THIÊN VĂN HỌC Thiên văn học ra đời trước hết từ mong muốn giải thích tự nhiên, mà cụ thể là các hiện tượng trên bầu trời của con người từ hàng nghìn năm trước. Nói đến thiên văn học, dù là cổ đại, trung đại hay hiện đại, cái ý niệm đầu tiên xuất hiện trong nhận thức của hầu hết mọi người khi nghe nhắc đến nó là bầu trời và các vì sao. Bầu trời sao đã cuốn hút sự tò mò và trí tưởng tượng của loài người không những chỉ bây giờ mà suốt từ những thời kì đầu tiên của nhận thức và tư duy. Bằng trí tưởng tượng phong phú, người thời xưa đã gắn cho các nhóm sao trên bầu trời các tên gọi tương ứng với những hình ảnh tưởng tượng như các vị thần, các con vật ….Nói một cách đơn giản, chòm sao là nhóm các ngôi sao ở gần nhau trên một vùng trời được nối lại bởi các đường nối tưởng tượng. Tuỳ vào vị trí địa lí và văn hoá của mỗi dân tộc mà các chòm sao được tưởng tượng và đặt tên khác nhau. Tuy nhiên cho đến ngày nay, thiên văn học hiện đại công nhận chính thức một bảng danh mục 88 chòm sao bằng tiếng Latin trong đó có 48 chòm sao của thiên văn học cổ Hy Lạp được đặt tên theo thần thoại Hy Lạp và 40 chòm sao còn lại được khám phá nhờ những quan sát nhiều thế kỉ sau đó của những nhà thiên văn cận đại và hiện đại. Ngày nay ở Việt Nam đã khá phổ biến các bản đồ và danh mục các chòm sao. Tuy nhiên vì nhiều lí do, mà chủ yếu do sự pha trộn giữa cả 2 dòng văn hoá phương Tây và phương Đông (chủ yếu đến từ Trung Quốc) nên cách gọi tên các chòm sao còn chưa hoàn toàn thống nhất, thậm chí có một số chòm sao có những cách gọi tên không hợp lí hoặc là dễ gây nhầm lẫn như vài ví dụ sau: 1- chòm sao Cung thủ - Sagittarius
Một trong 12 chòm sao Hoàng Đạo có hình một nhân mã đang dương cung, chòm sao này theo tiếng Anh là Archer, tức là người bắn cung. Trong khi đó gần chòm sao này có
chòm sao Centaurus cũng có hình nhân mã, bản thân từ Centaur có nghĩa là nhân mã. Tuy nhiên khi sang tiếng Việt, người Việt thường gọi luôn Sagittarius là Nhân Mã còn Centaurus lại là Bán Nhân Mã (them chữ “bán”), cách gọi này thứ nhất gây khó khăn trong việc phân biệt 2 chòm sao này, và thứ 2 là người đọc không nghiên cứu kĩ khi đọc các văn bản tiếng Anh hay một số ngôn ngữ khác của châu Âu sẽ nhầm tưởng chòm sao Centaur (Centaurus) là Sagittarius trong khi lại gặp khó khăn để tìm hiểu về chòm sao Archer (Sagittarius) 2-Chòm sao Bọ Cạp( Hổ Cáp-Scorpius)
Nhiều người vẫn thường nhầm lẫn chòm sao Con Bọ Cạp (Scorpius) với chòm sao Thần Nông của người Việt cổ. Trên thực tế 2 chòm sao này không hề đồng nhất. Chòm sao Thần Nông của người Việt cổ chỉ gồm một phần của Scorpius và thêm một số ngôi sao khác không thuộc Scorpius, do đó hiện nay, thiên văn học hiện đại không chấp nhận sự tồn tại của chòm sao Thần Nông. 3- Chòm sao Gấu Lớn (Ursa Major - Đại Hùng) Gồm có nhiều ngôi sao và chiếm một diện tích khá rộng. Trong số đó có 7 ngôi sao sang nhất có hình dạng hơi giống với chòm sao Con Gấu Nhỏ (Ursa Minor - Tiểu Hùng). Điều đặc biệt là 7 ngôi sao sáng nhất này cũng chính là 7 ngôi sao tạo nên chòm sao Bắc Đẩu Thất Tinh trong thiên văn học cổ Trung Quốc (thường gọi là chòm sao Bắc Đẩu). Điều này
dẫn đến việc chòm Bắc Đẩu này thường bị đánh đồng với Ursa Major trong khi thực chất 7 ngôi sao của Bắc Đẩu chỉ là một bộ phận của Ursa Major.
Người Trung Quốc có câu “Biết được Bắc Đẩu, đi khắp thế gian”. Chòm sao Bắc Đẩu ngày nay theo phân chia 88 chòm sao trên bầu trời của Hiệp Hội Thiên Văn Quốc Tế thì nó là một phần của chòm sao Gấu Lớn (Ursa Major), đó là 7 ngôi sao có hình dạng chiếc gàu xuất hiện ở phía bắc khi hoàng hôn xuống trong những đêm mùa xuân và hè. Thiên văn phương đông trong đó có Việt Nam gọi nó là Bắc Đẩu Thất Tinh, nó còn xuất hiện trong rất nhiều nền văn hóa, với người Mỹ nó có tên gọi “Cái Muỗng Lớn” (Big Dipper) vì hình dạng rất đặc biệt trên bầu trời. Điểm đặc biệt của chòm Bắc Đẩu ngoài hình dạng ra chính là ở công dụng xác định phương hướng, nó giúp chúng ta xác định chính xác hướng bắc trong trường hợp khó quan sát được sao Bắc Cực (Polaris) – sao nằm tại cực bắc trong chòm Gấu Nhỏ (Ursa Minor) vốn không phải là một ngôi sao sáng lắm Thẳng theo cạnh gàu nối liền 2 sao β và α của chòm Gấu Lớn là chỉ thẳng hướng bắc và gấp khoảng 5 lần đoạn đó sẽ giúp chúng ta tìm đến sao Bắc Cực.
Ngoài xác định phương hướng chòm Gấu Lớn còn là một chòm sao “chìa khóa” quan trọng giúp cho những người mới quan sát bầu trời định vị được các chòm sao khác quanh nó.
Figure 1
1. Đến chòm Sư Tử(Leo): Cạnh gàu từ sao δ đến γ sẽ dẫn ta đến sao Regulus là sao sáng nhất trong chòm Sư Tử còn được gọi là trái tim của mãnh sư. 2. Đến chòm Mục Phu(Bootes): Nương theo cán gàu vẽ một đường cong ra ngoài, lấy tâm là sao Denebola là sao sáng ở đuôi của chòm Sư Tử ta sẽ nhìn thấy ngôi sao Arcturus có màu vàng cam trong chòm Bootes. Arcturus rất dễ nhận biết vì nó là sao sáng thứ 3 trên bầu trời đêm. 3. Đến chòm Song Tử(Gemini): Nối 2 ngôi sao δ và sao β, ta lại kẻ một vạch dài ra phía trước, đường ấy sẽ dẫn tới sao Castor trong chòm Song Tử. Sẽ không khó để nhận biết chòm Song Tử với hai anh em sao sáng Pollux và Castor cạnh nhau ở phần đầu của chòm. 4. Đến chòm Tiên Hậu(Cassiopeia): Từ ngôi sao ε của chòm Gấu Lớn, ta nối thẳng vào sao Bắc Cực và kẻ một đường nối đi suốt luôn sang hướng bên kia thì găp sao γ của chòm Tiên Hậu. Chòm Tiên Hậu có dạng chữ M ở phía đối diện với chòm Gấu Lớn qua sao Bắc Cực nên khi chòm Gấu Lớn bắt đầu lặn mất thì chòm Tiên Hậu mới hiện lên ở hướng đông và ngược lại. 5. Đến chòm Ngự Phu(Auriga):Ở cuối cán gàu có 2 ngôi sao là η và ζ. Ta lại nối 2 sao đó và vạch một đường kẻ dài ngang phía trên miệng gàu. Nó sẽ dẫn đến ngôi sao Capella trong chòm Ngự Phu.
Chòm Sao Thợ Săn(Orion)
Chòm sao Thợ Săn là chòm sao của mùa đông, hẳn bất kì ai trong số chúng ta cũng ấn tượng với hình dáng như chiếc nơ của nó với 3 sao thẳng hàng nằm ở thắt lưng của chàng tráng sĩ.
Hình tượng của chòm Orion là chàng thợ săn dũng mãnh.Ở Việt Nam trong dân gian còn có tên gọi là Sao Cày cho phần giữa của chòm vì nó giống như hình của chiếc lưỡi cày. Trong trường ca Odyssey của Homer, chòm sao Orion là một trong những chiếc la bàn tự nhiên mà chàng Odysseus đã sử dụng trong chuyến hải trình dài dằng dặc của mình tìm đường về với quê hương. Phía dưới 3 sao thắt lưng thẳng hàng của chòm cũng là 3 đốm sáng nhỏ thẳng hàng tạo thành thanh kiếm của chàng Orion, vùng giữa chính là cụm tinh vân Orion nổi tiếng: M42, M43… Thẳng theo hướng của thanh kiếm là gần như chính xác hướng Nam, quả là một chiếc la bàn tự nhiên tuyệt diệu. Từ chòm Orion chúng ta có thể tìm ra rất nhiều chòm sao khác xuất hiện vào mùa đông và đều là những chòm sao sáng của bầu trời. Sao Sirius và chòm Canis Major (Đại Khuyển)
Hãy kéo dài 3 sao thẳng hàng ở thắt lưng của Orion bạn sẽ gặp một ngôi sao sang xanh rực rỡ đó chính là sao Sirus trong chòm Đại Khuyển. Sirius còn gọi là sao Thiên Lang, ngoại trừ các hành tinh nó là ngôi sao sáng nhất của bầu trời đêm. Sirius cách chúng ta 8.6 năm ánh sáng
Sao Procyon – Chòm Canis Minor (Tiểu Khuyển) và Tam Giác Mùa Đông:
Sao Aldebaran và chòm Taurus (Kim Ngưu) – Cụm sao Tua Rua
Aldabaran, ngôi sao có màu đỏ cam là một nhánh của chữ V- sừng bò của chòm Taurus. Nó là ngôi sao sáng thứ 13 trên bầu trời. Hãy kẻ đường thẳng từ 3 sao thắt lưu của Orion nhưng ngược hướng với Sirus để tìm ra Aldebaran. Gần chòm Taurus có một cụm sao mờ rất nổi tiếng đó là Pleiades hay ở Việt Nam còn gọi là Tua Rua. Cụm sao này còn gọi là sao Mạ vì xuất hiện lúc sáng sớm vào đầu tháng 6 thời điểm gieo mạ. 4- Chòm Gemini (Song Tử)
5- Chòm sao Auriga (Ngự Phu) Ở trên đầu của chòm sao Orion, xuôi theo thanh kiếm về hướng bắc các bạn sẽ bắt gặp một chòm sao có hình ngũ giác đó là chòm Auriga(Ngự Phu) trong đó có sao Capella là sao sáng thứ 6 của bầu trời. 6- Lục Giác Mùa Đông Các sao sáng của những chòm sao trên hợp thành các đỉnh của 1 lục giác gọi là Lục Giác Mùa Đông.
Đỉnh lục giác là các sao: -Sirius: sao sáng nhất bầu trời (chòm Canis Major – Đại Khuyển) -Rigel: sáng thứ 7 (Chòm Orion- Thợ săn) -Aldebaran: sáng thứ 13 (Chòm Taurus – Kim Ngưu) -Capella : sáng tứ 6 (chòm Auriga – Ngự Phu) -Pollux và Castor: sáng thứ 16 và 45 (chòm Gemini – Song Tử) -Procyon: sáng thứ 8 (chòm Canis Minor – Tiểu Khuyển) theo vietastro
Chòm Sao Thiên Nga – Thập Tự Phương Bắc
Chòm sao Thiên Nga (Cygnus) xuất hiện trên bầu trời vào những đêm hè với Ngân Hà tựa như dải lụa bạc vắt ngang bầu trời. Sông Ngân khi chảy qua chòm Thiên Nga thì tách ra làm hai nhánh và đây cũng là nơi Ngân Hà nhìn rõ nhất. Chòm Thiên Nga còn có tên gọi khác là Thập Tự Phương Bắc vì hình dạng như cây thánh giá của nó đối ngược với chòm Thập Tự Phương Nam. Cũng như chòm Thập Tự Phương Nam đây là chòm sao quan trọng trong việc định hướng, đường thẳng nối sao Deneb sao sáng nhất trong chòm ở đỉnh thập tự với sao Gienah ở cạnh sẽ chỉ gần như chính xác hướng Bắc. Tam giác mùa hè Theo dòng chảy của sông Ngân chúng ta sẽ bắt gặp tam giác mùa hè với 3 sao sáng: Vega (chòm Lyra – Thiên Cầm) , Deneb (chòm Cygnus - Thiên Nga) và Altair (chòm Aquila – Đại Bàng) với sao Altair là đỉnh nhọn hướng về phía Nam.
Mỗi năm vào tháng 7 với những cơn mưa không dứt, khiến chúng ta nhớ lại câu chuyện buồn của Ngưu Lang – Chức Nữ. Dòng sông Ngân ngăn đôi hai bờ, Ngư Lang ( sao Altair) ở bờ Tây còn nàng Chức Nữ phía bờ Đông xa hơn về phương bắc. Sao Ngưu Lang rất dễ nhận biết vì cạnh nó nằm giữa và gần như thẳng hàng với hai sao nhỏ.
Chòm Sao Crux - Thập Tự Phương Nam (Nam Thập) Chòm sao Nam Thập gắn liền với hình ảnh của những vùng đất cực nam, hình ảnh nó xuất hiện trên lá cờ các nước của Châu Đại Dương. Trên hải trình xuôi về phương nam khám phá ra các vùng đất mới, khi qua khỏi đường xích đạo và càng dần về phương nam thì các chòm sao dùng để định hướng như Bắc Đẩu và sao Bắc Cực không còn quan sát được nữa. Lúc này chòm Nam Thập chính là chiếc la bàn tin cậy cho các nhà thám hiểm. Khác với bắc cực, nam cực không có sao để làm mốc.Thật ra là có, đó là sao Sigma(σ) của chòm Octans (Kính bát phân), chòm sao được đặt theo tên của một dụng cụ đo góc trong thiên văn và hàng hải. Thế nhưng, với độ sáng biểu kiến là + 5.5 gần như sao Sigma Octantis cực kì khó nhận biết bằng mắt thường. May mắn thay, chòm Nam Thập cũng hữu dụng như chòm Bắc Đẩu để xác định phương hướng. Kéo dài cây thánh giá sẽ cho ta gần như chính xác hướng nam.
Chòm sao Mensa (the table)
Tên của chòm sao này không phải vì nó có hình dạng giống cái bàn. Nó được đặt tên bởi nhà thiên văn Nicolas de Lacaille theo tên của ngọn núi mặt bàn (Tabloe Mountain) chính là nơi Lacaille quan sát các chòm sao vào giữa thế kỉ 18. Chòm sao chỉ có một ít các ngôi sao không sáng lắm và nhìn chung khá đơn giản với diện tích chiếm khá nhỏ trên thiên cầu. Do vị trí của nó nằm gần thiên cực Nam nên tại Việt Nam bạn sẽ không quan sát được chòm sao này.
chòm sao Microscopium - kính hiển vi
Một trong số các chòm sao được đặt tên theo các dụng cụ nghiên cứu khoa học bởi Nicolas de Lacaille. Microscopium nghĩa là cái kính hiển vi, nó khá mờ nhạt trên bầu trời và là một trong số các chòm sao nằm tại bán thiên cầu Nam.
chòm sao Monoceros – kỳ lân
Chòm sao có vị trí nằm giữa Orion và Canis Minor, bên trên của nó là Gemini còn bên dưới là Canis Major. sự tồn tại của chòm sao nàyđược xác lập bắt đầu từ thế kỉ 17, các ngôi sao của nó tương đối dễ nhìn nhưng chính vì bị chen giữa các chòm sao rất sáng nêu trên nên sẽ khá khó khăn để xác định nó nếu bạn chưa có nhiều thời gian làm quen với bầu trời. Chúng ta nên hiểu kì lân trong tên chòm sao không phải con kì lân theo quan niệm phương đông, hơi có nét giống ròng, kì lân chỉ là 1 cách dịch ra tiếng Việt của từ gốc là Unicorn, con vật trong thần thoại phương Tây, là 1 con ngựa có 1 sừng giữa trán như hình Figureảnh 2 phía trên. Dưới đây là hình ảnh chòm sao và vị trí của nó trên thiên cầu