Türkçe Tarih Dergisi 1. Sayı

T

i.irkiye Cumhuriyeti, sahip oldugu ki.ilti.i· rel ve tarihsel ge~misi ve cografi konu­ munun bir geregi olarak. di.inyadaki en bi.iyi.ik gi.ivenlik sorununa sahip i.ilkelerinden biri· sidir. Ti.irkiye Cumhuriyeti. di.inya uzerlnde kiyrda kosede bulunan ki.i~i.ik bir i.ilke olmad1g1 lcln, bulundugu cografyada bi.iyi.ik gi.i~lere kars1 ayakta kalabilmek i~in gi.i~li.i olmak zorundadtr.

Ti.irkiye Cumhuriyeti, 1923'te kurulan /aik, demokratik, ~agda~, bilimse/ var/1g1 ve ulus·devlet yap1s1 lie her alanda bir satdm ile kars1 kars1ya kald1g1 kln, gi.ivenligini baska hi~bir i.ilkeye ya da bi.iyi.ik gu~lerin kontroli.i alt1ndaki askeri ittifaklara tnrakmamak zorundadir. xure­ set gi.i~ler, Ti.irkiye Cumhuriyeti gibi, sorunlara ak1lc1 ve kauo ~ozi.irnler oretmts. gi.i~li.i rnilli duygulan ile bu gi.i~leri zameomda "'\\\ .... dize getirrnis ve bu tarihi ile turn • ·~.,, · insanliga bir ornek Olan bir devle­ l'i\ ti okartarun orti.isti.igi.i ortadogu \, cografyasinda g6rrnek isterne­

rnektedir. En azmdan Ti.irkiyenin, kendilerine boyun egmesini beklemektedir.

Tum bu y11<1c1 ki.iresel gi.i~lerin, Ti.irkiye'nin de iclnde yer ald1g1, tum bolge i.ilkelerinin gelece­ gi ile ilgili olarak, kanh plan ve projeleri bulundu· gu ldn Ti.irkiye, sahip oldugu bi.iti.in degerleri ile varolus mucadeleslne suruklenrnlstlr. iste tclnde oldugumuz bu varolus rnucade­ lesinde. bir an bile olsun ak1ldan okartumamasi gereken bi.iyi.ik bir gorevimiz vardir. Biz, bunu tekrar tekrar hatirlatrnak i~in vanz. Biz. TOrk~e Tarih orarak bu gorevirnizi nayanrmzm son aruna kadar unutrnayacagrmm, karurruzm son camtasr­ na kedar mucadet edece . . ·~ ayk1rrnak lcln

vanzl

EV TORK GEN<;:LiCil BIRINCI VAZIFEN. TORK ISTIKLALINI. TORK CUMH ET 'llET, MUHAFAZA VE M0DAFAA ETM EKTI R. / r;;: MEVCUOIYETININ VE ISTIK6ALININ YEGANE TEMELI llU.i1UR~~U TEMEL. SENIN, EN KIY· METLI HAZiNENDiR. ISTIKllALDE DAHi. SENI llU HAZiNEDEN MAHRUM ETMEK iSTEVECEK. OAHiLT VE HARiCT llEDHAHLARIN OLACAKTIR. BIR GON. iSTIKLAL VE CUMHURIYETi M0DA· FAA MECllURIVETINE D0$ERSEN, VAZIFEYE ATILMAK l<;:IN, l<;:INOE BULUNACACIN VAZIYETIN IMKAN VE $EMITINI D0$0NMEYECEKSIN! BU iMKAN VE $ERAIT. <;:OK NAM0SAIT BIR MAHi­ YETTE TEZAH0R EDEBILIR.. iSTIKLAL VE CUMHURIVETiNE KASTEDECEK 00$MANLAR. B0T0N OONVAOA EMSALi G6R0LMEMI$ BiR GALiBlYETIN M0MESSILI OLAlllLIRLER. CEBREN VE HILE ILE AZIZ VATANIN. B0T0N KALELERi ZAPTEDiLMi$.

60T0N TERSANELERINE GiRJLMi$.

BOTON OROULARI OACITILMI$ VE MEMLEKETIN HER K6$ESI BILFllL 1$GAL EOILMI$ OLABl­ LiR. BOTON BU $EMiTTEN DAHA ELJM VE DAHA VAHiM OLMAK OzERE, MEMLEKETiN DAHi­ LINDE. lKTIDARA SAHiP OLANLAR GAFLET VE DALALET VE HATTA HIYANET l<;:INDE BU LUNA· BiLlRLER. HATTA BU iKTiDAR SAHiPLERi $AHST MENFAATLERiNl. M0STEVLlLERlN SiVASi EMELLERiYLE TEVHiT EDEBiLiRLER. MILLET, FAKR 0 ZARURET l<;:iNDE HARAP VE BlTAI' 00$M0$ OLABILIR. EV TORK iSTiKBALiNiN EVLADI! i$TE. BU AHVAL VE $ER.AiT i<;:iNDE DAHi. VAZiFEN: TOR.K lSTiKLAL VE CUMHURiYETiNi KUR.TAR.MAKTIR.! MUHTA<;: OLDUGUN KU DR.ET, DAMAR.· LARINDAKi ASIL KANDA MEVCUTTUR! ~

.4

1

AGUSTOS, VIL: 1, SAVI: 1

3 9 18 21

TARiHTEN KESiTLER

35

Milli MOCADELE'NiN MANEVI MiMARLARINDAN PAPA EFTiM

TORKCE TARiH

"KIZILDERiLi" TORKLER

HAKAN SAHiN

SAVAS TARiHiNDEKi EN iVi SiLAH METEHAN VILDIRIM

GERCEK DONYA LiDERI: MUSTAFA KEMAL ATATURK IBRAHIM GAV

OMIT DOGAN

41

SEVR ANLASMASI

52

TRABLUSGARP SAVA$1

57 69 73

BIR ATATURK iHTiLALCiSi: MAHMUT ESAT BOZKURT

CIHAN OKTAV

FURKAN SALCAN

CAGRI CELiKOZ

TURKLERDE MEZAR TA$1 GELENEGi NURAV BiLGILi

GUL BABA VE TAHTA KILIC

TOSUN SARAL

1876 · Padlsahv. M·urat akli dengeslnJ yltirdi·

Lala Mustafa Pa~a vene<:hlc Cumhufiye· tine alt K1bns adas1n1 tetn etti.

1773 Deniz Harp Okulu (Muhendish~ne­i 8.lhr-i HUmayun). Cezayirli HasanPasa tafaf1n· dan istanbul Kas1mpa$a'daatlld1.

1840 As11 ~1k1} amao, ingthzterin et:onomik ve siyasi~1katla11nayOnelikbir kamuoyuol~tll'mak OlanCeric:Je.iHavaclisgazetesinin1Uc say1s1t>asaldl.

1933 istanbtll OarUlfOnunu'nun yerini Onl· verslte akh; istanbulOnivcrsitesi kuruldu.

1946 ABO Ba~kon1Trurnan,Alom Et1crjisiKo· misyonu'nukurdu.

1950 TOrkiyc NATO"ya Oye olmak i(in oasvu­ ruda bulundu.

1571

187 5 Oi.nyantn ilk l>uZpatenipisd l.On<l"a'da(ll•l<'­ 1807 Rowell Hodge, dokenll telln patenlinl ald1.

1914 Osmanll devleii I. Oiinya Savasi'na glrmek l1in sefe<berllk llan et ti.

1934 Adolf Hitler Almanya't11nFOhrcr1hallnc getdL Totalilet rejim sOrecl bastad1.

OsmanhMectisi toplanamad1.

1 914 • ilk elekt(1Jdiuatik&ambas1,Amerilca'da, Cleveland'daki Euclid Caddesinde kutlan1ld1.

1921 • Gazi Mustafa Kemat TUrk Ordularo 8astomutanl1Al'na se(ildi.

19-40 ikind OOnya Sava}• sOrerken, Le· tonya. Sovyet1e1 SirliAi himaye-sine gitdi.

1945 • Fransa. isgat ettiAi Cczayirde soyk1· nm yapt1. 45 bin Cezayirli k.atledildi.

1969 Amerikan uzay arac1 'Mariner Seven',Marstn foto~1aflar1n1cektl.

~

1806 Roma Cermen imparatorluAu. kuru· lusundan 844 l"I sonra y1k1ld1.

1890 Elektrillll sandalycninII< k1Ala,.m1 New vork't.iti A..c>u<n ha~indege<\ekleSti. l 93Z Vcncdik Film festlvallnln llkl a1old1.

1979 La Scata O;wa Binas1 Milan<l'da a1o101.

1914 Birfcslk kralhk. Osmanh lmparatorlu· Au'nun slpa11s cttlAI Sultan OSman Ive RcJadl· ye lslmll 2 zorhllyD cl koydu.HOkOmetln gcrl Is· tc<llAI 4 mil yon poundluk ucret lade Cdolmcdi.

19Z4 Oze<lcrinde TOrklye Cumhuriyetl yai151 bulunanve TUrklye'nlnilkmlldenlparas1 alma Ozet· 1oa1 ·~•v<in btoni 10 tu1ui1c1c para1ar tedav\•ie 1•t• 1948 TOrtlyc Sc<bcst Gores Milli Tak1m1, Londra Ollmpiyatlaro'nda blrlncl Oldu.

1955 S. 8e<kctt'in oyunu 'Gooot'yu Bekler­ ken', ilk kcz londra'da sahncloodi. zooz AB'ye uyum ~er,evesinc;tckabul edi1en yasay1a. savas ve yak•n savas 1elldidl halter! d•· s1nda idam cezas1 katd1t1ld1.

1870 • KotolhO( llerneAI BlrlejlkKralWta kuruldu.

19Z4 . lozanAntla)mas• yOrurtuae girdi.

1940 • lstanbul'da Takslm Gazlnosu a11ld1.

19S8 ClmhlMiyet tariflininen yUkse:kdevalUas· yonu yap1ld1. Oolar 2 l~a 80 ku<ustal\ 9 Nraya(1kto.

~

1634. IV. Murad 1,1ci yasag1 ilan ederek mey· haneleri y1ktud1.

1884. New York limanonon glrislndekl Ozgur· IUk An1t1'n1n ilk 1as1 konuldu.

1912. Padisah Sultan Resat. Medis·i Mebu· san'1 feshettl ve 14 May1s 1914'e kadar kadar

1915 • Anatartalar Zaterl ve Conk 8ay111 Mu· harebes.i:Albay Mustafa Kemal'in komutas1nda· kl Turk askerlerlnln taarruwyla inglllz ve An:ak kuvvetlerlnln gerl ~ekllmesi salland1.

19ZO · Sew Anla~mas• hOkOmleri uyaunca, Anadolu ve Rumell tOP<aklan dusmanlarca pay· 1as11maya bastand1.

1945 • Japonya 1eslim oldu ve II. OOnya Savas1.

Pasitlk okyanusoodasona erdl.

1954 • Elvis Presley. Memphis'te i1k kez PfO· fesyonet olarak sahneye 11kto.

198Z Ermeni as1lh TOrk vatandaj1 Artin Penik. ASAU\'y1 protesto etmek l(in Takslm Mcydan1nda kendlnl yakh.

1994 • Tu1kiye'nin ilk uydvsu TOrks.at 16.

Fransrz Guyanasl'ndakl Kourou Uss(Ynden tori•· t1ld1. 86ylece T01kiye. uzayda uydusu Olan 18 Olke arasona glrdl.

1997 GOncy Atrlka Cumhurlyctl lnsan haktaro lh1alleri ve K1bns so1ununu getekte sOstere1ek TU<klyc'ye askerl hellk09tcr sat1s1m durdu•du.

~

.,.., '

1t'iJ'

149Z Kristof Kotomb, ispanya'dan ii( gemly· le Hlndistan'a ulas.mak vo yC(ll k1talar kcsfct· mck am.x1yl.'.I yola ~1kt1. Ayn1 y11 is1>4nyo1 Engl· ilsyonu kaH1r1ar1 sonucu, lspanyifda bulun.'.ln yaklasok 200.000 Setarad Vahudlsl lsPanyot kra111a1 vo Katollk Kltlscsl tarafrndan Olkcden kovuldolar. Bunlar1n bOyOk blr k1sm1 Osm~nh imparatorluAu taraf1nd.'.ln kabulcdlldl.

ii gerelc(esiyle tahuan indirildi.

19-'S ABO. JaPOOyanul Hirosima SehthH~ Ilk atom b0mbason1 aw; 66 ll!n klsl Oldil; 69 bin klsl yara1and1.

147J Fatih Sultan Mehmet'in komuta cttiQI Osmanh ordusu. Otlukbeli. Erzin<an Sava)1nda Uzun Hasan komutas1ndaki orduyu yenCfek.

Attoyunlu BeyliRi'ne son veodi.

19Z9. TUrk Verll Mallar Se1glsl. Galatasa1ay Llsesinde •told•.

~

1807 ilk buhar• yolcu gemisi Cle<mon~ New Vork Albany arasonda Ilk seterlnl g0<(e<lnstlrdl.

1945 Nufus say1m1 l~ln evlere numarave· rllmesl karar1ast111ld1.

I9i0 KOba lldcrl Fidel Castro. Amerlka'non ckonomlk sald1r9anhft1ni1 mlsilleme YilPt( KOba'daklAmerlkan maua11n1 kamulaJtnd1.

1982 Ankllla EscnboQa Havollmom'no lkl ASALA mltltaninon duzenlcdl81 Sllld1nd3 Ankara enlnlyet mOdOr yard1mc1s1n1n yan1 sira 7 kisl ya$am1n1 yltlrdi. 72 ki$i yaraland1.

1961 istanbul'da 92 y1ld•' hl:tm~t veren uamvayla1 kald1rild1.

~

~

19 t ~ Mustafa Kemal, Anatartatar Grup Komutanhjt'naatand1.

1925 Washineton'da. zencl du$man1 'Ku Klu)( Klan'1n Ilk ulusal kone1esltopland1 1928 Istanbul Takslmdekl 'Cumhu1lyct Amt!' tOren1e a(11C11. A1111sa 30.000'1 askon Is· 1anbullu kat1I01.

1964 K1b11s•a duzoolenen harekat siras.nda "1•8• IS<lbe• a1an pito1 yijlllas• Cenglz Topel.

Rum k"'lmlndekthastanede hayat•,. kaybettl.

1974 • A60 Baskan1 Richard M. Nixon. Wa· tergate skandall nedenlyle lstlfa ettl. Nixon. istifa eden ilk ABO Ba5kan1 oldu.

1990 • lrak. kuveyl'l l}gal etti.

~

1173. Vap1m1 lkl as1r sOrecekOlan PisaKu· lesinin inµs1 ba$lad1.

1928 Arap Alfabesi yerine Latin Alfabesinln benlmsoodiQIHart Oevrlmlsured basta· d1, Atat01k, harlleri Cumhuriyet Halk Partisi· nln GOlhane'cJek'Iga1as1na k'at11an1ara tan1n1.

1932 • ispanya'da hOkOmet Karaionya bOI· gesinin OzerkliAini tan1d1.

1942 • Mahatma Gandtll. inglllz blrliklerl ta· 1af1ndan Bombay'cJa tutukland1.

1945 • Nagazakl)e ikincl atom bombas• at1ld1; 37 bin ki$i OldU. 40 bin ki$i yaraland1.

~ 1675·

G<~(.Ozlemevll.Qndra'dakwtdu.

1687 lklncl Moha( Savosi: Osmonl1 ordusu llo Habsbvrg Of'dusv aras1nda. MOl\a(1n 24 km gll· ncybat1s1ndakl b<ltgede yap11C1c Ha~sburg'un zaterlyle sonuttand1.

1877 Thomas Edison. 'Edlsonphon' ad1no ver· dlAI llkel gramofonu gellstlrdl.

1910 Serbest Cumhuriyet Firkas1 ku1uldu. ba~kanhQ1naFethl Okyar eetirildi.

1944 Tan gazetesl tapat1ld1.

1953 Sovyetler Blrllgl, Kazaklmn'da Atom Bombaso denedl.

1960 • ilk Amerikan haberlesme uy(fusu 'Echo One', Cape C.anave1ardan f11lattld1, 1964 Turklye.BM Gwenlit Konseyinln (agns1 uzetine Kt>nsOzerindekiastetiutuslarasonverdi.

Kensey,odada lkl toplum arasonda.Bans GGc(Yn.., tampon bblgeo1usturmas1n1kMar1as1nd1.

1981 . IBM ilk ki)isel bilgisayann1piyasayasiirdu.

~

t 79Z ·

Fransa Krah XVI. Louis "Ulusal Mahke·

me" tafahnc;Jan tutvklal'M:l1 ve halk dO~man1 olarak ilan e<lildi.

1956 TOrki~'de ort.lOl<ulla<a din <k!rsi tonuldu.

1961 'Berlin Ouvarl' yijkselmeye baslado.

1966 · Mao. Cln'de'.Cli1tUr Oevriminlitan ettl.

1893 Oonyada ilk tez Fransa·da otomooinete plaka taktldt.

1908 OOnyada ilk kez insiltercninFot:sronc kcntincleuluS1ataras1g\lzelbkyan~mas1di.izenlendt 1925 TOrkiye Cumhuriyelinln ilk poste pullao tedavure (1karir<11.

1914 TOrkiye SelOloz ve KaA1t Fabrikalao Gcnel MudurlOAO (SEKA) kuruldu. Pasabahcc Cam Fabfikas1n1n 1emelia11tch.

2000 · Picasso'nun. The Portre Of Young Women isimli kay1p tablQSu ~anhui-fa'da ete getirlldi. Oaha once de Plcasso·ya alt La fer· miere raotosu izmi(d~ ve Dora MaaT tablo~u da Setcul<ta ete geclrllmlstl.

mm:!DZmllr

1909. lngilte<e'de secmc ve Se(ilme hakkl isteyenkad1nlar Ba~batao1ntrenini tasa tuttu.

1917 • Selanik sehrinde biiyilk bir yangrn (1kt1. ~htin '630'dan taz1as1 harap oldu.

70.000 kiSi evsiz kald•.

1964 • Guney Alrikamn ollmplyatlara katrl· m.lS1. ·apartheid' ne<leniyle yasatland1.

1630 • Evliya Celebi elli y1f sOrecek seyahat·

lc1inc ba~ladt, 1821 MOfa isyan1 s1ras1nc1a Navadn ~twini

~

1869 SOvoys Kanolt. bOyOk blr tOronle ISIOl· mcyc ~11<11.

1948 Anki'tri't'dn Mllll l<OtOphanc ll(llC:ll.

1951 Baka111ar Kurutu. Nazom Hokmct'I vatan· dasltttan crkardo.

1956 Val\ Ozalp'te 1943 y1hnda 33 yurttasrn tursuna dizllmcsl olay1yla ilglll olarok lsmct lnOnO ht1kk1ndame<hssoru1tutmas1 ~11mns1 lstcndl.

1960 Zurlh vc lO<ldra Anlasmalarr uyarrnca K1bns Cumhurlyetl llan e<11ldl.

1969 WooclSl'od< ll'lllik ve s.inJt fcstlvall ba$1adl.

1984 Pl<K. Hakka<I ve $mol< illcrinln &.n ve Som dinll l~elcrlno sJl<llrarak sll<llW cylcrnlcrfnc bajl.lcll.

16 AtUSTOS 195 l • Turl<lye'de Izmir Panayakopu'da lnsa edllen Meryem ana Evl ac1ld1.

195.C Mu1a1 GUte1 Mans Oenlz:lnlyiizerek se(ti ve Man$'1 se~en Ilk yOzGcOmUz Oldu.

1978 • lran'da $•h'a kars1 savas baslad1.

1988 Pakistan Oevlet Bas1c:an1 Ziya lh Hak, blnd1QI ucaQ1n hilvada pa1lamas1 SOflucu OldO. 1990 incirlik Hava OssU'nOn kap1ta11 ilk kez bas1na ac1ld1.

~.

~

ele gc,lrcn Yooanlar. 3.000 TOrl<'u Oldilrduler.

8u Olay ta1ihe Navarin Katllam1 Olarak gl2(ti.

1829 Profesor Parrot ve ek1bl. A!ro dat1n1n zl1veslne Ilk tnmanan eklp oldu.

1934 Adolf Hiue1 Reichsf01Verunvanrn1 aldl.

1936 isl)ilnyol yazar Fre<lerlco Garcia loica. Granada'da mllllyetci1C1 tarafrndan kurjl#'la dizlldl.

1941 Roosevelt vc Churcl>lll, Atlantlk SOzl•S· mcsi'nlyay1mlad1lar.

195) ssca hl<JrOjen bomba>t yapug.11111.ln ciu

l S72 · St. Barthelemy GUnlJnde. IX. Charles.

Pfotesianlau hedef alan katfiam1n emrini ve1di.

Frans1z katollklersilahs1l ve savunmas1zprotes· tanlara sald1rarak on binlercesiniOldOrdtiler.

191 2 . Alaska. ABO toprakta11na dahil oldu.

1914 I. OOnya savasr: Alman bhhklerl 8rutsel'l lsgal ettl.

1936 • OcOncu TOrl< Oil Kurultoyr Oolmabah1e Sa1ay1'1ldatopland1.

1949 • Kutey Altantik Pak11 Antlasmasr (NATO) y01urlOQe glrOI. 19S4 ABO'do Eisanh0we1. Komiinist Parti'yl yasa d1s1 llan ettl.

~ 1030 8clclka Oevrlml baslad1.

1936 A1ala11nda Stalln'in eski arkadaslarr Gli· gorl Zlnovyev ve leoo Kamanev•rn de bulunduQu Sovyctler BlrliAlnln ~de gclen y~eticllerlnden 1 G klsl kursuna olzildl.

1944 Fransiz H. Z11hh Tumenl Parls'c slfOI. Pa· rlS'lelcl Alman aslerlerl MOttefrklere teslim ol<lu.

~

1651 lmnbul Mlkr ve esnafr yenl 1erl aea la11na lsyan ett~ butOn 1ari1lar kapand1.

1911 'Mona llsa', louvre Muzeslnden (a· hnd1. Tablo. Z y1I son1a Floransa'dabulunCSU. 1915 iklnci Anafartala1 Savas1baslad•.

1071 OOyuk Sctcutlu hutumdaro Alp A1slan ko· mutaStndakl ordunun. Bi:cans Of'dutaon1 ycnme· slylc Malazglrt Meydan MuM•ebesl kazam101.

1789 Fransa Mechsl ·lnsan vc Yurnas Haklarr 811dlrgcsl"nl kabul ettl 1921 8a)komutan Mustafa Kcmal Pasa'n1n Siikarya Meydan Muharebesl'ndcklcmrl: Harri mOdafllil yok1ur, sa1hr mOdillaa vDrdlf. O sat•h t>OtOn varand11. Vatan1n her ka11~ tot>rag1,. var an· das1nka111yliJ1slanm:Jd1kc1tctk olunam411.

1924 Is Bankasi turuldu; Ilk ge11el mOdOrO Celal (Bayar) Bey oldu.

193z Turtlyc'de ilk kcz yap11an 8­0yutdeie'dckl yOzme ya11starrnda lstanC)ul ekibl blrlncl oldu.

1936 lnglllz yay1n ku1ulusu OB(. Ilk tclevlzyOfl yay1n1n1 get(eklestlrdl.

~

~

1940 Rus Oevriml Onderlcrlndcn Trockl.

Mekslta'do OldurUldil.

19SZ Napolide yaprlan Avnipa 0Uzell1k Y"''~ mas1ndaTOrt~ gOzetl Gunsel Basa• btinclOl(l\j.

1988 • 1rat·iran Savas1 ateskesle SOfla erOI.

~

1543 Bafba•os Hayrettln Pasa Tunus·u feth ettl.

1926 Yunanlstan'da Theodoros Pangalos yOnetlml. GeOfglos KO<ldllls'ln y5ne111e1 blr 1965 S.dun Boro.1'1smer adlt yelkenllsl lie 2 Y11 IO gun siirecet dunya turuna baslad1.

1783 Montgolflei Ka1desler. lclnl hid10Jen ga· z1yla doldurduklan Ilk balonu u(urdular. l 959 Ounyan1n ilk petrol kuyusu ABO'nin Pen· nsylvania eyatetindeattld1.

1908 • Hicaz Oemiryolu hlzmete gird!. is tan· bul'<lan Medine'ye ilk uen kalkt1.

1922 • TOrk Ordusu. Yunan lsgall a111nda b<Jlu·

~ l S 14' I. Selim. Catduan'da Sah lsmairl yendi.

'~\

darbeyle devrlldi.

nan Afyon'u

geri akh.

p

1925 · Mustafa Kemal'in Ille heykell, is1anbtJI

Sarayburnu'nadikildi.

1933 • A(I~ g1evi yapanMahatma Gandhi. 40 kaoya dUsru. 8u nedenle hapishaneden co1<a11td1.

1935 · NazliBasmaFabtikaslnmtemeliat•~

1940 · Almanlar tondray1 bomba1amaya

baslad1.

~

79 · Pompei, VezOv yanar<1ag1n1n lavlan al· t•nda ka1da; 20 bin kisi OfdU.

1349 · Mainz'da 6000 yahudi. veba'dan so-

rumlu tutularak OfcfUrUldU.

,_ 1925 · Mustafa l<emal Pasa. sivil elbisesi ve panama sapka ile inebolu TUrkocaal'nda UnlU sal)l(a nuU:unu verdi.

TAR i HT E N KE s i TL E R 1 S21 Osmant1 ordusu.Selgrad'1 fethetti.

1963 • ABO'de GOncy'cJcn ba5layan 'Sivil Haklar vurOyuso·. wastiington'da Lincoln An1t1 On\indeson buldu.

1974 • Keban 6araj1 ve Hidroelektrik Santrah

elektrilr: Oretmeye bastad1.

1991 · l.lkrayno, SSCB'den ba~1m"zh~1"' ilan cttl. zg A~USTOS

1526 • Kanuni Suic.:.n SUleyrnan. Ma.car OJdu· sunu Moha(ta l>UyOk blr ycnllglyc u~ratt1.

1855 • Osmanh'da ilk telg1af g<)<(iSmesi yap1ld1.

1915. iklncl Anafanalar Muharebesl kazanild1.

19Z9 • Graff Z~pclin hava gcmisi. 21 gun sU<en dOnya 1urunu tamamlayaraklakehurs1'aOOnidO. 1947 A.BO'll billm lns.anlan. nOkleer gO~ l~ln plutonyuM<J par(alamay1 bawd1lar.

HO 30 Eski M1s1r'da Krali~e kleopatra intiht1r

eui.

1071 Molozgi1 t zofcr1 lie Alparslon'on komu· tas1nd.akl TOrkler, son ve kaho olc.rak Anado· lu'Ya glrmcyc basfad1.

190 I lng1liz maklnc mul1cndlsl Hubert Cecil acet, CICktrlkll sOpUrg(!(lin patcntinl akh.

1858 Gala1asaray usesi 'Mektebi Sultani' act1yla turuldu.

1918 • Vahdeltin padisah oldu. O gun, O<manll tarihindeki son k1l1c ku~rvna tOreni yap1lm1s oldu.

1928 • Benoit 8'echt1n ·O<: Kurusruk Opera' adh oyununun ilk gOsterimi6erl!n'de yap1ld1.

1930 • Vllayet ve sehremane1lnln blr1esilril· mesine ka1ar verildi.

~

1920 • Franstzlar. ba$kenti Beyrut Olan LUbnan devletini ku1du.

19Z2 • Mustafa Kemal Pasa. ll\Jmlupinar Meydan Muh.11ebesinin kazanllrnas1 Ozerine emrini verdi: Ordular!Ilk HedelinizAkdenizdir, lterl1Ayn1gUn TOrk Ordusu Yunan lsgali alt1nda·

gerektesiyleTOrkiye'denf1nd1k af1m1n1 durdurdu.

ki Ujak.'a girdi.

1925 • I. Tip Kongresi Ankara'da toprendr.

19Z7 · T01kiye'de medeni nikah ZOfUnlu hale getirildi.

1933 • Deniz yollari iiletmcsi. dcvlet teke­ llne al1nd1.

1939 • Atmanyan1n Polonya·ya sald1rmas1 Ozerlne, II. OOnya Savas1 ba5lad1. Mllyonlar· ca kisinin Oldueo savasrn bas1amas1n1n so. y1hnda. OOnya Bani GOnO ilan cdildi.

1947 TBMM, Amerikan yard1m anlasmas1· n1 oy biruei lie kabul etu.

195J Ulu Ondcr Mustafa Kemal Ala· tufk'Un naa'' An1tkabi(e tonuldu.

~

476 Bat• Roma imparatorlu&u'nun son hO· kOm<lan Romulus Augustus. kendislnl italya krah olarak ilan eden Germen sefi Odoacer tara· lln(jan tahttan indirilin<e Bat• Roma imparator· lu~u sona .,di.

1870 • Fransa'daIll. Cumhuriyet ilan ~dildi.

11111....r'

1633 • 8Uy0k is1a1lbul yang1n1 bas1ac11. Ci· bah'dc <:•kan yangin<la ZO binden fazta blna kOI Oldu. K3tip (elebi'ye g6re, 5ehrin beSle blrl yan<11.

I 595 Osmanh Ocvlcti. blr aydir kusatma ah1nda olan Estl?f80n Kalesinl kaybeui. t 666 BUyUk londra Vang1n1 basladt ve ll~ gun sOfdii: 13.200 ev ve 87 kilise kul oldu.

18Z6 • Zablla Teskllau kuruldu.

1922 TOrk Ordusu. Yunan isgali aft1ndakl Eskisehi(l g.,; ald1.

1925 Tckkc vc zavlyclerln kapau1mas1oa ve memu11a11n $apka giymcsinc karar vcrllcJi. 1929 • Cumhurlye1 gaze1eslnln duzenledl· ~I Ilk gOzellik yaosmas1n<1a Ferlha Tevl!k Han'm T(llkiyc gOzcll soclldl.

1938 Hatay Miiiet Mccllsl ~rid•. Taytur SOkmcn dcvlct ba$kan1 scclldl.

1~ .

19ZZ TOrk Kuflulus Savasi: 8.lskomutan Ma· resal Gazl Mustafa Kemal Pasa'nin blzzat y6· ncttlAI Oumlup1nor Mcydan Muharcbcsl. Turk Ordusunun kcsin z~fcriylc sonucland1. Yunan Ordusu Baskomutan1 Nlkotaos Trikupls ve kur· mayla11 cslr cdlldl.

1937 Sablha G6kcen'e Esklsehlr Hava Mette· blndc 16rcn1c ·1ayyarccl dlplomasr· vcrildl.

194t Alman 0<dusu 900 evn surecck Le· nlnsrad kusatmas1n1 bJSlatu.

1988 lrak 0<dusundan ka1an binlcrcc Kurt TOrklye s1n1r1na y1Q1lm1jt1. HOkiJmet s1n1rlan J{maya karar vcrdi. Blnl~rcc ku1t Hakkarinln CuklMCa ve Uludere il(elctine s1A1nd1.

AGUSTOS ­ EVLOL

:r.:F,

I 942 Alman SS blrllklcrl Varsova Gcttosu ayaklanmas1ni SO bin Yahudlyl Oldurcrck bast1rch.

194S Missouri Z1rhhs1nda Japonyan1n tcsllm an11asmas1 lmtatand1.

~

1886 · Yakla51k 30 y11 suren sava~a1<1an sonra.

Apacl llderl Geronimo. Arlz0<1a'da 1esllm Oldu.

1898 George Eastman. makarah lrlm kulla· 1lan KOClak 1cameras1n1n pa1en1inl aid 1.

1919 Gazl Mustalo Kemal, Slvas Kongrcslnl 1oprad1.

19ZZ TUrk Ordusu. Yunan lsgall alundakl Sa· 11glil, Buldan vc Blgadk'l gcrl ald1.

1915 istanbul tetetoo sirketl hUkOmet ad1na 1i1ctllmcye ba51and1.

1638 • Osmanh Ordu'su Ba~dat Seferi lcln Veziriaiam Tayya1 Mehmed Pasa kumanda· ''nda Oiyarbakll'dan harekcl ettl.

1683 Viyana Kusatmas1, basans1zl1klaSO· nuc1and1.

1781 · ingiltere. Parls'de lmzalanan anlas· mayla ABO'nin baS1ms1zhQ1n1 tan1d1, 1908 • Turklye'dekl Ilk haftal1k mlzah der· gisi Kalem yay1mlanmaya ba_sland1. t 92Z • Turk Ordusu. Yunan isgali a1t1ndakl Emel. 0demi$. ve Esme'ye girdi.

1933 · Kayseri·Ulu1osla hatt1n1n tamam· 1anmas1yla, Karadenlz ile Akdenlz'i birblrine ba~layan demifyofu tamamland1.

1939 • n. OOnya Savas• basradi: Fransa. Blr­ lesik Krall1k, Veni Zelanda. ve Avustratya.Al· manya'ya savas ilan etti.

1943 • II. OOnya Savas1 s1ras1ildamUttehkle· 1in istilas1 Uzetine italya, kO)ulsuz teslim oldu. t952 • Turk da~c1lari ~II Da~in1n zlrvesi· ne ilk kez tirmand1lar.

1986 • Av1upa Olketeri radyasyon tas1dt~1

1956 Oepo1ama ayg111 Olarak manyeolk disk kullanan Ilk llcarl bllglsayar Olan "IBM RAMA( 305· 1an111ld1.

1964 Endonezya hukumetl. Beatles tarzi sac keslmlnl yasaklad1.

1996 Abell lpck(I clnayelinln san1klarindan Oral (ellk. lsvlpe tarafrn<lan TOrklye·yc lade edlldl. (ellk. 16 Eylul'de 17 y11 ara<1an sonra (1· kat1ld1A1mahkemece tutuklanc;h, 2008 Emckli Generat Osman Pamukoilu On· der11Qlnde Hak ve Ejilhk Partisl Kurutdu.

~

1698 Rus Cart I. Petro. Olkesinl bauhlastnma (abalaun1n blr parcas1 olaralc. din adamlar1 ve k0yluter d1$1t\Cla s.akal b1rakan her erke~ ()zel bir vergl yiikOmlUh)~ gctlrdi, 1795 • ABO lie Osmanh imparatO<luA<o aras1n· da ABO'yi y1ll1k vergiye baAfayan ABO • Osmanh Soztesmesl lmzaland1.

1800 • Napoleon Bonaparte,Malta adas1n1 in· gittere'ye bualcti.

1839 • (in ve ingiltere aras1ndakl birincl Afyon Savas• ba5lad1. t 92Z • Turk Ordusu. Yunan iigall alt1ndaki Ala· sehlr ve Susurluk'a girdL 1938 · AtatUrk. vasiyetnamesini yazd1rcJ1, 1945 • (ok partlll dOzene gocisln Ilk partisl olan Milli Kalk1nma Partisi kuruldu.

1950 • Basvuru fazlahh~• yOzOnden. Onlversi· te giris s1navt uygulamas11>aslat1ld1.

1963 · 20·21 May1s'ta askeri (jarbe girisimin·

de buh.tnan AJbay Talat Aydemir, Ankara 1 Nu· mafah S1k1yOnetim Mahkemesi t<Haf1ndan id.lma mahkOm edildi.

1973 • OevlC't Film Arsivinde yang1n t1ktc nta­

tOrk'On tek kopyaltfilmleri yandt

askcfi depoda meyclana gelen pauamada 25 askef schit oldu.

2012

Afyonkaiahisar'da

bulunan

1422 11. ~r•~ istanbul 1rusatmason1 sona ~clirdi.

1001 ABO'nin 25. baskan1 olan William McKin· Icy, Leon Czolgosz adh bir anar~ist taraflndan New YorJ(ta vuruiarak OldOruldU. Vetine yard1m· c1s1 Theod01eRooseveltgecti.

1939 Nazi Almanyas1 rOm Yahudi vatandasl•· nn Sari Yahudi y1ld1z1 tas1mas1n1 ZOfuntuk:1ld1.

1922 · Oumluptnar Meydan Muharebesl'nin kai:an1lmas1n1n a1d11l(jan Yunan Ordusu'nu eoane katan TOrk OHh.Jsu i.sgal a1t1nda bulu· nan izmir'e girdi.

1974 · Keban8araj1veHldroelektrikSantta 0

h a(lld1.

1982 ­ TOrklye'nin Bureaz Konsolosiuau ldarl Atasesl Bora SOelkan. Ermenl te<oristler liuaf1ndanoldvnJldU. 199Z •

ispanya.

lilini tanK11,

Katalonya bOlgesinin O.teik·

1955 Sclanik'tc Atat01k'On dol!<luAu cvln bombaland1A1 yo)undaki Mb.er Ozcrlnc baslayan vc lk:l gOnsOrcn lstl!nbul vc lzmlr'dckl gbstC'rllcr, Rumlara yOncllk blr tahrlp ve yagma harckctlnc d6nllstO. lstanb<JI ve lzml(de s1k1y6nct1m llan Cdlldl.

70 lmparator Titus komutasindoki Roma lmpa· roto1tuAu orcosu Kuoos·u lsgal edlp yagmolad1.

1822 Porteklz s6murgesl Brezllya baA1ms1zh· Aina kavustu.

1916 lnglllz U(aklori Haydarpasa Gari'n1 born· bnlnd1.

19Z7 ABD'll muclt Philo Tayto1 Farnsworth ta· mamen elektronlk sls1em1e cahsan Ilk televlzyo· nu gellstlrdt. t 938 Hatay Dovtctl Anayasas1 kab<JI cdlldl. Bas· bnkanAbdunahmanMelctc; Pr08fllm1m1zio ruhuvc esas. Kemafizm rejlml ve b<JtOn lcabat1d11.

1940 11. Oilnya Savasi: Nazi Almanyas1 Londr a· y1 DOmbalamaya oai1ao1. 57 gOn keslntislz dcvam cdccek olan bu ge<e bombard1manla11n(I The Blitz Jd1 vctllmlstlr.

1979 istanl>ul S1k1)'00etim Komutanl1ltl. DosUar Tlyatrosunun '1lrecht Kabare· oyununu yasaktand1.

1986 Slll'dc PinocMt sulkasta uarad1. 5 kO<U• mas• 61d0.

8 EYIOI

1509. Kiicuk K1yamet (K1yamet­i Su~ra): 1509 BOyuk lmnblrl Dcprcmlndc t 3000 klsl OlmU~. 1070 ev tamamen y1k1tm1$t1r.

1894 • ilk kez Londra'da sarhos haldc trafl· Ae (1kan bir otomobil sOroc:OsOn<? ualik cetas1 kesildi.

19l0 TOrklyc KomOnlst Partis! (TKP~ Ba· kO'de kuruldu.

1943 Istanbul Kapailcars1'da yang1n c1kt' zoo·aen lazta dOkkan yand1.

1943 Alman aske1letiRoma~y. isgal ettL

1504 Michelangelo'nunDavut Heykeli FIDfan· sa·da ac1td1, 1529. Kan"'11 Sultan Soteyman Budapeste'yi

·. ~~

zoos isvlcre'dekl Avrupa NOkleer Arastir· ma1ar Merktzl CERN'de y01y111n deneyl otarak blllnen ATLAS dcneyl baslad1.

mmr!llmllr

1 Sl6 OsmMll Ordusu'na b•Bll blrllklei Ma· carlstan K1a111~inin baskentl Budln'e girdi.

1919 · Slvas Kongreslnln B.Umumi Toplan· tis1nda ·i,ade·i Mithye' ad1yla bh ga2e1enln c•· kar1l1nas1na ka1Dr ve1!1di.

19ll Turk Ordusu. Yunan lsgail a111ndakl 8ursa"ya glrdl 2001 . t 1 EylOI saldl!llarinda 2.976 klSI 6100. 6.291 kisi de yaraland1.

mmr!llmllr

1937 Tuncet1 lsyan1nin ele bas• Scyit Riza yakaland1. Sey it R1za yarg11ama sonucu 1 S Kas1m'da ldam edlidl.

1943 Almanlar Benito Mussolini'yl hapis· haoeden k~nd1.

1963 TOrkiye ile Avrupa Ekonomik Toplu· 1ugu aras1nc1a onakl1k ant1a~mas1 lmza1and1.

1975 Birlesmls Miiiette< lnsan Haklan Ko· misyonu k1b11s konusuoda TUrkiye a1eyhine karar ve,dl.

1980 t 2 Eyliil Oa1besi gercektestlrlldl,

mmr!llmllr

~ 1967 • Kl<!Hirx'nya:idli>Kaplt.irnil<clcl~ 1936. Milli E~itim Sakanht•. ilkokulla1daokutu· lacak "Allabe" kltab1ni kab<Jl clll.

1974 • Sinema oyuncusu ve yOnetmeni Y1lmaz Guney. Adana'nin Yumurtahk ilcesl yarg1C1 Sela Mutlu'yu OldUrdU.

~

~

U!~

l 922 · Soma'n1n Yunan i~gaHncien kurtulu~u.

Ayn• gOn Yunanlarca 17 EytOl'e kada1 sOrecek izmir Yang1n1 bastatlldt.

191 O • Osrnanh Sosyalist fukas1 kuruldu.

1918 • Nurl Pasa ve MOrset BakO komutasm<laki Osrnanh, Az'1fl ve Oa~1stan birliklC!rinde:n olusan Kafkas Islam Ordusu. 8ak0 Hvharebesi sonvcun· da BakO'yuRus ve Ermenl f~gallndenkurtararak sehirde Osmanh bayra81n1 dalgaland11d1.

1923 Lozan Antlasmas1 uyannca Edlrne"ye oaah Ka1.l3~3C istasyon.r Yunanlardoo teslim a11nt11.

1961 Yassiada H.!hkemesi. kapatrlan DP'nin 1 S Oyesl hakk.1ndaOlllm. 32 Oyesl hakk1nda mll· ebbet hapis cezas1 verildiQini a~1klach.

~

1890 laponya'da Er tuQrul Fukateynl batti. ka· zaoan sadece 69 denlzct kurtarilabildl.

1908 General Motors Sl•ketl ku1u1clu.

1935 SUnlerbankkayse1i Bcz Fab11kDs• ac1ld1.

1 !)61 vas11ada var911ama1a11 netlceslnde ldama mahkOm cdllen Fatln ROstO Zo1lu ve Hasan Polatkan·m ceza1a11 lnlaz edlldl.

..._,..

1176

Hlryakclalon Savas1 sonUlu Anadolv'da·

kl T01k ha~lmiye1i percinlenml)tlr,

1 787 ABO Anayam1 kab<JI edllal.

1934 TOrklye. Cemlyet·i Akvam (Mllletler Ce· mlyetl) OyellAine kabut edlldl.

1941 lngillz ve Sovye1 lsgall a1t1ndakl lran'd• Sah R1za tah1an indirl!dl, yetine o~lu Muhammed R11a Pehlevl gectl.

1960 Prof. Or. Tarik Zaler Tunaya. Oevrlm Ocakla11 oaskan1 oldu.

1961 Adnan Menderes Id.am edildi. Milli Birlik Komitesl, 65 yas1n1 asan Cel31 Bayar lie ldam k:a· rar1a11 co~untukla ahnan Otek1 hUkOmlu!erin ce~ zalaun1 mGebbet l\apse cevirdi.

1990 Adnan Menderes. Hasan Potarkan ve Fat!n RustU ZOflu'nuncenazeleri istanbul'a nak·

.._,..

fedildi ve clevlet t&eniyle Topkap!'da yaptnllan

fethetti.

an1tmezara defne<lildi.

1996 ABO. Kuveyt'i 3.500 aske1le iigal etti.

HO 09 . Son bOyijk Yunan­Pers savas1 otan Platea Mullarebeslgercektesti.

1 570. Lefkosa TOrkte1 tarat1ndantetheclildi.

19~2. istanbul Ayasofya Camide ilk TUr'kce Ezan okundu.

1956 Efes'te 1926'dclnbefi su1dUfulen arkeo· lojik ka11laroa. Prytooelon ad1 ve<llen bOIOmde. dOnyaca lrltU Artemisheykeli gUnt~1~1na c1kanld1. l 96Z · 1(1bris'ta Rauf Oenkta~·a suikast giri~i· mindC!bulunuldu.

1 sa1 . Fransa'da ldam cezas1 kald1nld1.

1997 89 Utke ka1.a may1nla11n1n yasaklanmas1 an11a~as1n1 onaylad1. ABO anla$maya imza atmayt reddetti.

166'4 • ingllte<eKfat1n1n katdesJ. YorkOG.kOHol· landa sOOI01gesi olan Yeni Amsterdam'1 lngilte· re"ye oaa1ad1. Amerikan1n aoausuncJakl kentln ad1 dOkOn unvarundan esinlenerekNew VOfk{Ye· ni York) oldu..

1922 • TUrk Ordusu, Yunan i~gall all!ndakl Ma· nisa'ya girdi.

TARiHTEN KESiTLER

EVLOL-EKIM

Baris GucU emrine veritdi.

1 S7S

Padi$ah Ill. Murat'1ng6revle<1ditdl~i MO·

ncccimba$1 Takiyiiddin Efendi'nin OncUIOA(Jndc kururan is1anbul Rasa1hancst at•ldo. Rasatllane. devrinSeyhUlislam1 taraf1ndany1ktirtld1.

192 l · TBMM. Mustafa Kcmal Pa:;a'ya.Marejal rutbesiyle Ciazi unvan1 verdi.

1915 · Afmanya'daYahu<Jilerin kamu sekt&'On· oe 1a1osmas1 yasakran<h.

1187 · Selahaddln Eyyubl. KudOs'o kusa111.

1633 · Galileo Galilei, ispanyOI engi:tisyon mahkemesln<Je. dOnyan1n gunes elrafollda dOn· diij!;inO sOylediQi kln yaogolando.

1922 • F1ansoz ve haiyan kuvvelle<i 'anakka· ie'oen 1cklldl.

1937 • ()olmaba~e Sa1ay1 Veliahl Oaioesro><1e, AlalOrk'On de lste~lyle, Tiirklye'nln Ilk restm ve hoykel muzcsi a(:tld1.

195 I TOrklY<?'nln NATO'ya kat1lmas1 katl<rl edildl.

1978 · Amerika Birl~ik Devletleti 8a~kal'U

Jimmy Car1er, TOrkiye'ye uygulanan ambar· goyu kald11an yasayr onayladr.

~ 15Z9 • Kanvoi Sultan SOleyman komutas1n-

dakl Osmanh 0<dVS<1 Vlyanay1 kusaunaya aid!.

1922 • Mudanya MUtarekesibaslad•.

1931 • T(lrlclye(Wh.liyetMerkeZB<l1kastktl\.ttl.

193Z lrak ba~1ms:1z bir devlet oklu.

1990 • Ooi!u ve Bat• Almanya birlesti.

2008 600 PKK'hn1n a~1r sllahlarla Se:mdlnll AktOtOn karakotuna Kuiey lrak'tan ate~ a~ma· Ian sonucu 15 Turk asker! hayatrno kaybelli.

~

1 Sl8 Barbaros Hayrettin Pasa komuta· s1ndakiOsmanhdOnaninast.Ctnevizli A1nifa1 Andrea Otwla'n1n cJonanmas1na kar$1 Preve· ze'dtbUyuk bit zaler kazand1.

1669 Girit Adas1 Osmanhlarca fethedildL

~ t 730 Pauooa Halll lsyanr t>asladr.

I937 MUSSOiini vo Hillet. Bcrlin'de d()zcnle· ,,.,, blr e(isle<ide 1>a11sa inand1klanno !Oylodoter.

1992 Av•upa Blrllnl kuruklu.

~ 1988

Nalm SolcymanoAlu, Seu! Ollmplya1

1858 1960

Bablir lmpa1at0<luAu yikoldo.

27 May1s gunO "Molli Blrhk vc HOrriyct

Oyunlannd\l halter dal1nd3 6 dUnya rekoru knd1.

B.lyu1m1• 01niak kabul cd1ldl.

1792 Fransa'da cumhurtyel llan edildl.

1908 8ulgarls1an, bat1ms1zllA1nr llan eul.

1993 NewV0<k MclfOC)Oll1an MOzesl. "Karun Ha· zfncsl"nl TOrklye'yc ec<I gOnclormcyc kator ve<dl.

1499 lnebahtr kales! lethedildl.

I808 Anayasa hukuk1ula11 1aral1ndan T(hk tarlhlo>dekl Ilk anayasal belee olarak kabul C<JilcnScned·I ittlfak lmzaland1.

1911 Trablusga1p lOC)lakl<l!rn1nkaybedilme· slyle sonuclanacak Trablusgarp Savasr b<lsladr.

19Zl Flllstln'dc lnglllz mDOdaso rcsmcn yOrO.IO~e Qlrdl. l 941 KleV'de Nazllerin Sabi Var katllam1 baslad1. lki euo><1e 60.ooo klsl 01ouro100.

1960 Oemokra1 Pa1tl kapatoldr.

~

1561 · ~hzOOe Bayezid idam edilcU. 1925 • lstanburda. 1ulumbac1 testilalr yerlne. mooetn moto11u ltfatye tesicllau kufuldu.

1950 · Birtesmls

Millctfer

askerleri KOfe'de

Seul'u ete gecirdi.

1960 Vassrada'dil 1utuklu bulunan eski Cumtv· ~rCel.llBayar.keme<iyleintllar!liri~bu· lundll. Bayar. nl()et~i •etneo'> 1arafn1diln kurtanld1.

~ 1364 • 11.000 kiSilik Osmanlr Ordusu ile 20.000 kiSilik Ha\h Ordusu $irps1nd1Ar Savaso'n­ da kars1lasti. Sonut kesin TUrk zaferJ. 1954 · K1b11s TOrk. ve Yunan alayla11 K1br1s

Orville Wrlgll~ 111ak1a 33 dakika havada

1922 Hlmaye·I Hayvanal Cemlyeli ad•yla Tu1klye'deklhayvanlaffkorumn amac1 g\lden Ilk dernek kuruldu. l 9l3 Tork OrlodOl<s Paulk Eltlm. Kuvay1 Mil· hye lehlnde blldlrl yay1nladr.

1926 T(J1k Mcdenl Kanunu yU1urlGAc glrdl.

1927 AOO'nln Rushme<c OaQo'na d6rt AOD baskamn1n dev PO<trclerl oyulmaya baslao>dr.

I95 7 Sovyetler BlrllAI Ilk yapay uydusu Sputnik'! uzaya lrrlatlr.

1992 Kuzey lrak'takl KOrt Parlamen1osu FedefeKUH Oevletl kurulduQunuac1klad1,

~ t89l • oa11onKaroes1erolduruldu.

1896 Alman llzlk\l Wrlhelm Roen1gen1n x· ray'I buldutunu a11kladr.

1908 Bulga1istan. ba§1ms1zl1~1n1 ilan etti.

1908 8osna·Hersek, baJ1ms1zhA1n1 llan et11.

1911 ltaiyan kuvvc1ierl Gclibolu'yu lseal cul.

192S Istanbul Darphancslnde1>as1lan ilk Ct.in· hurlyet A111n1 Mustafa Kemal PasavagOnderlklt.

1821 Mota isyanr'nd.l GordOS (TrlpOllS) sehrinl eie ee1iren Vunanlar 30.000 T(ilk'u Oldurduler.

194Z Nazlle,, Auschwitz'lc yahu<lilerl saz odalaunaa katletmeyebas1ad1, 199 3 Michael Jacksoo TO<klye'de konser verdi.

1952 F1ans1z Henri GlffClildilk k.ez zeplinle octu 1910 · l1an • lrak Sava}• ba~1ad1.

1981 Erm"'1i milllanlat TO<klye'nln Paris Bas· konsolosluAunu bast11ar. guvenllk eOrevlrsl Cema1 Ozen oldO. Baskonsolos Kaya inal yaraland1.

I 90S

kalarak, ucakla Ilk ucan adam unvan1n1 tcazandt.

1930 Sivil tayyarecl Vedll Bey(HOrkos)kendl yaptrilJ tayyare lie C62tetie'den vesllkO\fe uc1u.

1960 • Oevfet Planlama Te$kila11 kuruklu.

1961 Suriye, ba~Jms1zl1A1n1 !Ian etti.

~

1795 • Seltika. Fransa taraf1ndan fethedildi.

190$ • Galalasaray Spor KulubO kuruldu.

1918 Beyrut ba~1ms1zh§1n1 ilan etti.

1949 • Mao Ze<long ooderll~nde tin Halk Cumhuriyeti kuruldu; Mao, tin Halk Cumhu· riyelinln Ilk baskano setildl.

1960· Kbls.~e'den~­

~

1187 · Selahaddin Eyyubi, KudUs'U zapte· derek 88 yrlhk Hattr isgaline son verdi.

1870 • Roma. i1a1ya'mn baskenli oldu.

1923 ­ Soo Issa• blrlikteri istanbul'd.ln aynldl.

1957 • OOTO'nUn temell at1ld1.

~

1605

Lala Mchmc1 Pasa komu1asondakl Os·

manh ordusu.Este1son Katesi'negirdi.

1889 · Thomas Edison Ilk harckctll reslm eOs· tCtimini gercekte~tirdi.

1917 ·Mustafa Kcmal 7. Ordu KomutDnlr~t'n· dan is1ifa euiAinl Envcr Pasa'ya bildirdi.

19l3 SOkru Naill Pas• komu1as1ndaki Turk birtiklcrl istanbul'a glrdl.

1923 Hain Damat Ferit Pasa. Frcinsacla (;fcl(i.

1926 • Kayscri'de ilk u1ak f abrlkaso kuruldu.

­­=­""

1 S'11 H1ris:tiyan birlesik donanmas1 ile lne· bahtl'da kar~1lasan Osmanl1 donanmas1 yenlldi.

1769 Kaptan Cook:, Yeni Zelaf'M:la'y.kesteui.

1908 • Osmanh yiinetlmine baskaldrran Girit adas1Yunanistan ile birlesti.

1940 • Almanya ve ltalya R(llnanyayr !seal e111.

1949 • Oemol<ratik Amanya Cumhurlyeti kurlAdu. 1966 • itk TO:rk otomobiline AnaOOI ad• verildi.

1970 · Richard Nixon. Vietnam S.avaj1'na son

~

~

~

1956 ­ Macaristan'da SOvyet egemen1;g;ne le¥~ ayaklanma baSlad1. 6Utiin ()lkeye yay1lan g(isteriler· de. isyancllarSovyetbirrMer.-iintekilm~iriistedilef.

.....r

19ll ­ 0.lkan Savai1 ba)lad1.

1918 iuihat ve TerakkiPa'1isi i.kticlao tayt>eni.

192:5

Yahudi ve Ermeni ruhani

toean Antla$mas1n1n Az1nhklarin

bajkantan,

Kcwunmas1 ne ilgili hOkOmterinin 1amd1R1 haklardan vazge,erck. TOrl< toplumu l(in<le TOrk yasa1a11y1a yasa­ mak istedlklerini a~1klad1lar.

etrnoen ayr11aca~1n1 a<1ktad1.

I 964

9 EKIH

Nobel 8a11s Odum zenci 1ahlp Martin

luther Klng'e vc1lldL

~

1917 · F1ans1zlarca tutuklanan ve Alman rara casusluk yapt1am1 kabul eden Hollan<lah d3nS(1 Marg.:irt'.!tl\a Gtcr-truida.asktri mahkt~ mece yarg1land1ktan sonra. kursuna dizikJi. 192:7 Gazi Mustafa Kemal Pa}a CHP kurut­ 1ay1n<la "6uy0k Nutuk"u okumaya bas1ad1.

~

1914 Zlya ~alp, Istanbul Oa1ullununu'n<la (Unlve1slte) ilk kez bl1 Sosyololl Ku1sUsO ku1du. t 937 Nazilll basma fabrikas1. Atatu•k'un de ka t1I01Q1 t6rcnlc i1~1ld1.

1944 Basbakan SukrO Saraco~tu, Anitkablr'in temehnl atu 1926 1911

K1l1k·K1yafet Kanu1lu'nun kabulC..

T01k 1a11h-(:I i. Hakk• uzun,arjll1vef~u eut

1857 • ilk futbol kulObO. ingilte1e'cteCambridge Onlversltesindekuruldu.

1945 · BirleSmiS Mille tier kuruldu, 1996 ­ Vehbl KO('un cenazesl Zlnclrlikuyu Me­ zarl•Aindan tahnd1,

~

192~ • TOrk yazar ve siyaset(i Ziya G6kalp. vefat enl. (d. l 876) • 1937 6a)bakM ISm(?t fn6ni.i istifa Clli. Ayn1 80n CelAI O.ya(1n kurdujju hukumet a(1kland1.

~ 1461 Fatill Sultan Mef1mcl kcmJtas1r<lakl ())m(ln· • gij(lcri Trabzon Rum i1npara1orluRtm son IA!rdi.

1916 Ataturk. Halep'in ku<eyin<!eki isgakile­ rln taauuzunu durdurdu.

1791 Frans.a krali(esi Ma1ie Antoinette gi· yollnlc ldam cdlldl.

200Z rrak dev1e1 baskan1 Saddam HOseyin.

7 yill1k yenl s6rev sOresl l1in duzenlenen halk oytamas1ndaoyla11n tamairun1 akh.

~

~

~

1 gzz Soma'mn Yunan lsgalinden kurtulu· su. Ayn1 gun Yunanlarco 17 Eyhll'e kadar sO· racek lzmlr Yang1n1 baslat1ld1.

~

~

~

verecee be$ maddelik l>an} tinerisini a,1klac1t.

2001 • ABO Afganistan'1 bombalamaya ba)la<ll.

~

1867 ABO. Alaska'y1 Rusya'dan 7.2 mllyon dolor kars1llQ1nda a1arak tol)faklanna kalll.

1931 Thomas Edison 84 yas•n<l• 61du.

2007 Eskl Pciklstan basbnkan• 8cnazlr 8uno. 8 y1lhk surgOnUn ard1ndan dd<ldll80 ul· keslnde bombah bir sald111ya hedef oldu. l 26 kislnln (llduao ve 248 klslnln yara1and1a1 sa1­ d111dan Butto yara a1madan kurtuldu.

1806

Napoiyon 6onapa11 kornu1as111dakl F1an­

siz ordusu Berlln'e glrdl.

19ZZ hatya'da Benito Mu.sollnl'yle birlikte Roma'yayu10yen taslsuer lktlda11 eie 8e(ir<liler.

1086 • OzgurlOk Heykell. fransizla1111 hedlyesl olarak New York'ta diklidi.

194 I Alman SS bllliklcrl. Lltv•nya'da 9.000 den fazla yahud1yl Kaunas sohrlnde ku<sui>a dizdl.

~

~ t 689 Dell Pcuo (B­Oyuk Peuo) R~ Can oldu.

1868 Thomas Edison. Ilk icad1 elckUikll ses makincsl (fonograf) 111n pa1en1 ald1.

19 t 8 Cckoslovakya baQ1ms12llQ1m lion cul.

192Z T6MM Hukumetl lie hiiat Oevreuerl ara· sin<la Mudanya Mlllarekesl lmzalan<l1.

1924 Cumhuliyet O.yram1'1W1 ilk kuliama t&enl T6MM'nln yool 1aiio11M binas.nda yap11<11.

1961 Batman'd.a bh petrol d.ama11 bulundu.

1492 Cenova11 denlzcl Kristof Kolomb. Karayfo­ lel'e ulasu ama ~ Asya'ya eeldiitinl ~Onliyord..

1905 Galatasaray Spor Kulubu kuruldu.

1973 • Halikamas 8ahk(1s1. TUrk yazar. Cevat ~akir Kabaa~a(h 61du. (d. 1890) 1918 Talat Pasa lider'lifiindeki lttihat ve Terak· ti hUkOmetl Monekos MUtareke-si'ni lmzalayatak Osmanhi~in I. OOnyaSava}l'n1biti11jjve istifa ettL 19B • T6MM'de. Ankara·mn hukumet merkezl ve ba}kent olmas1 kar a1l.:t}llflld1.

I 7 B I Nrelil<an 8.kllims1zl~ Sava~. lnl!illzterln George w111111r,g1on'a 1esfm ~SON erCll. 1982 Milli Gilvenlik Konseylnln son sekllnl veidiii anayasa metni ac1klanch:Getlci mad· delerte eskl pan I yOne11c11erlne 10 y11 siyaset yasaA1 getirlliyor. anay.asan1n kabulUyle blr· likte Kenan Evren cum11Urbaskan1 Oidu.

~

Nava1ln 8ask1n1: lngill2, Frans1z. Rus birlejlk lilosu. Vunanistan ~1klar1nda Nava· rln'de Osmanhdonanmas1n1 tahrip et ti.

1927 Mustafa Komal AtalOrlc'On Cumhurl· yet Halk Partis! 2. Konsreslnde. 15 Eklm 1927 tafihlnde ba~lad1A• ve otuz aft1 bu(uk 1827

saat sUren ta1ihi kol'l\l~mas1 sona e1di.

~

1860 ilk Ozel siyasi gazete Terci.imam Ahval (tkmaya baSl!ld•. _1940 · Ernest Hemlngway'in 'anlar Klmin l(in ~ahyOf kita1>1 New Y0tk'ta bas1ld1.

19SO • (In askerlerl Tiberi lsgal enl.

~ 1608 · Nfzam·• Cedid, Sekban-1 Ce<lid ad1yla ye·

nklenturu1du.

Kore'ye TUrk aske1i birli~i uiasu 1933 · Adolf Hitler. Cenova $ilahs1zlanma Kon· ferans1'na kat11mayaca~1n1 ve Milletler Cemiye· 1950

1600 · Osmanh ordusu,Macaristan'1nKanlje Kalesini fethetti.

1938 • Chester Carlson fotokopiyl lcat etu.

1962 • ABO Baskam John F. Kennedy. KO· eaoa sovyet IUzelerl otcJuaunu a(1klad1.

1923 TU1klye Cuml>urlyctl kurnldu ve TBMM'dcki oylainada Mustafa Kemal Ataturk oy blrll~lylc Ilk cumhu1bas1can1seclldi.

1929 New York 8orsas1 (Oi<tu ve tum dunyay• elkileyccek olan Buyiik Bunahm basl•d1.

~

190S • Aspirin Ilk kcz sat1sa sunuldu.

1918 I. Ounya savas111dan yenik 11kan Osmanh lmparatorlu~u lie gallp devleUer aras1nda Mon<l· 10s MUtarekesi imza1and1.

1971 Boiazi(i k'61>rUsU, Cumhurbaskan1 Fah1i KOfutOrk taraf1ndan a(1ld1.

~

1S17 Ma1tin Luther. Wit1enbe1g'de 95 tezini kilise kap1s1na asarak Protestanl1A1 ilan ettL 1919· SUtcu imam, Kahramanmaraft<t Frans1z isgalcilere ilk kursunu atti.

1992 Vatikan, cJOnyan1n eUnesin cevresinde dOndUgUnO sOyleyen Galileo'nun hakhhg1n1 teslim etti.

•

•

••

''KIZILDERILI''TURKLER HAKAN ~AHiN iletisim@rurkcetarih.com

K

1z1lderili" tarurm. yayg1n bilinen ~ekilde; sadece koyu ten rengine sahlp. cadtrlar­ da ya~ayan ve ti.iyler takan insanlann adlandmlrnasmdan ibaret degildir. Gi.ini.i­ mi.izde ve gecrnlste Amerika'nm tarkh yerlerinde yasavan ·verli" kabileler farkll fiziksel ozellikler gostermek­ tedir. Ti.im yerlilerin ten rengi "k1z11" degildir. Fakat bu yerlilerin bir krsrru arasinda rastlanan bu ten rengi; i~galciler taraftndan daha once hi~ gorulmedigi icin "Red Skin': (K1z1/ Derili) olarak adtandmlrruslardir.

Heykel. kabartma ve minyati.irlerde rastlanan; ef­ sanelerde de yer alan. uzun b1y1k ve sakala sahip. beyaz tenli farkl1 bir

yerli tipi de buiunmaktarnr. "H/ntli" (Indian) olarak adlandmlrnatan, Kolomb'un k1tay1 kestet­ tigi suada "Hindistan"a geldigini sanrnasc "Ame­ ikan Yerlileri" olarak adtandmlrnalen ise "soykmmci ­ katil" misafirlerin ev sa­ hiplerine kendi isimlerini vermeleri trajedisidir. Bu kadim halk i~in en uygun actancuma "Yeni Diinya Yerlileri" olacaknr, "Medeni" Avrupal1lann atalan tarafmden gosteri hayvarn gibi ~ehir

~ehir dola~1nlm1~ olan "Buffalo Bill'in Vahsi Bat1 Gosterisi Toplulu­ gu• ve Western filmleri akrabalan­ m1z1 yanh~ tanitmaktad1r.

Turklerin atalanndan kabul edilen. baku tenli ve simdiki erlileri"ni andiran bir irk (On

Tiirkler) M.0. 12000 ­ M.0. 18000 y1llannda Dogu Asya'dan ilerleyerek Bering Bogazi'n1 gectiter ve "Veni Diinya"ya yaylldllar. "Na­Dene" yerli boyla­

nrun ve Aztekler'in bu go~menlerin torunlan olrnasi kuvvetle muhtemeldir. Bu insanlann go~ ettigi "Bering Bogazt''. son Buzul ~agi'nda defa­ larca "Beringia Karast'' haline gelrnistir. Yucatan Verlileri'nin efsanelerinde biiyiik denizden geldik­ lerine ve tannlann onlara yol otsun diye denizi ku­ ruttuklanna inamhr. "Bering Bogaz1­Karas1" di­ smda da deniz yolu ile, Turk Kokenli "~u Siilalesi" ve Turk Kokenli "Etriisk'1erin gemller ile Amerika kitasma ulast1g1na dair rivayetler bulunmaktadir. ilkel bir tekne ile Akdeniz ve Atlas Okyanusu'nun ge~ilebeilecegini ispat eden Norve~li arkeolog Thor Hyerdahl. "Bering Bogaz1" d1s1ndada alter­ natif deniz rotalan ile "Yeni Diinya"ya go~ler ya­ p1ld1gm1 ispat etmlstlr.

Amerika kitasmda. diger krtatar ile k1yaslan· d1ginda cok eski insan fosilleri butunarnarrusnr.

Bulunan en eski insan fosilleri ile Asya'da bulu­ nantar ile benzerlik gostermektedir. inkatann Titi· haka golii cevreslndeki heykelleri Turk balbalan

ile benzer bir uslupta yapnrrustrr, Bir "O/mek"yer­ lisi heykelcigi Turk erkegi ornegi olarak gosterile­ bilecek kadar bizlere benzerlik gosterrnektedir.

Olmek ve Etrusk heykelleri karsilrkh incelendigin· de, tesaduf olamayacak benzerlikler gorulmekte­ dir. Turk kokenf olduklan artik bilimsel olarak kabul edilen Etriiskler'in bu benzerlikteki rolU uze­ rinde bilimsel cahsrnalar yap1lmas1 gerekir. Etriisk­ lerin akrebasi oldugunu dusundiigiimOz Otrnek'le­ rin "Yeni Diinya Yerlileri"nin medeniyetlerinin temelini teskil etmeleri de bu krtada "Tiirk" etkisi­ nin bir karuudrr.

"Ergenekon" efsanemiz ile inka'lann "Ka· paktokorr efsanesi aresmda erasmda tesadut ot­ manrn cok otestnde, ciddi paralellikler bulunmak· taoir, Her iki efsanenin isminin "kon" hecesi ile biter. "Kapak" kelimesi yerli dillerinde kapakh, kapal1 manasma gelmektedir. Veni Kita Verlile­ ri'nin "Kapaktokon" efsanesinde "Atag" (Atau) ismindeki kahraman buyuk bir felaketten tek basma kurtulur. Don yarn kapah bir magaraya s1g1· mr. Bir gun ~akal k1hgmdaki Giines Tanns1, "Ek·Ak·Koca" (irakoca) ona kutlu bir tas verir.

Atag bu tas1 kullanarak kayalan eritir, insanlannm lideri olarak biiyiik bir devlet kurar. komand Verli­ leri'nin olen setlerlni atlan ile birlikte yak1p kiille· rin iizerini kayalarla ortmesl Turk defin torenlerini andrrmaktacu.

Araukan Yerlileri Ulkelerini "Dort Tekun" ile yonetirter. Bu soylu prenslerde idarecilik babadan ogula gecmez, Bu durum Goktiirk "Tegin" yoneti· cileri ile tesaduf otarnayacak kadar yakinhk goste· rir. Basta "Altm Elbiseli Adam"1n basl1g1 olmak uzere. ozellikle "Kam" k1yafetlerinin banlannm bashklanndaki tliy siislemeleri, krztlderif sarnan bashklan ile benzerlikler gostermektedir. M.O. 3,000 y1llarmda Asya'dan gelen bir pamuk tiirii· nun Peru'da yetistiriliyor olmas1 da "Yeni Diinya"· ya Asya'dan go~ edildiginin kan1tlanndan biridir.

Baz1 efsanelerinde yerli halklar, aynen bizlerde oldugu gibi, kurt soyundan geldiklerini ve tufani kurdun haber verdigini anlat1rlar. Guniimlizde hala saman davullannda "Kurt" onemli bir simgedir.

Tiirkleri'ne dayandrrrms ve suntan soylemistir:

"Yen/ Diinya Yerlileri" ile Yoruk­Turkrnen desenleri arasmdaki benzerlik kilimlerde, heybe­ lerde ve ~ad1r desenlerinde tesaduf denemeye­ cek kadar tazladu. Aynca kilim dokumada kullaru­ lan tezgah ve malzemeler aynunr, Gunumuzde "Yeni Diinya Yerlileri" sarnanlan tarafmdan kul­ lamlan baz1 sarnan davullanmn uzermoe: Turk

kamlan taranncan kuuanuan

":'!'\'~'

"Hayat Agac1"

figuru bulunur.Courtesy Muzesi'nde sergilenen blr Navajo klliminde kullamlm1s olan "Oz" damga­ s1 da Turk ­ Yeni Dunya Yerlisi akrabahg1na gu~lu bir kamt olarak sayilabltlr.

Necati Cuma/1 hauralannda Turk ve "Yen/ Diinya Yerlileri" arasmdaki benzerliklere soyle dikkat cekmtsttr:

"Pettt Palais'te Peru sergisini gezdim. inka kilimleri ozellikle biiyO/edi beni. Apklamas1 gii~...

Amerika'nm bulunmasmdan once yerlilerin ya­ ratt1klan ile Asya, Afrika insantarmm bu/u~tan arasmda akraba/1klar var. Birbirlerinden habersiz miydiler ger~ekten? Yoksa Kristof Kolomb'tan once Amerika'ya ge~enter mi oldur 1 Meksika Ulusal Antropoloji Muzesi'nde bu­ lunan, 15. yiizy1lda yap1lm1s 25 ton agirhgmda, 3. 7 metre capmda dev Aztek Takvimi lie Turk Su­ Cu Hanedaru'run kulland1g1 ve onlardan ~inlilere gecen 12 Hayvanl1 Turk Takvimi arasmda ciddi benzerlikler bulunmaktadir. Meksika tarihi yazan W.H. Prescot 1874 y1hnda yapt1g1 arasnrmada Aztek ve Maya takvimlerinin kokenini Tatar

..

1

I 1

T

1

/

·~

>

""'1'~·­

•

'

1 ~ Hayvanh Turk Takvimi iizerine yapllan arastumalar bu takvlmin tarihimizin ~ok eski do· nemlerinden beri atalanrmz tarafmdan kullamld1­ gm1 gostermektedtr. "Yeni Dunya Yerlileri"nde benzer prensiplere dayanan takvimler kullaml­ rmsur, Bu takvimin benzerlerinin "Yeni Diinya Yerlileri" tarafmdan kullanthyor ofmasc bir tesa­ dutten ~ok atalanmu tarafmdan yapuan go~ler vasrtasi lie bu takvim sisteminin tasmrnesi ile a~1klanabilir. Takvimlerin benzertigi konusunda Prof. Dr. Zeki Velidi Togan suntan soyliiyor: "Meksika/1/arda butunan 12 hayvan/1

takvim ve bunun semsi­Kemet! $ekli, aym hafta­ lara boliinmeyip 13 giinliik 2 par~aya ve 4 giine (ilave 4 giine) taksim edilmesi;senenin ben kabi­ Jelerde 24 $ubat. yahut 12 Martta ba~lat1/mas1, 13 ay/11< tieseo ve 28 kamer mezili muhakkak Orta Asya'dan $imali Amerika'ya ge/en kiiltiiriin bariz izietini te$kif eder. 3 K1z1/derili dilleri, bir~ok dal ve leh~esinde Tiirk~enin bag/1 oldugu Ural Altay dilleri gibi "Agglutlnent" (yapt$tk ekli) ozelliktedir.

Arizona"da bir tatil beldesinin isrni "Hava­ su"dur. Bu, ge~miste o civarda yasarrus olan "Yeni Diinya Yerlileri"nden kalan ve hala kullanllmaya devam eden Turkce kokenli bir isirndir. "Hava"ke­ limesi, Cuvas Turk~esindeki "hkavag"• kelirnesin­ den turerntstir.

Toltek Yerlileri'nin efsanevi baskenti. Tann­ lar Sehri olarak adtandmlan "Tula"nin kimler tara­ trndan kuruldugu ve neden terkedildigi hala kesin olarak anlastlarnarrusnr. Uygur Turklerl'nin Mense Efsanesi'nde 5 bir yer ismi olarak gecen "Tuts", Toltek baskentl "Tula" ve gunumuzde Rusya sr­ rurlan i~inde yer alan "Tula" sehrinin Turk~e ko· kenli isimleri tesedut olamayacak dilbilimsel ben­ zerliklerden bir tanesidir.

Basta Ord. Prof. Dr. Reha Oguz Tiirkkan oimak uzere bu konuda cansan uzrnantar ve dilbi­

limciler, K1z1lderili dilleri ile Turkce arasinda birbi­ rine es sayrlabltecek derecede yakm clan 500'iin iizerinde kelime tespit etmislerdlr. Bu kelimelerin bir krsrrurun kokeni dilbilimciler arasmda tartisrna yaratsada; Turk~e kokenli oldugu uzerinde rnuta­ bakata vanlan kelime sayrst bilirnsel olarak yeter­ lidir. Bu arada gunurnuzde kullarulmayan. unutut­ mus kelimeler arasmda da Turk~e kelimeler olabi­ lecegi de unutulmamaudrr.

"Yeni Diinya Yerlileri" dil ve leh~e bakrrnm­ dan oldukca zengin ve karmas.k bir birikime sahip­ tir. Asag1daki tabloda Ti.irk~e ile benzerlik goste­ ren kelimeler farkh tehceterden ornekler sedterek nazutanrnrstrr. Tablada eski Meksika, Araukan, in­ ka­Kecua Aztek. Toltek, Maya, Kornancl, Huron, Ogorncl, Yukatan, Otomi, Zakapo vb. Yerli halklan­ ru leh~elerinden bir se~ki yapurrustrr.

•:it111ila;1Alill!!i;!~~ill;l:iijl• ~ t111,1 a;1m1,11111;1~~111;1:i"1 A1t1I Ak­Kapana As Atua Baka Bas

Caklra Capultepek ~iran ~i ~ur

lt1I. itil (nehir, gol) Ak­Kap1 Az Ata (Ecdat) Bak Bes ~akir Capulcu Tepesi Yllan ~i~ek Dur

j

Hata Havasu Ges, Ghaz ik ite Kal'1 Kan Karwrn Kasa Kasa Kayak

Ata (Ecdat) Mavi Hava ve Su Gez iki Ki:ipek Kahn Han,Kagan Kann Kes K1s Kay1k

I~ rill1li ilmI 11111 lil~~'lil3~I 1~rill1l!i1m111111i!Ui'lil3~1 1

[ Kazyun Khapao Khip足u Kirrmz

(K1rm1z1 salgoh bir l>Oce~)

Kipunda Kir Kis Ko~ Ku K'u Ku~~i Kul'i Kuskus Kun

Kaym (akraba) Kaba ip K1rm1z1 iplnde

Kir K1z Go~ Ko(mak), koymak Kut(lu) Ku~uk Kul Kus Gun, gunes

Paku Ra~ Taktula Tano Tawga Tekun. Tokin Tepe 足 Huan Tepek Toos Tuka U~un Utara. Utah Vokut Vangi

Bak.pak Va~ Tag1I, dagll(ma) Tamu (cehennem) Tag. dag Tekin, Tigin Tepe Han Tepe Toz Tukur i~in. i~un Otag, utag Yakut Veni

iki dil arasmda benzerlik bulunan kelimele­ rin ~oklugunun yam sira bundan ~ok daha kuvvet­ li bir bilimsel karut da ~ift kelimeler arasmdaki benzerliktir. Tek kelimelerde benzerlik tesaduf olarak gecistirilmeye ~ah$1lsada; citt kelimeler arasmdaki benzerligin ihtimali bilimsel olarak ol­ dukca dusuktur. Saygm sosyal antropoloji uzmaru Dr. A. Kroeber, bu konuda suntan si:iylOyor:

"Yeni Dilnya Yerlileri" ile Tilrkler arasm genetik olarak da bir akrabahk bulunrnaktadrr.

Science dergisinde yaymlanan bir makaleye gore. Oregon Oniversitesi'nden Dennis Jenkins, arasnrma yapnklan magaradaki kokprolit (tosit­ lesmis d1sk1) ve kururnus d1sk1dan elde ettikleri DNA'lann. Slbirya'mn dogusundaki Asya ki:ikenli insanlara isaret ettigini ifade etmistir, New York Times gazetesinde yayinlanan baska bir arasnr­ maya dair aciklarnada Kopenhag Oniversitesi'n­ den arkeolog Eske Willerslev 'Diskrlerdan numune etmenin son derece zor otdugunu, ge~­ miste bilim insanlannm sadece anneden gecen genetik bllgileri tasryan mitokondriyal DNA tnce­ lediklerini. ancak en son bulgulann "kesinllkle" Asya'dan gelen insanlara lsaret ettigini" si:iyle­ mlstlr.

Rusya Bilimler Akademisi Biyoloji Profesiir­ lerinden ilya Zaharov ve ekibi, Moskova ve Tuva Devlet Akademisi'nden aln bilim adarru. Tuva'nm kuzeybatismda bir arastuma yaorrnstardu. Kara Hol Galli kryrsina go~ebe halk incelenmi;;tir. Rus bilim insanlan, irk kimligine ait bilgileri i~erdigi kln mitokondrik DNA (mtDNA) lizerinde durrnus­ lar ve causmatann sonucunda Amerikan tipi mtD­ NA'lann yogun bir oranda Tuva halkrnda bulun­ dugu fark edilmi;;tir. Prof. Zaharov durumu SU se­ kilde ifade etmistir:

"Tuva'da ~admm1za 80 ya$1armda bir kadm girdiginde, $ajakald1m. Tlpat1p bir K1z1/­ derili idi. Dogru yo/da o/dugumuzu daha o zaman anlam1$t1m" Y kromozomlan incelendiginde ozellikle Si­ birya Tlirkleri ile "Yeni Diinya Yerli/eri" genetik yakml1k gorlilmektedir.

Dlinyadaki tum irklann DNA'lan lizerine yap1lan bilimsel arastumatar bu akrabahg1 karutlamaktadrr.

Nogay Tlirkleri ile "Yen/ Diinya Yerllleri" arasmdaki fiziksel ben­ zerlik de akrabahg1 karutlayan verilerden biridir.

Asya'dan ve dlinyanin bir~ok bolgestnden ·venl Dlinya"ya gii~ler oldugu bllimsel bir gercek­ tir. "Yeni Diinya Yerlileri"nin dil. kliltlir ve fizik­ sel gorlinlimlerindeki zenginlik; basta Turkter olrnak lizere. diger milletler ile aralanndakl ben­ zerlikler. bu krtada etnik olarak bir kansim oldu­ gunun gcstergesldir. "Yeni Dlinya"ya birden fazla yol ve zamanlarda Turk go~leri olrnustur.

6n Tiirkler ve daha onceslndeki donemlerden hakkmdan yeteri kadar bilgi sahibi olamad1g1m1z atatanrmz diineminde de ·veni Dlinya"ya Turk go~leri olrnustur, "Yeni Diinya Yerlileri" krtaya ayak basan "Medeni" Avrupa halklannm atatan taratmdan, kilise glidlimlinde soykmrna ugratllm1;;; toprakla­ n ellerinden ahnrrus. rezervuar denilen toplama kamplannda a~hga mahkum edllrnlsterdlr, Asil in­ santar olan yerliler "medeni" isgalciler tarafmdan soyulrnus: maddi kaynaklannm yokedlmesini ya­ rusua sehirlerin bliylik bir krsrru ve o donerne ait bilgi, beige, sanat kaynaklan yok edllrnisti. Ate;;li

silahlara kar;;1 yay ve ok ile miicadele eden yerli­ ler. zaman zaman yapilan savasrarda basantar elde etmisler: bu basanlanrun sonuclari daha cok asker, silah ve soyktnrn olrnustur.

Papa Franciscus'un yakm bir zamanda yap­ t1g1 Gliney Amerika turunda, Amerika krtasmrn sornurged gu~ler tarafmdan fethi srrasmca Ka­ tolik Kilisesi'nin buradaki yerli halka kar;;1 i;;ledigi SU~ ve glinahlardan dolay1 czur dilemesi; "Medeni" Avrupa lilkelerinin tarihlerinde "Yenl Diinya Yerlileri"ne soykinm ve asimlilasyon yapnklanmn kabullidlir.

"Yen/

Diinya

Yerlileri" (K1z1/derililer) tonaa« Bu iddia bilimsel otarak baste Ord. Prof.

Or. Reha Oguz Turkkan olmak Ozere blrcok bilim insaru tarafmdan karutlanrmsnr. Bu bilimsel ger­ cekllk Gzerine causrna yap1hrken tarihin ilk cevlr­ lerinden beri hkblr irkm saf kalmad1g1; dolayrsty­ la "Yeni Diinya Yerlileri"nin de Tlirkler basta olmak Ozere farkh k1talardan go~ eden farkh irklar ile kanst1g1 unutulmamahdir. Bu konuda ya­ banc1 kaynaklar incelendiginde bir~ok arastirma­ CI ve akademisyenin yerlilerin Turk kiikenlerine dair bilimsel delilleri g6zard1 ettikleri; bu insanla­ ra tarlhten ve "rnedeni"atalanndan mlras ald1kla­ n 6nyarg1larla yakla;;t1klan anla;;1lmaktadir. Dlin­ yan1n bir ~ok k1ta ve lilkesinde yer alan, akrabah­ g1m1zm fark1nda bile olmayan kanda;;lanm1z hak­ kmda daha ~ok arast1rma yapmal1; yakm gelecek­ te ka~1n11maz bir sekilde ger~ek olacak "Turk Bir­ ligi" lilklisline "K1z1/derill" karde;;lerimizi dahil etmek i~in gayret etmeliyiz.

1 • Yf."511 Bil Ar Sur1nda, Hatira, 1978. Necatl Cumall 2 • Hlst«y of rile Conqoosr of Mexico.3. 011. Sh. 319·321 3. umumi TUtk Tar111ne GlriS. t. Cdt. y s. t 7

4 • Cuvas TUrkceslndtki •hk:avat" k·e1imcs.inlo6cn tUreyen •hava• s6zcGQU TUrk(t· dir. Prof. N, Tuna'n1n l:tndisme bu tOktni biJimstl olarak a(1klad1f:1 bUgjsl: Ofd. Prof. Of Reha Otuz TU.kkan'1n "Ktztdelflifef ve Tilrk/er•t1tab.n1n SS. sayfasmda yer atmaktadw. s. TiJrk EfSJJMl~i UttfifldeltKelMI~. Uy8f."'IN1nMM$eEISMles/..Baha~dd1n Ogel. Sh 18 6 • AnthtOJ>0'08Y· J 948,New York, sah. S4S 7 • Pnorogrbt)l)s ol Amctkdn lndldns 1860· 19l0. fragment U11g.e­ve1ijl, Am~1er· da.m. Huseum voo1 vo11eenkun0t, Rotttfda.m 8 • K1t1fde1ifiter ve T(Nkl.er. 8Jt Tarinln 811 Dram1n Hikay­est Ofd. Prof. 01. Rena O~uz Torkk'.an 9 ·Navajo Rugs. Oy OOn ()redeofa, Wilh a to1~W01d by Clay lotketl 10 • Am4!fican Indian Mythology. Ahce M.aulot I Carol I(. Rachlin 1 l ·Indians of the United States. Clark Wiss~r

•

1

•

•

SAVAS TARIHINDEKI ::2;~~~~::.olRIM EN ivi siLAH

• nsanhk tarihi boyunca askerler. generaller. Ii· derler. diktattirler hep ayrn soruyu sormustur: "En iyi silah nedir?"

Silah denildigi zaman akhruza sadece konvan­ siyonel silahlar gelmemelidir.

I

Adolf Hitler'e gore. 2. Di.inya Savasmm oa­ smda Heinz Guderian tarafmdan ortaya autan "Ztrh/1 Tiimenler" fikri, yani krsaca Panzer/er en iyi sllann, 0 y1llarda Olkeler tanklan piyadeleri destek· lemek ldn kullarnyordu. Tank1 icat eden ingilizler oldugu halde. onun ger~ek degerini ve nasu kulla­ rulmasi gerektigini ilk kavrayan Guderian otmustu. ingilizler ve Frans1zlar tanktanru piyadeleri desteklemek tcln tOmenlere dag1tm1slard1. Oysa Almanlar. Hitler'in bOtOn eski kafah generallerinin muhalefetine karsm. Guderian'm "Ztrh/1 Tiimen­ /er" fikrini benimsemesi sonucu butun tanklanrn birlikte kullanarak ezid bir avantaj elde etmlslerdt, Guderian tanklanrn piyade birliklerine ucer beser dag1tmak yerine onlan ayn bir smrt olarak kabut strnts, manevra ve ates gOcO fakttirlerinden sonuna kadar yararlanarak tarihin o gOne kadar gormedigi bir taktik ile ayrn sekilde gtirOlmemis bir hrzla llerlemislerdi.

Guderian ayrica Blitzkrieg taktiginin de (Yudmm Savasi) mucidiydi. Ancak. Rusya seterln­ de Hitler'le bazt konularda ters dOsmesi yOzOnden 26 Arahk 1941 gOnu gorevden almdi. Onun bu taktigi sayesinde Panzerler Avrupa'da tozu dumana katmrsn, Ancak Almanlar Stalingrad'a ula· smca o muazzam ilerleyis son buldu.

Burada yeni bir cansma tarzi ile karsuastuar, Bunun ad1 "meskun maha/" causmasiym, Yani sokak savasi.

Bu carpismaca tanklar bir ise yaram1yordu.

Gtigus gogse, sokak sokak carprsrnak gerekiyordu.

Aruk panzerler en iyi silah olmaktan ~1km1s. ptya­ deter, makineli tOfekler. el bombatan, hOcum topla­ n bu muharebe i~in en iyi silaha donusmuslerdi.

Sovyet birliklerinin komutaru jukov. Almanlan hi~ bilmediklerl bir batakliga ~ekmisti. Savasm basmoa kilometre kilometre ilerleyen Alman birlikleri. Sta· lingrad'da bina bina ilerleyecek duruma gelmisti.

Stalingrad yenilgisi, butOn Alman saves planlanru tOmden degistirdi. Tanklan surekll gelis· tirmeye ~ahst1lar ama piyade silahlannm caha tinemli oldugunu bu yenilgiden sonra kavradrlar.

Bundan sonra hem sokak savasina hem de cephe savasina uygun silahlar tasarlamaya bastaduar: G43. MG­42. STG­44 gibi. ingilizler aosmdan sornurge imparatorlukla· rim gOvende tutmak i~in seves gemileri en etkili ve en iyi silahn.

Amerikahlar ve Japonlar i~in en iyi silah u~ak gemileri ve bombard1man u~aklariyd1. Amerika.

2. DOnya savasrnoa Almanya ve japonyarun OstOne tonlarca bomba atrmsn. Bu bomoardtrnan­ lar ise yararms olsa da. eek sayida sivilin carnna da mal olmustu

­ ­­­ ­­­ ­­ ­

___

.._

•·ii:f*J!ffiii! . .!J!i§§l"::'!.liijp Amerika 1960'1ann ortasmda Vietnam be­ tag1na girince, daha once deneyimledigi, du?man1 bomberounan ederek yok etme dusuncesini de· gistirmemistir. Bunun sonucunda 196B y1l1nda Kuzey Vietnam'a yapt1g1 Tet bomberdunarunoa 2.

Dunya Savas1 boyunca att1g1 bombalardan daha taztasuu atrmsu. Ancak Amerlkanm bu bombardi­ manlan, tropik Vietnam ormanlanru yok etmek· ten baska bir tse yaramad1, beklenenin aksine Vietnamhlann direncini kmlmarrus. daha fazla birlik olrnalanru sag1am1st1.

Hlnt­Cln savasinca Frans1zlann yapt1g1 gibi, Amerikalllar da savasi kazanarnernatanru, tropik bitki ortusune baglama hatasma dustUler. Viet· cong gerillalan tropik bitki ortOsu atnna glzlene­ rek Amerikan birliklerine salcmyordu. aomoarci­ man da ise yaramaymca. Amertkahlar dustukleri bu bataktan cikrnarun yolunu kimyasal ve biyolo­ jik silah kullanmakta buldular.

Amerikahlar Vietnam'da;

1.11•Mii·M·MM··''·1·1ibl·11.e1;i1.14~

Bir saat boyunca napsurna, oksurme, bas agns1. goguste s1k1sma. mide bulannst ve kusma aratan tahri edici az. l•I

•

I•

"

Yeni gelistirilmis bir goz vasaruo gaz olup, gozlerde. burunda ve nefes yollannda yaratt1g1 tahrlsin yarn sua gogus agnlan, oksuruk ve kus­

Deride tahris edici bir etkisi olan goz yasartro bir gaz, Etkisi 3 dakika surrnektedir, Yogun olarak bu 3 gaz1 kullanmrsu. 0 kadar fazla kullandnar ki kendi askerleri bile bu gazlar­ dan yaptiklan operasyonlarda etkileniyordu. Bu gazlar siviller uzerinde kullanild1 genelde. Halen tam kay1plar ne kadar bilinmiyor.

Bornbardrman ve kimyasal silahlann hi~ bir ise yaramad1g1n1 goren Amerikanlar. daha insan silahlara yoneldlter: Komando birliklerine. Viet­ nam'da gorev alan Amerikan Ozel Kuvvetleri (Green Berets) kars1 gerlua taktlklerl uygulaya­ rak Vietcong gerillalanna ve Kuzey Vietnam Ordusu (NVA) birliklerine kok sokturmeyi basan­ yordu. Ormanhk atanoa deniz piyadeleri (USMC) ve yeni kurulan 7. Calavary Regiment bu kadar etkili olarmyordu. Kars1lannda dtizenti bir ordu degil, vur­kac taktigi yapan birlikler vann.

I' ~\:Ji,,.

~i ­

I

.

1964 y1hnda "Military. Assistance Com­ mand, Vietnam · Studies and Observations Group" (MACVSOGf admca bir kornando grubu kuruldu. Bu birim Vietnam'da ki zorlu saruara da­ yanabilecek sekilde yeni komandolar yetistiriyor ve Vietcong gerillalanna uyguladrklan kars: geril­ la taktikleriyle basan kazaruyorlardi, Nizami harp uygulayan bir orduya kars1. gayri nizami harp3 uygulamak her zaman daha fazla basan getiriyordu. Bunu da basaran kornan­ do birlikleriydi. 20. yy da bu savasa yipratrna

savasi denrnis. 21. yy da ise "Dil~ilk Yogunluklu (:at1~ma"• ismini atrmsnr.

Ashnda bu muharebe taktiginin koxeni eek eskilere dayarur. ilk ornegini, Germenler, Roma lej­ yonlanna Vargus savasmda uygutarrusnr. Alman­ yanin kuzeyindeki Teutoborg ormanlannda Ro­ marun uc lejyonu vur­kac taktigi uygulayan dag1­ ruk haldeki Germen birlikleri taraflndan yok edildi.

Benzer taktigi Romahlann i~gal ettigi Britanya adasmda ki Piktler de uygularmsur. saves tarihi bu tarz yipratma savaslanrun ornekleriyle doludur.

Tekrar Vietnam savasma donecek olursak.

Amerikahlar aruk en iyi silahm ne oldugunu anla­ m1slard1: insan silahlar, komando askerler. Arna Vietnam savasiru kaybetti Amerika. Politik olarak saves kaybedilmls olsa da, askeri acrdan Amerika cok ~ey kazanrmsn. Vietnam'dan sonra Amerika zorunlu askerligi kald1rd1. Bunda Vietnam savasnu surekli protesto eden Amerikan gen~liginin de pay1 varm. Amerika profesyonel ordunun ne kadar~ gerekli ve onernf oldugunu kavrarnrsu orcu 1970'1i y1llarda tnzta profesyonelle~tirildi. Amert­ ka'a i?i askerlik olan, ailesi ordu olan parah savas makineleri lazundr. Amerika 1980'1er boyunca or­ dusunu ciddi sekilde ku~Olttu. Orduya deneyimli askerler laz1md1.

Baba Bush, Panama'da 1989'da Operation Just Cause harekatmda profesyonel askerlerin ne kadar etkili otdugunu gordu. 1990'da ~ol Frrtr­ nast harekatrnda da bu birlikler kullaruldr, Artrk ABO girdigi savaslara bu askerler ilerle kat1hyor­ du. 1993 Somali mudahates]. 2002 Afganistan isgali, 2003 lrak lsgali. her savasmca profesyo­ nel askerligln nimetlerinden yararland1.

Turkiye aosmdan terorle mucadeleyi ele ald1g1m1z zaman basanrun anahtan Dag koman­ do birlikleriydi. Anadolu cografyasm1n daghk ol­ masmdan dolay1 Turk komando egitiminde dag­ c1hgm onemt buyuktur. 1990'1ar boyunca terorle mucaoete i~in komando birlikleri yetistirllmis ve etkin olarak guneydoguda bu birlikler gorev al­ rmsur, Turk Silahh Kuvvetlerl neden bukadar onem veriyor ve en iyi silah nedir diyorsan1z; "En iyi silah, olmekten korkmayan ve olmeyi gaze alm1s, her turlu harp sananrn bilen, her turlii piyade sllah: kullanabilen, emirlere harfiyen yerine getiren, herektiginde insiyatif alabilen as· kerdir, Savas makineleri degil, insan sitanlar yani komandolar en iyi silahlard1r.

Kaynak~

w ot~elef:

, . (•8'1•$ Toplum<lil S.V•j Y•zM: l'fehmel Tanju Ak•il 2 · Kup11fan0ft1u Tiltt Sllahf1Kuvverl~LY».dr.Omit 010at1 3 · Sav,$ rarihinillDbnumNokr~a,,. Yaz¥: Merimer TafljuAtao 4 · Kujdt1lan Otdu TUikS~l1Kuvvetletl.Ytuat:Omit Ozditl

.

.

IBRAHIM CAV iletlsim@turkcetarih.com

GERCEK DONYA LiDERi:

MUSTAFA KEMAL ATATURK

oJ!.lt-J:J, ':1J1Jrl;1f!ll:r: :Jff;J:Iil • • ~ !Jh.Jf!j:J,

r•

L

:r gpj)J olur

u

ider .. lnsanogtu ge~mi:;ten bugune siyasi bir hayvan oldugu i~in her zaman teskt­ lath bir sekllde ya:;amaya mecburdur. Her teskilatm da bir llderi olmak zorundemr. ilk once klanlar halinde insaoglu teskllat­ landi, klanlar; kabilelere. kabileler; aslretlere, ast­ retler; nanedannklara, hanedanllklar; lmparator­ luklara ve imparatorluklar; ulus­devletlere do· nu:;tu. Orhun Yaanan'noa ise Turk aile yap1s1 SU sekilde bellrtilrnlsttr.

Ogu:;lar (aile) birle:;erek Urug'u, Uruglar (Aileler Birligi ­ Sulale) blrleserek Boy'u olusturur. Boylar (Uruglar Birligi) blrteserek Bodun ­ Budun (Boylar Birligi). Budunlar blrlestl­ ginde ii (Devlet) meydana gelir.

Bircok yerde. ozel slrketlerde. bilimyurtla· nnda. konferanslarda. bilgi solenlerlnde liderin nasrl olrnasi gerektigi konusuluyor, liderin tasr­ mast gereken ozelliklerden bahsediliyor, liderin tasimasi gerek 40 ozellik yok efendim liderin ta· sirnas: gereken 22 ozetlik. bunlann hepsi bos, pa· lavra! Bu. isi ticarete doken ileri akuluann oyunta­ nndan baska bir sey degil. Liderin dort temel

ozelligi vardm en basta lider cesur olmalrdtr: o cesaretl ile cevresindeki ki:;ilerden farkh oldugu­ nu onlara hissettirmelidir, ozguvenli olmahdir; kendine gOvenmeyen, bir is i~in adrrn atmaktan ceklnen birinden lider falan olmaz, Zeki olmah· dtr: zekesi ile insanlara yol gostermeli ve ongo· rusu ile olaytan enceden sezebilmeli ve ona gore hareket ederek her zaman digerlerinden bir atnrn onde olmalrdir.

Mustafa Kemal Ataturk'On insanlara nasrl soz ge~irdigini, onlan nasu ikna edici bir zekaya sahip oldugunu. cesaretiyle Turk asker ve subay­ Ianni peslnden nasu surukledigini ve saves mey· danlanndan dunya ve Turk tarihini nasu degi:;tir· digini. siyasi olaylan olaganustO ongorusuyle ­bugun hala sasird1g1m12­ nasu bildigini ve bence en onemlisi kendisi olan ozguveniyle Turk ulusu­ na muassir medeniyetler seviyesinin OstOne nasu ~1kard1g1ni size anlatmaya ~al1sacag1m.

Mustafa Kemal Ataturk'un annesi ve babasi da 7 gobek Turk oglu rurktur. Annesi ZObeyde Hamrn'm anlatrsma gore 4 Deak 1881 'de dog·

•

I

I

I

Az zaman sonra babam oldii. Annemle blr­ likte day1mm yanma yerle5tik. Day1m koy hayatt ya51yordu. Ben de bu hayata kari5t1m. Bana go­ revle~ veriyor, ben de bun/art yap1yordum. Ba5/1­ ca gorev tar/a bekriligi idi. Karde5imle birlikte bakla tarlasmm ortasmdaki bir kuliibede otur­ dugumuz ve kargalart kovmakla ugra5ttg1m1z1 unutamam. <;iftlik hayattntn oteki i>lerine de ka­ r151yordum. 3

rnustur.' Yukanda annesi ZObeyde Harurrnn ve Babas1 Ali R12a Efendi'nin 1877­1878 Osmanli­Rus Harbi sonrasmda Asakir­i Milliyede Mills Subay1 iken ~ekilmis bir fotograf1rn gi:irmektesiniz.

"Ziibeyde Hamm, damarlannda ilk go~ebe Turk kabileterinin toruntan otan ve ha/a Taros dag­ larmda ozgiir ya>amtarm1 siirdiiren san5m Yoriikle­ rin kantnt ta51d1gm1 dii5iinmekten ho5/antrd1: 2 Babas1 ise Ali R1za Efendi, Kirm121 Hafiz lakab1yla tanman Ahmet Efendi'nin ogludur. Aile soyca Ana­ dolu'dan Rumeli'ye gecrnis, orada once Oebre­i Bala sancagina bagli Kocactk beldesine yerlesmls­ tir. Aile, 1830 dotaytannoa Selanik'e geldi. <;ocukluguma ll/5kln ilk hatirlad1g1m 5ey, okula gitmek meselesiyle ilgllidlr. Bundan do/ay1 annemle babam arasmda ssm bir mii­ cadele vettn. Annem ilahilerle oku/a ba5/ama­ m1 ve mahalle okuluna gitmemi istiyordu.

Giimriik Dairesinde memur olan babam o zaman yeni aplan $emsi Efendi Okuluna devam etmem ve yeni yontem iizerine oku­ mamdan yanayd1.

Sonunda babam i>i ustaca bir birimde ro­ ziimledi. Oncelikle a/151/m15 toreme mahalle oku/una ba5/ad1m.

Boylece annemin gonlii yap1/m15 oldu.

Birkar giin sonra da mahalle okulundan

Sonralan okula tekrar yaz1ld1 Selanik MOlkiye ROstiyesi'ne bir sure devam etti ama bu sefer de Kaymak Hafiz ad1ndaki bir hocamn, kendisinin bir arkada~1yla kavga ettigi kin, onu bOtOn vOcudunu kan i~inde b1rak1ncaya kadar dovmesi uzerlne, okulu buakmaya karar verdi. xomsusu Binba:;1 Kadir Bey'in ogiu askeri okula gidiyordu, onun k1yafetlerine ~ok ozenen Mustafa. annesi ZObeyde Hemm'a askeri okula yaz1lmak istedigin,i soyledi, annesinin buna kars1 ~1kt1gin1 gi:irOnce, annesine sezdirmeden askeri rO:;tiye smavtanna girdi ve kazand1, Mustafa'rnn hayan aruk tamamen degi:;ecekti, sadece onun degil arnk tom Osmanh'nm belki de dOnyanm kaderi btiyle degii;mi:;ti.

Askeri Oniformay1 1;ok sevdi, ylllar boyunca o Oniformanm verdigi sorurnlulugu omzunda gurur­ la ta:;1d1, zamam geldiginde ise ~1kartt1 ve bir daha giymedi. Burada ne demek istediglmi yaz1mn ller­ leyen k1smmda gi:ireceksiniz.

Mustafa'nm, Mustafa Kemal olmasi ise askeri rO:;tiyedeki matematik hocesi YOzba:;1 Mus­ tafa Efendi sayesinde olmus ona Kemal ismini verrnlstlr. Mustafa Kemal'in en sevdiQi ve en basa­ nh oldugu ders her zaman matematik olmustur, Fransucada ise geri kalm1:;. Frans1zcasm1 ilerlet­ mek i~in bir ~are dO:;Onmeye ba:;lam1:;t1r.

Manast1r'daki askeri lisede ogretim hayatin1 devam ettiren Mustafa Kemal, burada ileride bOyOk bir hatip olacak olan Omer Naci ile tam:;ir. onunla birlikte edebiyata, :;iire merak salar. Bu

sayede. duygulanmm

babasi dedigi Nanuk Ke­

rnan tarur. Kitabet nocasi Mehmet Asun Bey ta­ ratmdan ise Mustafa Kemal su sekilde uyanllr: 'Bak oglum Mustafa, ,$Uri fa/an birak bu i.$ senin iyi bir asker olmana mani olut, diger ho­ calarmla da konustum. Onlar da benim gibi dii· }iiniiyor/ar. Sen Naciye bakma, o haya/perest bir cocuk, ileride belki iyi bir }air olabilir ve ya hatip o/abilir, fakat askerlik mes/eginde ba}a­ rt/1 otamaz.''

Frans1zcasin1 geli?tirmek i~in yazlan, Selanik'te bulunan College des Freres de la Salle'in ozel kurslanna devam etti. Mustafa Kemal. 1898 y1­ hnda, bunln derslerinden tam not alarak 54 ki?i­ lik smrtta 2. siraoa askeri idadiyi bitirdi.

13 Mart 1899'da Harp Okulu'na baslayan Mustafa Kemal, burada 2 ay sonra Ali Fuat (Ce­ besoy) ile tarnsu Mustafa Kemal, dedesi, babasi ve abisi asker olan bu arkacasiyta eek iyi antasn. onun iyi derecede bildigi Pransrzcasmdan yarar­ lanmak istedigini soyledi, Ali Fuat bunu memnu­ niyetle kar~1lad1. Mustafa Kemal. askeri idadiden geldigi i~in ve notlan iyi oldugu i~in onu birinci si­ rufm birinci krsun cavusu yapmrsleror, Ali Fuat ise buraya Moda'daki Sen Jozef Fransrz Lisesi'nden smavla gelmi~ti.4 Mustafa Kemal'in suadan bir subay olma­ yacagm1 onda buyuk bir cevherin gizli oldugunu, ilk goren Osman Nizami Pasa'dir. Ali Fuat'm

babas: ismail Faz1I Pasa'run evinde otururlerken.

Mustafa Kemal, Osman Nizami Pa?a'y1 bi.iyuk bir dikkat ve mahcubiyetle dinlerken ona ?6yle hitap eder: "Mustafa Kemal Efendi oglum gorii­ yorum ki, ismail Faz1/ Pa}a seni takdir etmek nu­ susunda yanilmam1}. $imdi ben de onunla hemfi­ kirim. Sen biz/er gibi yalmz etksn­, harb zabiti olarak normal hayata atilmayacaksm. Keskin zekan ve yiiksek kabiliyetin memleketin getece­ gi uzere miiessir otacaktir. Bu sozietimi bir komp­ liman olarak alma, sende memleketin ba,$ma gelen biiyuk adamlann daha gen>liklerinde gos­ terdikleri miistesna kabiliyet ve zeka emareleri gormekteyim. ln,$allah yanilmami,$ otutum," Harp okulunda, ulkenin siyasetine de kafa yormaya baslayan gen~ Mustafa Kemal, dersleri· ne de ag1rhk veriyor, Frans1zcas1ni da ilerletmek i.izere Frans1z bir bayandan ders ahyordu. Gizli bir ?ekilde gazete basip dag1tan Mustafa Kemal o gunleri ~oyle dile getiriyordu: "Binlerce ki,$iden ibaret olan Harbiye talebesine bu ke.$fimizi (Memteketln ldaresinde ve stvesettoae fenaltklar o/dugu konusundaki ke,$fi) anlatmak hevesine dii.$tiik. Mektepte el yaz1S1yla bir gazete tests ettik. Sm1f d§hilinde ufak te,$kilat1m1z vard1. Ben heyet·l ldareyed§hildim. Gazetenin yaz1/arm1 ek· seriyetle ben yaz1yordum."

Mustafa Kemal 1 0 Ocak 1902'de Harp Aka­ demisi'nde legmen rutbesi ile ogrenim yasarnma bastadr Burada mesrutiyet fikri ve isyan atesi

i~inde daha da buyudu. bir an once Selanik'e conup orada mesrutiyet atesiru yakarak paolsatu tahttan indirmek istiyordu. Daha sonraki yillarda

yarunda olacak Asun Gunduz ile de burada temsn Harp Akademisi'ni de 11 Ocak 1905'de be­ sincilikle bitiren Mustafa Kemal, Selanik'e donrne­ yi umarken. kendisini bir jurnalcinin ispiyonlama­ s1yla. asker! cezaevinde Task1sla'da buldu; ya or­ dudan atuacak ya da surgune gonderilecekti.

5 Subat 1905'de Sam'a 30. Suvari Alay1'na staj yapmak uzere gonderildi yamnda Harp Oku­ lu'ndan arkadasi Ali Fuat da vard1. Atama emrinde "Kolayhkla memleketi olan Selanik'e gidemeyece­ gi bir yere atanmasi" kayd1 duslilmustu.5 Sarn'da "Vatan ve Hiirriyet" isminde gizli bir cemiyet kuran Mustafa Kemal. bu cemiyeti yaymak i~in staj bahanesiyle Yafa. Beyrut ve Ku­ dus'e gidiyordu. Beyrut'taki subsnin basma Ali Fuat't ge~irmisti. Surglinde 3.5 y1I kalan Mustafa Kemal, Selanik'e Makedonya'ya gecmenin yollan­ ru anyordu.

Vatan ve HOrriyet'in itnnat ve Terakki Cemi­ yeti'ne nasn kat1ld1~in1 ise kendisi soyle anlat1yor: 'Selanik'e ge/d/g/mde blzlm Hiirr/yet Cem/ye­ tl'nin Terakkl ve itunst sinm a/d1tm1 duydum. Doktor Naz1m Bey Par/s'ten Sela­ nlk'e gelm/~. "Terakkl ve ittihat Derneglnln tarihte yeri var. O ad altmda ~a/1~1Tsa daha iyl etkl edet:" diye arkada~/ar1 /nand1Tm1~.

Dernek o lslm altmda ~a/1~may1 siirdiirdii.

ResmT gorevim. kurmay subaylar grubunda mare~alllk emrinde /di. Ben bu durumda iken 1908 y1/1 geldi ve Me~rutiyet ilan edildi." 6

ittihat ve Terakki'nin blrcck uyesinin asker olrnasi, Mustafa Kemal'i rahatsiz ediyordu, ona gore askerler siyasetin dismda kalmahydi. ittihat Terakki yonetimi. seclrnterin yap1lacag1 zamanda bir muhalifin ayaklanna dotanrnarnan i~in onu Trablusgarp'a yollad1. Burada. ayaklanmalan bas­ nran Mustafa Kemal. dlizeni yeniden tesis etti.

Selanik'e donen Mustafa Kemal bu sefer de 31

Mart Olayrnda onemli bir rol oynayacak Sela­ nik'ten yola crkan ve Edirne'den bir birligin daha katumasiyla gu~lenen asker! bir birligin, kurmay baskaru otacaku Bu olay1 bastuan ordunun adrru da Mustafa Kemal. "Hareket Ordusu" koyacaktr, Olaylar bir iki ku~uk cansma ile stmrlrdu. isyan bastmhr ve II. Abdlilhamit tahttan indirilerek yerine v. Mehmet Resat tahta getirilir. Hoca krh­ ginda ajanlar. islam dinini kullanarak Turk milleti­ nin dini duygulanni somurrnekte ve Turk milletini bolerek onu yok etmeyi cahsrnakta oldugunu goren Mustafa Kemal. kisilere din ve vicdan oz­ gurlu~unun getirilmesini fikri beyninde yer bul­ mustur.

Mustafa Kemal, ittihat ve Terakki'nin ikinci kongresinde ordunun siyasetten aynlmasnu, or­ dunun siyasete kaulmaa yuzunden "Osmanlrrun dunku uyduruklan" 3 yli sonra bizi Balkanlar'dan kovdugunda ne kadar hakh oldugunu gorecegiz:

"Otau mensuptan cemiyet ktnae kald1k~a hem parti kuramayacag1z hem de ordumuz otmaya· ceau. Mensuptarmm pek ~ogu cemiyet uyesi olan tit. Ordu gunun manas1yta modern bir ordu say1tamaz. Orduya dayanan cemiyette. millet biinyesinde kok sa/amamaktadf(. Bunun i~in biran evvel cemiyetin tnubte; oldugu zabitleri veyahut cemiyette katmak isteyen ordu men· suptanni istifa suretiyle ordudan pkarat1m ve bundan sonra zabitlerin ve ordu mensuplarmm herhangi bir siyasf cemiyete girmeterine mani otmak i~in kanunf hukumter koyat1m."

Mustafa Kemal. dedigi gibi kongreden sonra politikayla iliskisini kesti ve Mahmut Sevket Pasa'run kurmay baskanhgmda Arnavut· luk'ta isyaru basnrdi. Daha sonra orduyu ternsi­ len, Picardie Manevralarina kattldr. Burada. ya· bano subaylar ve generaller ile tarnsn kendi fi· kirleri ile onlan sasirrn ve etkiledi. Yabano su­ baylann fes ile dalga gecmesini gordugunde daha sonra bu serpu:;un(ba:;l1gin) degi:;tirilmesi. modern bir serpusun Turk'un basmda olrnast ge­ rektigini fark etti.

1 B82'de Almanya ve Avusturya­Macaris· tan ile 0~10 itilaf admda birlesen italya somurge yansmda geri kalarak, bu konuda turslanrms bir yerleri isgel ederek kendine pazar arayrsmda fusat kullanrrustrr, 1911 y1hnda Trablusgarp'a saloiran italya'ya kars). "Gazeteci Mustafa Serif" lakab1yla bu savasa katuan Mustafa Kemal. ken· disinden 10 kat gO~IO bir ordu. kendisi elinde 2.450 ki:;iden olusan bir Turk birligi ve Arap be­ deviler vardir. italya hava saldmsma bulundu­ gunda. Arap bedeviler basmuza tas yag1yor. kiya­ met koptu diye evlerine dogru kacrnaya baster­ lar. Buna ragmen, son italyan askeri bu topraklar­ dan kovutana kadar. savasacagma yemin etti.

Mustafa Kemal. elindeki bedevileri askeri bir di­ siplinle egiten ve gerilla taktikleriyle italyanlara basem seklindeki taarruzterra ltatyantan sasmn ve kafalannr istihkamlan drsma cikararnadrlar.

Mustafa Kemal, bu basanlan ile Binbas: rutbesi­ ne yukseldi.

Mustafa Kemal'in, en bOyOk askirun vatan oldugunu cocukluk arkaoasi Salih Bozok'a yazd1· g1 su mektupta goruyoruz:" Biz vatana bordu ol· dugumuz fedakarl1k derecelerini dOsOndOkte bugune kadar yap11an hizmetl pek degersiz bulu­ yoruz. vtcdarumuden gelen blr ses blze vatamn bu steak ve samimi ufuklannr tamamen temizle­ rnedlkce, gemilerimizin Tobruk, Derne, Bingazi ve Trablusgarp limanlannda tekrar demir atrrus oldugunu gormedik~e vazlfemlzl bitirmis savua­ mayacag1m1Z1 ihtar ediyor. Vatan mutlaka sela­ met bulacak millet mutlaka mesut olacaktrr, (;:unku kendi selametini, kendi saadetini rnemle­ ketin ve milletin selamet ve saadeti i~in feda edebilen vatan evlatlan coktur,?

Bu ilk saves deneyimde, gozunden yaralan· masma ragmen elinde cok az bir kuvvetle italyan kuvvetlerine direnirken. yukanda bahsettigim Ozere Osmanli'nin dun elinden ~1kard1g1 vilayet· Jeri birleserek istanbul'a yuri.imeye karar verdiler, Enver Bey ile askerin siyasete kan:;mamas1 ge­ rektigi goru:;O yi.izunde aralan a~1kt1 buna ragmen Bingazi Umum Kumandanr Yarbay Enver

rur, 1 0 Agustos'ta ise daha ise dusrnarun daha bi.iyi.ik bir kuvvetle Conkbaym'na hi.icum edece­ gini di.isi.inen Mustafa Kemal, dusmandan daha once oraya vararak. oradan dusmena taarruz etme di.i:;i.incesindedir.

Bunun icin oraya vardi­ ginda ti.imen komutaruna taarruz emri verdigin­ de komutan sasmr ve soyle der: "iki gunden beri devam/1surette taarruz ettikleri ha/de ba~ar1/1 o/unamad1g1nt ve bu yuzden biiyiik kay1p vermi~ bu/unduk/ar1m, i$ yapamayacak ve pe­ ri$an durumda olduklarm1, yeni bir taarruza kalk1~manm neticesini vahim gordiiklerini".

10 Agustos sabatu, birliklerinin onune ge­ cerek, kenolslntn verdigi emirle askenerl si.ingi.i nucurnuna kaldmr. Tabanca ve ti.ifeklerdeki mer­ mileri ~1kartir, sungi.i taknnr. si.ingi.i hi.icumu ile dusmam sessiz bir sekilde uykusunda yakataya­ rak bozguna ugratma dusi.incesindedir. Di.isi.ince­ si olumlu bir sekilde sonuclarur, dusman sasmr, bozulur ve dagll1r. Cok kay1p verdirilir ve bolge tamamen Turk kontrolune ge~er. Mustafa Ke­ martn sag gogsi.ine bir sarepnet parcasmm isabet etmesi ve cep saati sayesinde kurtulmasi bu

savas sirasmca olrnustur.

bin ki:;ilik ingiliz kuvvetini yok etti. Ti.irkler Conk­ baym'm astuar ve zaferin sonuna kadar da orada katduar, Bu basan perdeyi kapatan claydir."

Enver Pasa'mn Harekat $ube Mi.idi.iri.i olan ismet Bey(inoni.i) ise su degerlendirmede bulu­ nuyor: ·~anakka/e'ye miittefiklerin ilk asker p­ karmasmm hemen ilk giiniinden itibaren Atatiirk bir y1/d1z gibi parlamaya baslam1st1r ve her giin biraz daha dikkati cexer hale gelmistir. Burada A tatiirk kumandanltk imtinemm tasavvur oluna­ bilecek en bi.iyiik gii~liikler icinde. her gun yeni bit muvaffakiyetle yiiriitiir bir yo/a girmistir. ~a­ nakka/e'de ilk giinden itibaren iizerinde toplan­ m1s otsa setette: ve umitler A tatiirk'ii dokunul­ maz hale getirmistir. • Anafartalar Grup Komutam Albay Mustafa Kemal Bey'e bu nasantanndan sonra Pasa rutbe­ si verilmesi gerekiyordu. Harbiye Nezareti Mua­ melan­i Zatiye Dairesi gerekli i:;lemleri yapn ve belgeleri Enver Pasa'ya sundu. 0 belgeler uzun si.ire bekledi, gerekli olan padi:;ah iradesi de alin­ mad1. 1 Nisan'da hazirlanan belgeler, yedi ay sonra Ekim ayinda, Tuggeneral oldugu teblig edildi. ~ocukluk arkadas1. Salih Bey'i kendisine yaver olarak se~ti.

21 Agustos'ta dusman 6 turnenle (70 bin klsi) Anafartalarda taarruza ge~mistlr. Mustafa • Kemal'in emrinde ise 2 ti.imen vardu, bir Ti.irk ti.imeni de cok geridedir, o yetlsene kadar dusman cepheyi yarabilir. Bunun i.izerine Anafar­ taler Grup Kornutam Albay Mustafa Kemal. elin­ deki si.ivari alayiru kuvvetlerimizden i.izerinden asirtarak dusrnana taarruz ettirerek dusmaru sa­ s1rtir, gerekli olan zaman kazanarak gerideki Turk ti.imeni cepheye yeti:;ir, dusman pi.iski.irti.ili.ir, zafer bizim olur, iste bu askeri bir dehadir, 1 0 Agustos'ta gerceklesen hadisenin one­ Mustafa Kemal D1yarbak1r'da, Mart 1917 minin, ingiliz Bahriye Nazm ve II. Di.inya Savas1 sirasmca Basbakan olacak Winston Churchill :;oyle diyor: "Mustafa Kemal 9 Agustos'ta Anfar­ Kafkas cephesine Diyarbakir'a ulasan Mus­ ta/ar'da basara/1 harekatmdan sonra geceyi, bu tafa Kemal burada Mus ve Bitlis'i geri ald1. Ruslan paha bi~ilmez strt: alma haz1r/1g1 i~inde biiyiik durdurdu, bu sefer de ingilizler Bagdat'1 ele ge­ ~aba harcayarakge~irdi. Bizzat yonettigi siddetli ~irdi. Bagdat'1 kurtarmak i.izere yeni bir ordu ku­ baskm hiicumu ile bu dar bolgedeyerlesmis olan ruldu, orduya "Y1/dmmOrdular1 Grubu' ad1 veril­

di ve basma Alman General Falkenhein getirildi. kendisi de bu grup i~inde VII. Ordu Kornutanhgrna tayin edildi.

Alman imparatoru Kayzer Willhelm, 15 Ekim 1917'de Sultan Mehmet Resat'm davetlisi olarak istanbul'a gelir. Siyasi nezaket geregi, Sultarnn da Almanya'ya ziyareti gerekir, padisah 73 yasmda ve hasta oldugu i~in yerine veliaht Sultan Vahi· dettin gonderilir ve heyete unlu bir general Mus­ tafa Kemal Pasa eklenir. Bu seyahat 22 gun surer, Mustafa Kemal unlu Alman generaller Hindenburg ve Ludendorff ile tarusrr. Gelecegin padisaht ile 22

gun ( 15 Arahk 1917 ­ Ocak 1918) geciren Mustafa Kemal, onunla ulkenin gelecegi hakkinda konusur, onu uyanr natta bir ordunun oasma gecmeslnl bile tavsiye eder.

Daha sonra istanbul'a donduklerinde Musta­ fa Kemal Pasa. bobreklerinden rahatstztandi. is­ tanbul'da bir ay boyunca yatagmdan cikamaymca Viyana'ya tedavi i~in gitti daha sonra ise bir ay da burada sanatoryumda tedavi edildi, doktorlann tavisyesi uzerine Karlsbad'a ge~ti ve burada V. Mehmet Resat'in vetat ederek yerine, Almanya'da 3 hafta boyunca arkadashk ettigi Vahidettin'in.

VI. Mehmet ad1yla padlssh oldugunu ogrendi.

16 Agustos 191 S'de yap1lan Cuma selamh­ g1nda. Vahidettin kendlstnl 7. Ordu komutanngma tayin ettiginl bildirdi. General Falkenheln'rn Ku­ dus'u savunmayip, ingilizlere kaybetmesi uzerlne, Yildmm Ordulan Grup Kornutanhgi'na Liman von Sanders getirildi. Padlseh, bu cephede Mustafa Kemal Pasa'y1 olaganustli hizmetlerinden dolay1 ve orduyu imha edilmekten kurtard1g1 i~in Musta­ fa Kemal Pasa·ya "fahrl yaverlik" unvamru verdi.

Mustafa Kemal Pasa dusrnaru Anadolu'ya sokrna­ yarak bu natu ulusal suurlar olarak kabul edecekti.

Mustafa Kemal Pasa. Mondros Ateskesi'nin imzalanmasmdan bir gun sonra. 31Ekim1918'de Adana'ya gelerek Liman Von Sanders'ten Yddmm Ordulan Grup Komutanhgi'ru devralrmsur. Devir teslim toreni suasmda bir ara Von Sanders, "Bizirn i~in her sey bittil" deyince Mustafa Kemal Pasa, "Savas muttefikler i~in bttrnts olabilir. fakat bizi ii·

ilgilendiren saves. istiklal savasumz simdi bashyor!" demisttr. Ataturk'un 31 Ekim 191 B'de Alman gene­ ralin gozlerinin i~ine bakarak soyledigi bu sozler, ka­ fasmdaki direnis dusuncesinin en onemli karutidn.

Mustafa Kemal Pesa. Suriye cephesinden do­ nerken, Halic'te demirleyen dusman donanrnasmt gordOgunde, " Geldikleri gibi giderler!" demisti.

Mustafa Kemal, istanbul'da siyasi tum olanaklan sonuna kadar zortayarak isgale dur demeye causn.

Sadrazam ve padisah ile goruserek Harbiye Nazm olmaya ~ahst1. olmadi isgal karsrn bir hOkOmetin kurulrnasuu denedi, bu girisim de basansrzhkla so­ nuclandr. ~ozumO, Turk halkmm elinde ararnasnu biliyordu, oyle de yapacakt1 bir sekilde Anadolu'ya ge~ip orada bu isgale dur demeye causacaku Anatartalar xahramaru Mustafa Kemal Pasa. tOm itilaf Kuvvetlerinin yakmdan tanid1g1 bir kisi· likti. I. DOnya Savasrnda Mustafa Kemal Pasa, once. narmm kazand1g1 ~anakkale Cephesi'nde daha sonra Dogu Cephesi'nde Ruslara kars1 ve en sonda Filistin Cephesi'nde Turk Ordusu'na kuman­ danlik etmis ve hepsinde de dusmana kars1 galip gelmistir. Yani Turk milleti gibi dusman da Musta­ fa Kemal Pasa'y1 yak1ndan tan1yordu.

15 May1s l 9 l 9'da Yunan izmir'e ~1kt1, gaze­ teci Hasan Tahsin'in tek kursunla Yunan bayrak­ tann1 indirmesi d1smda Yunan ordusu hi~bir dire­ nis ile kars1lasmadan izmir'i isgal etti. izmir'in isgali demek, Anadolu'nun da Balkanlar gibi Turk toprag1 olmaktan ~1kmas1 demekti.

Mustafa Kemal Pasa. istanbul'dan bir sey yap1lamayacag1na daha onceden karar vermisti.

Anadolu'ya ge~menin ~arelerini anyordu. 9. Ordu MOfettiSi olarak izmir'in isgalinden bir gun sonra hemen 16 May1s'ta istanbul'dan Samsun'a dogru yola ~1kt1.

Samsun'dan sonra tum Anadolu'yu gezmeye baslad1. Ordusu dag1tllan Turk ordusundan bir ordu kuracak, paras1 olmayan bir milletle fabrika­ lar kuracak, neredeyse hi~kimsenin okuma yazma bilmedigi bu halka okuma yazmay1 ogretecek. tam bag1ms1z bir ulusa bir cumhuriyet hediye edecekti Sultan Vahidettin. bir sore sonra onu istan­

bul'a geri ~agird1. 0, ise cok sevdigi unitormasuu i.isti.inden ~1kard1 ve askerlikten istifa ettigini, is­ tanbul'a telgrafla bildirdi, resmen asi oldu.

Erzurum (23 Temmuz­7 Agustos) ve Sivas kongreleri (4­11 Eyli.il) ile ti.im Oi.inya'ya bildirdi ki: "Vatarun ve milleti selametini yine milletin azim ve karan kurtaracak.'' Parola: Siyasi ve eko­ nomik tam bag1ms1zhkt1."

Buna nedense kimse lnanrruyordu, bu zafere bu halkla bu imkanlarla kazarulacagina en bastan beri inanan tek bir ki~i

vardi o da Mustafa Kemal Pasa!

Prof. Or. Hi.iseyin Nail Kubah'ya gore, Ata­ ti.irk bir Milli Mi.icadele ger~egidir: "Her cemiyet fevkatede buhran/1 zamanlarda, ferdi suu: ve ira­ deleri bir tekgaye ve menfaat etrafmda toplayan bir tesaniit (dayani>ma) duygusu ile hareket etmek zaruretini duyar. Bu cemiyetin kendi ken­ dini savunma ihtiyacmm bir sonucudur. Boyle bir tesaniit zarureti ~ok defa enerjisi, bilgisi, ileri gorii>ii, sevk ve idare kabiliyeti ile temayiiz eden bir >ahsiyette sembolle>ir: Tiirk milleti de o kara giinlerinde mill/ suut ve iradesinin semboliinii Mustafa Kemal Pa>a'da bu/mu>. mil/I istiklal ve hakimiyet miicadelesinde kaderinin onun kud­ retli ellerinde tevat etmi>tir.'tl

v<

"'

Z•f"dl ,.~,., hUkUm:t ~•kll C:m~~

I. yet o/acak.

2. Padi~ah ve hanedan hakkmda gereken i~Jem yapt/acak.

3. Kadmtarda ~ar~af kaldmlacak.

4. Fes kaldmlacakttr, medeni memleketler­ de o/dugu gibi ~apka giyilecek.

5. Latin harfleri kabul edl/ecektir.

Onun askeri dehasma bir ornek de Bi.iyi.ik Taarruz suasmda, lsmet ve Fevzi Pasalar dahil bircok arkadss olacaknr. ·1 S gun sonra lzmir'de­ ylz!" der erkecastanna 24 Agustos 1922'de. Turk Ordusu ise 14 gi.in sonra lzmlr'e girdi ve arkadas­ lan Baskornutan Mustafa Kemal Pasa'run yanild1­ gin1 zannedip oayanamavip sordular. Mustafa Kemal Pasa. "Bakin1z yanilg1 nereden geliyor.

Sadece bir gun yamlmrsrrn ama bu kusur bende degil dusmanda" diyerek bir espri yaptr, Ost di.izey komutanlann hepsi zaferden emindi, ancak bu kadar krsa surede zaferin kazarulacag« ru Basbug Mustafa Kemal Pase dismoa kimse ummuyordu.

Adolf Hitler asnnda, Kurtulus savasrrun nasu kazanild1gin1 en iyi su sekilde ozetlemlsti:

Mustafa Kemal; bir millet biitiin vas1talarm­ dan mahrum edilse dahi, kendini kunaracak vas1talart yaratabilecegini ispat eden adamdtr.

Mustafa Kemal Pasarun akhnda daha ilk bastan beri gerceklestirecegi devrimler ve ti.im siyasi ve askeri eylemler aklmdadu, Mazhar Mi.i· fit'e bunu s aonnda soyle dikte ettirir ve bu yaz­ drklanrun aralannda kalrnasim rica eder:

Evet! Bu i.ilke yoktan var denildi derler de inanrnayrz. evet oyledir, bu i.ilkeyi kurtaran aya­ ginda pabuc, si.ivarinin belinde kll1~ yokken kur­ tardik, oluk oluk kan di:ikti.ik, topraga gul bitsin diye yanrun Ti.irk cocuklan i~in ..

21­22 Arallk 1919'da Mustafa Kemal Pasa, ~elebi Cemalettin Efendi ile Haci Bekta:;'a giiru:;­ meye ve ondan Kurtulus Sava:;1 icin destek almaya gelirler. Bektasiler. Pa:;a'ya 3000 altm ve­ rerek Kurtulus Savasi'na destek olurlar. ~elebi Efendi, "Pa$a Hazretlerl, cesaretll ve baslretli idarenlzde Turk Milletinin dii$mam kahredece­ gine lnenam sonsuz. Yiice Allah'm milletimize miiyesser edecegi zaferden sonra Cumhuriyet /lam dii$iiniiyor musunuz?" diye sordu. Mustafa Kemal Pasa bunun uzenne. "O mutlu giiniin ilem­ na kadar etettuzd« kalmak kayd1y/a, evet ~elebi Efendi Hazretleri" diye yaruttadi.

23 Nisan 1920'de Turkiye BC.yuk Millet Mec­ lisi a~1ld1ginda sivil olarak, kendisinde hi~bir sivil ve ya askeri bir unvan bulunmazken, meclis bas­ kanllgina se~ildi. Di.inya'daki torn devrimleri ince­ leyiniz, ilk once ordu basmdakl bir asker zaferi ka­ zarur daha sonra devrimi gerceklestlrrnek kin meclisin basrna gecer ve bir askeri diktatorluk ku­ rarken, Mustafa Kemal tam tersini ger~ekle:;tire­ cek askeri bir diktatorli.ik degil, sivil bir halk ege­ menligi ile Ti.irk ulusunun kendi kendisini yonet­ mesini saglayacakt1r.

Mahatma Ghandi: "Mustafa Kemal, ingilizleri yenene kadar, Tann'y1 da ingiliz zannederdim." diyor. Evet, bu savas Mustafa Kemal ile sadece Ti.irk milletini degil turn Dogu Dunyasrru kurtaro o ezilen ve sorni.iri.ilen ti.im uluslann ilharn kaynag1 oldu.

Cezayir'in Ulusal Bag1rns1zllk Savasrnda Cezayirli gen~ler idama giitlirlilurken, giimlek ceplerinde Mustafa Kemal'in resmi vardr, idam edilmeden once Mustafa Kemal diye bag1nyorlard1. Onlar i~in ilharn kaynag1 Mustafa Kernal'di.

Mustafa Kernal, zaferden sonra, Lozan Bari:; Antla:;mas1yla, rnasada da kazandr, "~ok 1zd1rap r:ektik, r:ok kan doktiik, biitiin medeni millet/er gibi hiirriyet ve istiklal istivoruz." diye ismet Pasa. Lozan Bans Antlasrnast Turkiye Curnhuriye­ ti'nin kurulus senediydi. Sevr Anttasmasr boylece yrrnhp anlrmsnr, Sevr rnaddesi Turkler icin bir oli.irn terrnaruydi, o yuzden Mustafa Kernal Pasa Ya istiklal, ya iiluml demi:;ti.

29 Ekim 1923'te Ti.irkiye Cumhuriyeti'ni ilan eden Gazi Mustafa Kernal Pasa. Curnhuriyet'in neden 29 Ekim'de ilan edildigini ise Fahrettin Altay Pasa'run sorusu i.izerine :;oyle yamtlayacak­ tt "Sen benim 30 Ekim 1918 sonrast giinlerde­ ki r:ektigim azabt bilirsin. Yammdaydm. Mond­ ros 30 Ekim'dir. Cumhuriyet 29 Ekim. lste bu da blr mitletin, mazlum blr milletin emd«. Sanmm kl o zamankl de vie tier bunu anlam1$lardlf. "Ata­ turk bir an durdu, Fahrettin Pa:;a'ya baku ve sonra elini rnasarun uzerlne vurarak: "Deyiniz kl, bu ta­ rihten silinmek istenilen bir milletin ociidiir ... " Mustafa Kemal Ataturk Turk Devrimi'ni ken­ disi :;iiyle ozetliyor:

6 Kasun 1923'te Turk birlikleri istanbul'a girer. istanbul'un, 600 y1lllk Osrnanh'run ba:;kentini tek bir silah patlatmadan. tek damla kan dokmeden yeni­ den Ti.irk toprag1 yapan biridir, Mustafa Kemal Pasa.

Mustafa Kemal Atati.irk, General McArthur ile 1932 yrlmda yapt1g1 gori.ismede su sozlert kendisine soyli.iyor: "General bana gore Alman­ ya mill? histerini kamplayacak bir liderle, ingil­ tere ve Rusya hari~ biitlin Avrupa'y1 i$gal ede­ bilecek bir orduyu kis» siirede kurabilir. Bu takdlrde savap 1940 civarmda baplayabilir, Fransa kuvvetll blr ordu yaratamaz, italya'da ise Mussolini Sezar roliinii oynama heveslnde otscea«. Avrupa devlet adamlafl onemli siyasi meseleleri egoizmden uzak ve iyi niyet­ le ele almazlarsa savap felaketinln oniine ge­ ~ilemeyecektir. Ayr/Ca, sunu da ekleyeyim, Avrupa'da vuku bulacak bir savapm galibi ne ingiltere ne Almanya sadece Sovyet Rusya otecsktir."

Vine 1932 y1hnda Ti.irkiye, Yunanistan ca­

vetiyle Cemiyet­i Akvam'a i.iye oldu. Ne var bunda diyeceksiniz? Cemiyet­i Akvam yani bu­ gi.inku ad1yla Birlesmis Milletler, hi~bir i.ilkeyi ca­ vetle kabul etmez, gel en davetleri kabul eder. 10 y1I Anadolu ovasinda kovaladrgrmrz. denize dok­ tugumuz Yunan, bizi bu cemiyete katrlmarruz i~in davet ediyor, Atati.irk de sartlan uygun gorerek kabul ediyor.

Mustafa Kemal Atati.irk o kadar bi.iyuk bir siyasi denadir ki, savast1g1 tum devletlerle Ti.irk Cumhuriyeti'ni ilan ettikten soma anlasrnalar Ti.irk ulusunu korumak i~in onlan bir araya getirir ve Balkan Antann (1934) ve Sadabat Paktrru (1937) imzalar.

UNESCO'nun, Ataturk'un 1981 y1llndaki

100. Do~um V1ldOni.imO dolay1s1yla ald1~1 kararla­ nn dayand1g1 gerekceler, Atati.irk'i.in "Ulusal Mii­ cadele ve ~agda$lapma Uderi" olmak evrensel niteliklerini ortaya koymakta ve dayand1g1 ge­ rekcelerte. AtatUrk'i.i yetistirmis bir ulusun men­ subu otarak. hepimize k1van~ vermektedir.

27 Kas1m 1978 Tarihli UNESCO Genel Ku­ rulu'nun kararmda: "UNESCO Gene/ Konferans1; Uluslararas1an­ /ay1p ipblrllg/ ve bafl$ yolunda rat1pm1p iistiin klpllerln gelecek kupaklar lrln bme« olacaklafl lnanciy/a, Tiirklye Cumhurlye­ ti'nin Kurucusu Mustafa Kemal Atatiirk'lin dogumunun 100. Y1/doniimii'nde, 1981 y1­ lmda amlacag1m hatlflatarak, UNESCO'nun ilgilendig/ tiim a/an/arda olaganiistii bir re­ formcu oldugunu goz oniinde tutarak, oze/­ likle somiirgeclllk ve emperyallzme karp1 en once aplan sevsstenn ilk liderlerlnden blri oldugunu kabul ederek, diinya uluslafl ara­ smda karp1/1k/1 anlay1pm, siirekli baflpm ku­ rulmas1 ir;in ~a/1pmalarmm olaganiistii bir btne« oldugunu ve tiim yapam1boyunca in­ sanlar arasmda hifbir renk, din ve lfk ayflm1­ m gozetmeden, bir uyum ve lpbirligi ragmm dogacagma olan inenam ammsatarak,ey­ lemlerini her zaman baflp uluslar aras1 anla­ y1p ve insan haklarma sayg1 yoniinden yapm1p olan Tiirkiye Cumhuriyeti'nin Kuru­ cusu Atatiirk'iin klpiligini ve eserlnin repitli yonlerini ortaya pkarmak iaere, 1980 y1/m­ da yap1/acak sempozyum hazlfl1klafl ton Tiirk Hiikiimeti ile UNESCO'nunipbirligi yap­ masma karar verilmi$tir."

ATATORK'un vasiyetnamesi S EylOI 1938 Pazartesi sabaru kendi el yazrsryla kaleme alm­ rmstrr. Vasiyetnamesini yazdiktan bir gun sonra

ardmdan doktiigii kten gozya~lart bu biiyiik kahramana ve modern Tiirkiye'nin Ata'sma laytk blr tezahilrden ba~ka blr ~ey deglldlr." 10

notere vermeyi uygun gormu~tur. Bu islem i~in Beyoglu Taptes Handaki istanbul Altmo Noter ismail Kunter'i secrnistlr, 6 EylOI 1938'de. Ooktor Neset irdelp. Cum­ hurba~kanhg1 Genel Sekreteri Hasan R1za Soyak ve Noter ismail Kunter'in naz« bulundugu ortam­ daATATORK kapah zarf i~indeki vasiyetini Noter ismail Kunter'e "Bu benim vasiyetimdir. icap

Winston CHURCHILL. ingiltere Basbakaru Yukanda Atatiirk'un resmi vasiyetini ve maglup ettigi dunya liderlerinden birinin arkasm­ dan soyledigi soztert okudunuz. Bu vasiyet yerine getirilmistir, bir de gayn­resmi vasiyeti olarak Turk gen~ligine 20 Ekim 1927'de Gen~lige Hita­ be'de bizlere seslenerek en buyuk eserim dedigi Cumhuriyet'i koruma gorevini bizlere vasiyet ederek, Ti.irk Cumhuriyeti'ni, ne sekilde nasil mu­ cadele edecegimizi gostermis bulunmaktadu.

Ba~bugumuz. lrnkansrz denilen Harf Devirimi'ni ba~ogretmen s1fat1yla gercektesnren, ­ki dunya­ daki ba~ogretmen unvaruna sahip tek liderdir­ dunya cocuklanna bayram hediye eden, bir agacin kesilmemesi kin koskoca bir kosku yerinden tasr­ tan bir cevrect Kurtulus Savas1 suasmda "Ceha­

ettigi zaman liitfen kanuni muamelesini yapar­

siruz" diyerek

vermistlr. Aynca konuyla ilgili olarak Noter ismail Kunter. Genel Sekreter Hasan R1za Soyak. Or. Ne~et lrceio ve ATATORK'un imza­ lad1g1 bir tutanak dilzenlenrntstir.

"Sava~ta Tiirkiye'yi kurtaran, sava~tan sonra da Tiirk u/usunu yeniden dirilten ATATURK'iln oliimil ya/mz yurdu kin deg/I, Avrupa i~in de en

32

letle ssvssumz, dii>manla sava>1m1zdan daha i:inemsiz degil'' diyerek egitim kongresi duzen­

leyen bir egitimci, Turk kadiruna islamiyet'ten oncekl degerini geri veren bir devrimci, yapt1g1 devrimlerle herkesin "Biiyiik" dedigi Britanya imparatonugunu percalayan bir kurtulus savasci­ st, Sovyetlerin 3 nesil (70 y1I) sonra dag1lacag1n1 ongoren i.isti.in kisi. vatan savunmasi orsmda sa­ vasm bir cinayet oldugunu soyleyen bir Basbug kazamtmast rnumkun olmayan savaslan kazanan, 6 ayda gecilemez denen cepheyi 6 saatte yerle bir eden (Bi.iyi.ik Taarruz), tum dunyarun sayg1 duydugu bir ulus lnse ederek Ti.irk'i.in di.inyaya hakim olmak i~in yarat1ld1gin1 herkese gosteren kisidir Mustafa Kemal Atati.irk!

Ki.iba'da tek kistnln heykeli vardir o da Mus· tafa Kemal Ataturk, Fidel Castro: "Biz devrimcl olarak onu i:irnek a/1yoruz." der. iran ~ah1 Peh evi'ye Ti.irkiye ziyareti suasmda "Doguda bir ko­

lordu komutanm olarak emrinizdeyim." dedlr­ ten biridir Mustafa Kemal Ataturk. ordutanru Anadolu ovalannda mahvettlgi, izmir'de denize dokti.igu hi.iki.imetin basbakamna Venizelos'a her 29 Ekim'de Turk Kontoloslugu'ndaki resmi karsrsmda sayg1 durusunda bulunduran adamrnr, ger~ek diinya llderi Mustafa Kemal Atatiirk.

Dlp(e ve Kaynak(~: 1 . Crnt1101tkitn.811 va1an iki Bo.i'11ur1. 2014 2 ·lord Kinross.At<ltOr~ istanblll. 1994. s.21 3 • Mus1ata Kema1 Pa}&. 10 OCak t922'de Vak•I Gazttesi'nele yay1m1anan.Vakil G.tile1es1 8.>)y:uauAhmet Emin ~Yah'l\anra verd!Qi mOl."lkattnda kendi hay.n1n. anlatmrJtlf.

4 Osman Sehm KD<iNnoQtu. All Fual Cte>tsoy'un A1)fvlnden AY:etl ve Slyasl

lltl8tlt1i, Temel Yay., lsiantlvl ZOO~

S ·Abunahman caye:1, Gt:tzi Mustdfd Kem.a;1Atat01k M1lliOat1ms1zllk ve Cild1>la)·

ma Onclcrl Hayat1 ve ese1t 2002 6. Musu11a Kema1 Pasa. 10 OCak 192z·e1c Vakn Gaze1es1'nCIC! vav1m1anan.Vakil

G<lzeltSI Sasyata11 Ahmet Emln {Yalmanra verdlQ1 mUlak:ahnCla k~Clt h<iybt1n. .lt'llatm1St11. ? • Al>unatiman(aye•. Gali Mu\taf1 Ktrn.alA1atU1k M1llf Oaf*m111llk ve (atda>lt1S· ma Onacrl· Hayau ve Esc11. 200l 8 • HOseyln Nau Kubal! vet artada~M•. TU1k1yc Cunl'lutlyctl'nln Kuruiuw vci Malen Mt1'I Cumhu1tyt1 A1,aya11as1, Ytnl T01kly&. 1959 9 Alat01k'On Amc1lt•h ga,eHxl c1~1s 6att(t ver0o191 m(llakill.. ll H&llfoo 193S't~ v1us. Cumhu,lyet vtl OOnemln garttttt11noe yay1n1anm1st1•.

10 T••s•m•sl. 10111011< 1938

Milli MOCADElE'NiN MANEVi MiMARlARINDAN •

PAPA EFTIM

OMiT DOGAN iletisim@rurkcetarih.com

Sayfa 10

YEOIGON

fi.SRi

No. 6

BiR PAPAS :

PAPAEFTiM •

K

'ETEND I AVGAL/J.RI NI ANLATIYOR

D

Muf\arririmize

in otgusu, toplomlar uzerlnde ki en linemli manevi degerlerden biridir. Bu nedenle tarih boyunca devletler veya ~e­ ?itli odaklar basanya ulasma adma din olgusunu kullanm1?lardir. Din olgusunun istiklal Sava?I yll­ lannda ca linemli bir yer tuttugu, gerek dusrnan ile i~birligi i~indeki odaklann gerekse milli muca­ dele yanhlanrun basanya ulasrnak adma din ol­ gusunu fazlaca kullarunktan glirulmektedir. islam ahalinin milli mucadeleye destek ver­ mesini onlemek arnaoyla Padisah Vahdettin ve Sadrazam Damat Ferit Pasa'run tallrnan sonu­ cunda bir fetva yayinlayan Seyhulislam Durriza­ de Abdullah Efendi, Kuvay­i Milliye hareketinin ser'an caiz olmad1gin1 ve milli mucadeleye katr­ lanlann Hallfe'ye ihanet iclnde otduklanru sliyle­ yerek katledilmelerinin vacip oldugunu bildirrnis­ tir. Basta R1fat Blirek~i olmak uzere vatanperver din adamlan ise kars: bir fetva yayrnlayarak milli mucadete hareketinin desteklenmesinin dinin bir geregi oldugunu vurgutarrustardrr.

Din olgusunun Ortodoks tebaa uzerinde ne

~ekilde kullan1ld1g1ni inceledigimizde, yalanlar uzerine kandrnlanlann sadece Seyhulislam fet­ valanna muhatap islam ahali olmad1g1ni gliruruz.

Sliyle ki, Ortodokslann ruhani merkezi clan ve Yunanistan'la surekli i~birligi i~indeki Fener Rum Patrikhanesi "Megalo idea· davasnu hayata ge­ drmek acma bir yandan Anadotu'dakl Turk Orto­ dokslan Rumlastrrrna polltlkast izlerken. bir yandan da Avrupa'ya Anadolu'da ki ortcdokstar Rum klikenlldir rnesah vermeye cahsmrstrr, Pat­ rikhane Rumlasterna politikasma Anadolu'daki Turk Ortodokslanna Yunan dill ligretme faaliyet­ leri lie baslarrusnr. Burada ki asu arnac ise bu in· sanlara yalruz dil ligretmek degil, Yunan metku­ re. gelenek ve glireneklerini de asuarnakur. Pat­ rikhane bunun i~in buyi.ik bir egitim teskllau kurmus, Rum okullannda Turkce okutulmasiru yasaklarms ve acrrus oldugu okullara Megalo ideao profeslirler glindermi~tir. Patrikhane'nin Anadolu'nun dort bir yanma glinderdigi tuccarter. rahipler ve ligretmenler sabtrh ve sistemli bir se­ kilde faaliyet glistererek buradaki Ortodoks Turk

halk1m oz benliklerinden uzaklasnrrnaya causnus­ lardrr. 0 donernde yasayan ve bahsettigimiz Yunan ajanlanmn oyunlanna gelerek cetecilik faaliyetleri­ ne kaulan Karamanh bir Ortodoks, ogluna yazd1g1 vasiyetinde suntan soylemektedir:

"Karaman/1 Ben Karaman/1 oyle bir Rum idim ki, dunyada Mus/Umanlar kadar kimseyi sevmez­ diml Kalbimin adeta islamiyet'e yakla:;t1gm1 his­ sederdim. 0 esnada koye bir Yunan geldi. Rum ahaliye bilmediglmiz seyte: soy/Uyordu. Biz ev­ vetden buyuk bir imparator/uk imi:;iz. Sonra vah:;i Turk/er memleketimizi istila etmi:;, kadm, cocu« lhtiyartan etestete atmt>lar, gen~leri kt­ lt~tan ge~irmi>lerl itk toptant1da Turk/er aleyhi­ ne vah>i, kaba, canavar ittitetetm: isitme« bize aglf geld!. Fakat yava> yava> al1>worduk. Bir gun getdi kl, o tetkinatm tesiri attmda Turkter'e kar>t du>mant1k hiss/ duymaya ba>lad1m. lstan­ bu/'a geldikten sonra bu cinayeti de aym sebeo­ le istemistim. Bogazi~i'nde bir komite te>kil et· ml:;tik. Her ay Averof i~ln iane toplar, gizlice A ti· na'ya yo/lard1k... Doktor Nikolanidis, eczsa Kir· yako, meyhaneci Koco, gazinocu Aleksi ve ben komite azalan idik. Vazifemiz, saf Osman/1/ar'1 her ne :;ekilde o/ursa olsun, lfsat etmekti. Buna Rumlar'dan ba>ilyorduk. Bo:;o, Kozmidi /az1m ge/en emirleri verirlerdi. Turk unsurunun imhas1 i~in Yunanistan'a «ostu«, Cetetet te>kil etfik.

Koyleri yakt1k, Muhacirleri arabalannm tanae birer birer bogazlad1k. Kadmlarm, taetenn «uns genik. Esirlerin gozterini oyduk. Buruntanm, taslaklarm1 kestikl Dyle facialar meydana getirdik ki, oglum, :;imdi on/arm korkusu ile titriyor, bo­ gu/uyoruml Kor olsun, beni ba:;tan pkaran o Yunan domuzlarr R1fat Borek~i onderligindeki vatanperver din adamlan, Musluman halk1 fetva ile kandrrarak isyan ettiren >eyhulislam'a kars1 adeta bir din sa­ vasma girmislerdir. Anadolu'daki Ortodoks vatan­ daslanrnrzm da din bezirganl1g1 yapan Fener Rum Patrikhanesi taranndan ayru sekilde kandmlrnasr­

na engel olunmas: gerekmektedir. Bu konuda kim­ senin elini tasm altma koymak istemedigi bir srrada Keskin'de gorev yapan gene Metropolit Papa Eftim sahneye cikmrsnr, Bu yazida, Papa Ef­ tim'in milli mucedele doneminde Fener Patrikha· nesrne kars1 giristigi ruhani mucadeleyi kisaca ere

alacagrz, Karahisarlroglu Pavri (Papa Eftim), 1884 y1· hnca Akdagmadeni'nin istanbulluoglu mahatlesln­ de Hristiyan bir aileden dunyaya gelir. Vaftizi ya· prldrktan sonra kendisine buyukbabasmm ad1 olan "Pavrl" ad1 verilir. Babas: "Baras" ticaretle ugras· mektaoir, Akdagmadeni'nde "Karahisarhoglu" lakab1 ile tarunrtar, Pavri, ilk ve orta tahstllnl Ak­ dagmadeni'nde yapar. Ku~uk Pavri, ortaokula git· meden eek onceleri. dine kars1 buyuk bir arzu duyar ve 90 yasindaki gozleri gormeyen babaan­ nesiyle birlikte kiliseye gitmeye baslar. Sabah er· kenden kiliseye giden Pavri'nin ~ok zamanlar geceyi orada ge~irdigi de olur. Ortaokul hocas1 >evki Efendi, zekas1 ve ~a11skanhg1 ile dikkat ~eken Pavri'ye destek olmaktadir. Onun telkiniyle dine daha ~ok baglanan gelecegin Papa Eftim'inin ideali, kendi inanc1 ~er~evesinde iyi bir din adam1 olmaktir. Musluman arkadaslannin Kuran­1 Kerim'i ezberlemelerlne lmrenerek incil'I ezberler. Valrnz ezberlemekle kalmaz, incili tefsir etmeye de bas· lar. 1 1908'de Ankara'ya giderek baba meslegi olan manifaturac1hga baslar. 1911 y1hnda evlenir,l 191 Z'de diyakoz,3 191 S'te se~imle papaz olur.

Daha sonra Akdagmadeni'ne don er. 1918 y1h Mart ay1nda Metropolit4 Vekili olarak Keskin'e atanir.

Art1k o, Anadolu'da ve dunyada yasanan gelisme· leri yak1ndan takip eden bir din adam1d1r.

Fener Rum Patrikhanesinin din olgusunu kullanarak Ortodoks ahallyi Turkluk aleyhinde nas11 etkiledigini goren Papa Eftim'in yapacag1 iki sey vard1r. Ya Ortodoks bir din adam1 olarak bagh bulundugu ruhani merkez olan Fener Rum Patrik· hanesi'nin talimatlan do!lrultusunda hareket edecek, ya da dinen bagh bulundugu kurumu kar· s1sina ahp, mensup oldugu Turk milletinin yaninda yer alacakt1r. iste bu ~ok zor karar asamasinda

Papa Eftim. tereddilt dahi etmeden milletinin ya­

gma hitap eden mesnur bildirisini

yay1nlayarak

rnnda yer almay1 secmistir. Papa Eftim. 1 Nisan 1918 tarihinde Keskin'de Metropolit Vekili iken

su siizleri siiylemistir: Papa Eftim beyannamesinde

iki temel nok­

Fener Patrikhanesinin faaliyetlerini protesto etmek idn biltiln kamuoyu ve dilnya Hristiyanlr­

taya vurgu yaprmsnr, Bunlardan birincisi Anado­ lu'da yasayan Ortodokslann tarnarrurun Rum ol­

mad1g1 ve bu insanlann dilleri, adetleri ve kulturle­ ri ile Turk olduklanru ispatladiklandir. ikincisi ise Fener Rum Patrikhanesi'nin bu gercek karsismca tak1nd1g1 Helenlestirrne/ Yunanlastirma/ Rumlas­ trrma politikasmm bagh bulundugu devlete kars: yaprlrms bir ihanet, bir vatan hainligi oldugudur. 6 Papa Eftim'in Keskin'den butun Hristiyanl1k alemine hitaben yayinlad1g1 beyannamesi done­ min Fener Rum Patriginin htc hosuna gltrnernistlr.

Patrik, Papa Eftim'in dinen kendisine bagh bir kisi olmasi nedeniyle ona bir genelge gonderir. Genel­ gede Turkiye'nln Yunanistan'a verilmekte oldugu­ nu ve Turk hukurnetinjn mesruiyetinin kalmad1g1­ ru soyleyerek Anadolu'da ki Ortodokslann Turk ta­ biiyetinde kalmalanrnn gereksiz oldugunu belirtir.

Bununla da yetinmeyen Rum Patrigi, conemln sadraaamma basvurarak Arahk 191 B'te Papa Eftim nakkmda bir tutuklama karan okarnr, Ancak, donemin Ankara Valisi Muhiddin Pasa ve vatansever Keskin Kaymakam1 Avni Bey bu karan yerine getirmeyerek Papa Eftim'i teslim etmemts­ lerdlr, Bu tutuklama karanrun okartumasmds, Pat­ rikhane'nin arnac: Papa Eftim'in mucaoeteslnt za­ y1flatmak ve direnisini ktrmak. onu etkisiz hale ge­ tirerek Ortodoks Turklerin milli rnucadeteye destek vermelerini onlemektlr. Papa Eftim ve Pat­ rikhane erasrndaki saves glttlkce stddetlenmekte­ dir. Son Osmanll Meclisi Mebusan sedrnleri ile ilgili olarak Patrikhane, Ortodoks Rumlann Turk uyru­ gunda kalmasrrun' ve Rumlann Meclis·i Mebusan da temsil edilmesinin bir gereginin olmad1gin1 du· sunrnektedlr ve bu dusunceyle Papa Eftim'e de nutuz sahasi altmdakt Ortodoks halkm sedmlere katrlmasrrun engellenmesini emreden bir genelge gondermistir. Papa Eftim nufuzu altmdaki Orto· dokslara herhangi bir dayatmada bulunmadrgi gibi, Keskin Musluman Turk halkuun se~tigi mun­ tehibi sani srtauyla secimlere katthr. Bu arada Fener Rum Patrikhanesi yurt d1sindaki aynl1k~1 fa· aliyetlerine devam etmektedir. Trabzon Metropo­ liti Hrisantos, Paris bans Konferans1 suasinda Ge· neral Harbord ile gorusmus ve hain emelleri konu­ sunda onu ikna etmeye cahsnusnr. Buna karsihk

Papa Eftim, Anadolu'ya gelen General Harbord'a bir telgraf gondererek, Rum ve Ermeni azmhklann Turkfer aleyhine yapuklen olumsuz propaganda· Iara kanrnamasuu tstemistlr. Papa Eftim telgrafm­ da, Anadolu Rumlugunun bolunmez bir parca ol­ dugunu, ortadaki olaylann disandan gelen y1k1· c1­bolucu tahrikler ve telkinler sonucu meydana geldigini, Rumlann, Turkluk camiasmm huzurlu bir unsuru halinde asirlarca emniyet ve huzur icerl­ sinde yasad1klanrn vurgulamrs. ahnacak kararlann as1ls1z propagandalara dayanarak verilmemesini, olaylann yerinde degerlendirilmesini istemistlr."

Fener Papazian bu seferde "Hunhar, canavar su­

rat/1, zalim Kemalistlerin zuliimlerinden biz Hlfisti· yanlafl kurtarmaga ge/in, Kemalistlerin Ankara'da ki zehirli yuvalarmt bir an evvel y1kmak i>in acele edin. Yiizbinlerce Hristiyanm hayatm1 kurtafln!" yazan brosurler dag1tarak Avrupa'dan yard.m iste­

meye baslarmstardir. Papa Eftim. Keskin Turk Or­ todoks Metropolit Vekili srfattyla Hakimiyet­i Mil­ liye gazetesine verdigi bir beyanatta, Fener Rum Patrikhanesi'nin butim dunyaya Anadolu Htrlsti­ yanlan'rnn tamarmru Rum olarak tanrtrnasma ve Anacolu'nun ~esitli bolgelerinin sozde Rum Hrrls­ tiyanlanrn kurtarrnak amaoyre Anadolu'nun isgali i~in propagandasi yapmasma engel otmayi amadavarak; "Anadolu'da bizim orf ve soeneti­ mlz hilafmda bir kanun yoktur. Kenuntsnmtz orf ve adetlerimize gore tanzim edildigi cihetle bize yeoena degildir. Fener Patrikhanesi Anadolu Ht· ristiyanlarmm selamecinin nerede o/dugunu dii· simere«, Avrupa siyasilerini propaganda/aria yanl1$ yo/a sevk ettiklerini biitiin delilleriyle ve apk/1kla gosterebiliriz. • dernlstlr,?

Fener Rum Patrikhanesi ile amansu bir muce­ deleye girisen Papa Eftim ve ona tabii Turk Orto­ dokslan icin aruk Patrikhanesi catrsi altmda ya­ samak imkansrz bir hal alrms, Anadolu'da bir Turk Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulrnasi zaruri hale gelmlstlr. 1921 y1hnda Turk ortoooxsian kendi Patrikhanelerini kurmak i~in resmi yollara oasvu­ rurken verdikleri dilek~elerde Turk olduklanru.

Turk~eden baska dil bilmediklerini, Fener Patrik­ hanesi'nin faaliyetlerlne kars1 olduklanrn ifade ederek bir Turk Ortodoks Patrikhanesi etrafmda birlesmek istediklerini vurgularntslardu, 11 Nisan 1921'de Kastamonu, Daday, Tosya, Taskopru ve Safranbolu'da yasayan Turk ortocoksten. kendi Kaymakamhklanna basvurarak eskiden beri Or­ todoks mezhebini kabul etrnls Turkterden olduk­ lanru. Turk ad1 atnnda yasamak lstediklerini ve Turkluge ihanet eden istanbul Rum Patrikhane­ si'nden itlskilertni keserek yenl kurulacak patrik­ hanede milli Turk Hukumeti emri altmda yasa­ mak istediklerini bitdlrmlslerdlr. •0 Ayrn sekilde Corum ve cevresinde ya:;ayan Ortodoks Turkleri adma Corum Ortodoks Kilisesi Metropoliti Papa Nikola ve Gulistanoglu Hrlstos imzalanyla TBMM baskanugma. i~i:;leri. 01:;i:;leri ve Adliye Vekale­ ti'ne gonderdikleri dilekceler de. asmardir dini hurriyet icerislnde yasamakta olduklan Anado­

Anadolu'da Rum veya Elen ad1yla bir millet olma­ y1p, kendilerinin milattan once batiya dogru go~ eden irken Turanh Hmstiyan Turklerden olup, kendi haklanrn dile getirmesi i~in istanbul Patrik­ ligi'ne hi~bir zaman vekalet vermedikleri gibi, Av­ rupah Devletlerinin azmnklar hukuku gibi bana­ nelerle bir ailenin uyeleri aresma ikilik sokma ca­ balanndan duyduklan rahats1zhg1 dile getirrnis­ lerdlr." Papa Eftim'in ceoaran ve Anadolu Turk Ortodokslanmn bu kararh tuturnlan, Turk Orto­ doks Patrikhanesi kurulmasi i~in ocak ayrnda ve­ rilen kanun teklifinin kanunlastuma surecini hrz­ rencurms, 1 May1s 1921 'de Bakanlar Kurulu tara­ nncan "Turk Ortodoks Patrikhanest kurulmasi ile ilgili karar kabul edltrnlstlr."

1922 yrlma gelindiginde bir yandan ulke· nin i~inde bulundugu savas hali nedeniyle asayi­ sin bozulrnast bir yandan da Fener Patrikhane­ si'nin ~evirdigi entrikalar sonucunda Anadolu'da yasayan Hristiyan Rum, Hristiyan Turk ve Muslu­ man Turk unsurlar arasmda ister istemez bir so· gukluk olusur. Ayn1 donemde Karadeniz bolge­ sinde yasanan facialann i~ Anadolu'da da yasan­ masmdan endise eden Keskin Metropolit Vekili Papa Eftim bu u~ unsur aras1nda meydana gele­ bilecek olaylan notralize etmek i~ln i~ Anado· lu'yu dola:;maya karar verir.

Papa Eftim, ya:;anan olaylann Fener Patrik· hanesi'nin siyasi emelleri dogrultusunda ger~ek­ lesmeye baslad1g1n1 fark eder etmez. durumu du­ zeltmek ve Anadolu'da ki butun Hristiyan unsur­ lan milli mucadeleye kazandirmak i~in Kes­ kin'den K1rsehlr'e oradan da Nevsehir'e ge~er.

Burada muslim/gayrimuslim ahalinin aras1ndaki sorunlan daha fazla buyumeden ~ozen Papa Eftim, incesu uzerinden Kayseri'ye ge~er. Burada bir muddet kalan Papa Eftim, Turk Ortodoks Kilisa Kongresi'ni toplar. Kongrenin ilk oturumun­ da belirlenen kongre nizamnamesine gore Papa Eftim Anadolu Turk Ortodokslanrnn vekil ve tem­ silcisi se~ilir. Kongrede ahnan diger onemli karar­ lardan birisi de Anadolu'da oturan Turk Orto­ dokslannin anadili Turk~e oldugundan. Rumca

anlarnadrklanndan dolay1 incil'in Tiirk~e okunma­ smrn ve kiliselerde Turkce vaazlar verilmesinin turn Ortodoks kiliselerine bildirilmesidir. Vine kongrede Ankara'da bulunan ingiliz generali Thownshend'e telgraf cekilerek, Turk Ortodoksla­ nrun TBMM Hiikiimeti'nin adalet ve setkatlnden memnun olduklan, Fener Patrikhanesi'nin azmhk­ lann haklan iddias1yla dini siyasete aiet ettigi ve bu tur iddialara onern verilmemesi gerekliligi tekrar bildirilir. 21 Eyliil 1922'de kongrenin son oturumu yap1hr ve Turk Ortodoks Kilisesi resmen kurulrnus olur. Bu tarihten sonra Fener Patrikha­ nesi'nden aynhp Turk Ortodoks Kilisesi'ne bagla­ nan Turk Ortodokslan, yaymlanmakta olduklan "Anadolu'da Ortodoksluk Sadas1· gazetesi ile Fener Patrikhanesi'nin propagandalanna cevap vererek "Rum degil, Turk Ortodoksu olduklarm1 ve

her zaman mi/Ii mucadelenin yanmda yer aldtklart­ ru" biitiin diinyaya hayk1nrlar.

Sonu~ yerine; Papa Eftim, t1pk1 ~eyhiilislamla fetva savasr­ na giren Miisliiman din adarnlanrmz gibi, ayru ozvert ve milli duygularla Atatiirk'iin "teset ve ibenet ocagt" olarak niteledigi Fener Rum Patrik­ hanesi'yle savasa giri?mistir. Papa Eftim kendi

niifuzu altmdaki insanlara surekli Fener Patrikha­ nesinin zararll faaliyetlerini anlatrnts, Miisliiman Turklerle aym soydan geldiklerinin unutulmama­ srru ve milli miicadelenin mutlaka desteklenmesi gerektigini telkin etmistir. Boylece, Karadeniz'de yanan Pontus isyan ateslnln Anadolu'ya srcrama­ srru da onlemlstir. Her nrsatta Tiirkliigii ile oviinen, milli miicadele snasmdakl vatanperver faaliyetleri nedeniyle Atatiirk'iin "Bize bir ordu kadar yard1m etti" dedigi Papa Eftim, Fener Rum Patrikhanesi olan miicadelesini hayatmm sonuna kadar surdiirmus. ·oavam... Davam" diyerek son nefesini vermlstir.

Ofp(O vet K:iyn:ik~a: 1 • Teoman E-1geot,lu11c1a1H.Hbinde TUt• Ottod0k$1~11.ls1~nbul 1g51. s.5 z. Von<• AnZOlliojllu. Tchklyc'ac Ortodol<s TU•klet (XVI. yy. xx. yy~ HiKCllCl)O On1vc1snrslAta10rk llkclerl ve lm:1ll)pT3'ihf EnsrltUsO. DokuHa Te:~ s ZO. 3 • Olyako1. Ruh~nhk dertctlffiNn Ilk b.Jscimae•. papa1 yaid1mc1s1.

4 • Me1ropa111. OftOdOk.slutta Pau!lcteo sonra geien, blr b6!sen!n din tsletlne bas· tanh~ f<ltfl ICl).t s M. S01cvv• Sahln, FMC• Pou~na11est"" TIJrtlyc,lsiaobut 1980. s 189.

6 • Anzerllojllu. a g.~s Z04.

1 • fah<i Niyazl Kar.ic<l. Sort Osmanl1Meclls·I MebcJ)ltt SttlmJ~r~Ank<t•• 2004.

'316

8 • Ztll:erlya TO.kmen. lstlk,,,.,HIJrbJY11/1JrNW Ti.JlkOlt<KJOkst1Jon1nF#lltrRvmPdr· tJkNncsitlo KlJISI YUtu110t1e11PtopotgiNlrJJFDDtlyotlcrl,AS-ktfl T31lh Bollen!. 24146.

Sut>ol 19ll9. s. 71.

9 Hi)klmlyet I Mlllye. 7 l<lls•m 19Z I; 1 M•y1s 1921: lbt'tihlm Eroat. T(Nk &l)U)ift(J GOto Ottoaoks TUltlcrm Hlltl HUC.xJcfedeklTutumu. Ankifll Onivc1slltSI TOrk In

k•l3P Torlhl En>11lusO AtatOrk V04u ~slsl, zoos. M•V•S· K"•m. s 3S·)6. •337 10 liaklmlycl I Hllllyc. E1d•I. ·•·"'­' s 3l6.

11 Ozeur HNI, T01k OH0<1otsl11<1, OOl<uz EytOI Onlve1sllcs1AtatOrk lltclc<l ve lok• lap Tarlhl En<tllUsO. VOksck ll$311S Tell,' zo.

1 8CA·OOSv•: 94 6 Fon kO<lu: 30 1.0.0 ve1no:318 14.; Ill<.: Naklcn. Merl •s.1.

z

.<.17.

•

CiHAN OKTAY iletisim@turkcetarih.com

B

irinci Dilnya Savasirun ba~lang1c1, Avus­ turya­Macaristan lmparatorlugu varisi Ar$idiik Fransuva Ferdinand ve e$inin, Bosna'da bir Sup genci taratmdan kursunlanarak olduruldugu tarih olan 28 Haziran 1914 olarak kabul edilir. Ancak bana gore y1llardan beri yapuan gizli anla$malarbir Avrupa savasu» kaonumaz kr­ llyordu, bu da demektir ki boylesine etkili bir sava­ sm nedenini daha onceslnde ararnak gerekir.

Avruoanm ve dunyanin buyuyen ekonomi­ leri, bu bi.iyumeyi surdurulebilir ktlmak icin yeni sornurgeler, pazarlar aramakta ve diger emperya­ list Olkeler ile ceklsrnektelerdt Bu emellerini hakl1 k1labilme1< icin dinsel ve etnik bir boyutta fikirler ortaya atnlar. ~1karlan dogrultulannda Avrupa devletleri, kendi aratannda bazi ittifaklar meyda­ na getirdiler.'

SEVR ANTLASMASI

O~lil

unasma

Devletlerl

otarak arulan

takirn ilk olarak 27 Arahk 1893 tarihlnde Fransa ile Rusya arasmda ikili bir uzlasma olarak basladr.

Bunu Fransa ile ingiltere arasmda yapuan 21 Ekim 1904 tarihli dostluk entlasmasr izledi. ingil­ tere ile Rusyarun 31 Agustos 1907'de lrnzalaork­ lan bir antlasma ile tamamland1.

O~lil Antasma Devletleri olarak bilinen takirn ise, Dogu Avrupa'da Avusturyanm ~1karla­ nm tehdit eden Rus tehlikesine kar~1 koymak uzere. Alrnanyarun Agustos 1879 tarihinde Viyana HOkOmeti ile imzalad1g1 bir ittifaka da­ yanrnaktaydr, Almanya ile Avusturya arasmda yapuan bu ikili ittifak, 20 May1s 1882 tarihinde itatyarun da kat1lmas1yla 0~10 ittifak haline geldi.

1918 y1hn1n sonuna gelindiginde ise Birinci DOnya Savasuun galip ve yenik taraflan ortaya

okn. Osmanh imparatorlugunun i~inde bulundugu grup yenilmisti. 1919 y1h basmdan itibaren kaza­ nan devletler artrk yenilmis devletleri aralannda paylasmak i~in kendi aralannda mucadele etmeye baslarruslardrr.

Birinci Dunya Savasmdan yenik aynlan tsrat Osmanh imparatorlugunun da i~inde bulun­ dugu grup oldu. ingiltere. Fransa ve Rusyanm basrru ~ektigi ve sonradan Amerika Birlesik Devletlerinin de ka­ tild1g1 itllaf Oevletleri, Bulgaristan Krall1g1 ile 29 Eylul 1918 tarihinde Selanik B1rak1smas1 (Milta· rekesi), Osmanh lrnparatorlugu ile 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateskes Antlasmast, Avustur­ ya·Macaristan lmparatorlugu ile 3 Kasun 1918 ta· rihinde Villa Giusti Anttasmas: ve son olarak Alman imparstorlugu ile 11 kasrm 1918 tarihinde Rethondes Antlasmast imzalayarak savasi fiilen sone erdirdiler.

Paris Bans Konferans1, 18 Ocak 1919 tari· hinde, yani Alman lmparatonugunun kurulusunun y11 donumilne denk gelen gun baslad1. 28 Haziran 1919 tarihinde Almanya ile itilaf Devletleri Versay Ban:; Anuasmasuu lrnzaladuar. Bizimle lmzaladiklan Sevr Bans Anttasmasmm blr baska haliydi. Bakt1g1m1z zaman sadece Almanlar i~in degil her ulke kln kabul edilmesi eek zor bir antlasmadu.

23 Haziran tarihinde Alman Parlamentosu tarann­ dan kabul edilmis ve 28 Haziranda ca Paris'in Versay banliyosunde imzalanan, Versay Bans Antlasmast. Alman halk1 tarafmdan utanc verici bir hadise olarak nitelendirilmektedir.

T1pk1 Sevr Bans Anttasmasmm, bizler i~in bir utanc gunO oldugu gibi. itilaf Devletleri ile ittifak Oevletlerinin irn­ zatadiktan ateskes antasrnaian ve bans anttasrna­ lan pek cok konuda benzerlik gosterrnektedir. Or· dulann terhisi, stratejik noktalann isgali, haber­ lesrne­ulastm hatlanrun denetim alnna ahnrnast, Osmanh Oevleti, Avusturya·Macaristan ve Bulga· rlstan ile irnzatanan eteskes antasmatanrun ortak hOkOmlerini oiusturmaktatnr, Ancak soyternek ge­ rekir ki, Alman lmparatorlugu ve Osmanh lrnpara­ torlugu tarannoan imzalanan brrakismatar. arnan­ srz bir sekilde uygulanmis olmasma karsm, benzer nitelikte hilkilmleri bulunan brrakrsma anlasrnasi Bulgaristan Kralhg1na kars1 uygulanmamrstrr, Nitekim Mondros Ateskes Antasmasmrn im· zetanrnasmm hemen aromcan 1 kasim tarihinde ittihat ve Terakki F1rkas1 kendisini lagvetti ve yo· netim kadrosunda bulunan Enver. Talat. Cemal pa­ salar yurt crsma kacn, Sonun ilk satmt otarak Os·

..

manll imparatorlugunun 465 y1I boyunca bas­ kenti olan Istanbul, 13 xasim 1918 tarihinde i~gal edildi. Bu sure zarfmda

hilafet ve saltanat

makammda oturan Vahdeddin, ingilizlerin buy­ ruklan altrnda korkak ve acizane bir politika yi.i­ rutmus ve Britanya subaylarmmyonetime yar­ d1mda bulunmalarm1 rica etrnistir.'

xurtulusu istanbul'u i~gal eden ingilizlerde bulan islam halifesi ~iiyle dursun, Anadoluya ge~en Mustafa Kemal, i~gal kuvvetlerine kar~t dlrenisl iirgi.itli.iyor ve kongreler toplayio, ard1 stra bildiriler yayunhyordu, Birinci Oi.inya Sava~tsonunda Alman impa­ ratorlugu, Avusturya­Macaristan lmparatonugu

{llfmekle b()yOk yanl1> veou Arna iJlkeyl seveta surlJklemeye hi~ kat1lmam1> o/an blnlerce halk1

her zaman ingiltere'ye hayran/1kbesledlmve

bir bir dag1ld1 ve Avrupa'da pek eek yeni devlet ku­ ruldu. Srra elbette ki Osmanh imparatorluguna da gelecekti. Cikarlanru bir tOrlu denklestirerneyen itilaf Devletleri, bans antlasmasi imzalamay1 ge­ ciktiriyorlar bu suada bag1ms1z bir devlet kurula­ mast vaadinde bulunulan azmhklar, ulkenin her ta­ ratmdan isyan ~1kart1yorlard1. Baskentin isgalin­ den yaklasrk bir bucuk sene sonra onurnuze sunu­ lan anttasrnarun ismi ise. Sevr Bans Antlasmasi­ du.

Sevr Bans Antlasmasmm temeli, 191 9 y1h basmda toplanan Paris Bans Konferansinda atrl­ rrusnr. Konferans sirasmda pek cok Glke lideri Tur­ kiye ve Turkler nakkmoa gorus beflrtrnistlr: ABO saskaru Woodrow Wilson. "sevas sonunda Turki­ yenin haritadan silinecegini", Fransa Basbakam Clemenceau. "Turkterln uygarl1k d1s1 bir toplum oldugunu", [ngiliz Lord Curzon. 'Turkterin bir veba crbaru otdugunu", ABO Dis iliskiler Bakeru Cabot Lodge tse, "TGrkiyenin uygarhgin oesma bela ol­ dugunu" iddia etmislerdi.5 osrnenu Devleti uzerlnde yapuan planlar Pa­ rls'ten sonra Londra ve San Remo'da toptanan konferanslarda da devam etrnlsttr. Konferanslar· da istanbul. Bogazlar, kapttulasyonlar. halifelik, Ermenistan ve Kurdistan, Rumlara verilecek yerler ve mali denetim konulan tarusrlan ana bashktar­

du.

ltilaf Devletleri, Osmanh Devletini Paris'e davet etmeleri uzerine, eski sadrazamlardan Tevfik Pasa, Naf1a Nazrn Cemil Pasa, Dahiliye Nazm Resit ve Maarif Nazm Fahreddin Beylerin delege olarak Paris'e gonderilmeleri kararlastml­ nus. bunun uzerine bu delegeler 30 Nisan 1920 tarihinde Fransa'ya hareket etmtsterdlr, 11 May1s 1920 tarihinde Sevr Antlasmasr­ nm ana taslag1 okarturms ve dusuncelerini almak uzere Bab1ali temsilcilerine, devlet adamranna ve askeri personele sunuldu. Paris. Londra ve San Remo konferanslanrnn neticesinde karartasnnlan metin, 31 May1s 1920'de istanbul'a ulasm1s ve 26 Haziran tarihine kadar cevap suresl tarunrrustrr, Antlasmay1 tmzetarnak istemeyen Damad Ferit bu surede istanbul'a geri donmus. antlasrnayi irn­ zalamak i~in Hadi Pasa ve R1za Tevfik ile Bern El~isl Resad Halis Bey gorevlendirilmi~tir.

Neticede 10 Agustos 1920 gunu, Fransa'nin baskentl Paris'in 3 km bausmdakl Sevr Porselen Fabrikas1 Konferans Salonunda aksarn saat dart

siretennda anttasma lmzatanmrsttr, Antlasmay1 imzalayanlardan biri otan R1za Tevfik sonradan kaleme ald1g1 arnlannda Sevr ant·

tasmasmm maddeterinin hilkumet tarafmdan bi/di· glni ve kabul edildigini, kendilerine lse geriye sadece imzalamak kald1gm1 belirtmektedir.6

TUl!Wl'Y san n:s No. 1J (1020).

Sevr Bari> Anttasrnasmm kosullanru

>LI

>ekilde ozetleyebiliriz:

TREATY OP PEACE

路颅

'l'URKEY.

f~. ,,. 1 """"路" ........

'"'路

Sevr sans Antlasrnasr,

tum maddelerinden anla$tlabilecegi uzere. bir bans anuasmasi olmak­ tan ziyade. bir olurn ferman1na benzemektedir. Bu aodan bakacak olursak da. Anadoluda Mustafa Kemal Pasa onderliginde toplanan vatanseverle­ rin parolast buyuk anlam ifade etmektedir: Ya istiklal, Ya Oliim!

Paris Bans xonterensmm a~1ld1g1 tarih olan 18 Ocak 1919 tarihinden baslayarak. son anuas­ ma metni olusturutuncaya kadar. pek ~ok madde uzerlnde tarnsrna yasannusnr, Bunlann basinda Yunan ve Ermeni istekleri gelmekteydi. Hem kag1t uzerinde toprak paylasrmlan yap1ld1 hem de kurul­ rnak lstenen Buyuk Ermenistan ve ozerk Kurdista­ n in. kimlerin himayesinde kurulacag1 tarusudr, Kag1t ustunde dememizin sebebi gordugunuz Turkiye narttasi uzertnds kurulrnak istenen Ermeni devletinin barindird1g1 etnik yuzdeleri uze­ rinde bir hayli ~al1s1lm1s durumdadtr. Konferansa katilan delegelere Garabed Basrnaoyan tarann­ dan sunulan bu haritada. bolgede Turk ve Kurtler­ den eek Ermenilerin yasad1g1 iddia ediliyor. Halbu­ ki bahsi geten en kalabahk ana merkezlerde bile Ermeni nutusu, Turk nutusunun % 1 O'unu dahi as­ marnaktadrr. Diger bir dikkat ~ekici husus. bugun sozde Kurdistan diye soz edilen bolgenin. Buyuk Ermenistan topraktan olarak arulmasrdrr, Turkiye haritasr uzerinde Buyuk Ermenistan

devletini kendi elleriyle clzen Amerikan Baskaru Woodraw Wilson, kurulacak devletin himayesini ustlenecegi dusunUluyordu. Ancak ilerleyen ay­ larda Amerikan Senatosu Almanlarla imzalanan Versay Antlasrnasiru, Milletler Cemiyeti tasansuu ve 1920 Haziran aymda Ermenistan uzerine Ame· rikan mandasr kurulmest tekliflerini reooetmrs­ tir.18 Elbette ki, Sevr Baris Antiasmas: imparator­ lugun y1k11tsindaki ne son. ne de ilk adtmdir. Birinci Dunya Savasmm resmen bitrnis olrnasma ragmen. geciktirilen bans antlasmasi ve ortaya okartrlan olum fermamrun lmzatanmasma bile gerek duyul· madan ana yurdumuzda baslayan isgaller, kmrn­ tar, tecavuzler.

S~r llnlla)masm1 lmzalayan ~l<Jdl Paia alln<len Me nun

Bugun Olkemizde Sevr Bans Antlasmasi uze­ rine. pek cok sapnrunus ve kurgulanm1s hikayeler antanlmaktadu. A~1k~as1. "Sevr Antla$mas1 diye bir antla$ma yokturl" di yen protesor unvanh kisi­ ler bile gormus olrnarmz, baz: tarihi gercekterin Ozerini ortrneye calrsan gu~lerin varl1gin1 ortaya koymaktadtr, Kuskusuz kl, Osmanh lrnparatorlugu­ nun son nefesini verdigi Sevr Bans Antlasmasi bugun ulkemlz i~in hi~ bir zaman unutulrnamasi gereken bir konudur.

Osmanh lmparatortugu Birinci Dunya Sava­ sma Almanya ile ittifak yaparak. Avusturya­Maca­ ristan lmparatorlugu ve Bulgaristan Kralhg1 yarun­ da girmis ve tarih olrnustur. Savasm bitmesiyle

bans gorG>meleri basladr. Nihayetinde kararlas足 tmlan ban> anuasmasi Sevr Porselen Fabrikas1

Konferans Salonunda imzalanacag: bildirildi.

Annasmanm lrnzetanmast i~in hazulanan rnasa, salonun tam ortasma koyulrnus, diger devlet temsilcilerinin oturdugu masa ise bu masavt cevreteyecek sekuce yerle~足 tlrilrnisti.

1

Not: vazumzda kulland1g1m1z iki ibare uzerinde bilgi vermek gerekir: Birincisi Sevr Antlasrnasi.

blitlin metinlerde bir bans antlasmast olarak gee­ mekte, Sevr Bans Antlasmast olarak isimlendiril­ mektedir. Biz de yazmuzm bashg1 narlc tum alan­ lannda bu ismi kullandrk. ikinci olarak. Sevr Ban~ Anttasrnasmm hi~ bir maddesinde Osmanh impa­ ratorlugu ibaresi ge~memekte, tum yerler Turk, Turkiye ve Turk bolgesi olarak adlandmlmaktad«.

Antlasma maddelerini yazarken biz de asil metne sadrk kaldrk.

Makalede kullarulan gorsel ve haritalar, Frans1z Milli Kutliphanesinde (Bibliotheque natio­ nale de France) bulunan ve gallica.bnf. fr taratm­ dan dijitalize edllrnls kopyalardir.

OIP(t ve l<'aynak(.a:

1

O sua1a1<1cl Osman.. lmparatorluSu Ozerinele ya1>11cln 1'16aplar ve gilll antc'l>ma

lar i(in bkz. Cihan Oktay. BUyOk SVikast.. TOrt(e T¥il\ httt>:Jlturtcetarih.COfl'IR>u· yuk_suikast/ 2 • Doc Or. ihsan Serif Kaymaz. Monelros: Bir Ateskesln Tahrlll 21. YOzy11 Oergls4, Say1: 7 Eldm/Kas1m/Aral1kacca s, 24 l J • CiOtthau:I Jaeschke, Kurtulus SC1va:s,1nd.a lngibl Otfgtltfi. T01k Ta1ih Kurumu Ya•

yinlau, cev, C~a1 K~OIU. istanbut 2000. s. 22·24 4 • The Morning Post. l6 Temmuz 1919, ak: Gotthard Jatjc.hke, a,s.e .. s. ZS S • Murat ~ulcu. Zito Venlztlos!­Sevr'den izmlr'e, E yayml;J;fl, is1anbut 2009. s.26.

6 • SIN Ak}in, i( savas ve Sevr'dt010m, iSti)nbul. 2010, T01kiye i) Bankasi KOl10i Vay1nla11.s 208 7 • RiZi Tevfl);, Ouaz Ga Ben KOf'K.l)iy1m. istanbut 1993. s. 14i?· l43 8 · Sevr Gaus Antli$mas1, 3. OOIOl1\ I. Kts•m. istanbul (Constintiople). md. 37 ·61.

178·179

9.

<­~""' 36

10·(­.~ Z.DOIOm. TurklY<flln Hu1Mlo11.md. Z7 11 • l. BOIOm. IV. K1S111\ Izmir. md. 6S·93 12 • (.. ~ VI K1sim, E­fmtnlSlan. me). 8S·93 13 • ( .~ m K1s1m, KUfdlstan. md. 88·91 14 • (~.~ S. OOIQm, I. KtJ1m. Kali. Hava Vt Otnlz l<uvveUenne Ul)):ln hOkUmler. md.

1SZ­19S 15·{ .~ 1.Kmm,mcl Z06 16 • ( .~ 8. 061um. I. K1s1m. El<onom!\: HUk.umlc1. m<J 263 17 ·(­~ M•ll Hok0mlet.md.Z3H34, Z39 18 • Vrd. 00(.0t. IStna!I Kc)w. Paris Bans Kon1~ans1 Tu1at"laAi:1ar1 ve DaSkan Woodrow W•ISOO'un TU.tr: A1g1s1, History Studies. Volume 6. lssuc 3, ~yla 2l 7·238. Nls.1t\ 2014 19 Ftrnand Rlgny, U Tr11lte toe a etc s48nC! hler, te FC31o. 11 Aeustos 1920. s. 1·2

<­~

ant Lasma yo kt ur I"

t~tn 5~=

•

••

1. Oze L IIaber 'l.£~

5:::.

e Petit~1PJournal ~~"­~\.O"N

LE a

ete

PA~$

M&RCRE.lll

11

TRAITE TURG .

.. hier a Sevres

,

srgrre

£nftn. II\ !&it ~AJ)il.1.t du ltJ.11~ tie ~.

''r<llJ. t'<'~l

la $4,fNtraho11 d~. Tt•l\!i t1l dt"'I 1'oul4;' 111 1mrl111 111~1r1d10041le dt•

ArA~.

rancten crnp1ril 0HtJnl:u1 ...,t f1nlU1r~ru(l11l

4t1Acht#' (11• !d 'l"tHYjUlf tl fc,r1110 plu­ n.leurs ~\.41"' : 1<' ,...,~·aun1c du HNlfaz. lA ~f~Poltuntr. l"OnRta au mftndl\\ f>ril"n· utQue Qt ht ~yrif, au 1nindal fr.HltJ&I~• .En :$yrl~ ouui, lt't (llO:.t1 se JOH{ or·

I

t'IOJ((:tt 111ioux qu'on n'rtp(oroH. Oou· 1 rau3 Vltnt do r~sr<'r 11on (OtnptC­ 1' l'Crnlr Y~I. IJl'4'>u10 qui n·o,·a.ll 1 icn A fair" I en ­ Syr1('. N'apolMn •uMit SAn~ douta

nom1n6 Counu1d due d4': l):11nAs. eonune j

h 'I eut fodit cl<'$ princtt tr.•nt• tl'Anllo· tho (I\ d('s rol:t poi!~\·ln11 de ChypN •

. \\\

On PfU\ Ri~ltn~·nl pri:,·olr I~." crUlbUO'll qui ~m11t n<lr(lo(..­; au tmu~ t11re d11n~ it• abondant~s UIJ<uM!on~ qu'H ru'I tnooquern P~" d~ t<1ul(Wtr 3\1 P.1rlt·

fl'lt1H. On IC'.$ dkOU' rt <'OU.I'll

d~1·~ \131'1!1 lt

j

f

I

di"•

sohr4'1 cl fuh,t.inlic qu~ ~J. C~·

ton Ooun1tr$;u' A prononc6 au ~nt.1t (;Ur lcs rt\<dl(I\$!•~ l'fxpt·d1ti1.1n d~ Syrl­t ••

On

NJ:N:Ut­rA (JU~ OOUt

Myon• ean­ 1

tonndit <Inn~ une 1~irtlA it(• l'(lnoifn em­ plre l)Uon,on qul n·, ,t J';iA II\ J)h1\ . che : quc lll'Mi'­ n'.:t.)'On• pJut rl~n h 'oir en PalNllne ~ fl c u'tnf1n. n Corull\nli­

ri­,

nopJc c\ C'n ,\n~tol1<', oc­1 allil,­. hrit..\11­ niquri co11hnu/\nl h jou11r \'i~our,•u1e·

moot ues C'OiH'f' e , ~·01nfl1(1 1!11 (1r!l fail d4'· ,:>ois l'Gnn~lkt•. )to.ls ti I~ !'>rie n'<·.lt I'­'' :r.:·1 rlc1rr. nou.s sonlm('.,t,.n1 ~i in)t.611~·~ tu C:i1i(io

ot) nous trouY"roni (Ju . l­.O~n quo uou~

1

I 1

n'l\'OllS gu~n) "lll~ur:l. f~t f)9\lr nOlfC' ti· \\latlon (tnuntnt~ ~11 'J'urqui~. ii d~p<•nU $$n$ dO\lt" tnl"tlr(' d~: 1;0Ut> d~ 1~ d~ft'n· d~. apr..'\s1'(1\0ir (Ortql,llio:. C°('ft UflO ~ l)OS (Onqu~l('t l<·l plUI r~rnlt".£ ct lf!C

, plus brltJ~n~. Xo1.1t 0\'01\i touj~uris tu

Ltl 114'11.1, rtpiU'••'""t .it

""Llfl/U

t1•

t:t

1tn.1r.o1u

Wtlll,.)#1

I,~,_,.,.,,

ro"N'""'' ""''~ '

I

I

AUemanW o.\·aitn' t­11\n:pri' ..rtx1(tmi· tM:r P.t'l'ld~ll\ la $Uf'N\'­ (131\:f ~flit Ire g~BA1t pour ttnn•ll'fl' l~ir eh~min de ffr

dr O.~JJ&d, ltur 1ndi­11(>rKl~11~4! f"\ l;.trl. cuj.ouN'h:.ii rt.!onnu~. rt'l:\14 on r.t '3il. ~ qutl It~ Jeur prol«'t.tur ri on no salt pu q..ielles $C'F011t ltt1r1 f~litrtS. Pour IOS 1'u"1H. t'~S. eneeee plus II.fl»" tb4Uq~ : on ne Mit p.u •'•l• formeront un E!At. II fe\11 (l'abOr<I qu'1ls It' ~i· rem : l'•ff•lrt. s'orrn.~era. enscue entre 'eux, 111. SCd~t6 d~ ;.;"ations tt quttqun (Ullrtt p~t$M.ntn.

\.

une .,:ro.n<le atilorit·.i di1>louto.tiquo :l Con.stl\nUnorl<'• .\l!\i ~ c•', .. ~ ~ulc·:n~u' d3n'S let eit111u.1nte drrni\ot<· .. :11111..:H qui'­. nous

O\(U1$ (f\i,·('lOJ)fN d.uH ta 'l'ur<luie ct d'Asu' et nc:.~ ~ntttpri1(·~ nomiQ\let tt ho:tnci~r.'.~ ct h:.\ pro~r~s d~ ool~ l:irH,"Ui.", de\'(IUU~ l\ln~uo fntl'i,...

'"<>·

d'r.tll'(lp.e

111~iair~dsos toute J'A~i" :\rinftire,'gr.1· r~ti!<'S Cf1~· licnne,­3 tl :l 1'1\Hian(l' i:cr.1i·lit~ unh·er·

cc surtout ~ no..; 1:ri:n.~ de~ $t1!C.

ti ~ro1i\ f).11' tmp par;'t(!()>.:.1 que 1;1 .1­'r.ll'lt"t. ''ittorieu ·r e11 H)I.; n,• llllt 1~1s soui.enir 1<'$ n,·;tntt\g<'~ «('ftuis d;uu le mondo 1Xlr J.r f­''r.n'l­c­c: diminuC~ do tr.o ..

EU9All\l FO'URNOX...·

MERCR£DI

.......

11

TiiRK ANTlASMASI

diin sevr'de 11nia1a11d1 Et1tr.1r fOURHOl • Cevfltc.han OOAY

Dnn. Saint­Cloud parkta bulumn Milli Sevres Fabrikasinda TOrkiye lie bir bans anlasmas: lmza­ idnd1. · 101. Piyade Alay1, a11la~may1 1mzalamak i~ln gelen defegeterl onurlandmnak amaoyla binarun and giri~i onunde bulunan Berna1 d de Palissy I 1ey· ' keli dvannda bekliyorlard1.

Oetegeler saat 15:00 sulannda uta~t1klannda, onlan Sefne·et·Oise valisl M. Chaleil l<or~1lad1. l)aha sonra l'i.irk delegelen, Genernl Hadi Pa>a, R11a Tevfik ve Re~had Halin Bey Vu2ba~1 tapsrc­ he e~li~inde i~tlrak ettiler.

Sevr fabrikas111m en auzel bas yap1tl.mn1n bu­ lundugu birind kattaki buyuk salonuoca, u ~eklin· de bir rnasa diizeni tertip edilmi~ti. Bir ufak masa ca.anrtasma komltesi ba~kan1n1 otan M. Millerand ontme konmustur. Anttasma ve OnlCr Minerva mu· rekkep hokkas1, i~te bu masa uzc.:rinde bulunmak­. ta yd 1. · Sa~t 16:00'da, M. Millerand. Tiirk delegelerine, imzalamak uzere olouktan anrlasmanm, daha once taraflanna bl!dirilen antlasrno metni oldugu­ nu, metinde herhangi bir degi~iklik yap1lmam1~ be· lirttl, imzalar cabucak at1ld1. Bundan sonra delege ve diplomatlar, Parise geri donmeden once, zamanta­ nm ml.izeyi ve cevrestot dol~sarak ge~irdiler.

Turk anttasmasuun yam sra a~ag1da belirtiien "diplomatik antasrnatar" ca imzaland1: Trakya ant­ tasmasi, (ingiltere ve italya arasmda) Oogudaki ekonomik nutuz bolgelerine illskin, vunantstan ve italya arasmca On iki Ada ile ilgili sozlesme. Errne­ nistan hakkmda aniasrna Yunan azrnhklar hakkm­

da antlasrna. Vehi Oev•etler hakkmda anlasma (i· talya, Cekosiovakya Polonya ve Rornanya arasm­ da) Or ta Avrupa smutan hakkinda anlasma, 10 Agustos 1920 tarihi, yiily1ldrr, Dogu Sorunu veya ~ark Meselesi oiarak adlandmlan diplomatik yap­ooz lcerislnde unutulmaz bir tarll: olarak yer alacakttr, Oun imzalanan antrasme. "sorunu" coz­ meyecek, daha nastte de indlrgemeyecektir: onu yr.nlleyecektir.

Vakla~tk olarak 3 ay kadar once. Konstantina­ pol'dekl Tii1kler, ml.ittefiklerin onlar i~in haz,rla· d1klan antlasmay1 alchlar. o zaman. pek ~ok sey hakkrnda kayg1lanm1z vard1; hunlann en bi.'lyugiJ be b1.1nu imzalayal.lllecek bir hOkume'tin var olu1) olrnad1g1yd1. " A~1a i:oler bekledigirn1zden oona ryi gl.U. Kuzey· · doguda. Polonya ve Ru~ya'da, siyas1 olaylar kont­ rolden trk1yor. Bu alanlarda, Cermen sorunu ve Bolsevik tetJlil<.esinin. utanc ve hata kaync1g1 olarak muttefikle1 i>ln tekrar ortaya t;1kt1grn1 gorduk. Bu arada, tam tersine. Do?u Akdeniz'de her sey yava~ ya11a~ ama emin <id1mlafla daha iyiye gidiyor.

Osmanh Miras1 sorununH t;iizebilmek i>in miit· tefik devletlerin za ten iizerinde durdugu .:ma ko11uyu biliyorui: Vunanistan Kralbg1. Bu antla~ma Vllnam sevince bogdu: Ege Oenizinin t0m' Avrupa k1y1 seridine, Turklerin hala Ozerinde oldugu tak1m ~dalara ve izmir'e, KonstantinapCll'un merrner ka· p1lannin onlerine kaelar sahip oldular. Ancak bu ~adar zengin b~1 bolgeye sahip olabilmek i'in Yu nanlar, muttefiklere bir problernin ~ozumOnde. yard1rnc1 olmah: Vunanlar, antla~maya kar~1 Turk· ·

ve

•

F

lerin o1U$turdugu silahlt muhalefeti ortadan kaldrr­ rnak zorundadu Ger~ekten de, birka~ natta i~inde, Yunan ordusu. Sultarun hi.JkOmetine ragmen, Ana· doluda ve Avrupa TOrkiyesinde kalm1$ direnen tum "mllliyetci" kuvvetlerl tahrip etrnis gibi goriinOyor.

Veriezilos, bu ~ekilde ~alt;;maya devam ederse, Themistokles'un1 en maharetti hafefi olacaknr.

Yani, Yunan, TOrk'On denlzo varisidir. "BuyOk TOrk" hala hayatta ancal, n~fusu onemll ol~Ode kaybetti. Art1k suan sadece Konstantinapol ve var· 11g1 inkar edilernez 8 milyon 'fl'lrkun ya5ad1g1. Ana· dolu uzerlnde bir guce sahip.

Turk ve Araplar Olkeleri aras1ndaki ara bolgede.

"Biiy(lk TOrk", iki bolge kaybedivor: Birisi Hristiyan: Errnenistan ve di~erl de musllimdn: Kurdistan. Tum bJ bolge olas111klarla doludur. Ermenller idn, Savas stiresinc& Almdnlar, Berlin·Bagdat derr.ir yolu pro· je~ine engel tesldi ettiklerl i~in Crmenileri ortaden kaldirmaya baslam1~lard1. Bugun ba~1ms1lltklar1 kabul edllmlsttr, Ancak Ermenileri kimin koruyacag1 ve smmanrun ne olaca~1n1 hemlz bilmlvoruz, Kurt· tor i~ln durum hlraz daha varsaynnsal: Bir ceviet ku­ racaklar rm bilP.miyoruz. OncehklP bir devlct kura· bilmeleri i~in bunu lstemelen gerekiyor. Dahil sonra durum, digei gO~IO devletler ve Mille tier Cerniyetl arasmds tekra1 btr duzenleml? oiacak I Son olarak. Sevr Anttasmasmm .en onemf ger~e­ gi Turkler .ve Araplar arasmdaiti aynhktir. Eskl Os· n1anh lmparatorlugunun tOm gOney bolgesi Tllrki­ ye'den kocartrlacak ve bi1ka~ devlet olac,1k: Mezo­ potarnya'da bir lng1Hz mandasi Hicaz Kralhg1 ve Frans1z rnandasi olacek bir Suriye.

Suriye'dc de i~ler bckledifiimi.:den ~ok daha i.yi.

Gouraud', Suriye'de olmamast gereken bir bedevi oian Emir Fay­;ai lle olan anla;.ma'p1 heni.i;; bit1rdi.

Eminim ki, Napolyon ya:;asayd1. Gouraud'1 mutlaka Sam buyuk dOkO olarak adtandmrdc Sam buyuk dukO olarak adtandmrdt; t1pk1 ge~mi:;te baz: Antak· • yah Frans1z prensleri ve baz1 Poitiersli3 K'1bns kral­ Ian gibi. , • \ Basit~e tahmin edebiliriz Id, partamentolarda Turk anttasmasma yoneltilecek pek cok ele~tiri ola­ _ caktir. $imd1den bazt ele:;tirileri, M. Gaston Doumer­ gue'urr', Suriye seferi hakkmda senatoda yaptig1

• at~li ve onemli soylevi i~erisinde duyduk bile.

Osmanh lmparatoriugunun eski ve zengin ol­ mayan bir bi:ilge.$ine s1k1:;t1g1m1z i~in pismaruz, Fi­ listin art1k bizim i~1miz olrnad1g1 i~il" iizgOnuz; ve son olarak Ozgun07. ~unku ate:;kes yapt1klarm­ dan beri ingiliz dostlanm1z, lstanbul'da ve Anado­ lucJa, hala kendilerini kurtaracak bir yer anyorlar.

Filkat S~riye ger~ekten zenein olmasa bile, pamuk yetistirebilecegimiz Kilikya'ya da sahip olduk. Turkiyenin ~uan ki durumu ise. onu tu· mOyle fethettik, bu yOzden ~uanda bu durumu korumc.k kesinltkle l::iize baghd1r. Bu bizim e.n son ve en basanlt fethimlzdir. Konstant1napol'de her zaman bi.iyuk b1r diplomatik otolitemiz vard1.

Ama sadece sort 50 y1I i~erisinrJe Avrupa ve Asya TOrkiyesinde iki al<1nda geli:;im gosterdik: ekono· mik ve mali isierimiz ve tabi ki dilimiLdeki gelisim: Frdns1Lca, Ku~u'< Asya'da en ~ok konu:;ulan rJil· lerden bin haline geldi. Bu dil gelisirninl, 'Freres de:; ecoles chi etiennes" (Hiristlyan Karde~ler Ensthusune) ve Alliance israelite un1verselie (Evrensel Yahudi Birliel Okullanna) bo1~luyuz.

EgN l 91.4'i.in calip Fransas1. 1870 ma~lup Fransa~inm, dti11yudak1 ilVontaj1111 muhalaza edemeseydl, ortaya ~ok ~eliskili bir durum ortay<1 ~1ki!rd1.

Note: Aussi. j'aimer 13i remercier Lea Brissiaud qui m'a aide traduire (et :.irticfe du fran~ais.

a

K•vnail>:

L~ rrAIU:11.N( iJ er'~

hi~. SfvtiS. Le Pet1l)!MJ1n~ .. 1 . A!US(I» 1920

l)lp(t~cr: 1 lhtm.\toat:s. (110 Si!4-~5YJ. ftrS ~v<l$l.u1bO~'t.lc··• At!rl.J mec11sll"d''gtite-v dlmt> olrn At~1• po111!kac1vc-8Pfltri1 .

2 · H..ntl Jostpn~-~ne Gouraud. ( J 861 · 1946) Fra'"avt ~81ittt e a• its.MoJ Os· m.tn•1Jmp.i1.ttotluRunun1oc•1ak.li'11n bOIOri.nesl l~n Soflye'ye gOndeti#'i1ls. '1cly-\d· :un'S lv)11"1t~ Kral fj))"S.tr,.,11:154 o-nCirtU rronai)hin! yc1e E>tm.1 ~ra!ll11' kvvvi:ue-.. nln li:0."1'11,,J.•nl 'S<;l"nlll l')f;vh ile 6\ly\lk Suriye ()eovr!m. £U{.if'<irll yN101 w Sur.y<> rr.ln\lt ~~ s1 ~utu1~.., Ciovr.,~d. Svr•ye vt l..ub('~,,·~ab f 1J"l$.lt YVltst'-. i<OJT11Sen olarik fr.10sti SOrOOrgey6oetl•f'llillobi>k<i1'11 olOIJ.Ayrt(d, 1~1 S (~nakQie:i41Vllj· Janoa t:allfm~ 81rtncl KeteYIZCIC're MunarefJCSi ve Z1g,tldeie Mun.ttebCSt '5?:f3Slnd3 ~~g k<*J 1eopmus. i~i b'l(.aA1dil1111•masrir.

3 PoltiiM'> meta:tzi bUi. Fi~·c;t;t C.1~1 Nehfl Oll•r,nt.ebl.ilur~nbir fhl~·. >fh1rd'f.

4. t-t. tja ,100 O'A.ITTK!fiU(', (186.?. 19111. ~uncuCo1murlytit'tl12. <u'Tllt..rb<ls ~ar\1 tJtalat ~ou!v y<tp:JO Fr.tnSJ? .Uulet at:lami.

,

TRABLUSGARP SAVASI FURKAN SALCAN iletisim@rurkcetarih.com

T

rablusgarp Savas1. Osmanh Devleti'ni sona erdiren felaketler zincirinin ilk hal­ kas1 olrnustur. Zira bu savas. kendisinden sonra daha buyuk felaketlerin gelmesi sebebiyle yakm tarihimizin belki de en az lncelenrnls bir bo­ lumunu tesklt eder. Trablusgarp Savas1 henuz devam ederken Balkan Savas1 basladr. Osmanh Devleti bunun Ozerine iki cephede savasa devam edemeyecegini dusunerek italyanlar ile usuou­ chy) Antlasrnasrru imzalamak zorunda kald1. Onun arkasindan Osmanh Devleti'nin I. Donya Savasrna girmesi ve imparatortugun sona ermesi Trsblus­ garp Savasrrun onernini unutturrnustu. Ashnda bu saves, daha sonra I. Dunya Savasrnda Osmanll Or· dulan'ru Basvekil srtatiyta yonetecek olan Enver Pasa'n1n ve I. OOnya Savasrnda yenilmemizle blr­ likte, Kurtulus Savas1 suasmda bir Bozkurt gibi bize yol gostererek pesine Turk ulusu ve Turk or­

dusunu takarak Turk vatarum kurtaracak olan Mustafa Kemal Pasa'rnn harp sahasmda ilk dene­ yimleri otacakttr.

Siyasal birligini ge~ tamamlamasmdan dolayr, XIX. yuzytl1n sonlanna dogru somurgecilik rnucadeleslne giren italya. bu konuda bir~ok Avrupa Oevletleri'ne gore geri katrmsn. Fransa'n1n Cezayir'i (1830) ve Tunus'u (1881). ingiltere'nin K1bns'1(l 878) ve M1s1r'1(l 881) isgal etmeleri so­ murgecilik yansmda ge~ kalan italya'y1 nrsat kollar duruma getirdi. dzellikle Tunus'un isgalini tepkiyle karsuarmst«. ~Onku burasuu kendi yay1l­ ma alaru olarak goruyordu. 1882'de O~lu ittifak'a kautan italya erkasuu, Avusturya­Macaristan im­ paratorlugu'na ve Alman irnparatortugu'na yash· yordu. Bu nedenle de Fransa'y1 kmama cesaretin­ de buluomustur, Osmanh Oevleti hazuhkstz olarak yakalanm­

g1 bu savasta Enver Bey(Pa:;a), Mustafa Kemal Bey(AtatOrk), Suleyman Askeri Bey ve Fethi(Ok· yar) Bey gibi hamiyetli Turk subaylanrun kendi irnkanlan ile bolgeye giderek yerel kuvvetleri teskilatlandnmast ile mucedele edebilmistir. ~unku osmann Devleti, Trablusgarp·a karadan mucaoete edecek srrura sahip degildi. Buray1 yani M1s1r'1 isgal eden ingiltere. hasta adam yerine ltalya'dan taraf otacaxn. Osmanh ncnanmasi ise. arncast asker! bir darbeyle tahttan indirilen ve bi· lekleri kesilerek sehit edilen Abdulaziz ile ayru kaderi yasamamasi i~in, Hallc'e demirleterek ~li· rumestne neden oldu.

Trablusgarp, italyan donanmasi ise bliyuk bolumu 3 Ekirn­ 7 Ekim 191 1 tarihleri arasmda Trablusgarp sehrinin cevresinde faaliyette butu­ nup senrl bornbalarken, oonaomanm diger gernl­ lerinin de Preveze Llrnaru Derne. Tobruk, ~inkin, M1srata, Sirte. Homs. Bingaz1. Zaviye. Acilat, Zuvara. Fruva ve Seydi Ali'yi bornbaladtklan ve kuvvetlerini karaya okardiklan haberleri gelmistir.

Afrika'daki son Osmanh hakirniyeti sona ermek uzereydi, Osmanh Afrika'da can ~eki:;iyordu.

Enver Bey, italyanlara karsr bir gerilla savast yurutulmest fikrini ittihat ve Terakki Ce· miyeti uyelerine kabul ettirdikten sonra Kolagas1 Mustafa Kemal Bey ve Paris Atasemiliteri Binba­ s1 Fethi (Okyar) Bey gibi isimlerle bolgeye gitme­ ye koyuldu. istanbul'dan bir gemiyle 25 EylOI 1911 tarihinde yola ~1kt1. Gizli gorevde oldugu icin once bir doktor, daha sonra da Suriyeli bir

•

tuccer k1hginda yolculuk iskenderiye ye ulasn, oradan da deve listlinde eek zorlu bir yolculugun ercmdan 22 Ekim 1911 'de Trablusgarp'a ge~ti. Bingazi ve Der· ne'deki kuvvetlerin oasma ge~ti; Hanedan damadi oimasmm da kazand1rd1g1 sayginilkla 20 bin ki:;iyi seferber etmeyi basard1 ve adma para bastirarak bolgeye hakim oldu.1 Bu gece Derne kuvvetlerimizin butlin ku­ rnandanlan ve zabitleriyle bir mlisamere yaprrus­ nk, Bu sanrlan cadmma donlislimde yaz1yorum.

Bu glizel kalpli, kanremaru bak1sh arkacaslanmm, bu ki.i~lik rlitbeli fakat dusrnaru titreten bliylik kumandanlann sarnlrnl nazarlannda vatan kln olrnek istiyak1m okuyorum.

Mustafa Kemal'in, Trablusgarp muharebesi sirasmda Sofya'dan yazd1g1 bir mektup; Ur/a tahaffuzhanesinden Rus vapurundan 4 Ekim 1911 Bilirsin ki Trablusgarp meselesinin ortaya pkt1· gmdan beri oraya gitmek te:;ebbusiinden geri dutut­ mea« Bir defa Sam vapurunda ur gece kalmd1ktan sonra dondurulduk. Ondan sonra MISlr ve Tunus yolu ite gitmeye te:;ebbiis ettik.

Harbiye Nean, limit kestigi kin vazgerirtildi. Bir defa Omer Naci ve daha iki ki:;i ile M1Slf iizerinden neaete yurumek iizere (2 Ekim 1911) istanbul'dan hareket olundu. Harbiye Nazm da ister istemez mu· vafakat etti. Wzum ve fayda goriirsem baz1 arkada:;­ ten isteyecegim. 5imdilik temin editecek noktalar var.

Benim nerede oldugumu duyurmaym. Daha bir miiddet irin val/demi dahi haberdar etmeyin. Ara sve benlm taraf1mdan istanbu/'dan mektup gonderin.

Eyup Sabri sizl gorecek. Ona ilmiihaberterlm ve borrlaflm hakkmda matumat verdlm. Ruten ve Necati bey/ere gizlice soyteyin, ilmiihaberlerimin Besinci Kolordu idaresinde kalmas1 ve maa:; tahslsat1mdan borrtaflm tldenmekle beraber kalanm valideme vetit­ mesi teuma«, Bunu Harbiye Nazm da yazacak, unut· mazsal Senin vas1tanla valideme verllmek iizere Kerim Beye (Abdulkerim Pa:;a) k1rk /Ira blfaktim.

MISlr'a vard1ktan sonra sana malumat ve adres verecegim. Sen de bana yazarsm. 5ayet sen blr tarafa gldersen senln namma mektuplafl a/acak ve aracak blr arkada:; tayln edersln.

Arkada:;tar ne alemdedirl Vatanr lwrtarmak irin :;imdlye kadar oldugundan zlyade gayret ve fedaktJr· Ilk elzemdir. Endiiliis tarihinin son sayfalarm1 okuyu· nuz.

Fayda/1 sohbetterlnizde bulunamad1g1ma iizgu· niim. Beni unutmaym. Ataydaki arkada:;tara rok selam. Beraber yapt1g1m1z talim programm1 takipten rok giuet neticeler sun«. Yorulmasmlar, eskl tembet­ likle hi>bir :;ey otmaz. Ba:;ka kag1d1m yo«. Nuri'ye aynca mek tup yazamayacag1m. is tersen bu mektubu aynen gander veyahut bahiste bir mektup yaz ve o kiymetli karde:;im/ze de kl "Benim irin nstnss! kalp ve vlcdanrmdan bir an pkamayan bir oz xeroes verse Nuri'dir. "Bu muzllm seferi onunla beraber yapmak is­ terdim. Allah nasip ederse mucadele sahasmda bitte­ :;iriz. Eger mukadderse ahirette ksvusunu.

Salih, senin de gozterinden ooettt». Katbinin ve­ fasma vicdanmm saffet ve nezaketine :;ukran borr· /uyum. istanbu/'da kalan kerim Bey'e mektup yazm. 0 zavall1 oradaki mucadelede yalnrz kaldt. Mektuplafl­ mz ona kalp kuvveti verir.

Allaha1smarlad1k.

Yazrrus oldugu bir diger mektup: Bu okuyu:;, dimag1mda sizin, butiin Makedonya muhi­ tinde tamd1g1m arkada)larm, biiWn ordumuzun kahraman evlatlarmm hatlfas1m canlandlfd1. Kalbimde buyuk bir sevlnr ve gurur Ms1t oldu. Arkada:;taflma dedim ki: "Vatan mutlaka selamet bulacak, millet mutlaka mesut olacaktlf. • (iinku kendi setametini, kendi saadetini memteketin ve milletin saadet ve selameti i~in feda edebilen vatan evlat­ lafl ~oktur.

Ciimtenlze setam ederim. karde:;lm.

Derne Osman/1 Kuvvetleri Kumandam M. Kemal

Trablusgarp Savas1 olarak adland1rd1g1m12 bu savas bir y11 sOrmos. bu sore i~inde italyanlarla Ayn Zara. Bir­Tobras. Homs. K1rkkans. Zanzur.

Fruva. Seyit Sait. Seydi Ali. Zuvara. Bingazi.

Tobruk ve Derne muharebeleri yap1lm1~t1r. Harbin baslad1g1 giinden itibaren asker ve yerli halk tara· findan italyanlara kars1 gi:isterilen direnis her ne kadar basanh olsa da italyanlan Trablusgarp'tan tamamen ~1karmak i~in yeterli olamam1~t1r. ~iinkii italya ile muharebeler devam ederken B Ekim 191 Z'de Karadag'in Osmanh Devleti'ne savas ilan etmesiyle Balkan Savas1'n1n baslamas1 kars1sinda sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Pasa, italya ile ban~ antla~mas1 imzalamaya raz1 olmus ve 18 Ekim 1912 tarihli Usi Antlasmas1 imzalanarak Tiirk­ital· yan Savasi'na son verilmistir. Boylelikle Osmanh Devleti Kuzey Afrika'daki son Osman11 topraklan olan Trablusgarb ve Bingazi'yi. italyan emperya· lizmine b1rakmak zorunda kalm1~t1r. italyan HOkOmeti. Afrika. iizellikle Trablus­

garp ve Habesistam ele ge~irmek ve bu Olkeleri blrlestirmek suretiyle bir Kuzeydogu Afrika impa­ ratorlugu kurrnayi tasartarmsttr. Ayn1 sekilde Os­ manh Devleti'nin de merkez topraklanndan uzakta savunmasu bir konumda gorunen Trablusgarb ve Bingazi topraklan italyan yay1lmac1hg1 lcln ~ok cazip gtirunuyordu. Btilgenin cografi olarak kendi­ sine yakmllg1 bu topraklan ele gecirrne konusunda italya'nin tstarum daha da kabarnvorcu

­·

·­~·­

..

__..._.. ....

,

ltalya bu emeline ulasabilmek icln Avrupa devletlerinin destegini alma yoluna gitmi:; ve bazi gizli anttasrnatar irnzatamrstrr. Bununla birlik­ te Osmanh lrnparatorlugu'nun i~ kanstkhklartrn nrsat bilen italya, guneyde kar~1 k1y1 durumunda bulunan, kendisi icln stratejik tinem tasiyan Trab­ lusgarp ve Bingazi'yi ele ge~irmeyi ve buradan

Atrika'nm klerine dogru topraklanru geni:;letme­ yi hedefternistir.

•

Bu gizli antlasrnatar karsismoa saskma donen Osmanh Devleti derhal Buyuk Devletlere basvurarak bu haks1z istekler karsrsmda onlann destegini almak isternislerdir. Ancak hepsinden de "Araruzda Anlasuuz." cevabim almalan uzeri­ ne Osmanh Devleti iktisadi lmtiyazlan vermeyi kabul edip digerlerini ret edince 29 Eylul 1911'de italya, Osmanh Devleti'ne savas ilan etmrs ve ayru gun Trablusgarp'a asker okarrms­ nr, italyanlara kars1 direnis gosterllen bolge­ lerden biri de Derne'dir Buradaki kuvvetlerin ba­ smda bulunan Mustafa Kemal, M1sir suunm gece­ rek Tobruk'a varrrus, daha sonra Derne'deki kuv­ vetlerin basma ge~mi:;tir. 1 Ocak 191 Z'de Derne Dogu Kolu Komutanhg1 ardmdan Derne Komu­

•

tanl1g1 giirevlerinde bulunmus. Balkan Harbi'ne katitmak uzere 10 Kasun 1912'de M1s1r'a ge~mi:; ve istanbul'da Genel Karargaha katrlrrusnr.

Mustafa Kernel, "Zabit ve Kumandan lie Hasb­i Hal" adh eserde harbe ili:;kin "Muharebe­ de yagan mermi yagmuru, o yagmurdan iirkme­ yenleri, iirkenlerden daha az tstet«.' diyecegim.

Gerrekten boy/e o/masayd1, Trab/usgarp Har­ bi'ne kat1/an biitiin arkada$lat1m1zm mutlaka Trablusgarp'ta, Hums'ta, Bingazi'de, Derne'de, Tobruk'taki italyan istihkamlarmm kat$1Stnda, bugiin kemiklerinin dahi kalmamas1 icap ederdi. Oysa o kahraman arkada$1ar, Balkan Muharebesi'nln son safhasmda bile, muharebe­ Jere kat1/arak lmktinlar rerrevesinde kalan se­ vlyede, hays/yet ve namus sorumluluklarm1 yer/ne getlrml$1erdir." siizle~ni dile getirrnistlr.

Bu savas ayni zamanda Mustafa Kemal'in de ilk askeri basansidrr. Aynca yap11an antlasrna se­ regince, Trablusgarp Bingazi'ye tam bir ozerk­ lik tanmdr. Osmanh Devleti, buradaki askerini geri ~ekti. Boylece italya, Trablusgarp ve Bingazi'yi topraklanna serbestce katabilecekti.

Je

l

Buna kar:;1hk italya, Rodos ve cevrestndekl On iki Ada'y1 geri veriyordu. Ancak, Balkan Savas• ba:;lad1gmdan, savasm sonuna kadar bu adalar, italyanlann elinde kald1.

Usi antlasrnasrrun bashca maddeleri sunlar­ drr: 1. Trablusgarp ve Bingazi'ye tam bir muhta­ riyet (ozerklik) temnmtst«.

2. Trablus ve Bingazi, yen/ kanun ve bze! dii· zenle yonetilecektir.

3. Trablus ve Bingazi'de Osman/1 Devletinln pkarlarm1, padi$ah adma naibii's­sultan olarak tayin edllen kimse koruyacak; dini ve adli i$1er, padi$ah tarafmdan serilecek kad1/ar eliy/e yii· rutiilecektlr.

4. Kadi ve Naibll's­Sultan'm maa$1an Os­ man/1 maliyesince odenecektlr.

BiR ATATLIRK iHTiLALCiSi:

MAHMUT ESAT BOZKURT

~AGRI ~ELiKbZ iletisim@rurkcetarih.com

Y

asarn ...

Dogum ve olum arasmda gidip gelen o ~izgi. omur ne idi?

"Roma'da tuhaf mezar tssunns rastla· tur. Bu ta>lardan birinde >unlar yaz1/1dtr: 'Yedim, i~tim, eglendim ve oldiim. Oliime gam yemem, ~iinkii diinyadan istedigim gibi kam a/dim: lste blr hay at ornegi ... Bu adama insan/1k, ya>ad1 diyebilir mi?

Nihayet bir beygire de bundan daha faz/as1 yaz1/abilirdi. Nihayet o da yedi, icti. tepindi ve gitti.

Hatta zannediyorum ki baz1 beygir/ere bundan daha giizel bir ta>yazmak miimkiindiir. '1 Hayau boyle goruyordu Mahmut Esat yuksek bir Olku ugruna yasanan ve bu ugurda olunesi bir hayat!

Yoksa yiyip, icrnek ne ifade ederdi ki hayatta?

Mesele, ulku yolunda su krsa omurde son·

suztasabumek degil miydi?

iste

da boyle yaormsu krsa omrunde bir~ok insana nasip olamayacak basarnara imza atrms ulkusu yolunda hayata gozlerini bahtiyar olarak kaparmsu.

Peki, ne idi onun kutlu ulkusu?

Hakkm yenmedigi, yoksullugun, cehaletin, par~alanm1shg1n olmad1g1 medeni dunyan1n en ileri bir ferdi olan Turk memleketinin, Turklugun ulkusuydu. o hayat1 boyle yasarken gunumuz nesli, onu tarih saytarannda, eserlerini ise bir taktrn ih­ tilal kaytaklanrun elinde buakn, <;:unku nesil Rornah'run nesliydi ...

Kimdi oyleyse Bozkurt? Emperyalist Fran· sa'y1 Lahey'e gornen bir avukat, elinde rnavzeriy­ le xusadan bir milletvekili, Turk milletini Orta <;:ag karanhgmdan cekip ukaran bir bakan. Cumhuri· 0

yet'e fikri nur vlcdaru hur nesil ye­ tlstiren bir protesor ve dahasi Ke­ malizmin kuramosi Turk~ulugiin neferi bir Turk evladi ...

Kendi deyimiyle Ataturk ihti­ lali'nin bu biiyuk devlet adarmru ta­ rutrnak ve hatuasrru yasatmak he TOrk'On borcudur.

Mahmut Esat Bozkurt, 1 892 y1hnda Kusadasi'nda ticaret ve ~ift~i­ likle ugrasan bir ailede dogdu Babast bir di:inem izmir Umumi Meclis Oyeligi ve belediye baskanhg1 yapan Hao Mahmut Ogullan'ndan Hasan Bey'di. , izmir ldadisi'ni bitiren Mahmut Esat ~ .,._,r henOz gencecik yasmda yerel gazeteler· •• · ~ i. de yaz1yor ve ileride yapacaklanru sanki~ · •v / o zamandan mOjdeliyordu. 1908 y1hnda day1s1 Ubeydullah Efendi ile istanbul'a ge~ti ve burada hukuk ogrenimine baslad1, 1912 yrlmda mezun olduktan sonra isvlcre'oe Fribourg Oniver· sttesrnoe tekrar lisans egitimi aup doktorasuu ta­ rnarnladr. Ooktora tezi ise o donern gOndemde olan "Osman/1 Kapitiilasyonlari Ozerine Du Re· gimes des Capitulations Ottomanes" ldl. Bilindi­ gi Ozere OOnya Savasi y1llannda Osmanh. kapltu­ lasyonlan tek tarafh olarak kaldirm1s bunun uzerl­ ne en bOyuk tepkilerden biri mOttefik gi:irOnen Al· manya'dan gelmisti. Alman bOyOkel~isi Baron Von wangenheim, dusman otduklan bat1h dtptomattan da alarak istanbul'da bir toptann duzenlernis ve bu toptannda sadrazarm azarlayarak:

"Uluslararas1 sozle$meler ­kendilerinin onay1 olmad1k~a­ tek taraf/1 lrade beyamyla ortadan kal­ dmlamaz!" deme kiistahhg1m gosterebilrnisti, iste bu sartlar altmda Mahmut Esat. Osmanh Devleti ve diger mazlum milletlere kapltulasyon­ lan tek tarath fesih hakkiru tarnyan bir teze imza aru Bunun Ozerine yOksek bir derece olan "Cum Laude" ile hukuk doktoru otmustu. Bu tez daha sonra Lozan gorOsmelerinde Turk tezini kuvvet­ lendiren bir eser olacakn Doktor olrnustu fakat diplornasrru dahi ala­

..

~­

madan yurda alelacele di:inmek zorunda kalm1st1 ~unku y1I 1919'u Anadolu'nun isgalini gi:isteriyor­ du. Ancak bu donOs kolay olrnarms Venizelos'un haberi almasi ve yakalanmalan i~in Roma'ya telg­ raf cekmeslne ragmen ger~eklesmisti.

Mahmut Esat. >OkrO (Sara~oglu) ve diger bir~ok gen~ vats­ nm mOdafaas1 kin Kuvay1 Milliyeye katrhyor, kalem tutan ellerine bu sefer mavzer auyorlardr.

Mavzeri de kalemleri kadar iyi kullamyor, keskin zeka ve liderlikleriyle Kuvay1 Milliyeye onderllk etmeye basuyorlardr. Nitekim burada SOO'e yakm kisiyi kumanda eden Mahmut Esat. Kurtulus Savas• sonrast "Mllis Yuzbasrsr' rutoesmt almrsur, Kanh bogusmalann sOrdugO bu gOnlerde An­ kara'da meclis aolrrus fakat Mahmut Esat cephe islerinden meclise ge~ katllmak zorunda kalm1st1. bir eek mebus da ayru sekitde cephe lslerlnden dotayi Ankara'ya ancak mecburiyet durumunda geleblllyorlardr.

Mahmut Esat. meclisteki ilk zamantannda Teskilat­t Esasiye Kanunu basta olmak Ozere muhtelif kanunlar hakkmdaki tarusrnatarda yer alm1s ve kendini gostermeye bas1am1st1.

Bunun Ozerine I. inonu Savas1 sonras1 topla­ nan Londra Konferansma gonderilecek heyet i~e­

risinde delege olarak bulundu.

Ancak bu konfe­

rans basansizukla sona errnts ve Bekir Sarni Bey'in yetkisini asarak bir takrrn milli cikarlar aleyhine yapt1g1 anlasmalar bir krize yol acmrsn.

Konferans

dag1ld1ktan

sonra yurda donen

Mahmut Esat aynca suntan soyleyerek durumun bir Turk­Yunan savasmdan ote oldugunu belirt­

rnisti,

Bunun uzerine Mahmut Esat su meshur sozi.inu

yazacaku: "Reislmlz olan 'erkez Beklr Saml'nln 1$1 giicii Kafkasya'da bir 'erkez devleti kurdurmak olmu$­ tur. Halbuki biz bag1ms1z/1g1m1z1 kurmaya memur idik.

Turk devleti i$1erinde Tiirk'ten ba$kasma inanmaya/1m. Tiirk tievlet! i~lerinin ba~ma oz Tiitk'um ba~kas1 ge~memclldir."

"Efendiler, oniinde bulundugumuz dava, ka­ naati acizaneme gore bir Yunan meselesi dcgildir, bir :;ark davas1dlf. Bu :;ark davas1 oniinde ingilizlerin bizimle ko/ay ko/ay uyu­ $abilmek imkam yoktur."

iktisat Vekil/igi Donemi 28 yasmda menus olarak en gen~ BMM i.iyelerinden biri olan Mahmut Esat 30 yasina geldiginde Rauf(Orbay) Bey hukumetinde lktlsat Vekili se~ildi. Bundan once kendisine Maarif ve Adliye Vekilligi teklif edilmi:;. Maarif Vekilligini yetkinligi olmad1g1 Adliye Vekilligini ise henuz is­ tedigi inkrtapo

redcetmlstlr,

ortarnm olu:;mad1g1 gerekcesiyle

hukuk alanmda yapuan inkrtaptar olup bu lnkuap­ lann bas1 da Medeni Kanun'un kabuludur. ~unku Medeni Kanun bir devletin koydugu diger kanunlara nazaran toplumun yaprsiyla en eek iliskili, en hayati kanun olup ve hatta o toplu­ mun gelismislik seviyesini, ait bulundugu mede­ niyeti gosteren turnusol kag1d1dir.

Toplumsal yasamm bu temel yasasmm onemini ve bu alandaki koklu bir degisikligin ne denli gu~ oldugunu gosterrnek baktrmndan Turki­ ye'yle beraber buyuk ihtilaller ge~iren iki ulkeyi; Franse'yi ve Rusya'yi incelemek dahasi diinemin hukuk protesoru Sausei Halle tarafmdan karsr­ tasurrnan olarak okumak daha sagl1kh bir deger· lendirme yapma imkiln1 sunacaknr, "tenn, hlrblr mllletln hayatmda bu kadar ktikten ve bu kadar serf bir dee1$1m kaydetme­ mi$fir. Frans1z ihtllali, medeni hukuk a/anmda bu kadar derin bir tesir ve hareket yaratmamt$, yalntz ayflca/1klafl kaldtrmak/a yetinmi$tlr. Savlg­ ny'nln yazd1t1 gibi 'Frans1z hukuk edebiyat1 Intl­ /a/den tincekl hukuk edeblyatma o kadar batl1dir ki araya bir kanunun kabul ve nejri gibi biiyiik bir o/aym gird/tine inanmakta inssn zorlantr; devlet hayatmm biitiln parralafl ktnae ihtilalin en az sarst1t1 ve en az deti~tirdlti be/kl de medenl nu­ kuktur.'

Rus lhtllall bllhassa sosyal blr lhtllatdlr, Turk lhtilalinin haiz o/dueu derinlltl halz detildlr."

Fransiz ihtilali ve Rus ihtilali gibi dunya du· zenine yon veren bu buyuk iki devrim bile toplum hayanru bu denli degistirecek bir hamleyi bu

tuzca yapamarrusn

Medeni Kanun'un allnd1g1 lsvkre dahi bu yasaya 4 y1lda ge~erken gene Turkiye Cumhuriyeti sadece 6 ayllk kisa bir sure icinde bu inkilabi ger­ ceklestiriyor, bin y1ll1k bir hukuk sistemi olan islam hukukunu tarihin tozlu raflanna gonderiyordu.

Pekala, bu kadar tuzh ve onemine gore gayet sessizce gerceklesen bu inkilap neden gerekliydi?

Kanun neden lsvkre'den almrmsu da kendi

hukukcutanrmz tarafmdan hanrlanmamrsu?

Bugun hukukcu olmayan bircok kisi Medeni Kanun'un lsvlcre'den ahnrnasuu yadirg1yor. o za­ manlar boyle bir uygulamanin yap1lmasm1 yanlls buluyorlar. Neden kendi hukukcutarumzm yap· mad1g1 konusuna sezu getirip, aknrarmca farkh nedenler anyorlar.

Oncelikle sunu belirtmek gerekir ki o donem basta Adliye Vekili Mahmut Esat ve Basbug Kemal Ataturk olmak uzere herkesin du­ suncesi kanunlann hukukcutanmu tarafmdan hazrrlanmast su veya bu ulkeden aunmamasi yo­ nundeydl, Hatta bu yonde cansmatarda bulunul­ mus komisyonlar kurulrnus ve kanun cansrnatan­ na baslanrmsu lakin bu cansmalar ne inkuabm bekledigi ruzda ilerliyor ne de ink1labm istedigi i~erigi tasiyordu Tum tesvlk ve gayretlere ragrnen istenen sonuc almarmyordu, Bunun sebeplerinden cokca bilinen ilki yetkin bir hukuk~u kadrosunun olmamas1d1r ger­ ,ekten de temel yasalar hazirlanirken sadece

kanun

metinleri

degil

bu yasa

slstematigtne

uygun yeni hukuk kitaplan dogrusu bir hukuk kul­ liyatrmn da hazutanmas: gereklidir.

Diger bir sebep ise ne kadar yetkin olursa olsun dunya uze­ rinde kendi temel kanunlanru srnrcan olusturan hi~bir millet bu slireci blrkac y1lda bltiremernls bu sure hemen her ulke i~in ceyrek astr surmustur.

Bu iki etkenin blrlesrnestyle ortaya crkan durum hi~ de i~ aero olmarms ve komisyon faaliyetlerine bir an once son verilip daha tazla vakit kaybmm onune ge~ilmi~tir.

25­30 y1ll1k bir ge~i~ sured henuz yeni yapr­ lanan bir adliyede krizlere yol acacak ve istenme­ se dahi hukuk k1y1mina yol acacaktrr. Ostelik ihti­ lalin getirdigi yenilikler lcln bu kadar sabredile­ mezdi zaten yeterince vakit kaybedilmi~ti. Komis­ yonun basansrz faaliyetleri karsismda ise Atatlirk su sozleri sarf edecekti:

Ostelik Adliye Vekili Seyit Bey donemtnde kurulan bu ilk komisyon baa konularda eski Me­ celleden dahi geri bir zihniyetle causrnaianna devam ediyor, guy a "Hukuk bir kiiltiir i$idir." di­ yerek mezheplerin hukukunu Turk kultGrGymG~ gibi yorumluyor ban ile kan~1k bir yamah bohca ortaya ~1kanyordu.

Bunun lizerine Mahmut Esat,

"r;agda$ uygarltk bir kiildiir. Ya aynen eumr ya almmaz. Hirbir degi>iklige tahammiilii yoktur. Ve uygarltgm vstst» da yoktur. Her yere ya aynen girer ya da girmez. isvicre Medeni Kanununu yorumlayan re­ dingotlu Curti'nin ba>ma silindir $apka yerine ye>il sartk sararak k1yafetinin iist taraft oldugu glbi b1rak1lm1>. yine imam Hanefi'nln ye$il sar1g1 pkartlarak ba>ma silindir $apka giydirilmi>ti. i> bu kadarla da kalmamt>tt. Medeni Kanun Tasia­

"Tiuk milletinin, ragda$ uygarltk ararlarmdan ve feyizlerinden yararlanmak irin en az Uf: yiizy1ldan berl sarf ettlgl rabalarm ne kadar elem/Ive 1sttrapl1 engeller kar$tSmdaheba oldugunu kemst­! re­ essiir ve intiba1 ile goz oniine alarak soy/iiyorum."

Yeni As1r Gazetesi Kurucusu:ismail Hakko Ocakoglu, Dr.Ali Agah Dinel (izmir'den), Cemal Hakko Selek (Ku~dah/Adalet Bakanhgo'nda Hususi Kalem Miidiirii) ve Karde~i Faruk Bozkurt Ile ­ KU;iADASI, Akyar Mevkii, Zeytinlik

Komisyonun basansiz olmasi Ozerine Mahmut Esat bu meselenin bir an once halli i~in bann bir Olkenin medeni kanununun aynen kabulu goru:;Onu savunuyordu.1 Belirttigimiz

le'nin ancak 300 maddesi kullarnlabiliyor ve giin­ delik nayatm meselelerini cozemiyordu zaten kazuistik yap1s1 da buna musaede etmiyordu.

Her ne kadar modern hukuktan yararlarnl­ maya ~ahs1lsa da "Mecelle" serl hukurnler tesis eden ve laiklige aykm, ad1 gibi buyiik bir engeldi.11 Mecellenin sorunlan sadece teknik boyutta da degildi, Mecelle adeta modern zamanda Orta Cag kururnlanru muhafaza etmek i~in konoimus

uzere rnedenl kanun suadan bir kanunun otesln­ deydi ve medeni aleme girilmek isteniyorsa bunun siiratle gerceklestlrllmesl gerekiyordu. Bu mesele Mahmut Esat ile Ataturk arasmda yanda­ ki diyaloga neden olrnustu. lste bu diyalog asllnda Ankara Hukuk Mek­ tebi'nin de mujdecisi olrnustu Pekala. neden "Mecel/e" terk edllmlsti, bu kanun Ozerinde birkac duzenteme ile ya:;amaya devam edemez miydi?

Oncelikle Cevdet Pasa tarafmdan hazuta­ nan Mecelle, modern anlamda bir kanun huviyeti cizmekten eek uzak, kodifikasyonu besansrz. bir­ birleriyle celisen ve hukukun bolunmii:;lugune yol acan tebaa sistemini benimseyen bir anlayrs­ taydr. Ostelik 1,851 maddeden otusan Mecel­

giblydl. islam ad1 attmda y1llann Arap gelenekle­ rinden baskas: dayatrlrruyordu. Mecelle'nin en trajik krsrru ise kadmm yeri konusundaki duzeote­ melerdi. Kadm toplum hayatmda adeta yoktu, ne mirasta ne :;ahitlikte erkekle e:;itti. Erkegin "bos or demesiyle bir orpida kenara at1labiliyordu. in­ sandan eek bir mal statiisiindeydi. Col< e:;lilik bir tiirlu kalduuamarmsn. Bu bir ulusa yap1labilecek en biiyiik kotuluklerden biri degildi de ne idi?

Bu hazin tablo karsismda Mahmut Esat'm, 17 Subat 1926 giinii Medeni Kanun'un oylanma­ sma gecilmeden once yapt1g1 konusrna yapuan isin biiyukliigunii ve kadirun eski durumunu gos­ termesi bakrrnmdan onemtidir.

g1 hlfistiyanlar i~in ayr1 museviler i~in ayr1 ku­ rallar getiriyordu. :;u ha/de Tiirk hakimi, kar~1­ smda Miisliimanlar1 goriince mo/la, hlfistlyan­ ten goriince papaz, Musevilerl goriince haham olecsku."

"Medeni Kanun'u onay/ay1pkabul buyurdu· gunuz anda, Turk Devrimine ve Turk tarlhine, Turk ya~amma yeni bir yon vetmn oteceksmn.

Bu kanunu kabul i~in el/erinizi kaldird1gm1zan, daha onceki on ii~ yiizy1/ duracak: Tiirk milleti­ ne, Turk toplumuna yeni ve verimli, medeni bir hayat yo/u ap/acaktir. Devrim ve onun oz sahibi olan Tiirk millet/ bu tarihi ketermu) bek/iyor.

Tiirk tarihlnin benlm kanaatime gore en hazin stmes, Turk kadm1dir. Medeni Kanun ta­ sansmm aile toplulugu ve miras kurenen, sim­ dlye kadar istenildlgi zaman kolundan tutute­ rak, bir kole gibi, yerden yere vurulan: fakat ta ezelden hamm olan Turk annesini /ay1k oldugu yere getirecektit," 1 Peki sonra ne oldu TBMM oy birligi ile bu kanunu ayakta alk1slayarak kabul etti ve AtatOrk ihtilali bOyOk ve zorlu bir cepheden onerntl bir zafer kazanrrus oldu.

Kanunun neden baska bir Avrupa Olkesi degil de lsvkre'den ahnd1gina gelirsek. Avrupa'run muhtelif medeni kanunlan lncelenmis: Frans1z Medeni Kanunu'nun eskiligi, Alman Medeni Kanu­ nu'nun muglakl1g1 ve biraz eski olmasi, italyan Medeni Kanunu'nun tse bir orljlnalliglnln bulunma­ mast gorOlerek bu kanunlardan vazgectlmlstlr, is­ vi~re Medeni Kanunu lse Avrupa medeni kanunlan arasmda en yenlsi olup kanun teknigi banmmdan daha mo­ derndi. lsvicre devletinin de­ mokratik ve halk~1 olmasi da cezbedlci bir durumdu. Aynca Turk hukukculan kerlsinde o donem Lozanhlar olarak bilinen ve Mahmut Esat gibi lsvlcre'de hukuk egitlmi alan blr grubun olmasi lsvkre'den yana oy kul­ larulrnasmda etkili olmustur.

Vine Turk hukukcular arasmda en yaygin yabano dilin Fran­ sizes oldugu du~unOldugunde

lsvkre Medeni Kanunu'nun Frans1zca tercurnesi­ nin varhg1 da turkukculanrruztn adapte olabilmesi bakrrmocan gayet yerinde olrnustur.'

Medeni Kanun, lsvicre'den alrnrrustrr fakat mal ayng1 rejiminin benimsenmesi ve demokratik haklann kadmlara dunyaya nispetle erken tarun­ masi sonucu Turk ihtilali, Turk Olkesini ve Turk ka­ drruru isvlcre'den ve isvtcretueroen daha medeni bir seviyeye yukseltmistir.

Diger Temel Yasalar ve ink1/apKanunlafl Medeni Kanun'un d1sinda turn temel kanun­ lar basta Borclar Kanunu Ceza Kanunu. Ceza Mu­ hakemesi Kanunu, lcra­ltlas Kanunu olmak uzere yenilendi, bu kanunlar da uygun gorulen ulkeler­ den iktibas edilerek yururluge kondu. Turkiye Cumhuriyeti dunya tarihinde esi benzeri gorulme· yen bir ruzta bir hukuk sisteminden digerine ge~l­ yordu, temel kanunlann d1s1nda sosyal hayat1 ilgi· lendiren belll bash lnkrlap kanunlan ca bu donem· de ojmrsu, lnkrlap kanunlanndan bazrlan sunlardtr: Tev· hid·i Tedrisat Kanunu, ~apka lktisast Hakkmda Kanun, Turk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkmda Kanun, Tekke ve Zaviyelerle Turbelerin Seddine ve Turbedarhklar ile Bir Tak1m Unvanlann Men ve i1gas1na Dair Kanun, Gunun Yirml Oort Saate Tak· simine Dair Kanun. Takvlmde Tarlh Mebdeinin Tebdili Hakkinda Kanun ve Kabotaj Kanunu ... 5

.­

Tilrk ihtilalinin Hukuk Zaferi: Bozkurt­Lotus Davast 2 Agustos 1926, bundan tam 89 y1I once.

Adalar Denizi aoklannda Turk gernisi Bozkurt'a Fransiz banduah Lotus carprrus, Bozkurt'un 8 mu­ retteban sehlt olmus ve Lotus sag kalan muret­ teban alarak istanbul'a hareket etrnisti. Peki, ne idi bu kazay1 digerlerinden ayiran ve Turk ihtilal Tarihi ile uiustararssi hukuk literatGrune sokan? ~unku olaylann devammda Turk mahkeme­ leri ihmallerinden dolay1 Lotus'un kaptaru De­ mons'u ve Bozkurt'un kaptaruru tutuklarms ve yarg1lamaya bastarmsn.

Eski kapltutasyon anlay1sin1 tozamn toka­ oma ragmen terk edemeyen Fransa derhal bu duruma itiraz etrnts ve bir franstz vatanoasuu Turk mahkemelerinin yarg1layamayacagina kanaat getirmisti.

Turkiye Cumhuriyeti ise TCK m.6'ya daya­ narak tutuklama yapt1g1n1 buna yetkisi oldugunu bu hakkrru Lozan'dan ald1gin1 belirterek Fran­ sa'run taleplerini reddetmtsn.

Bunun uzerine Fransa Lahey uluslararasi Adalet Divani'na besvurmus ve Turkiye'nin kaptan Demons'a tazminat odemesini talep etrnlstl lste bu ortamda gen~ Cumhurlyet'in gen~ Adalet sekam Mahmut Esat Bey ile Turk'i.in bas­ bugu Mustafa Kemal arasmda su unutulmaz di­

yalog gercektesrnisti:

iste bu diyalog sonrasinda Adliye Vekili Mahmut Esat Bey yetkilendirilerek Lahey'e dogru yola

oku Turk tarafmm tezi ise" Ortada mevcut du­ rumla ilgili ulkelerin yarg1lama yetkisini krsrtla­ yan herhangi bir antlasma hukmunun bulunma· mast durumunda o ulke yargilama yetkisine sa­ niptlr." seklinde olrnustur. K1vrak zekas1yla Mahmut Esat. Frans1z hukumetinin ileri surdugu "Turk hukumetinin yarg1lamas1 ulustararasi hukuk prensiplerine uygun mudur?" sorusunu "Turkiye uluslararasi hukuku ihmal etrnis midir?" seklinde degistirerek ispat yukuni.i Fransa'ya yuklemistir.

Bunun sonucunda Frans1zlar Turkiye'nin yarg1la· ma yetkisini genis yorumlad1g1n1 ileri surrnus.

Turk tarafl ise Fransrz mahkemesinin ge~misteki i~tihatlanni gostererek bu lddiatanru ~i.irutmus· tu. Frans1zlar bu sefer de ulusterarasi sularda bayrak devletinin ticaret gernisl uzerinde mutlak yargllama yetkisi oldugunu ileri surmus. Divan ise bu lddlalanm Fransa'dan karuttamasiru lste­ mis. Frans1z reran ise ikna edici karunar sunarna­

mrsur, Divan ise taraflann savunmalan sonrast oy· lamaya gitmis. oylann eslt ~1kmas1 sonucu mah· keme baskaru Huber'in nitelikli oyu sonucu Tur·

kiye hakh bulunarak Frans1z Hukumeti'nin talepleri reddedilmi~tir.

Bu nun sonucunda T urkiye Cumhuriyeti Devle­ tinin uluslararasi arenada diger medeni ulkelerle denk seviyede oldugu bir kere daha emperyalistlerin suratma ~arp1lm1:;, emperyalistlerin eski talepleri bir daha bu sekilde dile getlrltemernis, Lozan Anttasma­ s1 kag1t uzerinden ~1k1p somutlasrms ve Musul mese­ lesinden sonra Divan'a kar:;1 olusan guvensizlik de yok olrnustur,

0 hayannda bir eek is basanmsn burada ya­ zuantar onun yaptrklanrun yamnda her zaman i~in yetersiz kalmaya mahkum olacaktir.

0 yasayarak yazd1g1 bu eserlerini kalemiyle de taclendrrrms ve "Atatiirk ihtila/i" basts olmak uzere bir cok yaprt vermlstir. Bu eseri ve Kema­ lizm konusu ba:;h basma incelenmesi gereken bir konu olup maalesef burada bahsedemedik, bu konu baska bir yazrrruzrn konusu oracaknr, Umanz bu Turk buyugu daha cok hanrlanrr. daha eek dersler ~1karihr ve ebediyen gen~ nesilce tirnek ahmr, Yazrrruzrn basma donecek olursak,

vessm...

Oogum ve 6/iim arasmda gidip gelen o ~izgi, omur ne idi?

Bunun vanmm, Bozkurt'un arkadas1 NAFiZ versin:

Faruk

ulusrararasr hukuk i~in de yeni bir teamUI

ortaya ~1km1s ve bundan boyle "U/uslararas1 nukukta devletlerin yar11 yetkislnl a~1k~a smtrla­ yan bir kural olmayan konularda devletler yar­ g1/ama yetkisine sahlp olduklarm1 lier/ siireblle· ceklerdlr." cenmlstir.

Aruk Turkiye ldn yeni bir donern bastarrusn, bu donerntn miman Mahmut Esat Bey ulkeye don­ dugunde bir kahraman olarak karsuaruyor ve mil­ letinin takdirini bir kez daha kazamyordu Ataturk ise bu kahrarnanhg: unutmarrus ve kendisine bu zaferin arusma "BOZKURT"soyad1n1 vermlstl, O ise basenlarmdan sonra sacece su SOZU soyleyecekti: "Ortada muvaffak bir eser varsa, her zaman soyledigim Bibi, bu Mahmut Esat'm degi/, Tiirk mil/etinindir."

0 daha sonra tum basanlanrun ardmdan 1930'da bakanhktan ~ekilecek ve akademik haya­ tma bir profestir olarak devam edip yazilar yaza­ cakn ta ki 1943 yihnda henuz 51 yasmda iilOm, onu eek sevdigi Turk milletinden ayirana kadar.

O~t Vt KlynM(I: 1 002:KUAT, M.>hMUI E\ilt, Af4ltiitlc llHll.Wl ~7. Kaynak Vayuil.lo,7. 8J1tlf\. 2014' z UYAR 116k.kt. ·s.ot MJINyct(1· Bir TUik Aydiw MIJMIUtEUt Bolkurt Ou~e Yiy•n.11)

11,h1anb'42000 I ·00nyanN1 rum IJ)W,1r cJcvtcrlC(1nJn mc'1Ct)I kMiunl.111 hemeti hCmM OlrOlrlnr t>tk yat•nd#. 8i11m mltrer1m11Jn vtl)()tDmftlml1intlddJtt dU$(Jn('.eS/hl('lJlr oygdr tOJ)tttm diJn Ds.tt• d~ldN BcltJ tdtJh OU nokf,)O,) ydt(Ck OtdugUmulJ tMlrkflk cdrl Bo nc

ctoofc hukukl ITWVlu.Jfllttlll() uyg,gr t1e11Jc1Jcrln kaoonfilondan nokun Olm.lSr r!U$0.

1>1Heme1·K ATAT0RK 11 • •suyuk TCNI< gtnei. TUtt J/ltilJh yooa1U11n dtnslll1I< dcdik' Mlkl•R/. su S'JM tHlcr lHtlf Sd'fd­ilrm tltttllt~fift w bOOtdriJ ~nzer maSk.lf.>l1trtarN'IbtiUM""~k f<,n /Jeri sWdrl Litltlik din,, din soysutJ<ulatmrn eiinden <JllJt•lt en rcm(z yete. TiJtkletin vlcdlnl1Jona koyctu. Allahin d1nkll soysuncuW•nctinde. mJ"cr ve memteker dlCY. hJllW kultiJ/'lfl.tnill~l OlmJktJ(l kc.NtJtth SM liJJklfll (i}(t ,,.­N'l.lSNM mcklafiJiJ~rk~ft. bJJ«elcsJn kl vi<.d1Jnlcll1konJ)'Ot, din SOYBUfllul.'tl1rt1yok edlyotsun. • Mahmut Esat

Bo1kurt 3 OOZKURT TEKANT Gun, OdOiJm M;inmur Esdt 80lkurr.A1a1uO:(O 00$unce (Ant·

I••). om zoo 1. s.36·37

4 ARIK K. f1k1e1. Pfol ME BOZKURT ve Bir Vabanc1 CiOzO He Turk Hukulc OeVYimi.

Adalet Oakanl1Q1 A<Jflye Oer9is1 HE. Oozkun Eki, 1944 5. AKZAMOAK Mehme1. Atdr0tt·on Devrhn<IAd<IJlt &ltA Marvnut esat 80>.k.un An1s1na 1Jmatan. is1aribul Batosu Vay1n1an.2008. s 387· 393 6 KUTOK(O M. Aklf. BALCloGLU Mustafa. OOZKURI Env•1. POVRAZ YaS>n. Doz· kurt­lctus Oavas1, Nobel Vay.­. Oa~hm, 1.9ast1. 2003

Turk Kanunu Medenisi Esbab1 Mucibe Layihas: (Turk Medeni Kanununun Gerekcesi) Hali hazirda Turklye Cumhuriyeti'nin derle­ bagdasmas1 rnurnkun degildir. Gun(im(iz devleti­ me yapilrms bir Medeni Kanunu yoktur. Sadece ni ilkel siyasi tesekkulterden ayuan farklardan akitlerin ku~uk bir krsmma deginebilen Mecelle birisi de. camiarnn kaderine uygulanan kaidelerin vardtr, 1851 maddedir. 8 Muharrem 1286 [1869) yaz1h olarak betlrtenmis olmasunr. Go,ebelik do­ tarihinde yaz11maya bastanrrus ve 26 >aban 1293 nemlerinde hukurnler tedvin editrnls degildir.

(1876] tarihinde tamamlanarak yururluge konul­ Hakim orf ve adetle hukum verir. Mecellenin soz mustur, Denilebilir ki; bu kanunun ihtiyaca uyan konusu 300. maddesi istisna edilmek sarnyla yalrnzca 300 maddesidir. Geriye kalaru ise mem­ Kanunu Medeni arastumalannda Turkiye Cum­ leketimizin ihtiyacin1 ifade edemeyecek kadar huriyeti hakimleri derme catma f1k1h kltaplann­ ilkel bir takim kurallardan ibaret oldugundan uy­ dan ve din esaslanndan dolayl1 anlamlar ''kar­ gulanamamaktadir. Mecelle'nin kaidesi ve ana mak ve yorumlamaya ,ahsmak suretiyle yarglla­ nanan dindir. Halbuki insan hayat1, her gun hatta ma yapmaktadnter. Turk hakimi, hukumlerinde her an esash degisimlere maruzdur. Bunun degi­ belirli bir i'tihat. bir soz bir esas ile bagh degildir.

Binaenaleyh herhangi bir mesele etratmda mem­ sikliklerini. yuruyusunu hi~bir zaman bir noktada tespit etmek ve durdurmak mumkun degildir. Ka­ leketimizin bir mahallinde verilen bir hukum ile nunlan dine dayah otan devletler krsa bir zaman ayru kosunardan meydana gelmis clan bir mese­ sonra memleketin ve milletin taleplerini tatmin lede, diger mahallerden verilen hukumler genel­ edemezler. ~unku dinler, degismez hukumler likle farkh ve birbirleriyle ,eliskili buomaktedir, ifade ederler. Hayat yurur, lhtiya,iar suratte degi­ Netice itibariyle Turk halk1 adaletin tatbikinde sir. din kanunlan. mutlaka ilerleyen hayatm huzu­ duzensizlige ve surekli kans1khga maruz kalmak· runda sekilden ve olu kelimelerden fazla bir tadir, Halkm mukadderat1 belirli ve istikrarh bir k1ymet, bir mana itade edemezler. Degismemek, adalet esasma degil, talihe ve tesadufe bagh ve dinler 1,in blr zarurettir. Bu itibarla dinlerin blrbiriyle ,ellsklll orta,ag f1k1h kaidelerlne bagh sadece bir vicdan isi olarak kalmasr, ,ag1m1zin me­ bulunmaktadir. Cumhuriyet. Turk adaletinin bu deniyetinin esaslanndan ve eski medeniyetle kesmekesten, yokluktan ve bu pek ilkel vaziyet· yeni medeniyetin en muhim farklanndan birisidir. ten kurtanlmasnu, ink1lab1n ve ,ag1m1z medeni· Esaslanrn dinden alan kanunlar, uyguland1klan yetini gereklerine uygun yeni bir Turk Kanunu camialan yukandan inme ilkel devirlere baglarlar Medenisinin suratte vucuda getirilmesini ve ka­ ve ilerlemeye mani belli bash muesslr etkenler r nuntasunnnasnu zaruri kumisnr. Bu maksatla ha· arasmda bulunurlar. Turk Milleti'nin mukacderau­ zrrlanan Turk Kanunu Medenisi. medeni kanunlar ru ~ag1m1z medeniyeti iclnde dahi ortacag hukurn­ arasmda en yeni. en rnukemrnel ve halkp olan is­ vlcre Kanunu Medeniyesinden atmrmsnr, Bu va­ leri ve kurallanna baglamakta. din in degismez hu­ kurnlerinden ilham alan ve tann ile daima temas zifeyi Adalet Bakanhginca verilen direktifler da­ halinde olan kanunlanrmzm en kuvvetli etkiyi do­ hilinde memleketimizin g(lzide hukuk,ularmdan gurduklanna suphe edilmemelidir. Milli hayatm olusmus ozel bir heyet yerine getirmistir. ( ... ) sosyal duzenleyicisi olan ve yalmz ondan ilham alrnasi icap eden tedvin editrnis bir Kanunu Mede­ niden Turkiye Cumhuriyeti'nin mahrum kalmasi­ nm ne ~ag1m1z medeniyetinin gerekleriyle ne de Turk lhtilatinin dogurdugu mana ve kavramlarla

ODEMi~ NUTKU

N( ... J Dune kadar vapurlarda, $1mendlferlerde, memle· ketlmlzin bu1un ticarr ve ma/T miJesseselerlnde klmler ral1$1yordu ve bunlar klmlerln ellerlnde bulunuyordu7 Turk olmayanlarm dell/ m/7 BugiJn klmln ellndedlr.

TiJrklerln. Biitiin bunlar Cumhur/yet Halk Firkasmm mahsuliidiir. Baflar,bahreler, hatta dallar,ovalar, mat, miJlk memleketln lktlsadlyat1 ba$tanba$a TiJrk alma· yanlarm ellnde degil ml ld/7 BugiJn biJtiJn bunlar TiJrkle· rln el/ne 1ertl, bu da Cumhur/yet Halk F1rkas1mn s/yase· tlnln semeresldlr. OiJne kadar yabancilarm yamnda amelellk yapan blnlerce TiJrk'iJn bat bahre. miJlk sahib/ oldugunu az m1 giJriiyoruz. C.H. Firkasmdamm, riJnkiJ bu firka bugiJne kadar yapt1klar1yla esasen efendl olan TiJrk Hllletlne mevkllnl lade ettl. Benlm flkrlm, kanaatlm $Udur kl, dost da di1$man da bl/sin kl bu memleketin efendisi Tiirk'tiJr. Oz Turk olmayanlarm TiJrk vatanmda blr hakk1 vardir, o da hlzmetrl olmaktir.

KiJ/e olmaktir. OiJnyanm en hiJr blr memleketlndeylz.

Onun adma Turk/ye dlyorlar. Mebusunuzun samlml ka· naatlnl siJylemes/ lrln bundan daha miJsalt yer buluna· mazd1. Onun irin duygular1m1 saklayamayacaf1m"

NURAY BiLGiLi iletisim@turkcetarih.com

••

TURKLERDE

MEZAR TASI GELENEGi

;.{

(

M

ezar Taslan Aga~. direk ya da balbal dikmek yoluyla. Tanrrya yukselme ayi­ ninde oldugu gibi, mezar tastan ca ayru mitsel­rituel goge crkma ternasirun bir parcasrdir.

Sarnanik goge cikma rltuetlnde Ok­Vay motifleri kullanihr. Bu yuzden Orta Asya mezar tastanrun uzerlnoe Ok­Vay sembolleri gorulur. Bazende bunun yerini kill~. b1~ak sembolleri ahr kl, bu da Samanlann yer altma inerken kotii ruhlardan ko­ runmak i~in yanlarma aknklan araclardu. Ti.im arutsat dikili taster, gok direkleri ve benzerlerinde oldugu gibi. mezar taslanrun goksel uzenus: yani izdusi.imu Kutup V1ld1z1dir. Mezarlann. bir te­ pecik halinde yukseltilmesi ve dikey mezar bas­

hklan,

Kutup V1ld1zina yani Tannrun kapisma utasma istegidir. Sarnarun en onemti gorevl ye­ raltma inmek ve gokyuzune crkrnaknr, Altayhlarca buyuk bir onerne sahip olan $a­ marun yeraltma inlsi, hastarnn ruhunu koti.i ruh­ lardan anndirrnak ve oluleri Cite dunyaya gotur­ mek i~indir. Toplumun dinsel ve sihirsel yasarru samarun cevresmce conmektedlr. Bu nedenle. sarnantar hem sevilir hem de kendisinden korku­ lur. Vakutlar ve Altayhlar. samarnn oldukten sonra konusrnasiru i$itir. lnamsa gore. oldukten u~ ya da yedi gun sonra samarun ruhu, akrabala­ nm gormeye gelir ve davuluna vurarak geldigini bildirir. Sarnan, onlardan kurban istemektedir.

Eger istegi yerine gelmezse insanlara kotO ruhla­ n musallat eder. Bu nedenle, kurbanlar kesilir ve ziyafet hazrrtarur, lste bundan sonra samarun ruhu huzur bulur. Gunumuzde olulerin arcmdan verilen ziyafetlerdeki amac, oten kisinln ruhunu huzura kavusturrnaknr, Bu, eski Turk soytencesl­ nin ve dusuncenin bir kanntrsrdrr. Zaman lclnde sarnarun toplurnsal alandaki etkinligi zay1flasa da. insanlar. korktuklan olum karsrsmda sama­ nist inandanru devam ettlrmtsterdu. Turkter isla­ miyet'ten once olen kisiyi defnederken. gunliik nayatrnda kulland1g1 esyalan da onunta birlikte mezara gornrnuslerdtr, Orta Asya'da Selenga nehri havzasmda No­ yun­Ula Daglannda yaptlan kazuar sonucu kur­ ganlar bulunmus ve bunlann Hun prenslerine ait oldugu belfrtenmlstlr.

Hun prensleri genellikle yuksek daglara gomutmekteyduer. Mezann dis krsrm piramid seklinde tas ve toprakla yukseltil­ mlstir. Noyun­Ula Daglannda bulunan mezartar­ dan ba$ka Orta Asya'run bir cok bolgesinde buna

benzer kurganlar bulunmustur, Alp'in yasarnmda ve oli.imi.inde ona en yakm olan varilk atrdir. Ayni zamanda At sarnam yer altma tasryan canhdir.

Eski Ti.irk Alpleri savasa giderken. atlanrun kuy­ ruklaruu keser ya da baglard1. Bu bir yas alametiy­ di. Alplerin atlanrun kuyruktanrun kesilerek mezara konmatannm nedeni budur. Mitolojiye gore at. oli.imi.in ve sezginin semboli.idi.ir. gokyi.i­ zi.inde ve yeryi.izi.inde yeri vardir. Tannlann insan­ lara yardun etmesi i~in onun varhg1 gerekmekte­ dir. Ote alemi temsil eden bir hayvandrr, Bu ne­ denlerle genenlkle Olen klslter attanyta gomi.il­ muslerdir. Turkter oten kisinin. mezara konulan ata binerek ote ounvsca istedigi yere gidebilecegi tnanoru tasrdiklan lcln. olu ile aum birlikte gom­ muslerdir. Oguzlar, cennette binecekleri attanmn kendileriyle gomulmesini lstemislerdir, Bazen de an old(irmeden, kuyrugunu keserek mezara koymus ve an serbest birakm1slard1r.

Bunun yarunda olum otaymda yas alameti sayllan sac kesme adeti de yaygml1k gostermtstir.

Kimileri ise. atm kesilen kuyrugunu mezara koyrnus, 'baydara" denilen i~i doldurulmus au me­ zann uzerine dikmislerdir. Bunlann yarunda kimi yerlerde geyikler de oli.i ile gomulmustlir. Goktlirk­ lerde de Hunlarda oldugu gibi mezar uzerine dikili direge at ve koc­koyun kurbanlanrun baslan asu­ rmsnr. Bu gelenek Turrnentstarun Nohur bolge­ sind hala devam etmektedir. Eski Turklerde me­ zarlara bayrak asma gelenegi de vardtr, Bu gele­ nek. ozelllkte evliyalann ve bi.iyi.ik kisllerin rnezar­ lannda Anadolu'da da gorulmustur. Mezarlara bazt Ti.irkler bayrak veya bez asrmslar: daha eski pro· to· Turk geleneklerini saklayan Turkler tse, at per· cernf tuglar asmrslardrr. Turkler oldukten sonra, yeryi.izundeki hal ve hareketlerine gore ruhlartrun, yeratuna inecegine ya da g6ge yukselecegine lna­ rurtar.sa ca, insanlar, korktuklan 61um karsismoa samantst lnanctartru devam ettlrmtsleroir. Turkler islamiyet'ten once oten kisiyi defnederken, gOnluk hayatmda kulland1g1 esyalan da onunla blrlikte mezara gommuslerdir.

Gokturk inancma gore. olen kisinln ruhu kus olup ucardr, Bu yuzden mezar taslan uzerln­ de kullarulen Hayat Agac1 sembollerinin uzerinde ruhlan simgeleyen kuslar vardrr. "OldO" yerine "uctu'nun kullarurru Orhun Yazttlan'nda "Babam kagan ucup gitti", cumlesfnde gorOlmektedir.

OIOm sonrasi hayata inanan eski Turklerde. ktr­ m1Z1 toprak boya, ritOel anlammda, hayatm sim­ gesi olarak kabul edilmtsnr ve karu ifade eder.

Turkler haricinde bircok toplumda da gorulen ce­ sedin Ozerine k1rm121 toprak serpistirmek, olunun diger dunyada hayat bulrnasrru saglamak arnacr­ ru tasir, Anadolu'yu fetheden TOrkler, bir taraf­ tan eski mezar gelenektertru devam ettlrtrken. bir taraftan da cografi ve tarihi taktorlerm tesiri ile bir takirn mahalli tipler meydana getlrmlsler­ dir. lslarnlyet'te mezarlann Ozerine tas dikmek, isim yazmak, aga~ dikmek yasak degildir. Fakat suslu ve dikkat ~ekici mezarlar yapilmas: hos kar­ srlanmamrsur. Buna karsm, Muslumanhg1 kabul etmls Anadolu halk1, mezarlarm Ozerine ~esitli desen, reslrn, sembot orentn alum nedeni, sur­ durdugu hayan ile ilgili bilgileri islemislerdir.

Hayat agac1. Turk Mitoloji ve Kozmoloji ge­ leneginin devarm otan bir sernboldur. Mezar tas­ lannda bu agac1 sembolize eden motiflere cok srk rasttarur. Tarih ve kOltOr degeri olan mezarhklar ve mezar taslan, etalartrmztn bize miras b1rakt1g1 onemli tnanc merkezleridir. Turkler Orta Asya ve Anadoluda, tarih, sanat ve kOltOr degeri oian sa­ y1s12 mezar arutlan ve taslan yaprruslardir. Me­ zarhklar ve mezar taslan, bir sehrln sosyo­kuttu­ rel ve etnografik olarak aciklanmasmda da onemli bilgiler verir. Eski Turklerde gorulen mezar uzerine cesitl] semboller islenrnesl de Anadolu mezarlannda gorulrnektedlr. Hatta bu semboller i~inde, eski dini inanclarda kutselnk ka­ zanrrus nesnelerin motiflerine rastlamr. Mezar taslanndakl sembollerde. Sarnanist TOrklerde de varhg1 tespit edilmis butOn kutsal motifler ve damgalar, hayat agac1, ~esitli kuslar. hancar, k1h~. kalkan. tutek. muzfki atetleri. rozetler. Ay­ Gones ve diger astrolojik simgeler yer almaktadir. Orta

Asya mezar taslannda gorulen ve Sarnan davul­ lanna cizilen rozetler de yine ay1, gune:;i ve kai­ natl temsil eden kutsal sembollerdir. islamiyet. mezarhklann rituel ayin yeri gibi kunanurnasun hos karsrlamamaktamr. Ancak gunumuzde me­ zarhktann ozellikle dilek dileme yerleri olarak kabul edilmesi, Anadolu'da sikca gorulen bir anla­ y1st1r. Bu. eski Turk lnandanrun gunumuzdeki iz­ leridir. Soz konusu eski lnanclar, zaman icinde kabul edilen lnandarla birlestirilrnis ve yeni dinsel varyantlar turetumtstlr.

Turklerin mezar taslan, gok direkleri, obalar, bengO taslar, kutlu aga~lar ve bunlann et­ raf1nda ger~eklestirdikleri ritOeller. arkaik inan~­ lannin izlerini tas1maktad1r. Mezarhklarda dilek dilemenin temelinde $amanizm inanCI yatmakta­ d1r. t;unki, Tann ile iletisimi saglayan. Tannnin Kap1s1na kadar uzanan yap1lardir. Bu inan~lar dogrultusunda insanlar kimi istekleri i~in mezar­ lara yonelik, ata ruhlanndan yard1m istemislerdir.

Mezarl1klar dilek yeri olarak kabul edilmistir. ~o­ cuklan olmayan kad1nlann, mezarhklarda dilek di· leyerek bu isteklerine erebilecegi dusuncesi ve gunumuzde de gorOlen yatirlara gidilerek bir~ok konuda dileklerde bulunulmas1, bu inanc1n uzan· t1s1dir. Turkler yerlesik hayata ge~tikten sonra, kimi eski inan~lanni yeni edindikleri din i~inde de surdurmuslerdir.

Gunumuzde, Anadolu'da Gok direkleri, obalar, bengu taslar, tlirbeler, mezarhklar etra­ fmda ger~eklestirilen ritueller, eski inan~ kalmt1­

lannrn gunumuze yansimasrdir. Hurafe olarak ni­ telenen bu inanclar, her ne kadar bos inane olarak telaffuz edilse de, eski inandara bagll olarak, top· lumsal ihtiya~ haline gelrnis ve uygulama alam buirnustur. Turkler eski dinleriyle olan baglanni asia yltlrmerntslerdlr. Onlu dinler tarihi uzrnarn Eli· ade'run dedigi gibi: "Hlcblr din yerinde bitmi~ degildir"

islamiyet'i ya da basks dinleri kabul etmis Turkler kiilturel genlerinde sakh olan, yasamlan­ nrn her safhasmda yer alan inandan surdurmus· lerdir. islamiyetin kabulunden sonra. gorkernf mezar tas1 dikme gelenegini krsmen buekrrustar­ drr. Fakat yerlestikleri bolgenin cografya, kultOr ve mane geleneklerinden etkilenerek yeni tarzlar ortaya ~1karm1slard1r.

"Sevr diye btr.· ii:in • •

• AR DIES TURK PEACE PACT IS SIGNED (Chltaao Ttlbane l'"or•1&.n H.- ..

I

&en._)

PARrs, Aug. 10.­The great war wu tichnlcully ondf!d nnd the "''Orld theo· reUcally pueed Jnto a etata or pu.ce thl• fttternoon ••hen tho Turkllh trcnty was signed In the display room ot n Sevrce chh111 raclory Juet oulelde Perl 9.

'I'ho Jugo·Slo.v <Jeleptea rr.tuaed to nlgn bocnueo the J)&Cl provides tho.t the Ouoman debl bo pnrtltloned nmong tcrrltorlne 11lloe&ted to other etntu and becauini Juro·B!avla re­ calved only omo.11 ellcu of old Turkey In Mncedonln.

Serbia. protested the •ho.re In Ger­ man rop:iro.tlont. o.warded her by the treat)" nnd bec.1uoo Sorbh• wae not g­1\'~n prlorllr. f Tho Untied 6tatu did not algn the trc:>ty owing lo President Wlleon'a ob· jeeuen to the prevence or the aultan In Conelllnrfnoplc. the allocatlon or Thrace and Smyrn11 to Orcece, and tho ~oil\ Minor mandalu.

TORK BARI$ PAKTI IMZALANARAK BUYUK SAVA$ SONA ERDi ~lkaQo froOOn 0•! H•llt<IOr Sorv~I >cvltl CinM OKTAY

Paris, 10 Agustos • Bu aksarn Paris yakrnlann· ea Sevr porseten fabrikasrnda Turklerle tmzara­ nan antlasma ile bOyOk savas teknik olarak bittl ve dunyada teorik olarak bir bans sureci baslad1.

Yugoslav delegeleri antlasmayi lmzalama~1 reddettiler ~unkO antlasma, Osmanh borclannr, diger devletlere de paylastmyorcu Yugoslavya, eski Turkiyenln Makedonyada topreklarmdan sadece ufak bir krsrrum alabilmisti.

S1rbistan. annasrnada ongorulen Alman savas tazminatlarrnda. kendilerine iincelik verilmemesi ~uzunden antlasmay1 protesto etti.

Birlesik Oevletler, Baskan Wilson'un, Konstan­ tinapolde bulunan sultan, Trakya ve izmir'in Yuna­ nistan'a tahsrst ve Ku~uk Asyada (Anadoluda bu· lunan az1nhk konularr ile ilgili itiraz1 nedeniyle ant· 1asmay1 irnzalarnadi.

Kaynak~:

·Grf'at war Ojes as Tutk ~ac~ PMr ;s SiSfte<F. Chi<ago T1ibune G~tetesl 11 Aeus­ tcs 1920, I. Sayf<i

•

l

'

••

GUL BABA VE TAHTA KILICI

TOSUN SARAL iletisim@rurkcetarih.com

: r:.::;mlJ :.1 rJ 1m1rE,i!J· 7[( i<­]d11 r.Jfilti 'fill 'iJJ:iuJ!li lPJL~• ';} =~!JI !IJY!:JIJf !J

EJ-'.lli'

. ­ xv.

Gui Baba, yuzy11 sonunda ve XVI. yuzy11 oesmca yasam1s. Budapeste'nln (Budin) krsmmda turbesl bulunan unlu bir Turk mucahidi ve Bektasi dervlsidir. Tarihl kl­ siligi, yasad1g1 ~ag ve cevre hakkinda ~esitli soy· lentiler bulunan Gui Baba. Evliya Celeblnin merhum babasmdan naklettigi bilgiye gore, Mer· zifonlu bir Bektasi dervisidir. Evliya ~elebiye gore, Fatih Sultan Mehmet devrinden Kanuni Sultan Suleyrnan devrine kadar blrcok gazalarda bulunrnus, Budin fethine de kattlmrs, Fethiye Ca· miinde ktlrnan ilk cuma namaa esnasinca ruhunu teslim ederek Budin'e gomulmustur. Kimine gore Budin Kalas1 orumdekl savaslarda sehit dusmus· tur. Cenaze namazmm EbusuOd Efendi tarann­ dan klldmld1g1ni, Kanuni Sultan Suleyman'1n ve yuz bini askrn bir cemaatin bu namazda bulundu­ gunu yazan Evliya Celebi, Gui Baba'run kavugun­ da daima bir gGI tas1d1g1 kln bu lakab1 ald1g1n1 kayda ve hikaye etmektedir.2 Fethi Tevetoglu Evliya Celebi'yi kaynak gostererek Gui Baba'run elinde buyuk bir krhda

.....

­ :. 4

~

muharebelere giren bir savasc oldugu bellrtit­ mektedlr.! Bu nedenle T.C. KultGr Bakanhg1 dahil bir eek arasnrrnao yazuannda bu hususa yer ver· rnlstlr. Ancak, Gui Baba'mn elinde buyuk bir krhcla sevastere girdigine dair bir bilgi Seyahatname'de yoktur: aynca. btiyle bir bilgiye diger ansiklopedi· lerde de rasnanmarmsnr.'

Buna kars1hk GUI Baba'nin tahta k1hc1 hakkinda yerli ve yabanc1 kaynaklar ilgin~ bilgiler vermektedir.

Bu kaynaklara girmeden once tahta k1h~ hakkrnda ozet bir bilgi sunmak yerinde otacakur.!

"Bektasi velilerinin ortak bir yanlan da, tahta bir kthca sahip olmalan, bununla yerine gore ejderha, yerine gore kafirlerle savasarak onlan oldurmeleridir. Bu motif, menak1bnameler· den basta Osmanh Devleti'nin kurulus ytllanru anlatan ilk devlr vekayinamelerinde bile vardrr, Samanist gelenek ve uygulamalarla ilgili bilgilerimiz, sarnanlann ayin yaparken kulland1k· Ian aletlerden birinin de tahta kill~ oldugunu gos· teriyor. Sarnanlar ayin yaparken vecd haline glre­ bilmek i~in catdiktan davuldan baska bir de tahta

k1h~ bulundurmaktadirlar. Samanlar bununla koti.i ruhlara kar:;1 savasmaktadrr. Yani tahta kill~, ser kuvvetlerle mi.icadele i~in bir saves aracrorr.

Bektasl menakibnamelerinde tahta kihcm bu fonksiyonu aokca gori.ilmektedir. Mesela Menak1b­1 Hao Bekta:;­1 Veli'de anlat1ld1gma gore, bir gi.in Horasan halkmdan bir grup, i.ilkelerini zapt ve yagma eden sedahsan ahalisini sikayet icln Ahmet Yesevlye gelip yard1m isterler. Seyh Nefe­ soglu Kutburddin Haydar'i Horasanh Mi.isli.imanla­ ra yardirn i~in giinderir. Fakat heni.iz on iki yasmda olan Haydar yenilerek esir cuser. Bunun i.izerine seyh, hem onu kurtarmak, hem de Bedahsanhlan yenmek i.izere Hac1 Bekta:;i'1 gorevlendirir. Kendi­ sini ugurlarken beline tahta krlmrun kusanr," Be­ cahsan iline giden Hact Bekta:;, kafirlerle savasa­ rak onlan yener ve Kutb1ddin Haydar'1 kurtanr. Be­ dahsanhlar Hao Bektas'tan giirdi.ikleri bir takirn kerametler sayesinde Mi.isli.imanhg1 da kabul ederler.7 Vine ayru eserde benzer bir olay da San Saltrk nakkmda anlauhr, Basit bir ccoan iken, ternlz yi.irekliligini begenen Haci Bekta:;'1n llitfuy· la velilik mertebesine yi.ikselen bu zan :;eyh ken­ dine halite yapar ve Rumeli'nde Mi.isli.imanhg1 yaymakla giirevlendirir. Yola okarken Ulu Abdal ve Ki~i Abdal admda iki dervlslni yanma kanp San Saluk'm beline de k1h~ ku:;atir.8 Sonradan San Salnk Rumeli'ne ge~ip Kaligra denilen yerdeki ejderha ile mi.icadeleye tutustugu zaman bu tahta k1h~la onun basuu kesecektir.

San Salnk'm bu tahta knrcmdan Saltikna­ rne'de de sik s1k siiz edilmektedir. Orada yazd1g1na gore, San Salt1k'1n kafirleri "h1yar manendi dogra· d1g1" bu tahta k1h~ hurma agacmdan yap1lm1:; olup, bizzat Hz. Muhammed tarafmdan kendisine veril· mek i.izere H1Z1r Aleyhisselam·a teslim edilrnlsti.

Oikkat edilirse. Hz. Muhammed ve H1z1r Aleyhis­ selarn gibi iki islami motif bu Sarnanlst unsuru is­ lamilestirmeye kafi gelrnistlr.

HaCI Bektas'm tahta k1h~ ku:;att1g1 bir baska halifesi de, Hacim Sultan'dir. Adi gecen, Germiyan ilinde yerle:;mek i.izere icazet ahp Sulucakarao­

yi.ik'ten aynld1g1 zaman, HaCI sektas. vaktiyle Ahmet Yesevlnin kendine ku:;att1g1 tahta k1hc1 kendi eliyle onun beline kusatrrusu Hacirn Sultan, kihcm gercekten kesip kesrneyeceginl denemek idn, bir dervisin tekkeye su getirdigi kaura calrrus, onu iki percava biilmi.i:;ti.i.9 Ayru menkibe Mena­ kib­t Hao sektas Vellde de mevcut olup burada kr­ hon tahtadan olougundan bahsedilmez. Haurn Sultan'a ait bu mennbe, Gelibolulu Mustafa Ali'nin tespit ettigi Emir­i Cin Osman menkrbesinin bir bti· li.imi.ine cok benzemektedir. Burada Hao Bektas yerine Ahmet Yesevi, Hacrm Sultan yerine Ernir­i Cin Osman vardtr ve olay Anadolu'da degil, Ti.irkis· tan'da gecer. Emir­i Cin Osrnan'da bu k1h~la Cin'de bir ejderha oldi.irmi.is ve Mi.isli.imanlan onun serrln­ den kurtarrnrsur." Tahta k1h~la ilgili bir menkibe de Vilayetname­i Abdal Musa'da bulunmaktadir.

Abdal Musa'nin kerametlerini goren Aydmoglu Gazi I. Umur Beg, ona mi.irid olur. Zaten Gazi unva­ nini da kendisine o vermi:;tir. Abdal Musa kendisini Rumeli'nde fetihlere yollar ve yanina KIZll Deli (Seyyid Ali) Sultan'1 yoldas eder. Gitmeden once KIZll Deli'nin beline aga~ bir k1h~ ku:;at1r.11 Bu men· k1be K1z1I Deli'nin kendi menak1bnamesinde yoktur. Ashnda Abdal Musa ile KIZll Deli arasmda olduk~a zaman fark1 vardir. Bu sebeple lkisinin go· ri.i:;ebilmi:; olmas1 zordur. Seyh Bedreddin'in de tahta kill~ kusanan bir mi.iridi bulundugu. menak1b· namesinde ge~mektedir.1z Gori.ildi.igi.i i.izere. tahta kill~. hemen hemen XIII.· XV. Yi.izy1llarda ya:;am1:; ve bir k1sm1 ilk Bek· ta:;iler aras1nda kabul edilen adlan ge~en :;ah1sla­ rm, velllik yonlerinin yanmda bir de gazilik taraflan oldugunu, kafirlerle mlicadele ettiklerini gosteri­ yor. Hakikatte de bunlann ~ogunun ilk devir Os­ manh fetihlerine kat1lm1:; ki:;iler oldugunu buglin art1k biliyoruz. Bunun gibi, ilk devre ait baz1 anonim Osmanh tarihlerinde, hudut boylannda sa­ va:;an dervi:;­gazilerin de tahta k1h~h olduklan zik· redilmektedir. Boyle anonim bir Tevarih·i Al­i Os· man'da anlat1ld1g1na gore, Mentese taraflannda bir <uryan dervi~> bi.iti.in o havaliyi elindeki tahta k1­ h~la fethetmi:;, halkin bir k1smin1 iildlirlip bir k1sm1·

krsmmi da Miisliiman yapm1st1.13 Bu orneklere bakarak 0 devirde bu sekilde hudutlarda savasan ve isimleri yaz1ya gecmemis daha pek eek hete­ rodoks dervis bulundugunu dii:;iinebiliriz. iste tahta kill~ bunlann adeta sembol(i gibi olmustur, K1nkkale yak1nlanndaki Hasandede koyiine adm1 veren zatm soyle bir rnenkibesi anlatrhr: Bir gun Hao Bektas'a kendinden sonra biiyiik bir mur:;idin gelip gelmeyecegi sorulur. gelecegi cevatn ahrur. Bu rnursicm alameti soz konusu ol­ dugunda Hao Bektas oniinde duran tahta k1hc1 gostererek "gelip bunu alacakur" seklinde konu­ sur, Bahm Sultan zamanmda Haci Bektas texke­ sine gunun birinde bir zat gelir ve dogruca k1hca yonelir. Bu gelenin haber verilen rnurslt oldugu­ nu anlayan Bahm Sultan, tahta k1l1c1 ona verir.

Bu zat meshur Hasan Dede'dir. Bu menkrbeden tahta ktlrcrn ayru zamanda mur:;itlik alameti sa­ y1ld1g1 ve ancak, bu mertebede bulunanlann tahta k1h~ tas1yabilecekleri anlasihycr ki, yukan­ da arulan rnenkibeler de bunu gostermektedir.

Bunlarda butiin dervlslerln tante k1h~h olduklan­ na dair bir tsaret yoktur. Bu hak. Ahmet YesevT. Hao sektas. Hacim Sultan ve KIZll Deli gibi biiyiik seyhlere has goruluyor.

XVII. yiizy1I K1z1lbas salrlerden Geda Mus­ lu'nun su dortliigu, bu gelenegin Hz. Ali'ye bag­ land1g1n1 a~1kl1yor:

''

I

Erenler setveri ol sunm Ali ~ Sercesme olmustur Urumeli'ne Aga~ tan Zulfikar ol ger~ek veil Evvel tekbir ald1k pirin beline.

2 I

''

Koluapk Hacem Sultan. Hazreti Pir'in ucuncu ulu halifesidir. Birlikte Horasan'dan Ana­ dolu'ya geldikleri soylenlr, U;;ak ilinde. Susuz'da gomulii oldugu bilinir. Hz. Pir'in verdigi "Battn k1J1~ = tahta k1/1~" ile terbiye edici olarak gorev­ lendirilmistir. Dogru yolda gitmeyenlerin terbiye­ cisi olmus. ~ok kuvvetli er, gercek sever, can gozu aok. manevi basamaklan attayrp yukselrnis iinlii bir dervis payesine erisrnis. Kolu A~1k

Hacem Sultan. Pir'in kendisine sundugu tahta kr­ hem kesip kesmedigini denemek i~in. huzurdan okmca o srrada sakarun mutfaga su ta;;1d1g1 katr­ nn sutrna indirir. Kaur iki parcaya bolunur. Olay1 Hunkar'a duyururlar. Hemen etkisini gosterir ve Hacem Sultan'm kouan tutulur. Yapt1g1 i:;i anrar arna is isten ge~mi:;tir. Oteki halifeler Hz. Pir'den himmet dilerler. "otum kusuruna kalmaym" diye yalvamlar. Pir bag1slay1c1d1r, dilegi kabul eder.

"Kolu apk o/sun"buyurur ve kollan acrhr. Bu clay­ dan sonra da Hacem Sultan'a "Kolu Apk Hacem Sultan" ad1 verilir. 14 Baki Oz tahta krlrcm turbede degil tekkede oldugunu ve dinsel torenln vazgecumee kullanim arao oldugunu yazmaktad1r.15 Tahta k1h~la ilgili ilgin~ bir Rum efsanesine 1894 y1hnda yaz11m1s "Konstantinopolis Folklo­ ru'1s isimli bir kitapta rasthyoruz: 11 "Konsranrinopolis $ehri Turk/er tarafmdan ku­ $at1Jd1g1 zaman tanrt Bizans'm son kayser'i Konstantln'e Palaiologos'a bir tahta k1/1~ ver­ mesi i~in bir melegi gorevlendirdi. Melegin araC1s1 Agagios islmli bir ermi$tl. Agapios derhal saraya kO$tu. •imparatorum, Tanrt Turk· teri yenmen i~in bu k1/1c1 gonderdi" dedi. Kons· tantin k1/1cm tahtadan yap1/m1$ oldugunu go­ rimce (:Ok k1zd1 ve hiddetle ·eende Siiley­ man'm babas1 muzaffer Oavut'un 40 cubit uzunlugunda e$Siz k1/1p var. Bu tahta ktlt(:la nas1/ sava$ay1m" dedi ve Agapiosu huzurun· dan kovdu. Agapios buyiik bir iiziintu ile Sultan Mehmed'e ko$tu. K1/1C1 ona takdim etti.

Sultan Mehmed memnuniyetle kabul etti. Bu tahta k1l1(: sayeslnde Sultan Mehmet Konstan­ tinopolis'i fetheyledi. Ermi$ Agapios ise islami· yet'i kabul ederek Miisluman oldu ve Sultan'm hizmetinde (:alt$tt."

GUI Baba'nin tahta k1hcmdan ilk bahseden Danimarkah me:;hur masalc1 Hans Cristian An· dersen olmu:;tur. Atina uzerinden istanbul­Buda­ pe:;te­Almanya ve oradan da yurduna yapt1g1 se­

seyahatleri

anlatan kltabmda suntan yazm1~tir:18

, ..

....-.. T\lo _.._ t iw...W('4ll.-~•-fli•SMM r""'-" .. • l~u""""""""-.

.. 11.1.a11o11i.11....--

..... ~ "'1 ....,, ~ .... ..,....,.v..iu.~-

"*""'""'*­ - .... " .. "~

.._

1o

.s-..

~

~~­.. ..,...,.... ,.......,...

,..._ ..._ -;. llictl'

­.­. ....

_..

"""""..,.."'­­ ..... (llillM~-~llnOl'MI.-•

..... _

.., ..........

...., , ~·:-._.c-,·..w.1, ­_....... ......., ............. _ 1--1• 11".-...s............... _,,. "" _­.....­ ..

....=~7~7'.,t"°'~"',:.i~ .. _ c~::l _ ~·.........

'"'"' .. ._..

!lit .....

-~-

N•-

...

... "' - ..,,...,." .. 1i-c111r _......,,...,11w._.,....__. ..... _.,.., ....

-~~ ............

n.n.......-. .. ""'_..r..,..,..,.., ~- .. ..., -·~ • Jt....-.i

­

...................... .............. .... ­~ .. ­­­· ...,.

..,_ 1-ti-,l

.......... .,.,.,~ ­­~,­ k.. _.... ...... t'•~..,. ..

.. ~t

. ·~.,...·~11 ....

'""""''' o'"7 __..

-i.

,..,. •• i.o

........,

°"'

u.k"

~

.

...

.. 1w-t1(1Co.o. .. ~-\

,._

.,..,.,.,,,

­w.­. ... "°', •""kooc­"'"'"'••! ~·---•"'.. _...

.. ,.,.!Plo

.... llolllln•"'---

Ith ........... _

,

hi.0•1>1w1t

t

,.,

...,,_,k~•~~,_..

.. _ .._,_""' _· ­­­·­; ,,,.,.. . _ . ... -·~ ~ .. 11111o-. .. 1i1o,..,...1• lltpl T'M•lil'• .....,._ .. r,,.• .. "'*"..........._

_

.

o...

... ..,,,.._ 11•··

,_

,

• ._,. .. *',.,... '" ......

1111,.ctt .. .......,.~.,,.. ..

.............

..

~

""-

,\I

.....

, ti

­ .. n&

~,,

11

a.,. ..

1114--wk<IOllll-• ....

............. ._ 'll"• ....

~

.. ,.......,,_.

Tu_N,,,..A-

I~

,..,..."'--

~­~......... ,....,_._ ....

____ ...­.... .... ­­ ...ti...--~1

__....

_

_oW!it ......

_......_,.,., ... ..,.

.. ...... Ila~

,..­. ~ ­­ ........ ­.­It .., ,,__ .,...._W""""°\I~ °''",,_.., .... I ._u..;, ...

•- .._,

o..i......ei.,o11r... ~i.,.....,

--

... w

n-· ~ .. ,e.,1oc, ... .-1<1;•• -o1

tolk• ·1.·• .,.,,.

..,.,.,....i..... .. IM,.

....... ,.. -,,,....,..,n..v.:.i..,....a......_M ~r~ t:.lll)t..-..C.11.-SU..,.•<...,_,ll C.-.,

,,,

.....

"' ,,,.,,.,,,._ .. vi ,.,..wwei.-...,......, i....

-.

_.,_....,,,. .. .,-..i.c

.....,.

_.~ _ .,., .... _., .. _ . . . ci-•···- . . . . ............ ,..,.... , """'""'M*c.._.. ......... """"" .. ,....,............... """"... ~fllMilt-... _...,...

...,....,., _."""""".­ ~, ...... 'll'Mlo.,.a..-Ji.....,...,...,w,_..,.-11-, i....._, _..,.,._I ~ _....._..

lolo'll"o.. _

"""-•'-"<l~

............. ~-...-.

no. .... 1'>1

---,

0-

....._

n.o

"'"""' ...... ,....... .. tl.t ~Mool-.•tJlil,.. __ _....,.,

...

....,._ ...

...... ........ - ................ ..w.- .

-

.

Anton Karl Fisher'91898 y1hnda yayinlad1~1 uzun arasnrrnasmda GUI Baba'nin k1llcindan bah­ setmekte ve bir karakalern tasvirini vermektedir:

"Yapmm kire~le badana edilmi$ i~ auveitsrmda baz1 Arap harfleri ile yaz1/m1$ ~er~eveli hatlar as1/1d1r. Bunlardan gi.izelligi nedeniyle 6zel· likle g6ze ~arpant kap1dan girer girmez tam kar$1· mude gordi.ik. Bu iki u~lu bir k1/1~ olan Zi.ilfikar'd1.

Soylentiye gore Allah tarafmdan peygamberin damad1 Ali'ye bir melek aracil1iJ1 ile gonderilmi$ti.

K1/1Cm i.izerinde (Bu iki ~ata/11 k1l1C1 ben [Allah] sadece Ali'ye verdim) manasma ge/en "La uftah el a/ali el sseif el sOlfikar" yaz1S1 vsra. Aynca "(Haz­ reti) Ali kadar yigit. cesut. kahraman, Si.ilfikar gibi k1/1~ yoktur "mamasma ge/en "La feta ilia Ali, La seife ilia 50/fikar• yaz1yordu.

"1.6.1841 gOnO tekrar ye/ken a~madan once Buda'nm ote yakasmdaki GO/ Baba TOrbesine kii~Ok bir gezi yapacag1z ve bu kutsa/ Turk'e Dogu'dan, eski istanbul'dan selam getirecegiz.

Orada tOrbede yOz OstO ya tan. ba)mm Osti.inde kenarflks1z kece bir ki.ilah olan kim? Onu d6nen dervi$1erde g6rmemi$ miydim? 0 bir aetvisti: 0 buraya yabano insanlar arasma, Hristiyan set» rine dag/ari, ~ol/eri yi.iri.iyerek a)1p geldi. Hae yOri.iyi.i)i.i sona erdi: Bu yolculugun hatiras1 olarak tOrbesinin duvanna boyanarak renklen­ dirilmi$ tahta bir k1/1~ ast1. Sonra yere kapana­ rak "Allah'tan ba$ka ilah yoktur ve Muhammed O'nun peygamberidir" diye dua etti. •

Restore edilip yeniden ziyarete aotan Gui Baba TOrbesi i~inde Karl Anton Fisher'in karaka­ lem bir tasvirini verdigi ZOlfikar yoktur. Bir ornegi yaptmlarak tOrbe lclne asilmasr gerekti~i dO~On­ cesindeyim.

Macarlar her yerde ve nrsatta GOI Baba hak­ kinda gayet olumlu yazuar yazmakla beraber Ma· caristan Katolik Kilisesinin internet resmi sayfa­ sinda da Gui Baba elinde kan damlayan bliyOk k1hc1 ile savasan bir savaso oldugu yazmaktadir.20 GOI saoa'om kiucmdan bahseden ilk Turk Pir Gaib Abdal olmustur." Milli KlitOphane'de yazma­ lar arasinda 37 numarah conk'te bir dortllik Glil Baba ve kiho'ndan bahsetmektedir.

,,,

Gordi.im k1/1c1nt tutar elinde Keskin eserleri vera« yanmda ~ Yard1mc1m1z olsun mah$rH gi.ini.inde Gel dinim, imantm, nOrum GO/ Baba

I

''

MOftOoglu Ahmet Hikmet23• 13 May1s 1910 tarihli hanratmda Glil Baba'ya yapt1g1 ilk ziyareti ~oyle anlatmaktadrr: "13 May1s 1910 (... ) Afganis­ tan'dan butssu» ziyaret etmek i~in gelen Muham­ med lbni Muhammed isminde biri de i.izerinde kl· /1~­ka/kan ~eklinde yaz1/ar bulunan bir kaiJ1d1 duvara yap1$tirm1~t1r. •

Fuat Bozkurt24, ise ; ·1855 y1/mda Turbe

icinde bir ha/1, bir tahta k1J1r ve iuett motifli iki ta> bulunmakta idi. Tahta k1J1r dinsel tbrenln vaz­ gerilmez kullamm etectd«. Si/ah zoruyla a/man kalelerde, Cuma gunleri dinsel soylevi din eaen». pplak tahta k1/1ca dayanarak ckutau. Bu eski Turk totese! tnencun yerine getirmek icin Turbe de tahta k1l1c as1l1 dururdu.• diye yazmrsur.

Diplomat satr. yazar. ressam Monad Balkan, GOI Baba isimli uzun makalesinde GOI Baba ve tahta kiho'na baska bir felsefe ile yak­ la~maktadir.z•

"Hz. isa hara gerilmemi>ti. Onun yerine bir ba>kas1, adi suclu biri, gerilmi>ti. isa da Anadolu iuenruien yamnda bez. muritleri ve Annesi Meryem ile karlSI (inamlanm aksine evliydi) ve cocuklanyla Avrupa'yagecmi>ti. Dunyanm dogal ve tannsal, dolay1siyla mesru tek hiikiimdan oimes: hasebiyle diinyanm ba>ma gecme« icin sava$1mma devam etmi$ti. 6/iimiinden sonra da ayni davay1 cocuklan ve yakmlan kurduklan gizli 6rgut arac1l1g1yla surdure gelmi$1erdir. Diinyanm tek yasal lideri Isa hanedamd1rl. Bu i:irgut zaman· la diger ce$itll orgutler icerisinde var11gm1 devam ettirmi$tir. Bunlara Gui Haclar da d~hildir. Ba>ta GO/ Ha~larm ~CJvalyeler/ olmak iizere bun/arm mirasplan Gitlt, Rodas ve Malta >Ovalyeleri aym davaya hizmet eden sava$plard1. Bu sava>plar gizli bilgiyi bir gorii$e gore de iksir­i azam1 koruya gelmi>lerdir. Bu sozu geren iksir­i azam (Holy Grall/Kutsa/ Kan} nedir? Bir goru$e gore Hz. isa hara gerildigi zaman kaburgalannm stss» na sokulan karg1dan akan kam bir kupada topte­ yan bir muridi bu kupay1 saklam1>t". Kupa nesil­ den nesile >Ovalyelerin kotumss! altmda lntikal edegelmektedir. Bir gorii$e gore de Hac/1 Seier­ teri >Ovatyeter tarafmdan kutsat topraktara iksir­i azam1 ya da gizli bilgiyi elde etmek icin yap1/m1>­ t1. Bir goru>e gore de Musliiman kaynaklardan ele geciri/mi>ti. Ya da >i:ivatyelerle payla>1lm1>t1.

Umberto Eco, Fuko'nun Sarkac1 ad/1 roma­ nmda ammsayabildigim kadanyla, $U mea/de bir kurgu yapm1>tlf. iksir­! Azam ya da gizli bilginin

ysns: batida (>ova/ye/er nezdinde) yans1 da do­ gudaki ilursal emanet~i sava1ptarm elindedir.

Her yuzy~da bir dogu ve bat daki kutsal sevesc« lar oncecfen saptad1klan ve dogu lie bstuun orta bir yeriniJe sectikleri bir iilk~e bir araya gelerek ellerinde~i~rtm>ar bilgiyi t:lrle>tirir ve dogrulu­ gunu teyit ettikten sonra di:inerlermi$. Boylece her yiizy1lda bir tam bilginin ,mutad kontrota ya­ p1lm1> ouumus. Bu bilgi ln$~n/1gm henuz bunu hazmedecek duzeye gelmemi> otmssi nedeniyle birte1tirilmi> bir ha/de insanl1ga apklanamamak­ taJir. Bilgi apklanacak olursa k1yamet kopecskr«! imdi butan bu bilgl/erden sonra Anadolu/u Be~ta>idervi>i Gut Babanm elinde k1/1 1 Kanunfse­ ferterine kat1l1>1 manidar bir hava ka1anm1yor mu?

Gui Baba gizli bilgiye sahip bf[ Mustaman dogu emanetcisi miydi? Batiya kapt1l:1Jan yan bit­ giyi eline mi gecirmeye kalkm11t17 Yd(sa o yuka­ nda soziinu etti8imiz kontrol i1temi i~in ma/um yuzyrllardan birinin zamam gelmi1 catm11 da diger gizli Mustaman sava$plarla bat1ya o muh­ te1em randevuya m1 ko1mu1tu? Misyonu bittik­ ten sonra da Buda tepelerinde oyalanm•>· ogreti­ sinin bir k1smm1 buralarda yaymaya m1 kalkm11t1?

Bir elinde k1/1~. digerlnde giil olunca yorum da ister Jstemez bu yone kayiyor. Kanuni glbi blr pa­ di1ah dahi cenaze namazm1 k1/d181na gore cok onemli biri oldugu kesin. i>te bir kurgu da boyle­ ce benden. Giil Baba iistune gizemli bir roman m1 yazsam acaba? Umberto Eco'nun 'Gutan Adi' (bakm burada da giil var) ve Fuko'nun Sarkac1 ro­ manlarmdaki kurgular gibi.

Kurgu ne otursa otsun Giil Babanm bir varo­ tu1 sava1~1s1 oldu8una kesin gozuyle bak1yo­ rum. Elindeki k1/1Cm da giil gibi bir simge o/mad181 ne ma/um! K1/1c, fikri veya fiziki sava>1 ca8n>tmr. $ovalyelerin de aslmda fikri sava1ptar oldugu soylenir. Bat1da baz1 bi/gin/ere ya da COk yarar/1 i1/er yapm11 ki1ilere 1ovalye unvanlart verili>inin arkasmda boyte bir eski diirta ma var acaba?

Giil Baba diinyaya ba>ka gi:izle bakm11, ha­ kikat1 sezmi1. varolu1a ula1m11. bir yoniiyle ­bir elinde k1t1c bir elinde giil­insanlara doniik, diger

bir yonuyle de kendi icine donuk mucadelesinde bir sava$pyd1 ku$kusuz:

Ostad Monat Balkan guzel bir $iirle Gui Ba­ ba'y1 aniyor:25

''

GO/baba guldum baba Gulbabamta et ele vard1k M6car iline Gl!zlerlmlz lier/de Bakakald1k ye1illere Oedi Giilbabam Ya Ressamt Resimte su diyarlart Al/art monsn ye1illerl A/dim elime tuvaliml Vurdum f11ram1 f11~am1 avatar asmalar balllar bah~eler hepa~t1 ge(tl Bir blr ruvalimde Dedi GO/baba 1$te ben bu Macar diyarmda Bir elimde k1/1~ Bir ellmde gOI B6yle gezdlm Ka~ ss« otdu bilmlyorum Kanunl Sultan SiJteyman Han'1m Benim padl1ah1m Akr1k sel glbl Macarm evlne Dedim GOlbaba Giilbaba Neden kalakaldm sen Bu Maca1 lllnde sllyle 1 Oedl GOlbaba Olllumsan eller Benl benl unurma Ben bu diyarlarda GOI ektlm Gui blplm Serdengeplm Huzurlara vard1m

GUI­

~~~~~Si~

____ ­­­­­­­­· __.............. ... _.. .._...... _ ..­­­·­­­­ . . _ ­·­­­­­­­ .. ­­··­­­·­­·­ ­­­­­·­­­­ ­­­­­­­ ­­·­·­­·­ .. ­­ ....... . ......­.... ­·­· ­­· ­­­ ·­­­­ ­­­­­­· .. ­­ .... ­··­­·­­­· ­­­­­· ­··­­­ ­­­­­­~­·­ ·­·­­· ­ .. ­· ­­ _ . . . _ ..... _ .. __ ... ­­­­·­­ ­­ ··­­­­­ ­·­­­­­­­ ­­­­­ .. ­.. _.... ­­­·­­­·­ ·­­­­­· ___ ._ ..._..­­ ______ ­­­·­­­­­­ __ ._._...... ­·""'\­­­ ­·­·­­" ...... ­~­·­­ _­­­­­­­­­ ..__ .. . ....... _..._. ­­­­­ ·­·­­ ­ ­­·­­·.. ­ ..... _._ ....

Milcilr diyi!rmda gayrl miri1(tay1m KlfmlZI gDller gonderlrlm Slzlere o gOzellm mavllerden Koklay1n.

.,

..,,_,.. ,._,,

...

Bozmaym Wrbemi GOiier Tepesinde Ben size orsosn GiJzterimi klfpartm 111ldaym.

IOArallk 2001 Ankara Cay Yolu

Zulfikar diger elinde bir gUI ile Budin'in koruyucu­ su. Gozcusudur. Adaleti temsil eder. GUI guzelliktir. iyi isterdlr, Gui ve kill~ sembohzmast ozgurlugun ve yapuan iyi islerin savunulmasi geregine iseret eder. Gui Baba sag elinde gul. sol elinde k1l1~ ile "klZll elmaya· acunus olan yeni ufukta yllmadan adalette. dogrulukla yurtmmesi gerektigini ifade eder. GUI Baba; hurriyet ve insanhk dusmanranyta savasrnak ve zafere ulasrnak itin bir elinde. muca­ dele ve savasin sernbolu olarak k1l1t. digerinde butun insanhgin iyiligi. guzelligi i~in cahsmarun sernbolu olarak gul tesunaktadu. Bu nedenle Gui Baba Budin'i k11i~la degil guile tetnetrnisttr, Zaten Futuvvet anlay1$mda Hz All'nin k1hc1 "ZUlfi­ kar"; dogrulugun, adaletin ve hakkm simgesidlr.

Bekta$i inancma gore; Allah'm aslarn Hz. Ali'ye Hz. Peygamber tarafmdan adaletl temsll etmesl ltln verilmi~tir.

Tahta killt, terbiye edicidir, dogru yolda git· meyenleri terbiye eder, 1)101 gostericidir, mur$ittir.

Ho$gilrunun ln$as1n_..da onemll bir 1$1ev yuklenir.

Adaleti temsil eden tehta killt, ayrn zamanda an· tasmazuktan kar$1 tarafa zarar vermeden. bans yo­ luyla ~ozmenin, gertek~ili!!in, yiQitli!!ln, ser gOtler­ le mucadelenin slmgesldlr.

_...

._

....

• •

Bilindigi gibi adalet bir elinde k1h~. bir elinde terazi olan gozu kapah bir kadm seklinde tasvir edilir. Gui Baba bir elinde tahta kill~ yani

Nitekim Kanuni Sultan SOleyman Bagdat veziri olan Uzun SOleyman Pa$ay1 huzuruna ~as1· np "Pa$am, dikkatli o/up, re:Jy:Jy1 koruyasm.

Herkesle lyi ge~lnesln. Gaazllerlme nlmet ve ln­ sanm bot o/sun. Budin kalesinde oturanlar uzun

••

omiirlii olsun," diye tam bir saat hayir dua ve

nasihatler edip, tarrnarum ve tugras1ni Si.ileyman Pasanm eline verup: "Hitz ve emanette ola, Giilbaba Budin gozciisii olup, himmetleri hazir ve nazir ote," diye nasihat etmlstir.

soceoeste bugun bile bir eli k1h~h diger eli gullu Gui Baba taratmcan korunrnaktadu, Buyuk Turk du$0nuru ve $airi Yusuf Has Hacib, "Kutad­ gu Bilig" (Mutluluk veren Kitap) adh manzum eserinde bir devletin ideal bir devlet haline gele­ bilmesi i~in gerekli olan iizellikleri akil. adalet ve dogru yasa seklinde stralarrustu. Oevlet her ~eyde.o_ii~tfrakla, adalete ve dogru yasalara da­ ~~rak y netilmeli, boylelikle bireyi mutlu ktl­ ~\ima~lam~ir. Gi.il Baba bu ozelliklerin hep­ sine s hiptlr, Bu nedenle Gui Baba Budin'e gozcu

ofa

tanrrusnr,

~°"""1~ak. ~unu da unutm~mahy1z kl herhangi bi l<i ~· elindeki\k1h~, yerinde kullarulmrs olsa bile hi ~ aman adaletin ve hakikatin yerini tu­

temaz.

Gull

pa'rnn k1hC1 a$ag1dakl hadis­1 serltte istenen gibi bt1 krhcnr:

CiOI Baba'nm gorevi sadece Budape~­ te'dekl toplulugun degil bUtOn serhadlerin ko­ runmasm1 saglamakt1r. Gui Baba'mn esas s6revl iince Budape te'Ctekl a~elerln.. sonra

•

serhad kullanrun. gazilerin, Macarlarm. gayri­ mOslimlerin, sonunda butun insanl1gm korun­ masuu saglamaktir. Hatta tablan, canh ve cansiz varhklan, kOltOrO. sanan korurnaknr, GOI Baba bu giirevini bugun dahi yerine ge­ tirmektedir.

Not: Bu cah~ma Gazl Onlvefshesl Hao Bektas Vell Arasufma Oarglsinln 31.sayi. s11"MSa yay1n1anmis u,. hnp:Jfwww.h~k1as,gazi,edu.trncapak­QeMl.l'ltm

com h. i Tar kce Tur www. den z mi i ağBet Hem Genel i z Bi Medya yal zSos ni ği edi l Hem deDi z ni i s r i l pEdebi i danTak z mı abı Hes z i ürEder k ek Teş Facebook h i ar kcet ur t com/ acebook. f www. er t t Twi h i ar kcet ur t com/ . er t t wi t www. am agr nst İ h i ar kcet ur t com/ am. agr nst i www. est er nt Pi h/ i ar kcet ur t com/ . est er nt pi www.

Vk h i ar kcet ur t com/ vk. www. r Tumbl com/ . r umbl t h. i ar kcet ur t www. meo Vi h i ar kcet ur t com/ meo. vi www. eUpon umbl St h i ar kcet ur t / er umbl st com/ eupon. umbl st www. do ne.

Li h i ar kcet ur t e/ l i of pr do/ ne. i l www.