Het noorden van Friesland
Dit hoofdstuk behandelt het noorden van Friesland, ongeveer boven de lijn Harlingen-Leeuwarden-Dokkum. Het uiterste noordoosten van de provincie komt aan de beurt in het hoofdstuk ‘Het oosten van Friesland / De Friese Wouden’.
240
Wanneer we vanuit Harlingen de richting Sexbierum volgen en voor Midlum linksaf gaan naar het noorden, komen we in een rustig akkerbouwgebied. Met de fiets is er mooi over de zeedijk langs de Waddenzee te rijden (waar hij af en toe wel over een hek moet worden getild) en in het binnenland zijn veel fietspaden. Met de auto is het hier ook niet vervelend rijden. Het is stil en de reiziger kan af en toe goed bij de zee komen. Wanneer we zo dicht mogelijk bij de zee naar het oosten rijden, zien we een aantal van de vele states, grote boerderijen die rond Sexbierum staan. De mooiste is de Roptastate in Roptazijl. Dan is er vlak voor Oosterbierum een weg naar de zee, de Slachtedijk. Die komt uit op een punt waar we mooi naar boven kunnen om alle kanten op te kijken. Er zijn wat gedenkstenen tegen de dijk gelegd die aangeven hoe hoog de zeewering is geweest voordat hij op de huidige Deltahoogte van 9,40 meter is gemaakt. Ook is er een monument voor de haringvissers die hier vroeger veel zijn geweest, en wordt er op een bord een en ander uitgelegd over de voormalige visserij in deze streken. Het uitzicht landinwaarts is niet bepaald mooi te noemen. Zoals vaak in Friesland staat er te veel in de weg voor een echt weids en open vergezicht.
Zeedijk bij Harlingen
Westhoek
Niet ver hiervandaan, in Berlikum, staat nog een achthoekige kerk. Deze kerk, die aan het eind van de achttiende eeuw is gebouwd, lijkt veel ronder en heeft een koepel. Hij wordt dan ook De Koepelkerk genoemd. Het is een mooie, zeer protestantse kerk met veel hout van binnen. Als de koster thuis is, is de kerk te bezichtigen. Rembrandt kende Saskia via haar oom Hendrik van Uylenburgh, de kunsthandelaar bij wie Rembrandt in het begin van zijn Amsterdamse tijd woonde en werkte. Saskia was de dochter van de burgemeester van Leeuwarden en sinds haar twaalfde jaar wees. Ze werd samen met een broertje en een zusje opgenomen in het gezin van haar oudere zuster Hiske, die in Sint Annaparochie woonde. Saskia en Rembrandt kregen vier kinderen, van wie er drie stierven. Alleen Titus bleef in leven. Saskia stierf in 1642 op 29-jarige leeftijd aan tuberculose.
241
Het Bildt Via Dijkshoek komen we op de Oude Bildtdijk en gaan tussen de schapen door naar Westhoek. We zijn in de streek die Het Bildt wordt genoemd. Eeuwen geleden was het hier ĂŠĂŠn grote kwelder, die geregeld onder water liep. Door de voortdurende twisten tussen de Friese machthebbers kwam het steeds maar niet tot een definitieve inpoldering. Pas toen de Saksen rond 1500 aan de macht waren, gebeurde er weer allerlei nuttigs in Friesland. Zo ook hier. Georg van Saksen gaf in 1505 opdracht tot de bouw van de veertien kilometer lange Bildtdijk (de Oude Bildtdijk van nu), waarna Het Bildt droogviel. Aan het begin van de zeventiende eeuw is met de aanleg van de Nieuwe Bildtdijk opnieuw buitendijks land ingepolderd en in de achttiende eeuw werd er nog een stuk land drooggelegd. In de tijd van de eerste inpolderingen ontstonden drie dorpen. Het eerste is Sint Jacobiparochie, de enige plaats in Nederland die naar de apostel Jacobus is genoemd. Dus is het dorp in het kader van de in de mode gerakende pelgrimage naar Santiago de Compostela in 2000 tot pelgrimsoord uitgeroepen en kunnen mensen die boete willen doen, de overgang naar een andere levensfase willen vieren of gewoon een lange tocht willen maken om dichter bij zichzelf te komen, nu ook in Sint Jacobiparochie beginnen. Van hier is het 2700 kilometer naar de Jacobskerk in Santiago. Bij de Groate Kerk, een gebouw uit 1843 dat half Griekse tempel, half kerkgebouw is, staat een kunstwerk dat het begin van het Jacobspad aanduidt. Sint Annaparochie is de hoofdplaats van Het Bildt. Er staat een achthoekige kerk die in 1683 is gebouwd in opdracht van grietman (burgemeester) Willem van Haren en nog altijd de Van Harenskerk heet.* Er moeten een mooie preekstoel en een rijke herenbank staan, maar ze zijn zelden te zien omdat de kerk bijna nooit open is. Voor de kerk staat een wat knullige beeldengroep die Rembrandt van Rijn en zijn vrouw Saskia van Uylenburgh voorstelt. Zij zijn in 1634 getrouwd in de kerk die hier voor de Van Harenskerk heeft gestaan.*
Noord-Friesland Buitendijks
242
Vlak voor het derde dorp uit de tijd van de inpoldering, Vrou wenparochie, kunnen we naar de Oude Bildtdijk en vandaar naar het aardige dorpje Oudebildtzijl. Dan gaat er een weg naar Nieuwebildtzijl, van waar we via een doodlopende weg aan de Poldijk kunnen komen, waar de mooiste wandeling van Friesland te maken is. We zitten hier aan een van de randen van wat Noord-Friesland Buitendijks heet en in beheer is van de natuurvereniging It Fryske Gea. Het gebied ligt tussen Zwarte Haan, enkele kilometers hiervandaan in het westen, en de veerdam bij Holwerd. Over een afstand van 23 kilometer is een hoge, veilige zeedijk gemaakt, maar buiten die dijk ligt een kwelderachtig landschap waar het zeewater vrij toegang heeft. Door de invloed van het zoute water komen hier bijzondere planten voor, die in vaak roze en paarse tinten tussen de slenken en de kreken groeien. Er houden zich tienduizenden vogels op. In tegenstelling tot Georg van Saksen en zijn navolgers, die van kwelders bouw- en grasland wilden maken, zijn de moderne natuurbeschermers van It Fryske Gea bezig hier van de zogenaamde zomerpolders, waar in de zomer vee wordt geweid, weer kwelders te maken. Ontpoldering zou je kunnen zeggen. Allemaal voor de vogels en voor de natuurliefhebbers. De laatsten kunnen vanaf deze plek de kwelder in. Hij is het hele jaar toegankelijk, maar in het broedseizoen, tussen half maart en 1 juli, alleen op de gemarkeerde wandelpaden. Er is een westelijke route van drie en een oostelijke route van anderhalve kilometer. Het is er prachtig, zo tussen en onder de brandganzen, kluten, rose grutto’s, rotganzen en zwarte ruiters. In mei, september en oktober zijn de aantallen vogels het grootst. Onderweg is er voor de wandelaar een uitzichtplateau gemaakt op een oude bunker. Binnen bevindt zich een schuilplaats voor als het regent. Op de fiets is dit startpunt voor de wandelingen te bereiken via een mooi pad dat vanaf de Oude Bildtdijk via Zwarte Haan over de Poldijk gaat. In het gehucht Zwarte Haan bevindt zich een groot restaurant. Er staat een standbeeld dat gewijd is aan de slikwerkers, die dit gebied hebben drooggelegd. In de richting van Holwerd gaat een mooie route, voor auto en fiets, langs of over de Zeedijk. Er zijn af en toe opgangen voor de automobilist, onder meer bij de Osingaloane, waar een monument herinnert aan de laatste dijkverhoging. Ook herinnert het aan Hans Wiegel, die het in 1993 onthulde in de tijd dat hij commissaris van de koningin was in Friesland (van 1982 tot 1994). Het uitzicht landinwaarts begint iets interessanter te worden, vooral door de lichte verhogingen in het landschap en de romaanse kerken. Bij Westernijkerk staat, eenzaam in het land, een mooie kerk waar vanaf een picknickbank van te genieten is. Hij is van binnen niet te bezichtigen. Ertegenover staat het stationsgebouw van het voormalige Dokkumer lokealtsje, een treinverbinding tussen Leeuwarden en Dokkum, waarvan het laatste stuk, tussen Leeuwarden en Stiens, in 1997 is opgeheven. Ook Ferwerd heeft een mooie romaanse kerk. Hij staat op een terp en heeft een
LEEUWARDEN
AM E L A N D
Buren
Hollum Ballum
N3
61
Moddergat Paesens Wierum Ternaard
Oostmahorn
N358
Ferwerd Westernijkerk
W E S T H O E K
Oudebildtzijl
H E T B I L D T Sint Annaparochie
61
Blije
Dokkumer Nieuwe Zijlen
Hogebeintum
Raard DOKKUM Sijbrandahuis Jannum Ee Kollum er u m Rinsumageest k Veenklooster k D o Birdaard Bartlehiem Zwaagwesteinde N361
Zwarte Haan
N3
NOORD-FRIESLAND BU I T E N D I J KS
Holwerd
N3
58
Metslawier
Anjum
Twijzel
Sint Jacobiparochie Berlikum Burgum B u rg u m e rmeer
Oosterbierum
Va n
H
A31
Sexbierum
LEEUWARDEN
FRANEKER a l a kan xma arin
0
10 km DRACHTEN
heel grote, dikke zadeldaktoren. Een wat kleinere romaanse kerk staat in Blije.
Veerboot Ameland Voor auto’s houdt de zeedijk ter hoogte van Blije op. Fietsers kunnen doorrijden naar de veerdam die door de kwelder gaat en een eindje de Waddenzee in steekt, automobilisten komen bij Holwerd op de dam. Aan het eind van die weg, die bij hoog water weleens onderloopt, is de haven voor de veerboot naar Ameland. Het is een prachtige plek in de kwelder van NoordFriesland Buitendijks en er staat, hoog boven land en water gebouwd, een restaurant vanwaar mooi is uit te kijken. Het voedsel is er buitengewoon slecht. Voorbij Holwerd, waar niet veel te bekijken is, wordt het land wat leger en ruimer. Door de velden, waar vooral aardappelen worden verbouwd, bereiken we Ternaard, een dorpje met een raadhuis, een kerk en een herberg die De waard van Ternaard heet. Het restaurant, dat het wat luie openingsschema van donderdag tot en met zondag heeft, staat goed
243