ϳäðó÷íèê äëÿ çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â ³ç íàâ÷àííÿì óãîðñüêîþ ìîâîþ Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè
Ëüâ³â Âèäàâíèöòâî Ñâ³ò 20 10
ÓÄÊ 811.161.2-811.511.141(075.3) ÁÁÊ 81.411.1ÿ7-81.66.52 Ó45 Àâòîðñüêèé êîëåêòèâ: Í.Ðåáðèê, ª.Áîðèñîâà, Ê.Ëàâåð, Ê.гíãåð Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè (íàêàç ¹ 177 â³ä 03.03.2010 ð.) Âèäàíî çà ðàõóíîê äåðæàâíèõ êîøò³â. Ïðîäàæ çàáîðîíåíî Ïñèõîëîãî-ïåäàãîã³÷íó åêñïåðòèçó ïðîâîäèâ ²íñòèòóò ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍ Óêðà¿íè Åêñïåðòè, ÿê³ ïðîâîäèëè åêñïåðòèçó: Ãëèíñüêà Ñ.Ì., Õîëìîê³âñüêà ÇÎØ ² ²² ñò. Óæãîðîäñüêîãî ð-íó Çàêàðïàòñüêî¿ îáë., â÷èòåëü; Ïåíçîâà Î.Ì., Óæãîðîäñüêà ÇÎØ ² ²²² ñò. ¹ 10, â÷èòåëü; Ðåê³òà ².Þ., Òÿ÷³âñüêèé ðàéîííèé ìåòîäè÷íèé êàá³íåò, Çàêàðïàòñüêà îáë., ìåòîäèñò; Íüîðáà Ñ.Ô., Áåðåã³âñüêà ô³ë³ÿ Çàêàðïàòñüêîãî ³íñòèòóòó ï³ñëÿäèïëîìíî¿ ïåäàãîã³÷íî¿ ïðàêòèêè, ìåòîäèñò; Ãàëàñ Á.Ê., Óæãîðîäñüêèé íàö³îíàëüíèé óí³âåðñèòåò, äîöåíò
Ó45
Ðåáðèê Í. Óêðà¿íñüêà ìîâà : ï³äðó÷. äëÿ 10 êë. çàãàëüíîîñâ³ò. íàâ÷. çàêë. ³ç íàâ÷. óãîð. ìîâîþ / Í.Ðåáðèê, ª.Áîðèñîâà, Ê.Ëàâåð, Ê.гíãåð. Ëüâ³â : Ñâ³ò, 2010. 216 ñ. ISBN 978-966-603-642-4 ÓÄÊ 811.161.2-811.511.141(075.3) ÁÁÊ 81.411.1ÿ7-81.66.52
ISBN 978-966-603-642-4
© Ðåáðèê Í., Áîðèñîâà ª., Ëàâåð Ê., гíãåð Ê., 2010 © Âèäàâíèöòâî Ñâ³ò , 2010
3
Äîðîã³ ó÷í³! Ïî÷àòîê íîâîãî íàâ÷àëüíîãî ðîêó çàâæäè ðàä³ñíèé ³ óðî÷èñòèé. Ìè ïîâ ÿçóºìî éîãî ç íîâèìè íàä³ÿìè, äîáðèìè çíàííÿìè, âèñîêèìè äîñÿãíåííÿìè, ç â³ðîþ â òå, ùî øëÿõ äî çíàíü, õî÷à íåëåãêèé, òà ö³êàâèé. Íà öüîìó øëÿõó, ñïîä³âàºìîñÿ, ï³äðó÷íèê ç óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ñòàíå âàøèì â³ðíèì òîâàðèøåì ³ ïîì³÷íèêîì, âàøèì äîáðèì ïîðàäíèêîì ³ ñï³âðîçìîâíèêîì. Íà éîãî ñòîð³íêàõ âè çíàéäåòå áàãàòî ö³êàâîãî é êîðèñíîãî, ãëèáøå ï³çíàºòå ìîâó íàøî¿ äåðæàâè, äóõîâíèé ñâ³ò óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, éîãî êóëüòóðó, äàâí³ çâè÷à¿ ³ òðàäèö³¿, ïîçíàéîìèòåñÿ ç â³äîìèìè ïîñòàòÿìè íàö³îíàëüíî¿ ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè. гçíîìàí³òí³ âïðàâè òà çàâäàííÿ çáàãàòÿòü âàø äóõîâíèé ñâ³ò, ðîçøèðÿòü ñëîâíèêîâèé çàïàñ, äîïîìîæóòü âèðîáèòè âì³ííÿ ³ íàâè÷êè â óñ³õ âèäàõ ìîâëåííºâî¿ ä³ÿëüíîñò³, ðîçâèâàòèìóòü âàøó êîìóí³êàòèâíó êîìïåòåíö³þ, íàâ÷àòü â³ëüíî ñï³ëêóâàòèñÿ ó ð³çíèõ ñôåðàõ òà ñèòóàö³ÿõ, ÿê³ñíî ï³äãîòóþòü äî çîâí³øíüîãî íåçàëåæíîãî îö³íþâàííÿ çíàíü, à çíà÷èòü äî âñòóïó ó âèù³ íàâ÷àëüí³ çàêëàäè. Òîæ óïåâíåíî éä³òü äîðîãîþ çíàíü, ðîçâèâàéòå ñâ³é ³íòåëåêò, çðîñòàéòå äóõîâíî, øàíóéòå ñâî¿õ áàòüê³â ³ â÷èòåë³â, ïðîíåñ³òü êð³çü æèòòÿ øàíó ³ ëþáîâ äî ð³äíî¿ äåðæàâè Óêðà¿íè. Óñï³õ³â âàì ó íàâ÷àíí³! Àâòîðè
4
ÓÌÎÂͲ ÏÎÇÍÀ×ÅÍÍß
•• •••
*
ïðîïóñê áóêâè ïðîïóñê ñëîâà çàâäàííÿ ï³äâèùåíî¿ ñêëàäíîñò³ ö³êàâî çíàòè òâîð÷à ðîáîòà âïðàâà ì³ñòèòü äîäàòêîâ³ â³äîìîñò³ çàâäàííÿ äîäîìó îïîðà íà çíàííÿ, îòðèìàí³ ó ïîïåðåäí³õ êëàñàõ âïðàâà íà ñàìîñïîñòåðåæåííÿ Óâàãà! Ïðèãàäàéòå! Çàïàì ÿòàéòå!
5
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ ÌÎÂÀ ÎÑÍÎÂÀ ÔÎÐÌÓÂÀÍÍß ² ÇÁÅÐÅÆÅÍÍß ÄÓÕÎÂÍÎÑÒ² ÍÀÐÎÄÓ BEVEZETÉS. AZ UKRÁN NYELV A NÉP SZELLEMI ÉRTÉKEINEK ALAPJA ÉS MEGÖRZÉSÉNEK ESZKÖZE § 1. ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ ÌÎÂÀ ÍÀÉÁ²ËÜØÅ ÁÀÃÀÒÑÒÂÎ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊί ÍÀÖ²¯ AZ UKRÁN NYELV AZ UKRÁN NÉP LEGNAGYOBB GAZDAGSÁGA Ìîâà îäíå ³ç áàãàòüîõ äèâ, ñòâîðåíèõ ëþäüìè. Âîíà â³ääçåðêàëþº äóøó íàðîäó, éîãî ³ñòîð³þ. Íó ùî á, çäàâàëîñÿ, ñëîâà... Ñëîâà òà ãîëîñ á³ëüø í³÷îãî. À ñåðöå á ºòüñÿ îæèâà. ßê ¿õ ïî÷óº!.. Ö³ ðÿäêè Òàðàñ Øåâ÷åíêî íàïèñàâ 1848 ð. ï³ä âðàæåííÿì ïî÷óòî¿ îäíîãî ðàçó ââå÷åð³ íà Êîñ-Àðàë³ óêðà¿íñüêî¿ ï³ñí³, ÿêó ñï³âàâ ìàòðîñ-óêðà¿íåöü... Ëþäèíà ìຠçàâæäè ïàì ÿòàòè, çâ³äêè âîíà ðîäîì, äå ¿¿ êîð³ííÿ, çíàòè ³ñòîð³þ ñâîãî íàðîäó, éîãî ìîâó. Çíàííÿ ìîâè íàðîäó, ñåðåä ÿêîãî òè æèâåø, îçíàêà êóëüòóðíî¿, îñâ³÷åíî¿ ëþäèíè, çíàííÿ ð³äíî¿ ìîâè ñâÿùåííèé îáîâ ÿçîê êîæíîãî. Ìîâà íàéá³ëüøå áàãàòñòâî ³ íàö³¿, ³ êîæíî¿ îêðåìî¿ ëþäèíè. Áåç ìîâè íåìຠíàðîäó. Ìèñëåííÿ é ìîâà âèä³ëèëè ëþäèíó ç òâàðèííîãî ñâ³òó. Ìîâà çàáåçïå÷óº ïîñòóïàëüíèé ðîçâèòîê ³ ëþäèíè, ³ íàðîäó, ³ ëþäñòâà â ö³ëîìó. Ìîâà öå ôîðìà íàøîãî æèòòÿ, æèòòÿ êóëüòóðíîãî é íàö³îíàëüíîãî, öå ôîðìà íàö³îíàëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ ïèñàâ óêðà¿íñüêèé öåðêîâíèé ³ ãðîìàäñüêèé ä³ÿ÷, ìèòðîïîëèò, ìîâîçíàâåöü ³ ïåäàãîã ²âàí Î㳺íêî. Ïîêè æèâå ìîâà æèòèìå é íàðîä ÿê íàö³îíàëüí³ñòü .
6 Âïðàâà 1. Ïðî÷èòàéòå. Ñêëàä³òü ïëàí òåêñòó ó ôîðì³ ïèòàëüíèõ ðå÷åíü, äàéòå íà íèõ äîêëàäíó â³äïîâ³äü.
Óêðà¿íñüêà ìîâíà òðàäèö³ÿ ñÿãຠäàëåêèõ äîêíÿæèõ ÷àñ³â, à â ïåð³îä Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ óêðà¿íñüêå ñëîâî íàáóâຠäåðæàâíî¿ âàãè: âîíî áóëî â³äêðèòå íå ëèøå äëÿ áëèçüêèõ ñóñ³ä³â, à é äëÿ íàéâ³ääàëåí³øèõ çåìåëü, çáàãà÷óâàëîñÿ ³íøèìè ìîâàìè é ñàìå çáàãà÷óâàëî ¿õ. Éîãî ðîçâèòêó íå ìîãëè çàøêîäèòè í³ ÷âàðè, í³ ì³æóñîáèö³, í³ ôåîäàëüíà ðîçäðîáëåí³ñòü, í³ áàãàòîâ³êîâå ìîíãîëî-òàòàðñüêå ³ãî. Éîãî íå ñòÿëà øàáëÿ, íå çàòîïòàëè â áîëîòî ê³íñüê³ êîïèòà, íå ðîçâ³ÿâ âèõîð íàâàëüíèõ îðä Ãîð³ëè õðîí³êè, õðàìè ³ ñâÿò³ êíèãè, à ñëîâî âèéøëî ç âîãíþ, ÿê çàïîâ³ò, ñòàëî ñ³ëëþ çåìë³ é íàðîäó. Ãíàíå, ïðèíèæåíå é çàíàïàùåíå, âîíî í³êîëè íå â³ä÷óâàëî ñåáå ÿê ó ïîëîí³-áåçâèõîä³. Âîíî íà÷å á ÷åêàëî âåëèêî¿ ïîðè. ² âîíà ïðèéøëà: âåëèêà ïîðà ôîðìóâàííÿ óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿. Óñå ïðèéøëî â äîñ³ íå÷óâàíèé ³ íåáà÷åíèé ðóõ: ïîñòàëà îñâ³òà, øèðèëàñÿ íàóêà, çáàãà÷óâàëàñÿ êóëüòóðà. Ñëîâî ñòàëî äåìîêðàòè÷íèì ³ íåïîáîðíèì, ÿê ðåñïóáë³êà Çàïîð³çüêà ѳ÷, ³ ïðåêðàñíå, ÿê êîçàöüêå áàðîêî. Ö³ëêîì ïðèðîäíî, ùî âèÿâ éîãî ñèëè íàö³îíàëüíî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³ çá³ãàºòüñÿ ç âèáóõîì âèçâîëüíèõ çìàãàíü çà íàö³îíàëüíó é ñîö³àëüíó ñïðàâåäëèâ³ñòü ³ ñâîáîäó. ³äîìèé ³ñòîðèê ³ ìàíäð³âíèê ñèð³ºöü Ïàâëî Àëåïïñüêèé ñòâåðäæóº: îñâ³÷åí³ñòü ñåðåä êîçàöüêîãî íàðîäó áóäåííå ÿâèùå Íå ëèøå âñ³ êîçàêè, àëå á³ëüø³ñòü ¿õ äðóæèí ³ äî÷îê óì³þòü ÷èòàòè Ñâîáîäà ñëîâà áóëà íåâ³ä ºìíèì ïðàâîì ëþäèíè, ÿê ïðàâî ëþäèíè íà æèòòÿ Óêðà¿íñüêîìó ñëîâó, îõðåùåíîìó ìå÷åì ³ âîãíåì ó âèçâîëüí³é â³éí³ ç ïîëÿêàìè, çäàâàëîñÿ, íå ñòðàøí³ í³ÿê³ òåðíèñò³ øëÿõè ïîïåðåäó. ßêùî Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé áóâ áàòüêîì íàö³¿, òî ¿¿ ìàò³ð þ áóëà ìîâà. Ó Êèºâ³, ×åðí³ãîâ³, Îñòðîç³, Çàáëóäîâ³ âèíèêàþòü äðóêàðí³, âèäàþòüñÿ íå ëèøå äóõîâí³ òâîðè, à é íàâ÷àëüí³ ïîñ³áíèêè, íàóêîâ³ òðàêòàòè, ñóòî ë³òåðàòóðí³ é ïóáë³öèñòè÷í³ òâîðè. Ñüîãîäí³ óêðà¿íñüêà ìîâà äåðæàâíà. Äåðæàâà ðîáèòü âñå, ùîá çàáåçïå÷èòè ïîäàëüøèé ðîçâèòîê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ÿêà ùå äî â³éíè, ï³ä ÷àñ ïàðèçüêîãî îïèòóâàííÿ, áóëà âèçíàíà îäí³ºþ ç íàéêðàñèâ³øèõ ìîâ ñâ³òó. ³äîìî, ùî êóëüòóðà ïåðåðîñòຠâ öèâ³ë³çàö³þ ëèøå çà óìîâ ¿¿ ³íòåíñèâíîãî ðîçâèòêó. À ìîâà öå ñêëàäîâà ÷àñòèíà íàö³îíàëüíî¿ êóëüòóðè (Çà ². Ï. Þùóêîì).
7
Ñëîâíè÷îê äîêíÿæ³ ÷àñè fejedelmeket megelõzõ idõk çàøêîäèòè árt, (meg)károsít ì³æóñîáèö³ belvillongások, belviszályok ôåîäàëüíà ðîçäðîáëåí³ñòü hûbéri széttagoltság ìîíãîëî-òàòàðñüêå ³ãî mongol-tatár rabság ñòàòè ñ³ëëþ çåìë³ valaminek a lényege íàö³îíàëüíà ñàìîñâ³äîì³ñòü nemzeti öntudat ïîñòóïàëüíèé haladó, fokozatos, progresszív ÷âàðè veszekedés
˳òåðàòóðíà ìîâà öå çàãàëüíîïðèéíÿòà îáðîáëåíà é óäîñêîíàëåíà ôîðìà íàö³îíàëüíî¿ ìîâè, ÿêà, âèíèêíóâøè íà îñíîâ³ îäíîãî ä³àëåêòó, ââ³áðàëà â ñåáå áàãàòñòâî âñ³õ ³íøèõ ä³àëåêò³â, ãîâîð³â òà ãîâ³ðîê ³ îáñëóãîâóº ñóñï³ëüñòâî â ö³ëîìó. ijàëåêò ì³ñöåâèé ð³çíîâèä ìîâè; ãîâ³ðêà; ä³àëåêòèçìè ñëîâà, ÿê³ âæèâàþòü ëþäè ïåâíî¿ ì³ñöåâîñò³. Ñåðåä ìàéæå äåñÿòè òèñÿ÷ ìîâ ³ ä³àëåêò³â, ÿê³ íàë³÷óþòüñÿ â ñó÷àñíîìó ñâ³ò³, ëèøå 220 ìàþòü ïèñåìí³ñòü ³ ùå ìåíøå äåðæàâíèé ñòàòóñ. Óêðà¿íñüêà ìîâà íàëåæèòü äî äàâíüîïèñåìíèõ ìîâ ³ç ïîíàä òèñÿ÷îð³÷íîþ ïèñåìíîþ òðàäèö³ºþ. Íèí³ âîíà âõîäèòü äî äðóãîãî äåñÿòêà íàéïîøèðåí³øèõ ìîâ ñâ³òó, íåþ ðîçìîâëÿº áëèçüêî 45 ìëí ëþäåé. Öå ìîâà íå ò³ëüêè òèõ, õòî ìåøêຠâ Óêðà¿í³, à é ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â, ðîçïîðîøåíèõ äîëåþ ïî âñ³õ êîíòèíåíòàõ. Óêðà¿íñüêà ìîâà íàëåæèòü äî ñõ³äíîñëîâ ÿíñüêî¿ ï³äãðóïè ñëîâ ÿíñüêî¿ ã³ëêè ³íäîºâðîïåéñüêî¿ ñ³ì ¿ ìîâ. Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðíà ìîâà º ìîâîþ ë³òåðàòóðè, îñâ³òè, íàóêè, äåðæàâíèõ óñòàíîâ, çàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿, òåàòðó, ê³íî òîùî. Âîíà ìຠäâ³ ôîðìè óñíó é ïèñåìíó. Ó ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³, çàëåæíî â³ä òîãî, ç êèì ìè ãîâîðèìî, äå ³ ç ÿêîþ ìåòîþ, òîáòî â³ä ìîâëåííºâî¿ ñèòóàö³¿, òðàäèö³éíî âèä³ëÿþòü ø³ñòü ôóíêö³îíàëüíèõ ñòèë³â ìîâëåííÿ: îô³ö³éíî-ä³ëîâèé; íàóêîâèé; êîíôåñ³éíèé; ïóáë³öèñòè÷íèé; õóäîæí³é; ðîçìîâíèé. Îòæå, ñòèëü öå ñóêóïí³ñòü ìîâíèõ çàñîá³â (ñëîâà, ð³çí³ òèïè ðå÷åíü, ³íòîíàö³ÿ òà ³í.), ùî ñâ³äîìî âèêîðèñòîâóþòüñÿ ìîâöåì çà ïåâíèõ óìîâ.
8 Âïðàâà 2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîñòàâòå çàïèòàííÿ ùîäî âèñëîâëåíèõ ó íüîìó äóìîê. * Çàïèø³òü òðåò³é àáçàö. Ïðîêîìåíòóéòå éîãî. Óñíî ïîÿñí³òü ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ñë³â äîáðîâ³ëüíî , ï³ä ïðèìóñîì , çðå÷åííÿ . * ßê çìîãëè á âè ïðè÷àðóâàòè óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ó ñåáå â êëàñ³, ó øêîë³?
ÏÐÈ×ÀÐÓÂÀÒÈ ÌÎÂÎÞ Â³äîìî, ùî ìîâà êîæíîãî íàðîäó ÿâèùå äàâíº, ¿¿ êîð³ííÿ ñÿãàþòü ó äî³ñòîðè÷í³ ÷àñè. Âîíà º íàéãåí³àëüí³øèì âèòâîðîì áàãàòüîõ ïîêîë³íü. Êîæíå ñòâîðåíå é ïðèéíÿòå äëÿ âæèâàííÿ ñëîâî öå ñâîºð³äíèé ñèìâîë ñôîðìîâàíî¿ ³äå¿, ìåòà ÿêî¿ ïðîíèêíóòè ó ñâ³ò ïðèðîäè ³ â ëþäñüêó ñóòí³ñòü, ó ñâ³ò ëþäñüêîãî äóõó. Âèðîáëåííÿ ãðàìàòè÷íèõ çàêîí³â, òâîðåííÿ íîâî¿ ëåêñèêè ñïðàâà òèñÿ÷îë³òü. Äåõòî çàðàõîâóº ìîâó ò³ëüêè äî çàñîá³â êîìóí³êàö³¿, ââàæຠ¿¿ ³íñòðóìåíòîì ïîðîçóì³ííÿ ì³æ ëþäüìè. Àëå ó ìîâ³, êð³ì öüîãî, çàêîäîâóº íàö³ÿ âñþ ñâîþ ³ñòîð³þ, ñâ³é âñåá³÷íèé áàãàòîâ³êîâèé äîñâ³ä, çäîáóòêè êóëüòóðè, ñâ³òîãëÿäí³ ³äå¿, ñâîþ ñàìîáóòí³ñòü. Ó í³é óñÿ ðîçãàäàíà é íåðîçãàäàíà ïðèðîäà íàö³¿, ¿¿ äóõó, ïðàãíåíü, ³äåé. Ç íåþ ³ ò³ëüêè ÷åðåç íå¿ ðîçâèâàºòüñÿ êóëüòóðà. ² â ö³ëîìó ñâ³ò³, ³ â êîæíîìó âèïàäêó öå ÿâèùå íåïîâòîðíå, ó âñ³õ â³äíîøåííÿõ ñàìîáóòíº, îäíàêîâå çà ñâîºþ ïðèðîäîþ ç ³íøèìè ³ â³äì³ííå ó ñâî¿é îêðåì³øíîñò³. Òîìó ÿê í³õòî íå ìຠïðàâà â³äáèðàòè æèòòÿ â ëþäèíè, òàê í³õòî íå ìຠïðàâà â³äáèðàòè ó íå¿ ìîâó. Êîëè æ íàðîä ñàì, äîáðîâ³ëüíî ÷è ï³ä ïðèìóñîì, ñòຠíà øëÿõ çðå÷åííÿ ð³äíî¿ ìîâè, â³í ñòຠíà øëÿõ ñàìîãóáñòâà. Ìè âëàøòîâóºìî êîíêóðñè âèøèâàííÿ, ïèñàíîê, ñï³âó... Îñòàíí³ì ÷àñîì íàâ³òü êîíêóðñè êðàñè. À ÷è íå âàðòî áóëî á îðãàí³çîâóâàòè êîíêóðñè êðàñè ð³äíîãî ìîâëåííÿ? Ñåðåä ä³â÷àò, æ³íîê, ÷îëîâ³ê³â, ìîëîä³. Àäæå ó ªâðîï³ â³äáóâàþòüñÿ êîíêóðñè êðàñè é áàãàòñòâà ìîâ (íà îñòàííüîìó óêðà¿íñüêà ìîâà çàéíÿëà òðåòº ì³ñöå!), òî ÷îìó á íå âëàøòóâàòè çìàãàííÿ, õòî êðàùå, êðàñèâ³øå ìîæå ãîâîðèòè, ÷èÿ ìîâà áàãàòøà é ïðèâàáëèâ³øà? ×è çìîæåìî ìè ïðè÷àðóâàòè ñâîºþ ìîâîþ, ÿê 400 ðîê³â òîìó? (Ã. Íóäüãà). Ñëîâíè÷îê âèòâ³ð mû, munka, alkotás çàêîäóâàòè bekódol
ñàìîãóáñòâî öngyilkosság îêðåì³øí³ñòü különállás, önállóság
9 Âïðàâà 3. Îçíàéîìòåñü ³ç äóìêàìè âèçíà÷íèõ ëþäåé ïðî ìîâó. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ñèíîí³ìè òà àíòîí³ìè. Ç ÿêîþ ìåòîþ âèêîðèñòîâóþòü ¿õ àâòîðè?
Íàéá³ëüøå ³ íàéäîðîæ÷å äîáðî â êîæíîãî íàðîäó öå éîãî ìîâà, îòà æèâà ñõîâàíêà ëþäñüêîãî äóõó, éîãî áàãàòà ñêàðáíèöÿ, â ÿêó íàðîä ñêëàäຠ³ ñâîº äàâíº æèòòÿ, ³ ñâî¿ ñïîä³âàíêè, ðîçóì, äîñâ³ä, ïî÷óâàííÿ (Ï. Ìèðíèé). Ñê³ëüêè ìîâ òè çíàºø, ñò³ëüêè ðàç³â òè ³ ëþäèíà (Â. Ãåòå). Ñëîâî íàéòîíøå äîòîðêàííÿ äî ñåðöÿ, âîíî ìîæå ñòàòè ³ í³æíîþ çàïàøíîþ êâ³òêîþ, ³ æèâîþ âîäîþ, ùî ïîâåðòຠâ³ðó â äîáðî, ³ ãîñòðèì íîæåì, ³ ðîçæàðåíèì çàë³çîì, ³ áðóäîì. Ìóäðå ³ äîáðå ñëîâî äຠðàä³ñòü, íåðîçóìíå ³ çëå, íåîáäóìàíå ³ íåòàêòîâíå ïðèíîñèòü á³äó. Ñëîâîì ìîæíà âáèòè ³ îæèâèòè, ïîðàíèòè ³ âèë³êóâàòè, ïîñ³ÿòè òðèâîãó é áåçíàä³þ ³ îäóõîòâîðèòè, ðîçñ³ÿòè ñóìí³â ³ çàñìóòèòè, âèêëèêàòè ïîñì³øêó ³ ñëüîçó, ïîðîäèòè â³ðó â ëþäèíó ³ çàðîíèòè íåâ³ðó, íàäèõíóòè íà ïðàöþ ³ ñêóâàòè ñèëè äóø³ Çëå, íåâäàëå, íåòàêòîâíå ñëîâî ìîæå îáðàçèòè, ïðèãîëîìøèòè ëþäèíó (Â. Ñóõîìëèíñüêèé). Âïðàâà 4. Âèïèø³òü ç äîäàòêîâèõ äæåðåë òðè âèñëîâëþâàííÿ óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â ïðî ðîëü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ó ôîðìóâàíí³ é çáåðåæåíí³ äóõîâíîñò³ íàðîäó. * Íàïèø³òü çà îäíèì ³ç âèñëîâëþâàíü íåâåëèêèé òâ³ð. Âèêîðèñòàéòå â íüîìó â³äîìîñò³ ç ïîïåðåäí³õ âïðàâ.
Íàéâàæëèâ³øó ðîëü ó ñóñï³ëüñòâ³ â³ä³ãðຠìîâà. ßê ïåðåêîíóº ñâ³òîâèé äîñâ³ä, íàñàìïåðåä ìîâà çàâæäè ëåæàëà é ëåæèòü â îñíîâ³ äóõîâíîãî ºäíàííÿ ëþäåé ó ñï³ëüíîòó. Äëÿ ñóñï³ëüñòâà îñîáëèâî âàæëèâ³ òàê³ ôóíêö³¿ ìîâè: îá ºäíóþ÷à (ìîâà îá ºäíóº ëþäåé, ñòâîðþº â³ä÷óòòÿ ãðóïîâî¿ ºäíîñò³); îðãàí³çóþ÷à (ìîâà ñëóãóº çàñîáîì ïëàíóâàííÿ, ìîá³ë³çàö³¿ çóñèëü ñóñï³ëüñòâà); ³íôîðìàö³éíà (ìîâà ñëóãóº â ñîá³ ð³çíîìàí³òíó ³íôîðìàö³þ); êîãí³òèâíà (ìîâà º çàñîáîì ï³çíàííÿ òà îñâîºííÿ íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó é ïîøèðåííÿ íàáóòèõ çíàíü ñåðåä ÷ëåí³â óñüîãî ñóñï³ëüñòâà); àêóìóëÿòèâíà (ìîâà íàãðîìàäæóº, çáåð³ãຠ³ ïåðåäຠæèòòºâî âàæëèâèé ñóñï³ëüíî-³ñòîðè÷íèé äîñâ³ä â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ); åêñïðåñèâíà (ìîâà º óí³âåðñàëüíèì çàñîáîì âèðàæåííÿ âíóòð³øíüîãî ñâ³òó ëþäèíè).
10 Âïðàâà 5. Ïðîñëóõàéòå òåêñò Ìèñòåöòâî ä³àëîãó . Äîêëàäíî ïåðåêàæ³òü éîãî. Ñôîðìóëþéòå îñíîâíó äóìêó òåêñòó. * Çà äîïîìîãîþ òëóìà÷íîãî ñëîâíèêà â ê³íö³ ï³äðó÷íèêà ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ñë³â ìèñòåöòâî, ðèòîðèêà, îðàòîð. Çíàéä³òü â³äïîâ³äíèêè öèì ñëîâàì â óãîðñüê³é ìîâ³. Âïðàâà 6. Ïåðåêëàä³òü òåêñò (óñíî). Ñêëàä³òü äî íüîãî ïëàí ³ çàïèø³òü éîãî. * Çà ñêëàäåíèì ïëàíîì ïåðåêàæ³òü òåêñò. Äîïîâí³òü éîãî ñâî¿ìè ðîçäóìàìè ïðî ïîðóøåí³ ïðîáëåìè.
Nagyon nehéz pontosan meghatározni, hogy hány szó van valamely nyelvben. Elsõsorban azért, mert a szavak szüntelenül változnak; egyesek elavulnak, és állandóan keletkeznek újak. De azt sem könnyû eldönteni, hogy a nyelvbe frissen bekerült idegen szavakból, a tájszavakból, a sokféle szakma, tudományág szakszavaiból melyek azok, amelyeket a nyelvet beszélõk nagy többsége ismer, tehát beletartoznak a nyelv szókészletébe és bekerülnek a szótárba. A nyelv szókészletének nagyságáról csak hozzávetõleges becsléseink vannak. A magyar nyelv szavainak száma körülbelül egymillió. Ennyi azonban sohasem kerül be egyetlen szótárba sem. A Magyar Értelmezõ Kéziszótárban is csak 70 ezer szó szerepel önállóan, és körülbelül háromszor ennyi, vagyis 200 ezer szóra van benne adat. Az egyes ember szókincse azonban még ennél is sokkal szegényebb: a nyelv szavainak csak egy részét ismerjük és használjuk. Aki sok szót tud, az szellemi értelemben gazdag (utalás). Ñëîâíè÷îê meghatároz âèçíà÷àòè szüntelenül áåçïåðåðâíî elavul çàñòàð³òè tájszó ä³àëåêòèçì szókészlet ñëîâíèêîâèé çàïàñ magyar Értelmezõ Kéziszótár óãîðñüêèé òëóìà÷íèé ñëîâíèê
11 ÊÓËÜÒÓÐÀ ÌÎÂËÅÍÍß. ÃÎÂÎÐÈÌÎ ÏÐÀÂÈËÜÍÎ!
ßê ïðàâèëüíî óêðà¿íñüêîþ ïðèâ³òàòèñÿ? ßê ïðàâèëüíî óêðà¿íñüêîþ âèñëîâèòè ïîáàæàííÿ?
Äjáðèé äeíü! Äjáðèé ât÷³ð! Äîáðbäåíü! Äîáðbâå÷³ð! Äjáðîãî ðfíêó (äíÿ, ât÷îðà)! ³òfþ! Ïðèâsò! (Ðîçì.) Ç ïðèyçäîì Âañ! Ïîçäîðîâëzþ Âañ! dz ñâzòîì Âañ! Ç Íîâbì ðjêîì! Ç Ð³çäâjì Õðèñòjâèì! Áàæfþ (çb÷ó) Âaì çäîðjâ ÿ, ùfñòÿ, eñï³õ³â! Ùàñëbâèõ ñâÿò Âaì! Íà çäîðjâ ÿ! Äîçâjëüòå (ïðè)â³òfòè Âañ â³ä sìåí³ Ïðèâsò (â³òfííÿ) ç Óêðàyíè! ß õj÷ó (ìåí³ õj÷åòüñÿ) ïðèâ³òfòè Âañ Ïðèéìsòü íàéêðfù³ â³òfííÿ Âïðàâà 7. Âèêîðèñòîâóþ÷è óêðà¿íñüê³ åòèêåòí³ êîíñòðóêö³¿, íàïèø³òü ëèñòà (íà 100 150 ñë³â) ñâî¿ì äðóãó ÷è ïîäðóç³, ùî æèâóòü ó Êèºâ³.
Ïîäÿêóéòå éîìó (¿é) çà ëèñò. Âèáà÷òåñÿ çà òðèâàëå ìîâ÷àííÿ. Íàïèø³òü ïðî Âàø³ ïëàíè íà ìàéáóòíº. Ïîâ³äîìòå ïðî òå, ùî íà êàí³êóëàõ Âè ìàºòå íàì³ð ðàçîì ç áàòüêàìè â³äâ³äàòè Êè¿â. Íàïèø³òü, ùî Âè ðàäî çóñòð³íåòåñÿ ç íèì (íåþ). § 2. ÊÎÍÒÐÎËÜÍÅ ÀÓIJÞÂÀÍÍß ÒÅÊÑÒÓ ÏÓÁ˲ÖÈÑÒÈ×ÍÎÃÎ ÑÒÈËÞ ELLENÕRZÕ SZÖVÉGÉRTELMEZÉS Àóä³þâàííÿ ðîçóì³ííÿ ñïðèéíÿòîãî íà ñëóõ óñíîãî ìîâëåííÿ. Ïóáë³öèñòè÷íèé ñòèëü âèêîðèñòîâóºòüñÿ ó ãàçåòàõ, æóðíàëàõ, íà ðàä³î, òåëåáà÷åíí³, ó âèñòóïàõ íà ì³òèíãàõ. Ãîëîâíå çàâäàííÿ ïóáë³öèñòè÷íîãî ñòèëþ àã³òàö³ÿ, àêòèâíèé âïëèâ íà ÷èòà÷à ³ ñëóõà÷à.
12 Âïðàâà 8. Ïðîñëóõàéòå òåêñò Ìàë³ ìîâè çíèêàþòü . Îáåð³òü ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü íà çàïèòàííÿ. 1. Ùîðîêó çíèêຠ182 âèäè: à) òâàðèí, á) ïòàõ³â, â) ðîñëèí. 2. ßêó ê³ëüê³ñòü ìîâ ìîæíà çàïèñàòè äî ×åðâîíî¿ êíèãè ? à) áëèçüêî 500, á) äåê³ëüêà ³íîçåìíèõ, â) äåê³ëüêà øòó÷íèõ. 3. ³ëüÿì Ñàçåðëåíä æèâå òà ïðàöþº â: à) Àëáàí³¿, á) Àíã볿, â) Ôðàíö³¿. 4. Çàêîíîì³ðíîñò³, ïðèòàìàíí³ ïîïóëÿö³ÿì æèâèõ îðãàí³çì³â, äëÿ ìîâ: à) çðîçóì³ë³, á) íåõàðàêòåðí³, â) õàðàêòåðí³. 5. Ñê³ëüêè íîñ³¿â íàë³÷óºòüñÿ ó 350 ìîâàõ? à) ï³âñîòí³, á) òèñÿ÷à, â) ñîòíÿ. 6. Ëþäèíà, ùî âîëî䳺 ìîâîþ åÿê, ìîæå ðîçìîâëÿòè: à) ç ð³çíèìè ëþäüìè, á) ñàìà ³ç ñîáîþ, â) ç³ ñâîºþ ðîäèíîþ. 7. ²íä³àíñüêîþ ìîâîþ àéäàãî: à) ïèøóòü ïîåç³þ òà ïðîçó, á) âîëî䳺 ï ÿòåðî îñ³á, â) âæå í³õòî íå âîëî䳺.
Ñëîâíè÷îê ïðèòàìàííèé jellemzõ çàêîíîì³ðí³ñòü törvényszerüség
Ìéðòâà ìóâà (äåêîëè êàæóòü çíèêëà, çãàñëà ìîâà) ìîâà, ùî íå ìຠæèâèõ íîñ³¿â, äëÿ ÿêèõ âîíà º ð³äíîþ. Ìîâà ñòຠìåðòâîþ òàêîæ â òîìó âèïàäêó, êîëè âîíà ðîçâèâàºòüñÿ â ³íøó ìîâó àáî íàâ³òü ó ãðóïó ìîâ. Ïðèêëàäîì òàêî¿ ìîâè º ëàòèíñüêà ìîâà ìåðòâà ìîâà, ÿêà º ïðåäêîì ñó÷àñíèõ ðîìàíñüêèõ ìîâ, ñòàðîàíãë³éñüêà ìîâà ñó÷àñíî¿ àíãë³éñüêî¿. Ó äåÿêèõ âèïàäêàõ ìåðòâà ìîâà ïðîäîâæóº âèêîðèñòîâóâàòèñÿ ç íàóêîâîþ ³ ðåë³ã³éíîþ ìåòîþ. Òàêèì ÷èíîì âèêî-
13
ðèñòîâóþòüñÿ ìîâè ñàíñêðèò, ëàòèíñüêà, öåðêîâíîñëîâ ÿíñüêà òà ³í. ²íîä³ ìåðòâà ìîâà ìîæå çíîâó ñòàòè æèâîþ (â³äðîäæåííÿ ìîâè), ÿê, íàïðèêëàä, ñòàëîñÿ ç ³âðèòîì. Ìîâà, ÿêà ìຠæèâèõ íîñ³¿â, íàçèâàºòüñÿ ñó÷àñíîþ. Åòíîëîãè ñòâåðäæóþòü, ùî â³äîìî 6912 æèâèõ ìîâ. Âïðàâà 9. Ïðîñëóõàéòå òåêñò ñó÷àñíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ïèñüìåííèö³ ˳íè Êîñòåíêî Ãóìàí³òàðíà àóðà íàö³¿, àáî Äåôåêò ãîëîâíîãî äçåðêàëà . Âèçíà÷òå îñîáëèâîñò³ ïîáóäîâè öüîãî òåêñòó. Íàïèñàííÿ ÿêèõ ñë³â áóëî äëÿ âàñ íîâèì? Ïîÿñí³òü, ÿê âè ðîçó쳺òå ³äåþ ³ñòîðè÷íîãî áåçñìåðòÿ .
14
ÍÀÖ²ÎÍÀËÜÍÀ ÊÓËÜÒÓÐÀ ÍÀÐÎÄÓ, ÇÂÈ×À¯, ÎÁÐßÄÈ, ÒÐÀÄÈÖ²¯, ÑÂßÒÀ. ÓÊÐÀ¯ÍÑÜʲ ÒÀ ÓÃÎÐÑÜʲ ÒÐÀÄÈÖ²¯ ÒÀ ÇÂÈ×À¯
A NÉP NEMZETI KULTÚRÁJA. SZOKÁSOK, SZERTARTÁSOK, HAGYOMÁNYOK, ÜNNEPEK ÔÎÍÅÒÈÊÀ ÒÀ ÎÐÔÎÃÐÀÔ²ß HANGTAN ÉS HELYESÍRÁS § 3. ÇÂÓÊÈ ÌÎÂÈ. ÇÍÀÊÈ ÏÈÑÜÌÀ. ÎÐÔÎÃÐÀÌÀ. ÏÐÀÂÈËÜÍÀ ÂÈÌÎÂÀ ÃÎËÎÑÍÈÕ ² ÏÐÈÃÎËÎÑÍÈÕ ÒÀ ÏÎÇÍÀ×ÅÍÍß ¯Õ ÍÀ ÏÈÑÜ̲ A BESZÉDHANGOK. AZ ÍRÁSJELEK. A MAGÁNHANGZÓK ÉS MÁSSALHANGZÓK HELYES KIEJTÉSE ÉS JELÖLÉSE
Ôîíåòèêà (â³ä ãð. phînetikos çâóêîâèé) ðîçä³ë ìîâîçíàâñòâà, ùî âèâ÷ຠçâóêîâèé ñêëàä ìîâè: òâîðåííÿ çâóê³â, ¿õí³ àêóñòè÷í³ âëàñòèâîñò³ òà ôóíêö³¿, óñòàíîâëþº çàêîíîì³ðíîñò³ çâóêîâèõ çì³í, ÿê³ â³äáóâàþòüñÿ â ìîâëåííºâîìó ïîòîö³. Ôîíåòèêà òàêîæ âèâ÷ຠïîä³ë ñëîâà íà ñêëàäè, íàãîëîñ òà ³íòîíàö³þ. Çâóê íàéìåíøà ìîâíà îäèíèöÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêî¿ òâîðÿòüñÿ, ðîçï³çíàþòüñÿ ³ ðîçð³çíÿþòüñÿ ñëîâà òà ¿õí³ ôîðìè.
15
Ôîíåòè÷íèé çàïèñ, ùî ïåðåäຠíà ïèñüì³ òî÷íó âèìîâó çâóê³â ç³ çì³íàìè, ÿêèõ âîíè çàçíàþòü ó ïðîöåñ³ óñíîãî ìîâëåííÿ, íàçèâàþòü òðàíñêðèïö³ºþ (â³ä ëàò. transcription ïåðåïèñóâàííÿ). Äëÿ òðàíñêðèáóâàííÿ âèêîðèñòîâóþòü ë³òåðè óêðà¿íñüêî¿ àáåòêè é ñïåö³àëüí³ ïîçíà÷êè. Ó òðàíñêðèïö³¿ âñ³ ñëîâà ïèøóòüñÿ ç ìàëî¿ ë³òåðè ³ áåðóòüñÿ ó êâàäðàòí³ äóæêè: [ ]. Íàéâàæëèâ³ø³ ïîçíà÷åííÿ: [ó], [é], [á] ïîçíà÷åííÿ íàãîëîøåíèõ ãîëîñíèõ; [ ′ ] ì ÿê³ñòü ïîïåðåäíüîãî ïðèãîëîñíîãî; [ ] ïîì ÿêøåííÿ ïîïåðåäíüîãî ïðèãîëîñíîãî; [ : ] äîâãîòà çâóêà ïðè éîãî ïîäîâæåíí³ òà ïîäâîºíí³ ïðèãîëîñíèõ ïðè ¿õ çá³ãó; [∩] çëèòà âèìîâà çâóê³â; [åè], [èå] ìàëåíüê³ ë³òåðè çáîêó âãîð³ âêàçóþòü, äî ÿêîãî çâóêà íàáëèæàºòüñÿ çâó÷àííÿ. Âïðàâà 10. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ, çãàäàéòå íàçâè áóêâ â óêðà¿íñüêîìó àëôàâ³ò³. * Çíàéä³òü ðÿäîê, ó ÿêîìó íàçâè áóêâ íàïèñàí³ ïðàâèëüíî. Óñíî âèïðàâòå ïîìèëêîâ³ íàçâè áóêâ.
1. Áå, âå, ÷à, øà, ñå, åð, êå, ëå. 2. À, þ, åí, ãå, çå, æå, ïå, òå. 3. Ó, ôå, õå, öå, ÷å, º, éîò, ¿. Áóêâè À Á à á ¯õ íàçâè
 â
à ã
¥ Ä ´ ä
Å ª å º
à áå âå ãå ¥å äå å
Áóêâè Ì Í Î Ï Ð Ñ ì í î ï ð ñ
Ç ç
È è
² ³
¯ ¿
º æå çå
è
³
Ò Ó ò ó
¯õ åì åí î ïå åð åñ òå ó íàçâè
Æ æ
Ô ô
É é
Ê ê
Ë ë
¿ éîò
êà
åë
Õ Ö × Ø Ù õ ö ÷ ø ù
Ü ü
Þ ß þ ÿ
åô õà öå ÷å øà ùà
çíàê þ ÿ ì ÿêøåííÿ
Âïðàâà 11. Ïîâòîð³òü óêðà¿íñüêèé àëôàâ³ò, íàçâè áóêâ òà ¿õ ì³ñöå. Êîðèñòóéòåñÿ òàáëèöåþ ç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Çíàéä³òü ðÿäîê, ó ÿêîìó ñëîâà íàïèñàí³ íå â àëôàâ³òíîìó ïîðÿäêó, çàïèø³òü ö³ ñëîâà â ïðàâèëüíîìó ïîðÿäêó.
1. гçäâî, Òèñà, Óêðà¿íà, õàòà, öàð, öèìáàëè, ÷èòàííÿ. 2. Àáåòêà, Ïîêðîâà, âàðåíèê, â³òåð, ãîðà, ë³ñ, í³ñ. 3. Áàòüêî, Áîðèñ, ãð³ì, äèâî, äîáðîòà, ªâà, ºíîò, êàëèíà.
16
ÃÎËÎÑͲ ² ÏÐÈÃÎËÎÑͲ ÇÂÓÊÈ
(
(
(
Çâóêîâà ñèñòåìà ñó÷àñíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè íàðàõîâóº 38 çâóê³â 6 ãîëîñíèõ ³ 32 ïðèãîëîñíèõ. Ãîëîñí³ çâóêè öå çâóêè, ùî òâîðÿòüñÿ çà äîïîìîãîþ ãîëîñó.  óêðà¿íñüê³é ìîâ³ 6 ãîëîñíèõ çâóê³â: [à], [º], [è], [³], [î], [ó]. Äëÿ ïåðåäà÷³ íà ïèñüì³ 6 ãîëîñíèõ çâóê³â âèêîðèñòîâóþòü 10 ë³òåð: à, å, è, ³, î, ó, ÿ, þ, º, ¿. Çàëåæíî â³ä ì³ñöÿ íàãîëîñó â ñëîâ³ ãîëîñí³ çâóêè ìîæóòü áóòè íàãîëîøåíèìè ³ íåíàãîëîøåíèìè. Ïðèãîëîñí³ çâóêè öå çâóêè, ùî òâîðÿòüñÿ çà äîïîìîãîþ ãîëîñó é øóìó àáî ëèøå øóìó. Çà ó÷àñòþ ãîëîñó é øóìó ïðèãîëîñí³ çâóêè ïîä³ëÿþòü íà: 1. Ñîíîðí³ (â³ä ëàò. sonorus çâó÷íèé) öå ïðèãîëîñí³, ïðè òâîðåíí³ ÿêèõ ãîëîñ ïåðåâàæຠíàä øóìîì: [â], [é], [ë], [ë′], [ì], [í], [í′], [ð], [ð′]. 2. Øóìí³ ïðèãîëîñí³, ùî òâîðÿòüñÿ çà äîïîìîãîþ ãîëîñó é øóìó àáî ò³ëüêè îäíîãî øóìó. Çàëåæíî â³ä íàÿâíîñò³ ãîëîñó, ðîçð³çíÿþòü: à) äçâ³íê³ (øóì ïåðåâàæຠíàä ãîëîñîì): [á], [ã], [ã′], [ä], [ä′], [æ], [äæ], [ç], [ç′], [äç], [äç′]; á) ãëóõ³ (ñêëàäàþòüñÿ ò³ëüêè ³ç øóìó): [ê], [ï], [ñ], [ñ′], [ò], [ò′], [ô], [õ], [ö], [ö′], [÷], [ø]. Øóìí³ çâóêè, ñõîæ³ çà àðòèêóëÿö³ºþ, óòâîðþþòü ïàðè: á
ã
´
ä
ä′
æ
ç
ãëóõ³
ï
õ
ê
ò
ò′
ø
c ñ′ ÷
(
(
äçâ³íê³
äç′
ö
ö′
ç′ äæ äç
Âîíè ðîçð³çíÿþòü ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ñë³â: êàçêà êàñêà, ´àâà êàâà, ïë³ä ïë³ò, ãðèá ãðèï. Ïðè øâèäêîìó ìîâëåíí³ ïàðí³ çâóêè àðòèêóëþþòüñÿ íå÷³òêî, òîìó é âèíèêàþòü òðóäíîù³ ïðè ïåðåäàâàíí³ ¿õ íà ïèñüì³. Ïðàâîïèñ ë³òåðè, ùî ïîçíà÷ຠñóìí³âíèé ïðèãîëîñíèé çâóê (äçâ³íêèé ÷è ãëóõèé), âèçíà÷àþòü îðôîãðàô³÷íèì ïðàâèëîì ÷è ç ÿñîâóþòü çà ñëîâíèêîì. Ãëóõèé [ô] ïàðíîãî äçâ³íêîãî íå ìàº. Ñîíîðí³ çâóêè íå ìàþòü ïàðíèõ ãëóõèõ. Âîíè íàëåæàòü äî äçâ³íêèõ.
17 Âïðàâà 12. Ïðî÷èòàéòå ñëîâà, ïðàâèëüíî âèìîâëÿþ÷è ¿õ. ßê çì³íþºòüñÿ ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ïîäàíèõ ñë³â ç³ çì³íîþ îêðåìèõ çâóê³â? * Çàïèø³òü ïîäàí³ íàðîäí³ ïðèêìåòè, âñòàâëÿþ÷è íà ì³ñö³ êðàïîê íåîáõ³äí³ çà çì³ñòîì ñëîâà.
Ãîëîä õîëîä, ´àâà êàâà, õîäæó ãîäæó, õàé (÷àñòêà) ãàé, ã³ä õ³ä, õë³á Ãë³á, ãðàì õðàì, ãðèá ãðèï, ïë³ä ïë³ò. 1. Ñâèíÿ ñîëîìó â áàðë³ã íîñèòü íà âåëèêèé , çàâ³ðþõó (õîëîä ãîëîä). 2. ßêùî àíòîí³âêà äîáðå âðîäèëà íàñòóïíîãî ðîêó óðîäèòü (õë³á Ãë³á). 3. ßêùî îñ³íü áàãàòà íà çèìà áóäå òåïëà (ãðèáè ãðèïè). 4. Ðÿñíèé óðîæàé ãîðîáèíè íà ñóâîðó é ñí³æíó çèìó (ïëîä³â ïëîò³â). Âïðàâà 13. Âèçíà÷òå óñíî, â ÿêèõ ðÿäêàõ º ïîìèëêè â ïàðàõ çâóê³â çà äçâ³íê³ñòþ ãëóõ³ñòþ. * Äëÿ êîæíî¿ ïðàâèëüíî¿ ïàðè çàïèø³òü ÿê ïðèêëàä ïî îäíîìó ñëîâó.
(
1. [á] [ï], [ç′] [ñ′] 2. [äæ] [÷], [â] [ô] 3. [ä] [ò], [ã] [õ] 4. [äç′] [ö′], [æ] [ø] 5. [ê] [´], [ì] [í] 6. [é] [¿], [ð] [ð′] (
Çà ì³ñöåì òâîðåííÿ ïðèãîëîñí³ çâóêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà: ãóáí³ [á], [ï], [â], [ì], [ô]; (
(
(
ÿçèêîâ³ [ä], [ä′], [æ], [äæ], [ç], [ç′], [äç], [äç′], [ë], [ë′], [í], [í′], [c], [ñ′], [ò], [ò′], [ô], [ö], [ö′], [÷], [ø] [é], [´], [ê], [õ]; ãîðòàííèé (ãëîòêîâèé) [ã]. ×àñòî ïëóòàþòü ïðèãîëîñí³ [ã] ³ [´]. Àëå ö³ çâóêè ìàþòü ð³çí³ àðòèêóëÿö³éíî-àêóñòè÷í³ õàðàêòåðèñòèêè: [ã] òâîðèòüñÿ â ãîðòàí³ (êîð³íü ÿçèêà çáëèæóºòüñÿ ³ç çàäíüîþ ñò³íêîþ ãëîòêè), â³í ãîðòàííèé; [´] òâîðèòüñÿ â ðîòîâ³é ïîðîæíèí³, â³í çàäíüîÿçèêîâèé. Çâóê [ã] ìîæíà ïðîòÿãíóòè, òîìó ùî ñòðóì³íü ïîâ³òðÿ ïîâ³ëüíî ïðîõîäèòü êð³çü âóçüêó ù³ëèíó, â³í ù³ëèííèé, à [´] í³, îñê³ëüêè â³í ïðîðèâíèé.
18 Âïðàâà 14. Ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ íèæ÷å ñëîâà. Çàïàì ÿòàéòå ñëîâà ç ë³òåðîþ ´. Ç ÿñóéòå çíà÷åííÿ íåâ³äîìèõ ñë³â çà òëóìà÷íèì ñëîâíèêîì â ï³äðó÷íèêó. * Óâåä³òü ø³ñòü ñë³â ó ðå÷åííÿ.
Óêðà¿íñüêèé ïðàâîïèñ ïîäຠòàê³ ñëîâà ç ë³òåðîþ ´: f´ðóñ egres, köszméte ´fâà varjú ´fçäà gazda, gazdálkodó ´àçäbíÿ gazdasszony, háziasszony ´fíäæ hiba ´fíîê tornác, gang, feljárat ´àòeíîê minõség ´âfëò lárma, orditozás, zaj, ricsaj ´t´àòè gágog ãtäçü bögöly ´åðëbãà görbebot ´ísò kanóc, gyújtózsinor ´íjòòÿ ringy-rongy ´jíò zsindely ´ðfæäà tanya, major ´ðfòè 1. Vasrács. 2. Tömlöc ´ðt÷íèé udvarias, gáláns ´ðeíò talaj ´ðeíü hegycsúcs ´eäçèê gomb ´eëÿ dudor
Âïðàâà 15. Ïåðåïèø³òü ïðàâèëüíî ñëîâà ç ë³òåðàìè ã àáî ´. Ïîçíà÷òå ðÿäîê, â ÿêîìó âñ³ ñëîâà òðåáà ïèñàòè ç ë³òåðîþ ´.
1. ..ðóíò, ..åíåðàë, ..àíäæ, ..ðàòèñÿ, ..àðíî, ..àâà. 2. ..³ñòü, ..àáë³, ..ðàáë³, ..åäçü, ..ðîçà, à..ðóñ. 3. ..àíîê, ..ðàòè, ..óäçèê, äçè..à, ..àçäà, ..óëÿ. (
(
(
(
(
(
Ñë³ä çàïàì ÿòàòè çëèò³ çâóêè [äæ], [äç], [äç′]. Ó ñëîâàõ áäæ³ëêà, äçâ³í, ´åäçü çâóêè [äæ], [äç], [äç′] îçíà÷àþòü îäèí çâóê. Ó ôîíåòè÷íîìó çàïèñ³ çëèò³ çâóêè ïîçíà÷àþòü çâåðõó äóæêîþ, ÿêà îá ºäíóº äâ³ ë³òåðè ³ âêàçóº, ùî öå îäèí ñêëàäíèé çâóê. Äî øèïëÿ÷èõ ïðèãîëîñíèõ â³äíîñèìî: [æ], [äæ], [÷], [ø]. Áóêâà ù ïîçíà÷ຠäâà çâóêè: ù=[ø]+[÷]. (
19
(
(
(
Âïðàâà 16. Ó ÿêîìó ðÿäêó âñ³ çâóêè [äæ], [äç], [äç′] îçíà÷àþòü îäèí çâóê? * Ïîÿñí³òü, êîðèñòóþ÷èñü ñëîâíèêîì, ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ñë³â äæáàí ³ äçáàí.
1. Äæì³ëü, äçè´à, äçâ³íîê, ´óäçèê, äæèíñè. 2. Äæàçîâèé, â³äæèìàòè, äæåê-ïîò, äæáàí, ï³äçåìíèé. 3. Äæîóëü, äçåíüê³ò, íàäçâè÷àéíèé, äæåì, äçâ³íèöÿ. 4. Äçáàí, äæåìïåð, äçâåí³òè, ï³äæèâëþâàòè, äæàç.
(
Ïðèãîëîñí³ çâóêè çàëåæíî â³ä ïîçèö³¿ ó ñëîâ³ áóâàþòü: à) òâåðä³; á) ì ÿê³; â) ïîì ÿêøåí³ (íàï³âì ÿê³). Ïðè ôîíåòè÷íîìó çàïèñ³ ì ÿê³ñòü ïðèãîëîñíîãî ïîçíà÷àþòü çíàêîì [′] ñê³ñíîþ ðèñî÷êîþ çâåðõó ïðàâîðó÷ â³ä ë³òåðè: [ñ′³ë′], à ïîì ÿêøåí³ñòü ãðàô³÷íèì çíàêîì àïîñòðîô: [äâ ³÷ ³]. Äî ì ÿêèõ â³äíîñèìî [ä′], [ò′], [ç′], [ñ′], [ö′], [ë′], [í′], [äç′], [ð′]. Çâóê [é] çàâæäè ì ÿêèé. Óñ³ ì ÿê³ çâóêè, êð³ì [é], ìàþòü òâåðä³ â³äïîâ³äíèêè òà óòâîðþþòü ³ç íèìè ïàðè çà òâåðä³ñòþ ì ÿê³ñòþ: [ä] [ä′], [ò] [ò′], [ë] [ë′] òîùî. Ïîð³âíÿéòå: òèí [òèí] ò³íü [ò′³í′]; ëèí [ëèí] ë³íü [ë′³í′]; ðàñà [ðáñà] ðÿñà [p′áca]. Ïðèãîëîñíèìè, ùî íå ìàþòü ì ÿêèõ ïàð, º: à) ãóáí³: [á], [ï], [â], [ì], [ô]; á) øèïëÿ÷³: [æ], [äæ], [÷], [ø]; â) çàäíüîÿçèêîâ³: [´], [ê], [õ]; ã) ãîðòàííèé [ã]. Ö³ çâóêè ëèøå ïåðåä ãîëîñíèì [³] òà çð³äêà ïåðåä ãîëîñíèìè [à], [å], [ó] ìîæóòü áóòè ïîì ÿêøåíèìè (íàï³âì ÿêèìè). Íà öå âêàçóþòü áóêâè ³, ÿ, º, þ, íàïðèêëàä: â³òàì³íè [â ³òàì ³íè], âå÷³ð [âå÷ ³ð], çá³ææÿ [çá ³æ :à], êþâåò [ê óâåò]. (
Âïðàâà 17. Çàïèø³òü ïîäàí³ ñëîâà. Âêàæ³òü, ÿêèì çâóêîì âîíè ðîçð³çíÿþòüñÿ. Îõàðàêòåðèçóéòå ö³ çâóêè. * Äàéòå â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ: ×è ðîçð³çíÿþòüñÿ ö³ ñëîâà çà çíà÷åííÿì? ßêèé ðîçä³ë íàóêè ïðî ìîâó âèâ÷ຠçâóêè ëþäñüêîãî ìîâëåííÿ?
Áàê áóê áèê; ñîì ñàì ñóì;
20
ìèòè ëèòè øèòè; ãðàòè ´ðàòè; ñèí ñèíü. Âïðàâà 18. Âèïèø³òü ó òðè êîëîíêè ñëîâà, ó ÿêèõ: 1) çâóê³â ³ áóêâ ïîð³âíó; 2) çâóê³â á³ëüøå, í³æ áóêâ; 3) áóêâ á³ëüøå, í³æ çâóê³â.
Òðàäèö³ÿ, íàðîä, çâè÷àé, ïðèñë³â ÿ, ïîâ³ð ÿ, ùàñòÿ, äæì³ëü, îñ³íí³é, ÿáëóíüêà, ùèðèé, ñ³ëü, ñÿÿòè. Îðôîãðàìà ïðàâèëüíå (òàêå, ùî â³äïîâ³äຠïðàâèëàì àáî òðàäèö³ÿì) íàïèñàííÿ, ÿêå òðåáà âèáðàòè ç ê³ëüêîõ ìîæëèâèõ âàð³àíò³â. Âïðàâà 19. Ñëîâà, ïîäàí³ â òðàíñêðèïö³¿, çàïèø³òü áóêâàìè. Ïîÿñí³òü íàïèñàííÿ âèä³ëåíèõ ñë³â. Íàçâ³òü îðôîãðàìè.
1. [ézñíî], [ìbéó], [ð′àñíbé], [ë′³ñ], [éBìà]. 2. [ìéBñî], [ñ â Bòî], [ï³ðéà], [äçâ fêíóòè], [áóðéfí]. 3. [ìéà÷], [îñ′³í′:³é], [ã së′:à], [ïðîâfë′:à], [ñjí:èé]. Âïðàâà 20. Âèçíà÷òå ðÿäîê (óñíî), â ÿêîìó â óñ³õ ñëîâàõ îäíàêîâà ê³ëüê³ñòü áóêâ ³ çâóê³â. * Çàïèø³òü ó ôîíåòè÷í³é òðàíñêðèïö³¿ âèä³ëåí³ ñëîâà.
1. Ùåáå÷óòü, âìèâàºøñÿ, ðÿñíî. 2. Ëþëüêà, ïàì ÿòü, ù³ëüíèé. 3. Çâ ÿçê³âåöü, ïëþù, ÿêîñü. 4. Ïðèºäíóâàííÿ, ³òà볺öü, ÿíãîë. 5. Á þòüñÿ, ÷àïëÿ, þí³ñòü. Âïðàâà 21. Âèçíà÷òå ðÿäîê (óñíî), â ÿêîìó âñ³ ïðèãîëîñí³ ãëóõ³. * Ó âèä³ëåíèõ ñëîâàõ ãëóõèé çàì³í³òü ïàðíèì äçâ³íêèì. Çàïèø³òü ñëîâà ïàðàìè. Äâ³ ïàðè ñë³â óâåä³òü ó ðå÷åííÿ. Çàïèø³òü ¿õ.
1. Ùàñòÿ, êîñà, àïòåêà, øàõ³ñò. 2. Áåðåçà, ÿãîäà, ãðàá, õîëîä. 3. Ïîâ³ñòü, ´óäçèê, ãðèï, ïàì ÿòü. 4. Ñâÿòî, ´àâà, äçâ³í, áäæîëà.
21
²ñíóþòü ñëîâåñí³ ôîðìóëè, ÿê³ ïîëåãøóþòü çàïàì ÿòîâóâàííÿ êëàñèô³êàö³¿ ïðèãîëîñíèõ çâóê³â: Ìè âèíèëè ð³é ñîíîðí³ ïðèãîëîñí³. Áóäå ãîæå ´åäçþ ó äæàç³ äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³. Óñå öå êàôå Ïòàõ ³ ÷àøà ãëóõ³ ïðèãîëîñí³. Ìàâïà Áóô ãóáí³ ïðèãîëîñí³. Ù(ø÷)å ¿æäæó øèïëÿ÷³ ïðèãîëîñí³. Äå òè ç ¿ñè ö³ ëèíè ³ ð? ì ÿê³ ïðèãîëîñí³. Âïðàâà 22. Óñíî ï³äãîòóéòå â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ: 1. ßê íàçèâàºòüñÿ çâóê, ùî òâîðèòüñÿ ëèøå ãîëîñîì? 2. ßê íàçèâàºòüñÿ çâóê, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç ãîëîñó ³ øóìó? 3. ßê íàçèâàºòüñÿ çâóê, ùî ñêëàäàºòüñÿ ëèøå ³ç øóìó? 4. Íàçâ³òü ïàðàìè äçâ³íê³ ³ ãëóõ³ çâóêè. 5. ßê³ çâóêè í³êîëè íå áóâàþòü ì ÿêèìè? 6.  óêðà¿íñüê³é ìîâ³ íàÿâíà òàêà ê³ëüê³ñòü çâóê³â: ãîëîñíèõ ; ãóáíèõ ; ãëóõèõ ; øèïëÿ÷èõ ; äçâ³íêèõ ; çëèòèõ çâóê³â . ñîíîðíèõ ; Âïðàâà 23. Ïðîñëóõàéòå òåêñò Õë³á óñüîìó ãîëîâà . * Äàéòå â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ: ßê³ ïðèñë³â ÿ ñêëàâ óêðà¿íñüêèé íàðîä ïðî õë³á? ßê³ ñòðàâè ¿äÿòü ç õë³áîì? Ùî ñèìâîë³çóº õë³á? ßê ñòàâëÿòüñÿ óêðà¿íö³ äî õë³áà? * Çàïèø³òü êëþ÷îâ³ ñëîâà. Ïåðåêàæ³òü òåêñò, êîðèñòóþ÷èñü íèìè.
Àòðèáóò, õë³á, õàð÷óâàííÿ, ïîæèâíèé, ñìà÷íèé, ïåðø³ ñòðàâè, ãàðí³ð, ñèìâîë äîáðîáóòó, ñâÿùåííèé ïðåäìåò, êðèõòè é óëàìêè, ãð³õ, ïîö³ëóâàòè, ïî¿ñòè. Ñëîâíè÷îê ëèí ïð³ñíîâîäíà ðèáà ðîäèíè êîðîïîâèõ ç òîâñòèì ñëèçüêèì ò³ëîì ñîì âåëèêà ïð³ñíîâîäíà õèæà ðèáà áåç ëóñêè ðîäèíè ñîìîâèõ ãîäæý, ãîäèòè kedvében jár äðþê karó, cölöp àòðèáýò tulajdonság, sajátos jegý, atributum ïîæèâíèé tápláló áàøòáííèé kobakos, tök alakú, dinnye
22 Õë³á ìîæå äîïîìîãòè ó áîðîòüá³ ³ç çàõâîðþâàííÿìè øëóíêà. Ðåöåïò òàêèé: ï³äñìàæèòè øìàòî÷îê á³ëîãî õë³áà íà îäí³é ÷àéí³é ëîæö³ âåðøêîâîãî ìàñëà. Êîëè â³í îõîëîíå, ïîì³ñòèòè éîãî íà ï³âãîäèíè ó ñêëÿíêó ç ïèòíîþ âîäîþ. Îòðèìàíèé íàñò³é âèïèòè ïðîòÿãîì äíÿ çà òðè ïðèéîìè. ³ä àíã³íè øìàòî÷îê á³ëîãî õë³áà îïóñòèòè â êèïëÿ÷å ìîëîêî. Êîëè ì ÿêóø òðîõè îõîëîíå, âèéíÿòè ³ ç ¿ñòè. Ïðîöåäóðó ïîâòîðþâàòè òðè÷³ íà äåíü. Äåøåâî, ñåðäèòî é åôåêòèâíî.
ÊÓËÜÒÓÐÀ ÌÎÂËÅÍÍß. ÃÎÂÎÐÈÌÎ ÏÐÀÂÈËÜÍÎ!
ßê ïðàâèëüíî óêðà¿íñüêîþ ïîïðîùàòèñÿ?
Äî ïîáf÷åííÿ! Óñüjãî íàéêðfùîãî! Íà âñå äjáðå! Äî çeñòð³÷³! Çîñòàâféòåñÿ çäîðjâ³ (ç Ájãîì)! Õàé ùàñòbòü (Âàì)! Ùàñòb òîás! Íàäîáðfí³÷! Äîáðfí³÷! Äjáðî¿ (ñïîêséíî¿) íj÷³! Ïðîùféòå! (Ïðîùàâféòå!) Áóâfé (áeäüòå) çäîðjâ (çäîðjâ³)! Õîäb çäîðjâ! Äîçâjëüòå ïîïðîùfòèñÿ! Âbáà÷òå, ìåís ÷àñ (ïîðf) ³òb! Íà æàëü, ÿ ïîñï³øfþ! Ñïîä³âfþñü, ìè ñêjðî ïîáf÷èìîñü. Ùàñëbâî! Ùàñëbâî¿ äîðjãè!
23
§ 4. ÑÊËÀÄ. ÎÑÍÎÂͲ ÏÐÀÂÈËÀ ÏÅÐÅÍÎÑÓ. ÍÀÃÎËÎÑ. ÎÐÔÎÅϲ×Ͳ ÑËÎÂÍÈÊÈ ² ÑËÎÂÍÈÊÈ ÍÀÃÎËÎѲÂ. ÔÎÍÅÒÈ×ÍÈÉ ÐÎÇÁ²Ð ÑËÎÂÀ A SZÓTAG. A SZAVAK ELVÁLASZTÁSA. A HANGSÚLY. KIEJTÉSI SZÓTÁRAK. A SZAVAK HANGTANI ELEMZÉSE Âïðàâà 24. Ïðî÷èòàéòå ñëîâà, äîòðèìóþ÷èñü ïðàâèëüíî¿ âèìîâè. Ïî ñê³ëüêè ãîëîñíèõ ó êîæíîìó ñëîâ³ ïåðøîãî, äðóãîãî òà òðåòüîãî ñòîâï÷èê³â? Ñê³ëüêè ñêëàä³â ó êîæíîìó ç íèõ? Íà ÿêèé ³ç íèõ ïàäຠíàãîëîñ?
êëàñ ñ³ì ñèð ïèë
êëàñè ñ³ìñîò ñèðîê ïèëîê
êëàñèêè ñ³ìäåñÿò ñèðî÷îê ïèëþêà
ÏÐÈÃÀÄÀÉÒÅ! Ñêëàä öå ÷àñòèíà ñëîâà, ùî âèìîâëÿºòüñÿ îäíèì ïîøòîâõîì âèäèõóâàíîãî ïîâ³òðÿ. Ñêëàä ìîæå áóòè óòâîðåíèé ç îäíîãî àáî ê³ëüêîõ çâóê³â, îäèí ç ÿêèõ îáîâ ÿçêîâî º ãîëîñíèì. ²íîä³ ñêëàäîì ìîæå áóòè îäíå ñëîâî (ñïîëó÷íèêè ³, à, òà òîùî). Ãîëîñí³ çâóêè âèñòóïàþòü ó ðîë³ ñêëàäîòâîð÷èõ (ñêëàäîâèõ) ³ óòâîðþþòü âåðøèíó ñêëàäó. Ðåøòà çâóê³â íåñêëàäîòâîð÷³ (íåñêëàäîâ³). ʳëüê³ñòü ñêëàä³â ó ñëîâ³ äîð³âíþº ê³ëüêîñò³ ãîëîñíèõ. Ñêëàä, ùî çàê³í÷óºòüñÿ íà ãîëîñíèé, íàçèâàºòüñÿ â³äêðèòèì, íà ïðèãîëîñíèé çàêðèòèì. Ñêëàäè áóâàþòü íàãîëîøåí³ òà íåíàãîëîøåí³. Âïðàâà 25. Óâàæíî ðîçãëÿíüòå ìàëþíêè. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. * Îçíàéîìòåñÿ ç òëóìà÷åííÿì íåçíàéîìèõ âàì ñë³â. ×è äîïîìîãëè âàì ó öüîìó ä³àëåêòí³ ñëîâà? Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ñëîâíèê. Çíàéä³òü ö³ ïðåäìåòè íà ìàëþíêàõ.
ÒÐÈÌÀÉ ÕÀÒÎ×ÊÓ, ßÊ Ó Â²ÍÎ×ÊÓ Äàâíÿ óêðà¿íñüêà õàòà. Âèñîêèé ïîð³ã, íà ñò³íàõ òà â³êíàõ áàðâèñò³ ðóøíèêè, ðîçìàëüîâàíà ï³÷, êðàñóíÿ-ñêðèíÿ. Äóõìÿíî ïàõíå òðàâàìè ßê ³ êîæíå ñõ³äíîñëîâ ÿíñüêå æèòëî, óêðà¿íñüêà õàòà â ìèíóëîìó ìàëà íåðóõîì³ ìåáë³, êîòð³ ìàéñòðóâàëè îäíî÷àñíî ç íåþ: ï³ë, ëàâè, ïîëèö³ äëÿ ïîñóäó, æåðäêè. Ðóõîìèõ ðå÷åé
24
áóëî íåáàãàòî ñò³ë, îñëîíè, ñêðèíÿ, ñò³ëüö³, äèòÿ÷à êîëèñêà.  îäíèõ ðåã³îíàõ ñò³íè õàòè á³ëèëè, â ðóáëåíèõ îñåëÿõ ¿õ ìèëè âîäîþ, àëå ïî âñ³é Óêðà¿í³ â³ä Êàðïàò äî Äîíó âñåðåäèí³, à ÷àñòî ³ çîâí³ ïðèêðàøàëè ðîçïèñàìè. Ïðî õàòó ñêëàäåíî ÷èìàëî ï³ñåíü, ïðèñë³â ¿â ³ ïðèêàçîê, ³ñíóº áàãàòî ð³çíèõ ïåðåêàç³â. Ïðèõîäü, áðàòå, ç ä³òî÷êàìè,  ìåíå õàòà ç êâ³òî÷êàìè.
Àáî ùå: Îé çíàòè, çíàòè ïàíà-ãîñïîäàðÿ:  íüîãî õàòà ç ñîñíè, ç ÿëèíè, Âñÿ ìàëüîâàíà. Ìàéæå ÷åòâåðòó ÷àñòèíó õàòè çàéìàëà ðîçìàëüîâàíà ÷è îçäîáëåíà êàõëÿìè ï³÷. Ïîáóòóº áàãàòî ïðèêìåò ³ ïîâ³ð ¿â, ïîâ ÿçàíèõ ç íåþ. Íàïðèêëàä, ÿêùî çàïàëåíèé óïåðøå âîãîíü ãîð³â ÿñíî, òî æèòòÿ òóò áóäå ðàä³ñíå, ÿêùî òüìÿíî, äèì ³øîâ íà õàòó, òî é ëàäó íå áóäå â í³é. Ñâîëîê òàêîæ ïðèêðàøàëè Íàé÷àñò³øå ð³çüáëåíèìè êàëåíäàðíèìè çíàêàìè. Çàçíà÷àëèñÿ ³ äàòè áóä³âíèöòâà æèòëà, ïð³çâèùå ìàéñòðà. Íà ñâîëîê êëàëè äð³áí³ ðå÷³: êëóáêè íèòîê, âåðåòåíà, êíèæêè, êâ³òè, à òàêîæ õë³á (Ë. Îðåë).
25
Ñëîâíè÷îê æéðäêà (ä³àë. áàíòúíà) ó ñòàðèõ ñ³ëüñüêèõ õàòàõ ãîðèçîíòàëüíî ï³äâ³øåíà ÷è ïðèêð³ïëåíà ïåðåêëàäèíà, íà ÿêó â³øàþòü îäÿã êîðîìèñëî äåðåâ ÿíà âèãíóòà ïàëèöÿ ³ç çàðóáêàìè àáî ãà÷êàìè íà ê³íöÿõ, ÿêîþ íîñÿòü íà ïëå÷àõ â³äðà ç âîäîþ, òîùî êýõîëü (ä³àë. ááäî´à) ìåòàëåâà àáî ÷åðåï ÿíà ïîñóäèíà ç ðó÷êîþ äëÿ ïèòòÿ îñëíí (ä³àë. ëáâèöÿ) ê³ìíàòíà ïåðåíîñíà ëàâà äëÿ ñèä³ííÿ ïðèçüáà (ä³àë. ñòîðíáö) íåâèñîêèé çåìëÿíèé íàñèï ³ç íåøèðîêîþ ãîðèçîíòàëüíîþ ð³âíîþ ïëîùèíîþ óçäîâæ ñò³í õàòè çíàäâîðó, îáìàçàíèé ãëèíîþ, ùî âèêîðèñòîâóâàâñÿ òàêîæ äëÿ ãîñïîäàðñüêèõ ïîòðåá ìèñíèê ïîëè÷êà äëÿ ìèñîê ñâóëîê (ä³àë. ´åðåíäá) áàëêà, ùî ï³äòðèìóº ñòåëþ â áóä³âë³
Âïðàâà 26. Ñïèø³òü ñëîâà, ïîä³ëÿþ÷è ¿õ íà ñêëàäè òà ñòàâëÿ÷è íàãîëîñè. Óñíî âèçíà÷òå â³äêðèò³ ³ çàêðèò³, íàãîëîøåí³ ³ íåíàãîëîøåí³ ñêëàäè.
Õàòà, ï³÷, ìèñêà, êîðîìèñëî, ìèñíèê, â³äðî, ðîãà÷, ´àíîê, ñòð³õà, â³êíî, ñ³íè, ëàâà, ñò³ë, êóõîëü, ïîá³ëåíèé, ïðèçüáà, ñàäîê. Âïðàâà 27. Çà ïîäàíèìè ó ïîïåðåäí³é âïðàâ³ ìàëþíêàìè òà êëþ÷îâèìè ñëîâàìè ñêëàä³òü íåâåëèêå ïîâ³äîìëåííÿ Óêðà¿íñüêà õàòà .
(
(
Ñëîâà ç ðÿäêà â ðÿäîê ïåðåíîñèìî òàê, ÿê ó âèìîâ³ âîíè ä³ëÿòüñÿ íà ñêëàäè: ïå-ðå-ìî-ãà, õî-ëîä. Îòæå, ìîæíà ïåðåíîñèòè ò³ëüêè òàê³ ñëîâà, ÿê³ ìàþòü äâà ÷è á³ëüøå ñêëàä³â. Äî öüîãî îñíîâíîãî ïðàâèëà º ê³ëüêà çàñòåðåæåíü: 1. Îäíà áóêâà íå çàëèøàºòüñÿ ³ íå ïåðåíîñèòüñÿ. ×åðåç öå íå ïåðåíîñÿòüñÿ òàê³ ñëîâà, ÿê ìî¿, àëåÿ, ÿìà òîùî. 2. Íå ìîæíà ðîçðèâàòè äç, äæ, ÿêùî âîíè ïîçíà÷àþòü îäèí çâóê. Òîìó ïåðåíîñèìî òàê: ñè-äæó, êóêóðó-äçà. Àëå: â³ä-æèì, íàä-çâè÷àéíèé (äâà çâóêè). 3. Ïðè ïåðåíîñ³ ñêëàäíèõ ñë³â íå ìîæíà çàëèøàòè â ïîïåðåäíüîìó ðÿäêó áóêâ äðóãî¿ îñíîâè, ÿêùî âîíè íå ñòàíîâëÿòü ñêëàäó: âîäî-ïðîâ³ä, à íå âîäîï-ðîâ³ä. 4. Íå ìîæíà â³äðèâàòè ñêîðî÷åíü â³ä ñë³â, ÿêèõ âîíè ñòîñóþòüñÿ: Ò.Ã.Øåâ÷åíêî, 2010 ð., 3 ñì òîùî. 5. Íå ïåðåíîñÿòüñÿ â íàñòóïíèé ðÿäîê ðîçä³ëîâ³ çíàêè (êð³ì òèðå). 6. Ó ðåøò³ âèïàäê³â ìîæíà äîâ³ëüíî ïåðåíîñèòè ñëîâà çà ñêëàäàìè.
26 Âïðàâà 28. Ïîð³âíÿéòå ïîä³ë ñë³â ó ïðàâîìó òà ë³âîìó ñòîâï÷èêàõ. ×èì âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ? * Íàâåä³òü ø³ñòü ñë³â, ÿê³ íå ìîæíà ïåðåíåñòè ç ðÿäêà â ðÿäîê. Çàïèø³òü ¿õ. Âèçíà÷òå â íèõ ê³ëüê³ñòü ñêëàä³â.
ÿ-áëó-íÿ à-áðè-êîñ à-ëåÿ
ÿáëó-íÿ àáðè-êîñ àëåÿ
Âïðàâà 29. Çíàéä³òü ðÿäîê, â ÿêîìó äîïóùåíî â óñ³õ ñëîâàõ ïîìèëêè ïðè ïåðåíîñ³. Çàïèø³òü â³äïîâ³äíèé ðÿäîê ïðàâèëüíî.
1. Ïòà-øå-íÿ, í³÷-íèé, ôàð-áà, ñòðó-ìîê. 2. Áåç-ñîí-íÿ, æè-òòÿ, ñîí-íèé, ³-ì ÿ. 3. Â. Ä.-²âàíåíêî, ÷îòèðüî-õñîò, ´óä-çèê, â³-äçèâàþ. Âïðàâà 30. Ïðî÷èòàéòå òåêñò óãîðñüêîþ ìîâîþ. Ïåðåêëàä³òü ïåðøèé àáçàö òåêñòó óêðà¿íñüêîþ. Çàïèø³òü. * Êîðèñòóþ÷èñü äâîìîâíèì ñëîâíèêîì ó ï³äðó÷íèêó, ïåðåêëàä³òü âèä³ëåí³ ñëîâà äðóãîãî àáçàöó. ßê íàçèâàþòüñÿ ö³ ïàðè ñë³â?
Szótárat lapozgatok. Van-e a szótárnál gazdagabb, élõbb, lelkesebb valami? Benne van nyelvünk összes szava. Benne van a virágok, ásványok, rovarok, háziállatok és fenevadak, szerszámok, a közlekedési eszközök és fölszerelések, a fegyverek és hangszerek, a mesterségek, a testrészek és a nyavalyák neve. Benne van a gyöngédség és a durvaság minden árnyalata, az udvariasság és a gorombaság, a szemérem és a trágárság, a szépség és a rútság, az illat és a bûz, a tisztaság és a szutyok, a boldogság és a boldogtalanság, az önfeláldozás és a gyilkosság (Kosztolányi Dezsõ). Ëåêñèêîãðàô³ÿ (â³ä ëàò. leõikos ñëîâíèê, grapho ïèøó) ðîçä³ë ìîâîçíàâñòâà, ùî çàéìàºòüñÿ óêëàäàííÿì ñëîâíèê³â, çáèðàííÿì, óïîðÿäêóâàííÿì òà îïèñîì ñëîâíèêîâîãî ìàòåð³àëó. Ñëîâíèêîâà ñïðàâà â Óêðà¿í³ ìຠäàâí³ òðàäèö³¿. Ïåðøîþ ñëîâíèêîâîþ ïðàöåþ â Óêðà¿í³ áóâ Ëåêñèñ... Ëàâðåíò³ÿ Çèçàí³ÿ, âèäàíèé ó ³ëüí³ â 1596 ðîö³. Ó 1627 ðîö³ â Êèºâ³ áóëî âèäàíî ñëîâíèê Ïàìâè Áåðèíäè, â ÿêîìó ïîäàâàâñÿ ïåðåêëàä ñë³â ñòàðîñëîâÿíñüêî¿ ìîâè òîãî÷àñíîþ óêðà¿íñüêîþ êíèæíîþ ìîâîþ. Ïåðøèì ñëîâíèêîì,
27
ÿêèé ô³êñóâàâ ëåêñèêó íîâî¿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè, áóâ íåâåëè÷êèé ñëîâíè÷îê, äîäàíèé äî ïåðøîãî âèäàííÿ Åíå¿äè ². Êîòëÿðåâñüêîãî (1798). Âèçíà÷íèì ÿâèùåì óêðà¿íñüêî¿ ëåêñèêîãðàô³¿ ñòàâ ÷îòèðèòîìíèé Ñëîâàðü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè (1907 1909), óïîðÿäêîâàíèé Á. Ãð³í÷åíêîì. Íàéá³ëüøèìè ñëîâíèêàìè â óêðà¿íñüê³é ëåêñèêîãðàô³¿ º: Ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â 11 òîìàõ (1970 1980), â ÿêîìó ïîÿñíåíî çíà÷åííÿ 135 òèñÿ÷ ñë³â; Âåëèêèé òëóìà÷íèé ñëîâíèê ñó÷àñíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè (2001), ðåºñòð ÿêîãî ñêëàäຠ170 òèñÿ÷ ñë³â. Ñëîâíèê ³íøîìîâíèõ ñë³â çà ðåäàêö³ºþ Î. Ñ. Ìåëüíè÷óêà (1974), ðåºñòð ÿêîãî ñêëàäຠ18663 ñëîâà. Îñíîâí³ òèïè ñëîâíèê³â: åíöèêëîïåäè÷í³ (ó íèõ ïîäàíî ³íôîðìàö³þ ïðî ò³ ÷è ³íø³ ÿâèùà ä³éñíîñò³, êðà¿íè, ïî䳿, ëþäåé ³ ò. ä.); ë³íãâ³ñòè÷í³ (ó íèõ ç ÿñîâóþòüñÿ çíà÷åííÿ ñë³â, õàðàêòåðèçóþòüñÿ ¿õí³ îñîáëèâîñò³). ˳íãâ³ñòè÷í³ ñëîâíèêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà: òëóìà÷í³ ç ÿñîâóþòü ëåêñè÷í³ çíà÷åííÿ ñë³â, äàþòü äîâ³äêè ïðàâîïèñíîãî õàðàêòåðó, òèïîâ³ ïîºäíàííÿ öüîãî ñëîâà ç ³íøèìè, ôðàçåîëîã³÷í³ çâîðîòè; ïåðåêëàäí³ ïîäàíî ïåðåêëàäè ñë³â. Áóâàþòü äâî-, òðèìîâíèìè ³ á³ëüøå; åòèìîëîã³÷í³ âèñâ³òëåíî ïîõîäæåííÿ ñëîâà, çì³íó éîãî çíà÷åíü; îðôîåï³÷í³ ç ÿñîâàíî îñîáëèâîñò³ âèìîâè ñëîâà òà éîãî íàãîëîøåííÿ; îðôîãðàô³÷í³ ïîäàíî íîðìàòèâíå íàïèñàííÿ ñë³â; ñèíîí³ì³÷í³ ïîäàíî çãðóïîâàí³ â ñèíîí³ì³÷í³ ðÿäè ñëîâà-ñèíîí³ìè; àíòîí³ì³÷í³ ïîäàíî àíòîí³ì³÷í³ ïàðè ñë³â;
28
ôðàçåîëîã³÷í³ ïîÿñíåíî çíà÷åííÿ ³ âæèâàííÿ ôðàçåîëîã³çì³â; ³ñòîðè÷í³ ïîäàíî ñëîâà ³ çâîðîòè ç ð³çíèõ ïàì ÿòîê ç ïåðåêëàäîì öèõ ñë³â ñó÷àñíîþ ìîâîþ; âëàñíèõ ³ìåí ç ÿñîâàíî çíà÷åííÿ âëàñíèõ ³ìåí, ïð³çâèù; ìîâè ïèñüìåííèê³â çàô³êñîâàíî ñëîâà ³ çâîðîòè ç õóäîæí³õ òåêñò³â ç òèìè çíà÷åííÿìè, ÿêèõ ¿ì íàäàâ ìèòåöü, òà ³í. Ñüîãîäí³ ³ñíóþòü ³ åëåêòðîíí³ ñëîâíèêè. Âïðàâà 31. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî ñòðîôó ç â³ðøà Ìàêñèìà Ðèëüñüêîãî. ×îìó ïîåò íàçèâຠñëîâíèêè ïèøíèì ÿðîì ? ×îìó ñëîâà ó ñëîâíèêó Ì.Ðèëüñüêèé íàçèâຠäîñòèãëèì îâî÷åì ? * Êîðèñòóþ÷èñü òëóìà÷íèì ñëîâíèêîì ó ï³äðó÷íèêó, âèçíà÷òå çíà÷åííÿ ñë³â ïðîâàëëÿ, ïèøíèé, ÿð. * Âèâ÷³òü óðèâîê íàïàì ÿòü ³ çàïèø³òü éîãî ç ïàì ÿò³.
Íå á³éòåñü çàãëÿäàòè ó ñëîâíèê: Öå ïèøíèé ÿð, à íå ñóìíå ïðîâàëëÿ; Çáèðàéòå, ÿê ðîçóìíèé ñàä³âíèê, Äîñòèãëèé îâî÷ ó Ãð³í÷åíêà é Äàëÿ.
Áîðèñ Ãð³í÷åíêî (1863 1910)
29 Âïðàâà 32. Äàéòå óñí³ â³äïîâ³ä³ íà òåñòîâ³ çàïèòàííÿ. 1. Ïîçíà÷òå ñëîâíèê, ÿêèé áóâ ïåðøèì â Óêðà¿í³: à) Ñëîâàðü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè Á. Ãð³í÷åíêà; á) ñëîâíèê Ïàìâè Áåðèíäè; â) Ëåêñèñ Ëàâðåíò³ÿ Çèçàí³ÿ; ã) Ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â 11 òîìàõ. 2. Ïîçíà÷òå, ó ÿêèõ ñëîâíèêàõ ç ÿñîâóºòüñÿ ïîõîäæåííÿ ñë³â, çì³íà çíà÷åíü ñë³â: à) åòèìîëîã³÷í³; á) òëóìà÷í³; â) îðôîãðàô³÷í³; ã) ñèíîí³ì³÷í³. 3. Ïîçíà÷òå, ÿêèé ñëîâíèê ïîÿñíþº çíà÷åííÿ çàïîçè÷åíèõ ñë³â: à) ä³àëåêòíèé; á) ³íøîìîâíèõ ñë³â; â) ôðàçåîëîã³÷íèé; ã) âëàñíèõ ³ìåí. 4. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü ì³æ âèäàìè ñëîâíèê³â ³ ¿õí³ìè õàðàêòåðèñòèêàìè: à) îðôîãðàô³÷íèé
1) ïîäàíî íîðìàòèâíå íàïèñàííÿ ñë³â
á) îðôîåï³÷íèé
2) ç ÿñîâàíî ëåêñè÷í³ çíà÷åííÿ ñë³â
â) òëóìà÷íèé
3) âèñâ³òëåíî ïîõîäæåííÿ ñëîâà
ã) åòèìîëîã³÷íèé
4) ç ÿñîâàíî îñîáëèâîñò³ âèìîâè 5) ç ÿñîâàíî çíà÷åííÿ âëàñíèõ ³ìåí
Âïðàâà 33. Íàçâ³òü òèïè ë³íãâ³ñòè÷íèõ ñëîâíèê³â. Ïåðåêëàä³òü óãîðñüêîþ. ßê³ ç íèõ º ó âàøîìó êàá³íåò³, øêîë³, ó âàñ âäîìà? * Ïîÿñí³òü ïðèçíà÷åííÿ â³äîìèõ âàì ñëîâíèê³â. Âïðàâà 34. Ó ñëîâíèêó Çíàêè óêðà¿íñüêî¿ åòíîêóëüòóðè Â.Â. Æàéâîðîíêà òàê ïîÿñíåíî çíà÷åííÿ ñëîâà ñï³âáíêà. * Çíàéä³òü ó ³íøèõ ñëîâíèêàõ öå ñëîâî. Âèïèø³òü ñòàòò³ ç íèì ó çîøèò. Ïîð³âíÿéòå.
Ñï³âáíêà (ïåñòëèâå ñï³âáíî÷êà) íàðîäíà íàçâà ï³ñí³, òàêîæ êîëîìèéêè. Âîíà òîíåíüêèì ãîëîñîì çàòÿãíóëà êîëèñêîâó ñï³âàíêó (². Ôðàíêî); Êîëîìèéêà, êîëîìèéêà, âåñåëà ñï³âàíêà, Íå ðàç ¿¿ íàä êîëèñêîé Çàñï³âàëà ìàìêà (Êîëîìèéêà); Íåìà êðàùèõ ñï³âàíî÷îê, ÿê ó íàø³ì êðàþ! (Êîëîìèéêà).
30
Íàãîëîøåíèì º ñêëàä, ÿêèé âèìîâëÿºòüñÿ ç á³ëüøîþ ñèëîþ ãîëîñó. Ãîëîñí³, íà ÿê³ ïàäຠíàãîëîñ, âèìîâëÿþòüñÿ ÷³òêî, ó íåíàãîëîøåíîìó ñêëàä³ íå÷³òêî. Ùîá ïåðåâ³ðèòè, ÿêèé ãîëîñíèé ïèñàòè ó íåíàãîëîøåíîìó ñêëàä³, òðåáà ä³áðàòè òàêå ïåðåâ³ðíå ñëîâî, ùîá íàãîëîñ ïàäàâ íà ñóìí³âíèé ãîëîñíèé: ïåðó ïéðà, êðèëó êðúëà. Íà â³äì³íó â³ä óãîðñüêî¿ ìîâè, äå íàãîëîøåíèì º çàâæäè ïåðøèé ñêëàä, â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ íàãîëîñ â³ëüíèé (íå çàêð³ïëåíèé çà ïåâíèì ñêëàäîì) ³ ðóõîìèé (ïðè ñëîâîçì³í³ ìîæå ïåðåõîäèòè ç îäíîãî ñêëàäó íà ³íøèé). Âïðàâà 35. Ïðî÷èòàéòå ñëîâà. Êîðèñòóéòåñÿ ñëîâíèêîì ó ï³äðó÷íèêó äëÿ ïðàâèëüíîãî ¿õ íàãîëîøóâàííÿ. * Çàïèø³òü ñëîâà ó òàêîìó ïîðÿäêó: 1) ç íàãîëîñîì íà ïåðøîìó ñêëàä³; 2) ç íàãîëîñîì íà äðóãîìó ñêëàä³; 3) ç íàãîëîñîì íà òðåòüîìó ñêëàä³; 4) ç ïîäâ³éíèì íàãîëîñîì.
Çàâäàííÿ, çàâæäè, ïîìèëêà, ð³çíîâèä, äî÷êà, ïîñåðåäèí³, îëåíü, îöåò, îäèíàäöÿòü, ÷îòèðíàäöÿòü, çîêðåìà, ðåì³íü, ïîëîíåíèé, ðóêîïèñ, ë³òîïèñ, øèðîêî, ãëèáîêî, ðåøåòî, çàãàäêà, áåççàõèñíèé, êàòàëîã, äèñïàíñåð, àïîñòðîô, âåäìåäèöÿ. Âïðàâà 36. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê íåîáõ³äí³ áóêâè. Óñíî ïîÿñí³òü âàø âèá³ð.
Ñï³âàëà â..÷³ðíÿ ãîäèíà, âèñï³âóâàëè ³ ñóìóâàëè âî..ê³ ç..ìëÿíêè. Çà îäíèì ñòîëîì ó íèõ ..õîäèëèñü â..ëèêå ..àñòÿ ³ â..ëèêà ïå÷àë.., îäíà é òà ñàìà ï³ñíÿ ç îäíèõ î÷åé êðåñàëà ³ñêðè ðàäîñò³, à ç ³íøèõ âèáèâàëà ñë..îçè ðàäîñò³. Âóë..öÿìè, ÿê ñàìà ìîëîä³ñò.., ïðî..îäèëè ä³â÷àòà. ¯õí³ âèìèò³ êîñè ïà..ëè öâ³òîì, ëó..îì ³ ñîëî..êîþ ðîñîþ, à íàä òè..èì ñâ³òîì òð..ìò³ëè â..ñíÿí³ íåðîçñòð³ëÿí³ çîð³ (çà Ì. Ñòåëüìàõîì). Âïðàâà 37. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ â³í íàëåæèòü? * Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ïðîñòèé ïëàí òåêñòó. Ïåðåêàæ³òü éîãî çà ïëàíîì. * Çðîá³òü ôîíåòè÷íèé ðîçá³ð âèä³ëåíèõ ñë³â çà çðàçêîì. Ç ð à ç î ê: [áîðø÷ó] áîð-ùó 2 ñêëàäè: 1-é íåíàãîëîøåíèé, çàêðèòèé; 2-é íàãîëîøåíèé, â³äêðèòèé; [á] ïðèãîëîñíèé, äçâ³íêèé, òâåðäèé; á [î] ãîëîñíèé, íåíàãîëîøåíèé; î
31 [ð] ïðèãîëîñíèé, òâåðäèé, ñîíîðíèé; [ø] ïðèãîëîñíèé, òâåðäèé, ãëóõèé; [÷] ïðèãîëîñíèé, òâåðäèé, ãëóõèé; [e] ãîëîñíèé, íàãîëîøåíèé.
ð ó
6 çâóê³â (2 ãîë., 4 ïðèãîë.)
5 áóêâ
ù
ËÀÑÒ²ÂÊÀ ÍÀØί ÕÀÒÈ Ìèêîëà ³íãðàíîâñüêèé â îäíîìó ç³ ñâî¿õ â³ðø³â ïèñàâ: Ëàñò³âêà á³ëÿ â³êíà, Ëàñò³âêà íàøî¿ õàòè. Ùî òîá³, ëàñò³âêî, äàòè Ìåäó, áîðùó ÷è ïøîíà? Ç äèòèíñòâà â êîæíîãî óêðà¿íöÿ îòà ìàëåíüêà ïòàøèíà ïîºäíóºòüñÿ â óÿâ³ ç ìàìèíîþ õàòîþ, ð³äíèì ïîðîãîì, íàä ÿêèì çë³ïèëà ñâîº ãí³çäå÷êî ëàñò³âêà, à â³äòàê ç ð³äíèì êðàºì, ìèëîþ ³ò÷èçíîþ. À ïîñëóõàéòå-íî, ÿê³ ïîð³âíÿííÿ ñêëàâ íàðîä ïðî öþ ïòàøå÷êó. Êîõàþòüñÿ, ìîâ ëàñò³â ÿòà, êàæóòü ïðî â³ðíå, ëþáëÿ÷å ïîäðóææÿ. Ïðàöüîâèòèé, íåíà÷å ëàñò³âêà, ãîâîðÿòü ïðî ïðàöåëþáà. Ùåáå÷å, í³áè ëàñò³âî÷êà, òàê â³äãóêóþòüñÿ ïðî âåñåëó, æâàâó æ³íî÷êó. Ùàñëèâîþ íàçèâàþòü òó îñåëþ, ÿêó âïîäîáຠëàñò³âêà. Êîëè æ ìèíຠäâ³ð, êàæóòü, ùî æèâóòü ó íüîìó çë³ ëþäè. Îòîæ ³ îáåð³ãàþòü ïòàøèíó, íå äîçâîëÿþòü ¿¿ îáðàæàòè, áî òî ãð³õ. Áðàòèìåø ó ðóêè ëàñò³â ÿò ëàñòîâèííÿ íà îáëè÷÷³ âèñòóïèòü. ßêùî æ óá ºø ëàñò³âêó, ¿¿ ïîäðóãè ñïàëÿòü òâîþ õàòó. À ùî âæå ëàñò³âêà çà ñèíîïòèê! Ïîâåðíóëàñÿ ç òåïëèõ êðà¿â îòîæ, ïðèéøëà ñïðàâæíÿ âåñíà. Ëàñò³âêè âèñîêî â íåá³ ë³òàþòü íà ñóõó ³ òåïëó ïîãîäó, à âíèçó ïóðõàþòü ÷åêàé äîùó. ßêùî ïàðà ëàñò³âîê áåðåòüñÿ çà äðóãèé âèâîäîê íà äîâãó òåïëó îñ³íü (Çà Ì. Ôåäîðåíêî).
32
Ñëîâíè÷îê àñîö³þºòüñÿ felidézõdik æâáâèé élénk, eleven, fûrg³ âåðåòéíî orsó, cséve
âèâîäîê költés (madaraknál) ëàñòîâèííÿ szeplõ ñèíóïòèê adatösszesitõ, szinopt³kus
§ 5. ÎÑÍÎÂͲ ÂÈÏÀÄÊÈ ×ÅÐÃÓÂÀÍÍß ÃÎËÎÑÍÈÕ ÒÀ ÏÐÈÃÎËÎÑÍÈÕ ÇÂÓʲ A HANGVÁLTOZÁSOK LEGFONTOSABB ESETEI Âïðàâà 38. Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ñêëàäè íàçèâàþòüñÿ â³äêðèòèìè, ÿê³ çàêðèòèìè. Ïðî÷èòàéòå òåîðåòè÷íèé ìàòåð³àë ï³äðó÷íèêà. Ó ñëîâàõ ÿêèõ ÷àñòèí ìîâè íàé÷àñò³øå â³äáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ?
×åðãóâàííÿ [o], [e] ç [i] â êîðåíÿõ ñë³â Az [o], [e] változása I-re ×åðãóâàííÿ öå ïîñò³éí³ é çàêîíîì³ðí³ çàì³íè îäíèõ çâóê³â ³íøèìè â îäíèõ ³ òèõ ñàìèõ ÷àñòèíàõ ñë³â. Íàïðèêëàä: øêîëà øê³ë, ñàäèòè ñàäæó (â êîðåíÿõ), Àíäð³¿â Àíäð³ºâà, ìóæí³ñòü ìóæíîñò³ (ó ñóô³êñàõ), â³äêðèòè îäêðèòè (ó ïðåô³êñàõ), íà âèñîêîìó íà âèñîê³ì (ó çàê³í÷åííÿõ). ×åðãóâàííÿ áóâàþòü ³ñòîðè÷í³ (äóæå äàâí³, ïðè÷èíè ìîæíà ïîÿñíèòè ³ñòîðè÷íîþ ôîíåòèêîþ) ³ ïîçèö³éí³ (çàëåæàòü â³ä ïîçèö³¿ çâóêà â ñëîâ³). ×åðãóâàòèñÿ ìîæóòü ³ ãîëîñí³, ³ ïðèãîëîñí³ çâóêè. ×åðãóâàííÿ ãîëîñíèõ 1. Ó êîðåíÿõ 䳺ñë³â: Ãîëîñíèé Ïðèêëàä [å] [î] íåñòè íîñèòè, âåçòè âîçèòè [e] [³] ëåò³òè ë³òàòè, ãðåáòè çàãð³áàòè [³] [à] ë³çòè ëàçèòè, ñ³äàòè ñàäèòè [e] [è] áåðó âèáèðàþ âèáðàòè íóëü çâóêà [î] [à] ëîìèòè çëàìàòè äîïîìîãòè äîïîìàãàòè Ùîäî ÷åðãóâàííÿ ãîëîñíèõ [î] [à], òî ñë³ä ïàì ÿòàòè: [î] ïåðåõîäèòü â [à] íàé÷àñò³øå â êîðåíÿõ 䳺ñë³â ïåðåä íà∧ ∧ ñòóïíèì íàãîëîøåíèì ñóô³êñîì -à-(-ÿ-):