εξοικονόμηση ενέργειας στο κτίριο λειτουργώντας ως πηγή φυσικού φωτισμού, αντικαθιστώντας έτσι σε μεγάλο βαθμό το τεχνητό φως. Στο ανοιχτό αίθριο το ηλιακό φως διέρχεται κατευθείαν από την ανοικτή οροφή στους παρακείμενους χώρους του κτιριακού περιβλήματος και τους δίνει την δυνατότητα να φωτίζονται είτε άμεσα από τον ήλιο είτε έμμεσα από τις ανακλάσεις και τη διάχυση. Η διαμπερότητα που προσφέρει το ανοιχτό αίθριοαυλή, τοποθετώντας όλες τις όψεις του κτιρίου σε επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον δίνει τη δυνατότητα της βέλτιστης εκμετάλλευσης του ηλιακού φωτός και προσφέρουν συνθήκες οπτικής άνεσης στο χρήστη.

Στο κλειστό αίθριο η γυάλινη οροφή είναι αυτή που επιτρέπει τη διέλευση του ηλιακού φωτός. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιφάνεια των υαλοστασίων για τα κλειστά αίθρια, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ποσότητα του ηλιακού φωτός που εισέρχεται στο κτίριο. Γενικά ισχύει ότι όσο πιο ευρύ είναι το αίθριο ή όσο πιο μικρό είναι το ύψος ενός κτιρίου, τόσο αυξάνεται η φωτεινότητα στον χώρο του αιθρίου. Παράγοντας που επηρεάζει τη διέλευση του φωτός στο εσωτερικό του κτιρίου, αποτελεί ο βαθμός διαπερατότητας του υαλοστασίου της οροφής του αιθρίου, ο οποίος θα πρέπει να είναι μεγάλος για να επιτευχθεί το βέλτιστο αποτέλεσμα.

Εκτός από την είσοδο των ηλιακών ακτίνων στο εσωτερικό του αιθρίου, σημαντική είναι και διάχυσή τους στους περιμετρικούς χώρους του μητρικού κτιρίου. Το φως που εισέρχεται μέσα στο κτίριο προσπίπτει στους τοίχους και στο πάτωμα και από αυτά ανακλάται. Ο βαθμός ανάκλασης των υλικών των περιμετρικών τοιχοποιιών και του δαπέδου του αιθρίου, που προσπίπτει το φως, εισερχόμενο από τη γυάλινη οροφή στη περίπτωση του κλειστού αιθρίου ή από το κενό που δημιουργεί το ανοιχτό αίθριο-αυλή, πρέπει να μελετάται. Αντίστοιχα τα εμπόδια τα όποια υπάρχουν στο αίθριο, οφείλουν να έχουν μεγάλο βαθμό ανακλαστικότητας με στόχο τη διάχυση του φωτός περιμετρικά. Για τον επαρκή φυσικό φωτισμό των περιμετρικών χώρων του αιθρίου συστήνεται η χρήση απλών τζαμιών, τα οποία επιτρέπουν την είσοδο του φωτός.49

49 Κυριάκος Εμμ. Λουκάκης, Το αίθριο στον βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων, Διπλωματική εργασία, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, Πάτρα (2009), 98.

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 97

5.3.1 Η αντιμετώπιση του φαινομένου της θάμβωσης

Το πρόβλημα που παρουσιάζεται κατά τη μελέτη του φωτισμού στον χώρο του αίθριου είναι αυτό της θάμβωσης. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται συνήθως στην υψηλή φωτεινότητα που προέρχεται από εξωτερικές πηγές φωτός και μπορεί να προκαλέσει θόλωμα του οπτικού πεδίου και δυσφορία. Ο προσδιορισμός του συντελεστή θάμβωσης είναι δύσκολος να υπολογιστεί. Σε γενικές γραμμές όμως μπορεί να αποφευχθεί ή να μειωθεί. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ομοιόμορφη κατανομή του φωτός ή με τη μείωση των αντιθέσεων και των έντονα ανακλαστικών επιφανειών.

Η εξωτερική σκίαση θεωρείται απαραίτητη κυρίως τις ημέρες με έντονη ακτινοβολία. Εκτός από τη σκίαση, άλλος τρόπος επίλυσης του προβλήματος αυτού είναι η προσπάθεια διάχυσης της ακτινοβολίας με τη βοήθεια εμποδίων εσωτερικά που ανακλούν το φως προς την οροφή του κτιρίου. Σήμερα κυκλοφορούν στην αγορά ειδικοί τύποι εξελιγμένων τζαμιών (πρισματικά), τα οποία κατασκευάζονται έτσι ώστε να αποτρέπουν σε μεγάλο βαθμό τη θάμβωση.50

124. Τύποι από πρισματικά

υαλοστάσια για την διάχυση του ηλιακού φωτός

125. Διάγραμμα με τη θάμβωση

που προκαλείται με ανάκλαση του

φωτός από εξωτερικές επιφάνειες

/ Πρισματικά υαλοστάσια /

50 Ελένη Ανδρεαδάκη-Χρονάκη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός- Κιματική Αλλαγή, Περιβάλλον, Βιωσιμότητα, 2η εκδ. (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 2006) 161-162.

98 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 99

5.4 Ο φυσικός αερισμός και δροσισμός που προσφέρει το αίθριο σε ένα κτίριο

Ο άνεμος είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στον βιοκλιματικό σχεδιασμό. Συμβάλει στην ρύθμιση της θερμοκρασίας ενός κτιρίου με φυσικό παθητικό τρόπο, με αποτέλεσμα την μείωση της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας. Ήδη από την αρχαιότητα έχει χρησιμοποιηθεί η στρατηγική του φυσικού αερισμού των κτιρίων με το αίθριο. Ο φυσικός αερισμός αποτελεί τη βασικότερη τεχνική απομάκρυνσης της θερμότητας από το κτίριο τους θερμούς μήνες, η οποία μπορεί να επιτευχθεί με φυσικά μέσα.51

Η ροή του αέρα μέσα σε ένα κτίριο επιτυγχάνεται βάση των θερμοκρασιακών διαβαθμίσεων αλλά και εξαιτίας της διαφοράς πιέσεων που προκαλούνται γύρω από αυτό. Όταν δυο αέριες μάζες έχουν διαφορετικές θερμοκρασίες, οι πυκνότητες και οι πιέσεις τους είναι επίσης διαφορετικές, με αποτέλεσμα ο αέρας να κινείται από την ψυχρότερη στη θερμότερη ζώνη. Ο θερμός αέρας είναι ελαφρύτερος και κινείται κατακόρυφα προς τα πάνω. Το κενό που δημιουργείται έρχεται να καλύψει ο ψυχρός αέρας που είναι βαρύτερος και η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται δημιουργώντας μια διαρκή ροή αέρα, δηλαδή φυσικό αερισμό.

Στην περίπτωση του κλειστού αιθρίου η κίνηση του αέρα μπορεί να πραγματοποιηθεί από ανοίγματα που υπάρχουν στην κορυφή και στην βάση του. Βάσει αυτού εξηγείται το φαινόμενο της καμινάδας. Ο θερμός αέρας ανέρχεται και διαφεύγει προς τα έξω από τα ανοίγματα της οροφής ενώ φρέσκος ψυχρός αέρας εισέρχεται διαμέσου των ανοιγμάτων στη βάση. Πέρα από τον αερισμό του αιθρίου, σημαντικό είναι να αερίζεται επαρκώς και το εσωτερικό του κτιρίου. Ο αέρας μπορεί να διεισδύει μέσω των ανοιγμάτων του κελύφους σε ένα κτίριο, εξαιτίας της διαφοράς πίεσης. Επειδή το αίθριο βοηθά στην ύπαρξη αντιδιαμετρικών ανοιγμάτων στο κτίριο, ο αέρας μπορεί να εισέρχεται από τις εξωτερικές πλευρές του κτιρίου και να εξέρχεται μέσω του αιθρίου. Έτσι, εξαιτίας της κίνησης του αέρα στους εσωτερικούς χώρους επιτρέπεται η απομάκρυνση της συσσωρευμένης θερμικής ενέργειας.52

126. Διάγραμμα της συμβολής

του κλειστού αιθρίου στον φυσικό αερισμό

51 Κυριάκος Εμμ. Λουκάκης, Το αίθριο στον βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων, Διπλωματική εργασία, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, Πάτρα (2009), 102.

52 Ερωτόκριτος Τσίγκας, Ενεργεια στην αρχιτεκτονική – Το Ευρωπαϊκό Εγχειρίδιο για τα Παθητικά Ηλιακά Κτίρια (Energy in architecture – The European Passive Solar Handbook) (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996) 151.

100 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 101

Ωστόσο μέσω του αερισμού του επιτυγχάνεται και ο δροσισμός του κτιρίου. Ο νυχτερινός διαμπερής αερισμός είναι ιδιαίτερα αποδοτικός τις καλοκαιρινές μέρες, κατά τις οποίες ο ημερήσιος αερισμός δεν είναι δυνατός. Ο κρύος αέρας, κυκλοφορώντας μέσα στο χώρο, άγει τη θερμότητα που είναι αποθηκευμένη στη θερμική μάζα του κτιρίου και έτσι την επόμενη μέρα, το κτίριο βρίσκεται σε χαμηλότερη θερμοκρασία. Σημαντική λύση για τον δροσισμό του αέρα του χώρου του αιθρίου μπορεί να αποτελέσει η ύπαρξη φύτευσης και υγρών στοιχείων.

Ένα ανοιχτό αίθριο κατά τη διάρκεια των νυκτερινών ωρών λειτουργεί ως ψύκτης επιτρέποντας στον ζεστό αέρα να μετακινηθεί επάνω ενώ αφήνει τον δροσερό αέρα να μείνει στο εσωτερικό του και να απλωθεί στους παρακείμενους χώρους δροσίζοντάς τους. Όταν ο αέρας αυτός θερμανθεί θα εξέλθει από τα ανοίγματα του κτιριακού κελύφους. Αυτή η κίνηση του αέρα είναι κυκλική κάνοντας το αίθριο έναν εξαιρετικό θερμικό ρυθμιστή που δημιουργεί ένα άνετο περιβάλλον διαβίωσης.

102 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

127. Διάγραμμα της κυκλικής

πορείας αερισμού σε ένα ανοιχτό αίθριο

5.4.1. Η ένταξη των φυσικών και υγρών στοιχείων σε ένα αίθριο

128. Διάγραμμα με φύστευση στο αίθριο

129. Διάγραμμα με υγρό στοιχείο στο αίθριο

Η επιλογή των φυτών που ταιριάζουν στις κλιματολογικές συνθήκες του αιθρίου είναι σημαντικά. Η φύτευση είναι ένα από τα στοιχεία, τα οποία ενδυναμώνουν την εμπειρία του χρήστη στο χώρο και ενισχύουν την αίσθηση του υπαίθριου και σε επαφή με τη φύση χώρου. Η φυσιολογική διεργασία της διαπνοής των φυτών, δηλαδή η αποβολή του νερού υπό τη μορφή υδρατμών, συμβάλλει στο φυσικό δροσισμό του κτιρίου και βελτιώνει τις συνθήκες υπερθέρμανσης, που προκαλούνται από την υάλωση στις περιπτώσεις των στεγασμένων αιθρίων. Αποτελούν πηγή δροσισμού, όχι μόνο εξαιτίας της διακίνησης υγρασίας μέσα στον χώρο μέσω ρευμάτων αέρα, αλλά και λόγω της σκίασης που προσφέρουν. Τα φυτά ανάλογα με το ύψος και τον τρόπο που είναι τοποθετημένα στον χώρο μπορούν να συμβάλλουν στην ανακατεύθυνση των ανέμων για να δροσίσουν συγκεκριμένα τμήματα του χώρου.

Επίσης η φύτευση βελτιώνει την ποιότητα του αέρα στους γειτνιάζοντες χώρους, καθώς απορροφούν το CO2 από την ατμόσφαιρα και μειώνονται τα επίπεδα σκόνης.53 Στο αίθριο εξαιτίας του μεγάλου όγκου του και των σκληρών υλικών επικάλυψης των τοίχων και των πραγμάτων που υπάρχουν μέσα σ’ αυτό, οι χρόνοι αντήχησης είναι πολύ μεγάλοι, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ηχορύπανση. Τα φυλλώματα των φυτών απορροφούν, ανακλούν και διαθλούν τον ήχο αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα της εξάπλωσης του από το αίθριο στους. Με αυτόν τον τρόπο συμβάλλουν αρκετά στην μείωση του θορύβου, αποτελώντας ένα φράγμα ήχου.

Από την άλλη πλευρά, το νερό είναι ένα φυσικό στοιχείο, του οποίου οι ιδιότητες βοηθούν στο βιοκλιματικό σχεδιασμό, καθώς μέσω της εξάτμισής του επιτυγχάνεται ο δροσισμός της ατμόσφαιρας. Η περίπτωση του σιντριβανιού ή του πίδακα νερού είναι πιο αποτελεσματική, αφού ψύχει τον αέρα σε μεγαλύτερο ύψος, και ταυτόχρονα φιλτράρει τα σωματίδια σκόνης που βρίσκονται στον αέρα. Η χρήση ψεκαστήρων σε μεγάλο ύψος, βοηθά στη διάχυση σταγονιδίων στην ατμόσφαιρα , τα οποία εξατμίζονται άμεσα. Άλλη μέθοδος εκμετάλλευσης του νερού είναι οι καταρράκτες. Αυτοί μπορούν να εφαρμόζονται πάνω σε τοίχους μπετόν ή άλλων υλικών με μεγάλη θερμοχωρητικότητα. Το νερό αυτό ψύχει τις επιφάνειες που σε αντίθετη περίπτωση θα ακτινοβολούσαν θερμότητα.

53 Μαρτσέλα Τζουλιάνα Ανθρακοπούλου,’ Αίθρια στα κτίρια-Ενεργειακός σχεδιασμός και φύτευση’’ ΚΤΙΡΙΟ 8 (Σεπτέμβριος 2019): 77, https://ktirio.gr/el/

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 103

/ Φύτευση στο αίθριο /

104 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

/ Υγρό στοιχείο στο αίθριο /

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 105

5.5 Η απαραίτητη μελέτη πυρασφάλειας του αιθρίου Επειδή το αίθριο σε ένα κτίριο συνδέει τους χώρους μεταξύ τους η διασπορά μιας πυρκαγιάς, σε περίπτωση φωτιάς στο συνολικό κτίριο είναι μεγάλη. Για την πυρασφάλεια των αιθρίων μπορούν να ληφθούν υπόψη τα ακόλουθα: - Οι δίοδοι διαφυγής είτε οριζόντιοι είτε κατακόρυφοι να μην περνάνε εσωτερικά του αιθρίου.

- Η αποφυγή εύφλεκτων υλικών, σύμφωνα με τον κανονισμό, τόσο στο χώρο του αιθρίου όσο και στα παρακείμενα τμήματα του κτιρίου.

- Η τοποθέτηση χώρων στους οποίους υπάρχουν υλικά τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε δημιουργία ή εξέλιξη πυρκαγιάς (π.χ. εστιατόρια, βιβλιοπωλεία, κ.α.) σε ανώτερα επίπεδα του κτιρίου, έτσι ώστε να βρίσκονται μακριά από το κατώτερο επίπεδο του αιθρίου.

- Οι πόρτες των προσκείμενων χώρων στο αίθριο να έχουν υψηλό συντελεστή πυραντίστασης και να είναι αυτοκλεινόμενες.

- Να μην υπάρχει άμεση επικοινωνία του χώρου του υπογείου με το αίθριο. Απομάκρυνση καπνού σε περίπτωση πυρκαγιάς: - Η διαφυγή του καπνού επιτυγχάνεται μέσω του φαινομένου της καμινάδας από τα ανοίγματα που υπάρχουν στη γυάλινη οροφή.

- Τα τζάμια της οροφής και των προσκείμενων χώρων πρέπει να έχουν υψηλό δείκτη πυραντίστασης και να μη διασκορπίζονται κατά τη θραύση.

- Οι ψεκαστήρες νερού που ενεργοποιούνται αυτόματα σε περίπτωση πυρκαγιάς να μην τοποθετούνται στο αίθριο, αλλά στους υπόλοιπους χώρους του κτιρίου, γιατί το νερό ψύχει τον καπνό και δεν τον αφήνει να διαφύγει από τα ανοίγματα της οροφής.

- Σε κτίρια στα οποία το αίθριο έχει ύψος περισσότερο από 12 μέτρα απαιτείται επιπλέον μηχανική εξαγωγή του αέρα για την απομάκρυνση του καπνού.

106 Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα

130. Διάγραμμα απομάκρυνσης

του καπνού σε περίπτωση φωτιάς εντός του αιθρίου

από το άνοιγμα της οροφής

(φαινόμενο καμινάδας)

Κεφάλαιο 5ο | Κλίμα 107

Επίλογος Α. Η σωστή χρήση των βιοκλιματικών στοιχείων

Το αίθριο αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό μέσο του βιοκλιματικού σχεδιασμού και αποσκοπεί στην δημιουργία ενός ημιυπαίθριου χώρου με προστασία από το ψύχος και τον υγρό καιρό, φωτίζοντας φυσικά το περιβάλλον γύρω από αυτό και δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες. Κατά μία έννοια αποτελεί έναν τεράστιο ευχάριστο κήπο εν μέρει προστατευμένο από το εξωτερικό περιβάλλον με χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στην μείωση της κατανάλωσης της ενέργειας, αφού η διάταξή του βασίζεται στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της αρχαιότητας. Ωστόσο η ύπαρξή του χωρίς ιδιαίτερο σχεδιασμό, δεν βοηθά στην μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας και την ενεργειακή αναβάθμιση ενός κτιρίου. Σημαντικό είναι το αίθριο, είτε ανοικτό είτε κλειστό, να έχει σχεδιαστεί σωστά, ως προς τον προσανατολισμό του και ως προς την γεωμετρία του και πρέπει να συνδυάζεται με τον σχεδιασμό όλου του κτιρίου, με βασικό στόχο βέβαια την εξυπηρέτηση των λειτουργιών για τις οποίες έχει δημιουργηθεί. Μέτρα αποφυγής υπερθέρμανσης, ηχομόνωσης, πυρασφάλειας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τον σχεδιασμό, ενώ τα υλικά επιλογής αποτελούν μια συνιστώσα που συνδέεται με την αντιμετώπιση των παραπάνω. Τέλος, στοιχεία σκίασης, βλάστησης και νερού μπορούν να χρησιμοποιούνται όπου κρίνεται επιθυμητή η βελτίωση του μικροκλίματος του αιθρίου και κατ’ επέκταση του κτιρίου. Ένα σωστά σχεδιασμένο αίθριο οδηγεί στην μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας του κτιρίου, ενώ ένα αίθριο κακοσχεδιασμένο μπορεί να προκαλέσει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Συνοπτικά, οι σημαντικότεροι παράμετροι σχεδιασμού ενός αιθρίου για την επίτευξη των βέλτιστων περιβαλλοντικών λύσεων είναι: - Η επίτευξη του κατάλληλου ηλιασμού, δροσισμού και σκιασμού του χώρου του αιθρίου.

-Οι μηχανισμοί σκίασης θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σωστά ανάλογα με την εποχή (χειμώνας-καλοκαίρι) ώστε να πραγματοποιούν ορθά την ύπαρξη τους. Ενώ το καλοκαίρι ενεργούν κατά της θερμότητας στο εσωτερικό του κτιρίου το χειμώνα θα πρέπει να μένουν ανοιχτοί για το αντίθετο αποτέλεσμα.

-Η γεωμετρία του αιθρίου θα πρέπει να σχεδιάζεται προς όφελος του φωτισμού του συνολικού κτιρίου, ανάλογα με το ύψος και το πλάτος του, έτσι ώστε το κτίριο το καλοκαίρι να δέχεται το λιγότερο διαθέσιμο ηλιασμό και το χειμώνα τον περισσότερο δυνατό.

108 Επίλογος

- Η χρήση υλικών με υψηλή θερμοχωρητικότητα, αλλά και υλικών ανακλαστικών που δεν επιτρέπουν την επιπλέον φόρτιση του χώρου με θερμικό φορτίο, - Η χρήση κατάλληλων υαλοπινάκων σε σωστή αναλογία σε σχέση με τις ανάγκες του χώρου.

- Η χρήση φυσικών στοιχείων, όπως νερού και φύτευσης, για τη βελτίωση του μικροκλίματος.

Επίλογος 109

Επίλογος Β. Συμπεράσματα

Ως γενικό συμπέρασμα το αίθριο αποτελεί ένα διαχρονικό αρχιτεκτονικό μέσο με ιδιαίτερα βιοκλιματικά χαρακτηριστικά γνωστά από την αρχαιότητα. Η αρχική του μορφή έχει αλλάξει με την επίδραση της τεχνολογίας με στόχο την υιοθέτηση του από τις νέες σχεδιαστικές τάσεις της αρχιτεκτονικής. Το ίδιο ισχύει και για την γεωμετρία του, η οποία από αυστηρή και λιτή έχει πειραματιστεί και τροποποιηθεί χωρίς ωστόσο να χάσει τον αρχικό σκοπό του. Δεν υπάρχει περιορισμός στην κλίμακα μέσα στην οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί το αίθριο καθότι συναντάται τόσο στον πολεοδομικό σχεδιασμό όσο και στην αρχιτεκτονική της κατοικίας. Αλλάζοντας τη κλίμακα των επεμβάσεων, ο τύπος κτιρίου γύρω από το αίθριο αποτελεί μια από τις μορφές του σχεδιασμού που περισσότερο από άλλες επιδεικνύει μια συνέχεια στην ιστορία. Οι μορφές μεταβάλλονται πάντοτε: η κατοικία με εσωτερική αυλή έως τα αστικά κενά στον ιστό μιας πόλης ως πάρκα και πλατείες, είναι ένας συνεχής αναστοχασμός πάνω στην έννοια της οριοθέτησης. Ο λόγος για το οποίο το αίθριο αποτελεί πάντα μια επιλογή των αρχιτεκτόνων σε μία σύνθεση είναι το γεγονός ότι εναρμονίζει τα κλιματικά στοιχεία που προσφέρει ένας τόπος με την ανάγκη της δημιουργίας ενός λειτουργικού και ευχάριστου χώρου για έναν χρήστη, που είναι και η αρχή του σχεδιασμού κάθε κτιρίου. Η ύπαρξη ενός αιθρίου βέβαια χωρίς την απαραίτητη μελέτη, συχνά μπορεί να δημιουργήσει τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς μπορεί να μην οδηγήσει στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε ένα κτίριο με ταυτόχρονη την εξοικονόμηση των δαπανών ενέργειας. Ωστόσο η πρόκληση είναι μια διάταξη που μπορεί να ενσωματώσει την φύση μέσα σε ένα χώρο με βάση πιο παραδοσιακά πρότυπα και κανόνες για την ενεργειακή αναβάθμιση, χωρίς την αλόγιστη χρήση υλικών και ασύμβατων προσθηκών.

110 Επίλογος

/ Το αίθριο /

Επίλογος 111

Βιβλιογραφικές αναφορές Ξενόγλωσσα Βιβλία: Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986.

Edwards, Brian, Sibley, Magda, Hakim, Mohamad, Land, Peter. Courtyard Housing, Past, Present, Future. New York: Published

by Taylor & Francis, 2006.

Edwards, Brian. Courtyard housing. Abingdon [Angleterre]: Taylor & Francis, 2006.

Hinrichs, Craig. The Courtyard as dwelling. Berkeley. CA: Center for Environmental Design Research, University of California at Berkeley, 1989.

McKay, G. Alexander. Houses, villas and palaces in the Roman world. London: The Johns Hopkins University Press, 1975.

Pgeifer, Günter and Brauneck, Per. Courtyard Houses: A Housing Typology. Berlin: Birkauser, 2008.

Saxon, Richard. Atrium Buildings, development and design. London: The Architectural Press, 1983.

Schoenauer, Norbert. 6000 years of housing. New York: Garland, 1981.

Werner, Βlaser. Atrium: Five Thousand years of open courtyards. New York: Wepf and Co, 1985.

Werner, Blaser. Courtyard House in China. Έκδ. 2η. Berlin: Birkhäuser, 1995.

Ελληνικά Βιβλία: Ανδρεδάκη-Χρονάκη, Ελένη. Βιοκλιματικός σχεδιασμός, Κλιματική αλλαγή-Περιβάλλον-Βιωσιμότητα. Εκδ. 2η. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2017.

Αξαρλή, Κλειώ. Στόχοι και στρατηγικές του φυσικού φωτισμού, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου- τόμος Α. Πάτρα: εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, 2001.

Αραβαντινός, Δημήτρης. Οδηγός Ενεργειακού Σχεδιασμού, Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική & Εξοικονόμηση Ενέργειας. Αθήνα: ΚΤΙΡΙΟ, 2011.

Γιάννας, Σίμος. Βιοκλιματικές αρχές πολεοδομικού σχεδιασμού, Περιβαλλοντικός σχεδιασμός Πόλεων και Ανοιχτών χώρων-τόμος Α. Πάτρα: εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, 2001.

Κωνσταντινίδης, Άρης. Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτυπο, 1983.

Λάββας, Π. Γεώργιος. 19ος -20ος αιώνας, Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University studio press, 1993.

112 Βιβλιογραφία

Μονεστιρόλι, Αντόνιο. Η αρχιτεκτονική της πραγματικότητας, Εκδ. 2η. μετ. Κωνσταντίνος Γ. Πατεστός. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 2009.

Μπαμπινιώτης, Γίωργος. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογία, 1998.

Μπούρας, Χαράλαμπος. Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής – Τόμος Α. Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία, 1999. Μπούρας, Χαράλαμπος. Ιστορία της αρχιτεκτονικής – Τόμος Β. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα, 2001. Πικιώνης, Δημήτρης. Κείμενα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1987.

Τσίγκας, Ερωτόκριτος. Ενεργειακός σχεδιασμός – Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1994.

Τσίγκας, Ερωτόκριτος. Ενεργεια στην αρχιτεκτονική – Το Ευρωπαϊκό Εγχειρίδιο για τα Παθητικά Ηλιακά Κτίρια (Energy in architecture – The European Passive Solar Handbook). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996.

Rossi, Aldo. (1966). Η αρχιτεκτονική της πόλης. μετ. Βασιλική Πετρίδου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 1991.

Rudolf, Αrnheim. Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2013.

Ηλεκτρονικές πηγές Άρθρα: Μαρτσέλα Τζουλιάνα Ανθρακοπούλου,. ‘’Αίθρια στα κτίρια-Ενεργειακός σχεδιασμός και φύτευση’’ ΚΤΙΡΙΟ 8 (2019): 73-80. https://ktirio.gr/el/ ResearchGate. ‘’What Forces that Shape and Retain the Beijing Courtyard Houses’’, πρόσβαση 5 Μαρτίου 2020, https://www.researchgate.net/publication/272820107_What_Forces_that_Shape_and_Retain_the_Beijing_Courtyard_ Houses Dezeen. ‘’Cleft House in India is split in two by full-height atrium’’, πρόσβαση 15 Απριλίου 2020. https://www.dezeen.com/2019/09/02/cleft-house-anagram-architects-indian-architecture-houses/ Dezeen. ‘’Zaha Hadid Architects completes Leeza Soho skyscraper with world’s tallest atrium’’, πρόσβαση 15 Απριλίου 2020. https://www.dezeen.com/2019/11/20/leeza-soho-zaha-hadid-architects-skyscraper-beijing/

Βιβλιογραφία 113

Archdaily. ‘’DH Triangle School / NAMELESS Architecture’’ πρόσβαση 8 Απριλίου 2020. https://www.archdaily. com/638299/dh-triangle-school-nameless-architecture Dezeen. ‘’Renzo Piano reconfigures Harvard Art Museums around a grand courtyard atrium’’, πρόσβαση 13 Μαρτίου 2020. https://www.dezeen.com/2014/11/18/renzo-piano-harvard-art-museums-boston-renovation-expansion-courtyard-atrium/ Archdaily. ‘’Museo Arqueológico Nacional / Frade Arquitectos’’ πρόσβαση 8 Απριλίου 2020. https://www.archdaily. com/638299/dh-triangle-school-nameless-architecture Archdaily. ‘’Shou County Culture and Art Center / Studio Zhu-Pei’’ πρόσβαση 8 Απριλίου 2020. https://www.archdaily.com/934401/shou-county-culture-and-art-center-studio-zhu-pei?ad_medium=gallery Dezeen. ‘’Snøhetta and Dialog’s New Central Library for Calgary features vast wood-lined atrium’’, πρόσβαση 13 Μαρτίου 2020. https://www.dezeen.com/2018/11/05/snohetta-dialog-new-central-library-calgary-wood-atrium-crystaline-exterior/ Διαλέξεις-Διπλωματικές εργασίες: Βενιεράκης, Μανώλης. Αίθριο + Κατοικία, Εισαγωγή στην αρχιτεκτονική έρευνα- διάλεξη, Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών, ΔΠΘ, 2013.

Καφέ, Αριάδνη. Η εξέλιξη του ανοιχτού αιθρίου και η διερεύνηση του ως στοιχείο του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών ΑΠΘ, 2019.

Λουκάκης, Εμμ. Κυριακος. Το αίθριο στον βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων, Διπλωματική εργασία, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, Πάτρα, 2009.

Συλεούνη, Σταυρούλα και Σωτηροπούλου, Πολυξένη. Εκδοχές του Μοντέρνου στη σύγχρονη πραγματικότητα, το παράδειγμα του Πάτροκλου Καραντινού, Διάλεξη σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., 2014-15.

Τριάντη, Γ. Αγγελική. Το αίθριο ως βιοκλιματικό στοιχείο αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα – Η περίπτωση κτιρίων με αίθριο στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, Πρόγραμμα Σπουδών Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Πόλεων και Κτιρίων ΕΑΠ, Πάτρα, 2009.

114 Βιβλιογραφία

Ιστοσελίδες: http://www.berkeleyprizecompetition.org/endowment/the-reserve?id=3191

https://www.fosterandpartners.com/projects/great-court-at-the-british-museum/ https://en.wikipedia.org

http://www.google.com

http://www.greekarchitects.gr https://www.dezeen.com/

https://www.archdaily.com/

Πηγές εικόνων: [1-3] Προσωπική δημιουργία.

[4] Καφέ Αριάδνη Α. Η εξέλιξη του ανοιχτού αιθρίου και η διερεύνηση του ως στοιχείο του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών ΑΠΘ (2019) σελίδα 11.

[5,9] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδα 5.

[6-8,10] Μπούρας, Χαράλαμπος. Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής – Τόμος Α. Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία, 1999, σελίδες 93, 116.

[11] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδα 11.

[12] McKay, G. Alexander. Houses, villas and palaces in the Roman world. London: The Johns Hopkins University Press, 1975,σελίδα 6.

[13] Μπούρας, Χαράλαμπος. Ιστορία της αρχιτεκτονικής – Τόμος Β. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα, 2001, σελίδα 40.

[14-17] Κωνσταντινίδης, Άρης. Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτυπο, 1983, σελίδα 90.

[18-21] http://www.berkeleyprizecompetition.org/

[22-24] Werner, Blaser. Courtyard House in China. Έκδ. 2η. Berlin: Birkhäuser, 1995, σελίδα 19

[25-28] Edwards, Brian, Sibley, Magda, Hakim, Mohamad, Land, Peter. Courtyard Housing, Past, Present, Future. New York:

Πηγές εικόνων 115

Πηγές εικόνων Published by Taylor & Francis, 2006, σελίδες 95, 10, 12.

[29,30,32] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδες 7,9,10.

[31] https://www.teggelaar.com/en/rome-day-6-continuation-5/

[33-35] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδες 14,15.

[36,37] https://en.docomomo.fi/projects/rautatalo-office-building/

[38,39] https://www.archweb.it/dwg/arch_arredi_famosi/F_L_Wright/Guggenheim/Guggenheim_2d.htm [40,41] http://www.aaso-photography.com/guggenheim/guggenheim8351 [42,43] http://hiddenarchitecture.net/hyatt-regency-atlanta/ [44] https://en.wikipedia.org/wiki/Ford_Foundation

[45-47] https://www.inexhibit.com/case-studies/daniel-libeskind-jewish-museum-part2/

[48-50] https://www.fosterandpartners.com/projects/great-court-at-the-british-museum/

[51-54] Dezeen. ‘’ Renzo Piano reconfigures Harvard Art Museums around a grand courtyard atrium’. Πρόσβαση 8 Μαΐου 2020. https://www.dezeen.com/2014/11/18/renzo-piano-harvard-art-museums-boston-renovation-expansion-courtyard-atrium/

[55-57] Archdaily. ‘’Museo Arqueológico Nacional / Frade Arquitectos’. Πρόσβαση 8 Μαΐου 2020. https://www.archdaily. com/506138/museo-arqueologico-nacional-frade-arquitectos

[58-62] : www.syntres.gr | Φάκελος «Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης» της Διεύθυνσης Νεώτερης και Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.

[63] Pgeifer, Günter and Brauneck, Per. Courtyard Houses: A Housing Typology. Berlin: Birkauser, 2008, σελίδα 21.

[64,66] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδες 64,65.

[65] Omar Al-Hafith, Satish B.K., Simon Bradbury, Pieter de Wilde ‘’The Impact of Courtyard parameters on its shading level’’ σελίδα 102.

[67-69] https://miesbcn.com/the-pavilion/

[70-72] Archdaily. ‘’DH Triangle School / NAMELESS Architecture’’. Πρόσβαση 8 Απριλίου 2020. com/638299/dh-triangle-school-nameless-architecture

https://www.archdaily.

[73-76] Archdaily. ‘’Shou County Culture and Art Center / Studio Zhu-Pei’’. Πρόσβαση 2 Απριλίου 2020. https://www.archdaily.

com/934401/shou-county-culture-and-art-center-studio-zhu-pei?ad_medium=gallery [77-79] http://www.maaj.fr/portfolio/pole-medical-pluridisciplinaire-taverny-95/

116 Πηγές εικόνων

[80-83] Dezeen. ‘’Zaha Hadid Architects completes Leeza Soho skyscraper with world’s tallest atrium’’. Πρόσβαση 2 Απριλίου 2020. https://www.dezeen.com/2019/11/20/leeza-soho-zaha-hadid-architects-skyscraper-beijing/ [84-88] https://www.fosterandpartners.com/projects/commerzbank-headquarters/

[89-92] Dezeen. ‘’Snøhetta and Dialog’s New Central Library for Calgary features vast wood-lined atrium’’. Πρόσβαση 2 Απριλίου 2020. https://www.dezeen.com/2018/11/05/snohetta-dialog-new-central-library-calgary-wood-atrium-crystaline-exterior/

[93-95] Dezeen. ‘’Cleft House in India is split in two by full-height atrium’’. Πρόσβαση 2 Απριλίου 2020. https://www.dezeen. com/2019/09/02/cleft-house-anagram-architects-indian-architecture-houses/

[96,97,100] Edwards, Brian, Sibley, Magda, Hakim, Mohamad, Land, Peter. Courtyard Housing, Past, Present, Future. New York: Published by Taylor & Francis, 2006, σελίδες 137,97,xvii.

[98,99,101,110] Προσωπική δημιουργία.

[102,103] σκηνές από ταινία του 1987 με τίτλο Der Himmel über Berlin.

[103,107] Rossi, Aldo. (1966). Η αρχιτεκτονική της πόλης. μετ. Βασιλική Πετρίδου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, 1991, σελίδες 103,219.

[105-16] Archdaily. ‘’ Civilization in Perspective: Capturing the World From Above’’. Πρόσβαση 6 Μαΐου 2020. https://www.archdaily.com/785740/civilization-in-perspective-capturing-the-world-from-above [108-109] https://unsplash.com/

[111] Frampton, Kenneth. ‘’Η εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία’’. Αρχιτεκτονικά θέματα, 1974.

[112] Le Corbusier. ‘’The city of To-Morrow and its Planning’’. Urbanisme, 1987.

[113] Hertzberger, Herman. Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, 2002, σελίδα 39.

[114-115] Bednar, Μichael. The new atrium. New York: McGraw-Hill Book Company, 1986, σελίδα 16.

[116] Dezeen. ‘’ Hayhurst and Co uses glazed atrium to illuminate interior of compact south London home’’. Πρόσβαση 6 Μαΐου 2020.https://www.dezeen.com/2018/01/09/hayhurst-and-co-glazed-atrium-architecture-courtyard-compact-south-londonhouse-uk/

[117-118] Dezeen. ‘’ Hearth Architects completes family house in Shiga with tree-planted atrium ‘’. Πρόσβαση 6 Μαΐου 2020. https://www.dezeen.com/2017/09/25/kyomachi-house-hearth-architects-roofed-garden-tree-japanese-residence/

[119] Τσίγκας, Ερωτόκριτος. Ενεργεια στην αρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή

Πηγές εικόνων 117

Επιτροπή, 1996, σελίδα 139.

[120] Τριάντη Α. Αγγελική, Το αίθριο ως βιοκλιματικό στοιχείο αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα – Η περίπτωση κτιρίων με

αίθριο στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη. Πρόγραμμα Σπουδών Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Πόλεων και Κτιρίων ΕΑΠ, Πάτρα (2009), σελίδα 41.

[121] Τσίγκας, Ερωτόκριτος. Ενεργεια στην αρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996, σελίδα 151.

[122] https://www.bmcea.com/people

[123-125] Ανδρεδάκη-Χρονάκη, Ελένη. Βιοκλιματικός σχεδιασμός, Κλιματική αλλαγή-Περιβάλλον-Βιωσιμότητα. Εκδ. 2η. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2017, σελίδες 166, 161, 163.

[126] Τσίγκας, Ερωτόκριτος. Ενεργεια στην αρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996, σελίδα 98.

[127-130] Προσωπική δημιουργία.

118 Πηγές εικόνων