Peter Goes
de
ZON
Sterrenkijkers in de
prehistorie
Astronomie is een van de oudste wetenschappen die overal ter wereld werd beoefend. De eerste astronomen waren meestal priesters, die goddelijke boodschappen zagen in de stand van de sterren. In vroege culturen beschouwde men de hemellichamen als goden en geesten die de weersomstandigheden en de seizoenen bepaalden. Het herkennen en voorspellen van wat zich aan de hemel afspeelde was zeer belangrijk voor de navigatie en de landbouw. Aan de hand van de observaties maakte men kalenders die de seizoenen markeerden en de boeren hielpen om te weten wanneer ze hun graan moesten zaaien en oogsten.
te
nn sym ekru b o is le
s ou d e d an eld. v n ee er is ter w n
He t zo
e n d n. e on de e z gvin d n u n va ld ter e g n e r ldi afbee l ter we e h c s i r a o t Prehis ver men o sterren kan
Som mig n en va t Lasc e archeo t o r l aux eg . wel e ogen denken en in d nnen zijn g n i d l e ens 1 d e at een aantal afb 6.500 en ku jaar oude tekeningen van sterr
In Ind n i a n ee e v n e super a heeft men ee d n 5000 jaar oude rotstekening gevon der als d nova. D e z e e en hel x m a an . De fig ploderende ster aan de hemel was ev en met de uren o overe sterrenb nder de twee ‘zonnen’ komen gden. eelden die de supernova toen omrin
Newg d ran d ro n 3200 ge is een megalithisch graf in Ierland. Het wer hijnt c v.C. geb o wende s het zonli uwd. Tijdens de winterzonne mbe. cht door een lange gang in de to
2
nebriloren zon van v i e i r isto ralen preh adelijke st e d h sc in n al den om lokkeren. e t b ak an ma alrust zon te t i de Inu n w De len va
Stonehenge is een m e Stonehenge werd geda galithisch mon u teerd op activiteit op de plek, 2300 ment in h v z een gezondheidsc o doen resten .C. Al eeu et Engel entrum w vermo wen se gr hoogstwaarschijn a e lijk ook s. De stand den dat daarvo aafsch o dienst deed van de het een r was ap W sten als e er ilts b e en z onn en geef graafp mens hire. eob t a laa eli s e r v an t jk ato dat s of e riu he m. t
Een megaliet is een gigantische stee
n.
D bek e 340 end 0 ja we e De ar ou rd som ense k de zon s vo unstw newa ge o en k rtgetro erk. De n van Tru ndhol wam kken zonne in m door p wagen of m is het oudste he eerd a ere c arden, slan t zonneschip ulture ge n voor. n of vissen
e Als de r ou d datering k a a j 0 0 e lopt, is de 36 Nebra oudst -h tot nu emelschijf uit de bronstijd de emel. h toe bekend e afbeelding van de
De 'Emu in the Sky' is e dat wordt omlijnd doo en bekend r lijke hemel de donke Aborig en niet re in door delen al-ste de s van rren terr de en. nac beeld hte -
De Abo rigina astronom ls, de eerste bewoner sv en ter we reld. Ze gav an het Australische continent, zijn misschien wel de oudste en hun astrono mische kennis door aan de jongere generaties via verhalen, l iederen en kunst.
3
gen over Geb, de god van de aarde. De een vrouw gebo oude Egy s l a d l e e b ptenare inslikte en hem elke ochtend baarde. t afge h c a n k e a k l e a n v a R d d r o g e e ,w onn l z e e d m t e e No eh van d loofden dat n i d o e g g t, de Noe
Vo lg teg ens d en e m de geva ythes bu n r de z en in de delden de E gy on d o e vol nderwereld ptische goden hun krachten gende die wilden v oorkomen dat ochten d zou opko men.
toor aire v d l doo umpo n u h rc o’s na oden.Ci a r De Egypt a f e g enaren geloofden dat d r. sen de leefden a ls circumpolaire sterren tus r zichtbaa a a sterren zijn het hele j
en van in vier maand nde d l e e d e g en, op en. De dertie eizoen n van enkele god . Het bijgeloof s e i r ed lagen age r teld geboorted waren insectenp e d n ale , de n er De k egevoegd gste peil e zijn. . n e a dag agen to t allerla o ontstaan 5 6 e d z h 3 f an nog vij ond op rtien zou v r st n de de len werde lwater sgetal a k k r ij jaa dagen et N ongelu n H t e e 60 k. he den eze 3 ngelu over d a d o n h Aan e vol e r a . od ten agen peri p y Eg rtig d s een e D de wa elk aand m 4
De Egyptische zonnekalender
H et die 'Doden de z iel he boek' is een verz lpen o spreuken m de gev ameling van rwereld te overw aren van de onde innen. ijk exact naar het en tamel dat de Egyptenaren p o l h ize oeden van G it doet verm n piramiden te bepalen. n e hu D id ram westen. ëntatie van i p i de o s t or van het o om de n e n en zijd iden e bruikt e D -zu n ge ord rre no e ste d
-E mi gyp e te de cons in h uit . tru et c ti e
f in loo t ge rao (he e fa t na che f. D or tis hij . K eïs sc en th onne word teld. ht hers re
Het oude Egypte kende een lange, ononderbroken geschiedenis. Zo'n 5000 jaar geleden bereikten de Egyptenaren al een hoge vorm van ontwikkeling. Er zijn sterrenkaarten en kalenders teruggevonden in teksten, tempels en graven. De in seizoenen onderverdeelde zonnekalender van 365 dagen was belangrijk voor de landbouw. De standen van hemellichamen werden gebruikt om de tijd te bepalen. De tempelastronomen wisten bijvoorbeeld dat de opkomst van Sirius, de helderste ster aan de hemel, samenviel met de jaarlijkse overstroming van de Nijl. Het atenisme u één god) relig it de 14de e ie e Akhenaton s. Centraa uw v.C. l sto meen wa de dood de dat A nd de a s een t v van d e far en de e anbid an de ao w nig din erd e wa g va eers t en de s die n At e m oud ve en on e g ree , d o od rd e z en m in oc e
r pe o p O n in astro t de a y a r Pla g van en d kee a t ab elan acht mar N j b i d e els b en het kers end k r i c en oe ew ij z che ste .C. bew onderz rzonn s i h t i l a g e v De m mige zome lennium het vijfde mil Egypte. Som die de s prehistorische alender wa k n ee hts de tijd meten m n ’s nac soort van loodlijn et een o k n waarm Me het', een kt and van de sterren kon bepal ee r e en. 'm de st men
5
saan n m en s- e m on vlam n z ne s. n zo va' o rn
Astron om verdui en regis t steri ngen reerde n (exp losie en de de re s op vroe ge de gst lma zon be at ) e ken va n s de up e
had het heelal de vo se mythe e reus Pan-K rm van een e e n i h uu C i. g, d oude et Yin en Yan ierf Pan-Ku. it. Yang vorm Toen d n e t U e d at s it r m e z aa gens , samen a 18.000 j zeeën en de rivieren ijn hoofd on de hem ei bra l o r N V . De me tston el e k e m e arde. bloed d n d kwa rd de a . Uit zijn de vlooien die op zijn lichaam leefde sen kwa en de n Yin n n m t . e a i u en v zon w e ma oor d en t
de s Om hine C
s e a terre str n t on e h om er en ken d e n en hem ver el i deeld n2 8 huen de izen.
6
Astronomie in dienst van de
Chinese keizer
De Chinese astronomie kent een lange geschiedenis. Er zijn aardewerk, schelpen en botten gevonden met afbeeldingen van de zon, sterren en astronomische gebeurtenissen die dateren uit de neolithische periode. Omdat de eerste koningen en later de keizers (de zonen des hemels) hun mandaat vanuit de hemel ontvingen, werd astronomie al snel een dominante wetenschap en een krachtig politiek instrument. De sterren kregen een astrologische (toekomstvoorspellende) betekenis en beïnvloedden het dagelijks leven en de politiek. De hemel werd vanaf de 6de eeuw voor Christus onafgebroken geobserveerd en beschreven door astronomen en ambtenaren. Hun observaties worden vandaag soms nog gebruikt in moderne studies over sterrenkunde.
De Chine zen in hun gebruik verha len en vaa ove k k r d ra e z ai on e n .
e le n we n ke rd kk der izerli en en den jke .
n de a v ' Elke da der g 'moe schijn, e d , zonnen zou een van de zonn e h i ekraaien met een koets, bestuurd door X aien tevoor e , de wer e l d ro ekra waardo ed or de we nd reizen. Op een dag kwamen alle tien de zonn hutter, redd reld dreigde c s te verbranden. Houyi, de hemelse boog wereld door n. op één na alle zonnekraaien neer te schiete
.), v.C de 7 de eld ing. r
kk vle ficië o e n on e of al h le z van n in d en er nnev n e ar o ge min genom00 w van z e n ar p Wa atig o In 15 ingen jv n. lm rege rchieve eschri b a
Het 'Bo een Chin ek der D ee o eerste s histor cumen beke isch te n nde zon werk ' (21 sve , ve 3 rdu rm is t e
In 10 va 5 su n
hijning ge versc n i l e s lot s e en de p ze ster wa n e e an nom aan. D t restant v o r e m st e a bij de Stier. H nevel. s e t in ab d Ch r dich nbeel de Kr n e e re nu rev re st t ster va is h o sc e e be eld h ern 4 en h va in sup e rno die pe
er dan 1000 jaar ou Het me rvatorium in Pekin de g. obse 7
D
e voor de god Kuku iramid schiereiland Yu lcán (de ge p n catán i ee het n Me vederde den n Itzá op de schaduw van de w xico negen ou iché ox leek . b t r e e d p e i i r h s a d d m n g ide afd en a’ in C equi rme slan y a alde. a ) d e no e M slang ens een e jd p Ti o
s at s a l p a erk ing w e w en on st la e De w e oud a atemdekt. en d u G e in uw ont oning n ï u r n k Archeologen hebben in ee de ee van de er. 9 e d d van een stadsschrijver uit ngen yakalen i d l e e binnen versierd met afb nde Ma beke
De zonn
egod Kinich Ahau
Sterrenwacht bij de
Maya's
De Maya's (sinds 2000 v.C.) deden bijzonder nauwkeurige astronomische waarnemingen en hadden stipte en ingewikkelde kalenders. Hun tabellen voor de bewegingen van de maan en de planeten zijn even goed als of zelfs beter dan die van andere beschavingen die de hemel ook met het blote oog bestudeerden. De klassieke Maya's konden de lengte van de synodische maand (de tijd tussen twee nieuwe manen) nauwkeuriger bepalen dan de Griekse sterrenkundige Ptolemaeus en hun berekening van het zonnejaar was nauwkeuriger dan die van de Spanjaarden in die tijd. 8
v
De
balanqué u en Ix in p h a un avonturen H g n elin tal va maan. e w nt e na n de le de derd zon e h a n de er
n d ee a verst h co zonn erkte stad X Mexi dagen n i ) 0 ochicalco (650 - 90 eobse r 1 05 r op he vatorium. De zon schijnt elk jaa e grot. t midda guur door een schacht in d
eb bo oek u e v ne itsla k van an d re n, o nd, A e M n e ve va me aya n d rst nd rika 's e p rom aar . lan ing de ete en, n.
De
d an ven a t s be schre in D e g o e n zo te n nde g esde nsei ster s d r e e u e et o t bek ad D t reg n, d h s i s t dex' et oud de s naas de zo o C n e De 'Dresd historici h tdekt in chrijft van en volgens erd heron oek bes anden t De codex wam. Het b er de s e a huidige n s onder m e t k e en zi
9
Va no p na de u
s iester r p e en d an de d l e hi gv ns wegin . e r e o ij elt de b en b p m g tem euri licha l wk eme h
let uit 164 v.C. b kleitab e Een later 'de komeet van schreef H t a alley w zou heten. ’
bij het toedienen van m belangrijk ed k o o d van de sterren gaven priest icijnen. er d n w a t s e e i e rs d olog rschillende remedies. k van Astr hankelij n patiënten ve hu Af de zonnewijzers da dste beken De ou 1500 v.C. en werden in Egy teren van pte e rond n Babylonië gevonden.
Babylonië Het stond in de sterren geschreven In het oude Babylonië werden voorspellingen gedaan aan de hand van de meest uiteenlopende zaken, zo bestudeerde men de vlucht van de vogels, olievlekken op het water en dierlijke levers om inzicht te krijgen in bovennatuurlijke verschijnselen. Er werd ook gekeken naar de planeten en de sterren om de toekomst te voorspellen. Astrologie werd min of meer wetenschappelijk beoefend in Babylonië, op basis van wiskundige berekeningen.
10
aan de hemel van is een zone on m e i r n re byloniërs gebruikten h geveer 2 a e B i e d D . em o De en breed m 0 elijke segmenten va grad l in twaalf g egment is een n elk 30 gr de sterren e lk s beeld aden hem erdelen. E . te v
n va ts g n
Sjamasj, de zonnegod, verdreef d de gerechtigheid en rechter e duistern v werd Sjamasj rechter van d an zowel d is en he de Babylonische koning e onderwe e goden t kwaa Hamm reld. a d urab Volg ls de . Hij i zijn en me wa wet s een nsen s d boe le . ' e g k v gen s N od an de a Sja on ch ma tvi sj .
In het Sumerische epos trok Gilgamesj, de koning van Uruk, naar de tuin van de zon in het land van het eeuwige leven, op zoek naar onsterfelijkheid. Om die tuin te bereiken moest hij door de zonnepoort gaan in de berg aan de horizon. De ondergaande zon verdween daar en kwam er bij zonsopgang weer uit tevoorschijn. Een paar angstaanjagende schorpioenen bewaakten de poort. Na wat onderhandelen mocht Gilgamesj toch in de tunnel waar nog nooit een man was binnengegaan. In volledige duisternis volgde hij het pad en slaagde hij erin de reis te voltooien voordat de zon hem kon pakken. Hij kwam aan bij de goddelijke tuin, een paradijs vol met juwelen beladen bomen. 11