Paleis door de tijd

Gebouw en tuin in vogelvlucht

‘Het is volledig nieuw gebouwd volgens de regels van de Moderne Architectuur, met schuiframen; aan de voorzijde zijn de appartementen en in de vleugels de kantoren en stallen, doelmatig en gebruiksvriendelijk.’

Joseph Shaw, een Engelse rechtsgeleerde, in een brief, ca. 1700

Een bezoek aan het paleis begint in het heden, in de ruime, ondergrondse uitbreiding. Wie vervolgens doorloopt, gaat terug in de tijd. Naar een wereld van rijke interieurs, symmetrische tuinen, vorstelijke grandeur. Alsof het altijd zo geweest is sinds Willem III, prins van Oranje en zijn vrouw, de Engelse prinses Mary Stuart hier in de 17e eeuw neerstreken. Maar in ruim drie eeuwen is er veel gebeurd. Tijden veranderden en Paleis Het Loo veranderde mee.

< De grand foyer vormt het hart van de ondergrondse uitbreiding. Natuurlijk licht komt via het glazen dak naar binnen.

Huizen van Oranje

Al in de 16e eeuw maakten de Oranjes in hun functie van stadhouder gebruik van verschillende verblijfplaatsen. De stadhouder was de plaatsvervanger van de Spaanse koning op Nederlands grondgebied. Willem van Oranje, de overgrootvader van Willem III, woonde afwisselend in het Prinsenhof in Delft, Kasteel Breda en Kasteel Buren. Zijn zoon Maurits verbleef het liefst in het stadhouderlijk kwartier in Den Haag, tegenwoordig het Binnenhof. Maurits’ broer Frederik Hendrik en zijn vrouw Amalia van Solms gaven het stadhouderschap meer vorstelijke allure. Zij lieten in de 17e eeuw verschillende paleizen bouwen of verbouwen, waaronder Paleis Huis ten Bosch in Den Haag, waar ook de huidige koning en zijn gezin wonen. Het verhaal van Paleis Het Loo begint in 1684. In dat jaar lieten Willem en Mary hun oog op deze locatie vallen.

Open plek in het bos

Willem was in 1672 stadhouder geworden van de meeste provinciën van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Samen met Mary zocht hij een geschikte locatie om een eigen paleis te bouwen, compleet met tuinen in de formele stijl die toen populair was, passend bij hun status. Ze kwamen uit bij de Veluwe. Geheel toevallig was dat niet. Willem was een groot liefhebber van jagen en de Veluwe was toen een uitstekend jachtgebied, waarover hij al jachtrechten had. Hij bezat in het gebied bovendien al Hof te Dieren, een buitenverblijf dat hij had geërfd van zijn vader. In 1684 kochten Willem en Mary het middeleeuwse kasteel Het Oude Loo in de buurt van Apeldoorn. Ernaast lieten ze een jachthuis bouwen met diezelfde naam ‘Het Loo’, wat ‘open plek in het bos’ betekent. Mary legde op 7 mei 1685 de eerste steen. De precieze locatie was bepaald door hun gedeelde liefde voor de tuinkunst. Het terrein ligt laag ten opzichte van de omringende heuvels, waardoor er veel water naartoe stroomt. Dat water was nodig voor een weelderige tuin met indrukwekkende fonteinen.

Symmetrie

Paleis en tuin werden uitgevoerd in Hollandse barokstijl, dat was de trend van die tijd. De gevel is opgetrokken uit rode baksteen en heeft een heldere, regelmatige indeling. Sober en strak. De decoraties in het paleis en de parterres in de tuin (perken omlijst met haagjes) zijn juist elegant en overvloedig. Symmetrie ligt aan de basis van het hele ontwerp, met als belangrijkste element de centrale middenas. Links en rechts van deze as is de plattegrond van huis en tuin gespiegeld. Vanaf het dak van het paleis is dit goed te zien. Daar is aan de voorzijde van het gebouw ook de later toegevoegde ‘ganzenvoet’ duidelijk zichtbaar, de plek waar de drie lanen naar het paleis samenkomen.

Het hele complex kwam in twee fases tot stand. In de eerste fase verrees in een periode van amper twee jaar het vierkante hoofdgebouw of ‘corps de logis’ met de zijvleugels en aan weerszijden privétuinen voor het echtpaar. Direct achter het huis werd de benedentuin aangelegd. Toen Willem en Mary in 1689 tot koning en koningin van Engeland, Schotland en Ierland werden gekroond, ontstond al snel de wens huis en tuin te vergroten om zo hun nieuwe, vorstelijke status te benadrukken. In de periode 1690-1694 werden de colonnades, die in het oorspronkelijke ontwerp de verbinding vormden tussen hoofdgebouw en zijvleugels, vervangen door twee paviljoens aan beide zijden. De tuin werd naar het noorden uitgebreid met de boventuin. De twee colonnades werden hier aan weerszijden van de centrale as weer opgebouwd als afsluiting van de tuin.

Bouwen in razend tempo

Wie het ontwerp voor Paleis Het Loo maakte, is niet bekend. De uitvoerend architect was in elk geval Jacob Roman. Daarnaast speelde Hans Willem Bentinck, vriend en vertrouweling van Willem III, een cruciale rol als coördinator van de bouw. Hij rapporteerde aan Willem en Mary, die vaak op reis waren. Zo bleven ze op de hoogte van de vorderingen. Het bouwproces was efficiënt georganiseerd. Gespecialiseerde vaklieden werden naar de Veluwe gehaald, er werden veldovens gebouwd voor de productie van baksteen en Willems eigen steengroeven in Duitsland leverden zandsteen. In de tweede bouwfase werd de Fransman Daniël Marot aangetrokken als interieurarchitect. Hij ontwierp kamers van vloer tot plafond. Zijn uitbundige, elegante decoraties vol bloemmotieven vormen één geheel met de strakke wandindeling. Een ‘totaalconcept’, zoals toen mode was. Marot was ook verantwoordelijk voor de schilderingen met doorkijkjes naar idyllische, bedrieglijk echte landschappen in de grote zaal en rond de grote trap. Wie hier staat, ervaart dat binnen en buiten met elkaar verbonden zijn.

Functioneel

Paleis Het Loo was niet bedoeld om er permanent te wonen, het was vooral een uitvalsbasis voor de jacht en een verblijf voor ontvangsten met een intiem gezelschap. De plattegrond sluit daarbij aan. Op de begane grond kwamen het koningspaar en hun gasten binnen in een ruime vestibule, de ‘voorsael’, met daarachter een doorgang naar de tuin die door het opengewerkte gouden hek meteen zichtbaar was. Vanuit de vestibule liepen ze over de rijk gedecoreerde, dubbele trap naar de eerste verdieping met de grote zaal. Aan weerszijden van deze ontvangstruimte hadden Willem en Mary hun privévertrekken waar ze speciale gasten konden ontvangen. Andere representatieve ruimtes waren de nieuwe eetzaal, waar werd gedineerd en de galerij, waar Willem de mooiste schilderijen uit zijn verzameling toonde. Een kunstcollectie hoorde bij zijn vorstelijke status, maar Willem was ook een enthousiast verzamelaar. ‘De koning was vriendelijk en liet mij de nieuwe schilderijen in de kamers op de eerste verdieping en op de trap zien,’ schreef zijn secretaris Constantijn Huygens jr. in 1693 in een brief.

De bibliotheek was oorspronkelijk bedoeld als porseleinkabinet. Het spiegelplafond herinnert hieraan.

> De nieuwe eetzaal was de officiële eetzaal van Willem III. Achter een balustrade konden mensen toekijken, terwijl hij met zijn gezelschap zat te dineren.

In de galerij presenteerde Willem III zijn mooiste schilderijen.

Hollandse baroktuin

Het nieuwe paleis trok al snel veel bekijks. Voor Nederlandse begrippen was het grandioos. Buitenlandse bezoekers waren niet altijd onder de indruk van het gebouw, blijkt uit ooggetuigenverslagen. Veel paleizen in Europa waren groter en hadden een rijkere inrichting. Maar de tuinen maakten dat meer dan goed. Hiermee staken Willem en Mary andere Europese vorsten zelfs naar de kroon. In het bijzonder de Franse ‘Zonnekoning’ Lodewijk XIV. De tuinen van Lodewijks beroemde paleis in Versailles waren een inspiratiebron voor Paleis Het Loo. Willems tuinarchitecten ontwikkelden op de Veluwe een eigen variant, de Hollandse baroktuin. Net als bij het Franse voorbeeld vormde een strak symmetrisch ontwerp de basis en waren er lange zichtlijnen met beelden en ‘waterwerken’, zoals fonteinen en cascades (kunstmatige watervallen). De kroon op deze waterwerken was de Koningssprong: de koninklijke fontein op de centrale as, die door de natuurlijke waterdruk ruim dertien meter hoog kon spuiten en daarmee de fonteinen van Versailles overtroefde. En anders dan in Versailles, waar vervuild, stinkend water werd rondgepompt, kwam uit de Veluwse fonteinen vers, schoon water.

Naast architect Roman en coördinator Bentinck speelde Daniël Desmarets een belangrijke rol bij de aanleg van de tuinen. Hij was de hoofdopzichter van alle tuinen van Willem III. Kunstenaar Romeyn de Hooghe was betrokken bij het ontwerp van de beeldhouwwerken en bij het totale programma van de tuinen, waarin de vele beelden en fonteinen ook een symbolische functie hadden. De tuin fungeerde als ‘buitensael’, het was een van de openbare ruimtes van het paleis. Bezoekers konden zich hier vermaken in een vorstelijk paradijs, gecreëerd door Willem en Mary, dat hun status en macht weerspiegelde tot in elk detail. Van de kostbare exotische planten in de borders tot de gebeeldhouwde mythologische figuren.