Het westen van Utrecht
De Vrede van Utrecht van 1713 betekende het einde van de Spaanse Successieoorlog, die in 1701 was begonnen en waar heel Europa aan had meegedaan. Toen de Habsburgse koning Carlos II van Spanje kinderloos was gestorven, gingen de grootmachten in Europa (Frankrijk, Engeland, Holland en Oostenrijk) zich flink met de opvolging bemoeien. De machtigste van de vier, Frankrijk, maakte zich sterk voor een kleinzoon van Lodewijk XIV , hertog Filips van Anjou, een Bourbon. Oostenrijk wilde weer een Habsburger op de Spaanse troon en stelde aartshertog Karel voor, de zoon van kiezer Leopold I. Met enige moeite gingen Engeland en Holland (steeds meer als ‘een sloep achter het Engelse fregat’, zoals cynici in die tijd zeiden) akkoord met het Oostenrijkse voorstel. Maar Spanje wilde geen Habsburger meer en dus deed hertog Filips in 1701 zijn intrede in Madrid en werd hij Filips V van Spanje. Oostenrijk verklaarde Spanje en Frankrijk de oorlog, waarna de Spaanse Successieoorlog begon, met Engeland en Holland aan de zijde van Oostenrijk. Toen aartshertog Karel in 1711 van het slagveld werd teruggeroepen naar Wenen om daar zijn overleden broer Jozef op te volgen, hadden de Habsburgers opeens geen alter-
Aan het begin van de eenentwintigste eeuw heeft de provincie Utrecht twee grote problemen: het gebrek aan huizen en het ontbreken van een Utrechtse identiteit. Het eerste probleem is van demografische aard. Er willen steeds meer mensen in de Randstad wonen en Utrecht blijkt voor veel jonge hoogopgeleide tweeverdieners zeer aantrekkelijk. Wanneer de een in Amsterdam werkt en de ander in Rotterdam, wordt Utrecht voor beiden een geschikte locatie gevonden. Ook Utrecht zelf heeft veel werk voor wat ‘moderne kenniswerkers’ worden genoemd. Veel van die mensen willen in de stad Utrecht wonen en uit een prognose van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat die stad in 2025 zo’n 400.000 inwoners zal hebben. Een groot aantal van hen woont dan in de wijk Leidsche Rijn, met 80.000 bewoners tegen die tijd de grootste vinexlocatie van Nederland. Maar verder is er in de ‘succesprovincie’ Utrecht vrijwel geen ruimte meer om huizen te bouwen, een probleem waarover het provinciebestuur in 2008 zo veel ruzie kreeg dat er een bestuurscrisis ontstond. Het tweede probleem, een gebrek aan Utrechtse identiteit, lijkt een probleem van niks, een luxeprobleem, maar toch steekt het provinciebestuur veel geld in het ontwikkelen van een soort Utrecht-gevoel. Zo heeft de provincie enige tonnen uitgegeven aan een regiosoap, die werd uitgezonden door tv Utrecht, bestaat er een budget van enige miljoenen voor de promotie van de provincie, is er geld voor regionale culturele projecten en gaat er tien miljoen euro naar een groot feest in 2013, waarbij merkwaardigerwijs gevierd wordt dat driehonderd jaar geleden de Vrede van Utrecht werd getekend, een vrede waaraan Nederland, en dus ook Utrecht, eigenlijk part noch deel had.* Een Utrechtse identiteit of een ‘Utrecht-gevoel’ bestaat natuurlijk niet, laat staan dat het is aan te kweken. Veel Nederlandse provincies missen zo’n identiteit; vandaar waarschijnlijk de lage opkomst bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten. In al die provincies bestaan grote regionale onderscheiden binnen een beperkt gebied. Het Gelders rivierengebied is totaal verschillend van de eveneens Gelderse Veluwe, niet alleen in landschap en cultuur, maar ook wat de bevolking betreft. Zelfs in provincies als Friesland en Zeeland, waar iedereen zich wel Fries of Zeeuw voelt, bestaan regionale verschillen. In Utrecht zien we heel veel verschillen op een heel kleine oppervlakte. Het veenweidegebied in het noordwesten verschilt zeer van de streek van de Utrechtse Heuvelrug, die weer heel anders is dan het Eemland in het noordoosten en het rivierkleigebied in het zuidwesten. En
557
zelfs binnen die gebieden bestaan zoveel verschillen dat de definitie van ‘Utrechtenaar’ nooit veel meer zal zijn dan ‘inwoner van Utrecht’.
Veenweidegebied
558
natief meer voor de Spaanse troon. De vredesonderhandelingen die toen zonder medeweten van Holland begonnen, eindigden officieel in 1713 in Utrecht. De daar gemaakte afspraken waren vooral in het nadeel van Spanje. Zo stond Spanje de Zuidelijke Nederlanden en een aantal gebieden in Italië af aan Oostenrijk en mocht Engeland het al eerder ingepikte Gibraltar houden. Frankrijk was met een Bourbon op de troon van Spanje een van de winnaars en Holland kwam in het stuk
Het Gein
Wanneer we een tocht door het westen van de provincie in het noorden beginnen, bevinden we ons in het zogenaamde veenweidegebied, dat is ontstaan na het droogleggen van een streek waar lange tijd aan turfwinning was gedaan door middel van natte vervening. Bij deze in de zeventiende eeuw ontwikkelde methode werd het veen uit het water omhooggetrokken en over repen land uitgespreid om in te drogen tot turf. Sommige van die legakkers bleven na het werk als smalle repen land in het water achter, een landschappelijk fenomeen dat nu nog zichtbaar is in de Vinkeveense Plassen. Veel van die legakkers werden echter weggeslagen, waarna er nog slechts grote wateroppervlakten overbleven. Aan het eind van de achttiende eeuw werden vergunningen voor de turfwinning nog slechts uitgegeven wanneer de verveners zich verplichtten de gebieden na gedane zaken droog te leggen. In de daaropvolgende anderhalve eeuw ontstond er een nieuw landschap, dat een vrijwel louter agrarische functie kreeg; dorpen werden er niet gesticht. Het land werd rationeel ingericht met rechte wegen en vaarten en rechtlijnige kavels met hier en daar wat boerderijen. Doordat de bodem uit slechte klei bestond, schakelden de boeren al snel over van akkerbouw naar veeteelt, zodat het gebied uit vrijwel aaneengesloten weilanden ging bestaan. Ten oosten van de Vecht, land dat voor het grootste deel
Visplek Fort bij Abcoude
559
niet meer voor. Zoals de Franse gezant Melchior Polignac in 1712 al had gezegd tegen zijn Hollandse gastheren: ‘Wij zullen over u, bij u en zonder u onderhandelen.’
tot Noord-Holland behoort, is veel minder drooggemaakt dan aan de westkant. Toen aan het begin van de twintigste eeuw het idee van vrijetijdsbesteding opkwam, lag daar een groot plassengebied dat zeer geschikt bleek voor de waterrecreatie. Utrecht had nog slechts de Vinkeveense Plassen over, die nooit zijn drooggelegd omdat het een te kostbare operatie was en waarschijnlijk weinig goede grond zou opleveren. Ten oosten van de Vinkeveense Plassen bevindt zich een van de breedste en drukste wegen van Nederland, de a2. Ten oosten van die weg, bijna tegen Amsterdam-Zuidoost aan, ligt Abcoude net in de provincie Utrecht. Het mooist is het niet onaardige dorp te bereiken via het prachtige riviertje de Gein vanaf het Noord-Hollandse Driemond, een dorp dat tegenwoordig bij Amsterdam hoort. Nog mooier is het misschien om op het station van Abcoude een fiets te huren en eerst via de zuidzijde van het Gein naar Driemond te rijden. Het is een prachtig, zeer Hollands tochtje door het knotwilgen‑ en weideland met onderweg in een bocht van het riviertje de Oost zijdse Molen en veel mooie huizen. Terug langs de noordkant van het Gein is de weg heel smal (maar net als de andere oever wel toegankelijk voor auto’s), en met veel boerenbedrijven en de Broekzijder Molen misschien nog wel mooier. Het Gein komt in Abcoude uit in de Angstel, ook weer zo’n kort, meanderend riviertje in het Hollandse polderlandschap. Wanneer we langs die rivier in de richting van Baambrugge gaan, zien we aan onze linkerhand al snel het Fort bij Abcou de, een tussen 1884 en 1887 gebouwd verdedigingswerk dat deel uitmaakte van de zogenaamde Stelling van Amsterdam. Het is een gigantisch, mooi gelegen complex dat af en toe onder leiding van eigenaar Natuurmonumenten te bezoeken is. Bij het fort zijn aan het water prachtige visplekken voor gehandicapten gemaakt. Ongeveer de Angstel volgend over de drukke Rijksstraatweg (alle wegen zijn hier druk) naar het zuiden komen we langs hier en daar mooie huizen en zien we zelfs een groot, deftig huis dat we eerder aan de Vecht zouden verwachten, de rivier aan de oostkant van het Amsterdam-Rijnkanaal. Een
Ransdorp Kinselmeer Schellingwoude Durgerdam
A9
ALMERE
7
A2
IJmeer A6
A10 AMSTERDAM UTRECHT A10
A4
A9
A1
Muiden
Gein De
A
ste ng
Baambrugge
Aalsmeer
l
Uithoorn
560
Vi n ke - Loenerve e n s e sloot plassen Vinkeveen N201
N201
Mijdrecht
Wilnis
Vec ht
Abcoude A2
Vreeland N201 Loenen aan de Vecht
Nieuwersluis
Oud
we
IJs sel
kan aal
we de
erikk Zed
r Me
D
nkan
aal
Lek
D Schoonrewoerd A2 0
E
10 km
LEERDAM
Rumpt Acquoy Beesd N327 Asperen
Gelder
N3 N830
klein bruggetje voert naar Baambrugge, dat een mooie, oude Ling Dorpsstraat heeft, waaraan een in 184 4 gebouwde Waardenburg Neer waterstaatskerk staat. Een heel smalle weg, aan weerskanten 0 N83 Bleskensgraaf Herwijnen van knotwilgen voorzien, van het dorp heel mooi naar Waa Oud-Alblas GORINCHEMvoert N830 Vuren ZALTBOMM Vinkeveen, aan de overkant van de a2. Daar komen Waal we later. HaddinxveldGameren Merwede Brakel Giessendam Terug op de Rijksstraatweg met af en toe weer wat deftige huizen langs de Angstel, zien we een paar kilometer verder aan de overkant van het kleine dorp Loenersloot een prachtig park, waarin zich kasteel Loenersloot bevindt. Het bestaat uit een negentiende-eeuws bouwwerk dat rond om de dertiende-eeuwse donjon is gemetseld. Het wordt bewoond, net als de achttiende-eeuwse huizen, die op een idyllisch terrein staan dat via een kleine klapbrug te bereiken is. De bewoners hebben dat liever niet, gezien de bordjes met ‘verboden toegang’. A15
Molenaarsgraaf Hollandse
A15
A15
m-Rij
CULEMBORG
de
07
Kinderdijk No Alblasserdam or d
terda
Lexmond
Ameide Schoonhoven K r i m p e n e r wa a rd Bergambacht Nieuwpoort A27 Oudekerk Goudriaan Groot-Ammers aan de IJssel k Le
Krimpen aan de IJssel Krimpen aan de Lek
Ams
A2
Vianen
Stolwijk
Houten
ijn
IJsselstein
eR
04
N2
Gouderak
Nieuwegein
st
Moordrcht
e Oudewater nds Holla Hekendorp
Haastrecht
c
m
A27
Montfoort
N2
nd se IJ ss el
e
A12
Linschoten
Vli
0
r
om Kr
Bodegraven
GOUDA
A2
N224
Driebergen- Do Rijsenburg
A12
N207
Gou
UTRECHT
Woerden
Reewijkse Plassen
lla
t
Harmelen
n
Boskoop
Ho
Groenekan Oud Zuilen
Kamerik
e Rij
37
N2
Haarzuilens
Kanis
Nieuwkoopse Plassen
AM
A28
Alphen aan de Rijn
N221
Tienhoven A27 Westbroek
Kockengen A2 Maarssen
Nieuwkoop
H Eem
Lo o sd re c h t s e plassen
Breukelen Noorden
Spakenburg Bunsc Eem Eemdijk
Bussum
Nigtevecht Amsterdam-Rijnkanaal
A9
Amstelveen A4
NaardenVesting
Driemond
A4
A5
7 A2
Duivendrecht
Badhoevedorp