Maarten van Andel
De e n e o r g s n ka
Eerste druk oktober 2020 Uitgeverij Dialoog www.uitgeverijdialoog.nl info@uitgeverijdialoog.nl Auteur: Maarten van Andel Redacteur: Susan van Ass Corrector: Carolien van der Ven Vormgeving en opmaak: Jessica Wieberdink ISBN: 9789461264091 NUR: 740 BISAC: SEL039000/TEC031010 © 2020 Maarten van Andel Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaardt schrijver noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
Voor onze kinderen IJdelheid der ijdelheden, zegt Prediker, ijdelheid der ijdelheden! Alles is ijdelheid! Welk voordeel heeft de mens van al zijn zwoegen, waarmee hij zich aftobt onder de zon? Het ene geslacht gaat en het andere geslacht komt, maar de aarde blijft altoos staan. Prediker 1
DEEL I UIT HET verleden Voorwoord
1 / Van illusie naar kans
Ik beschouw het huidige energieen klimaatbeleid overwegend als een groene illusie. Illusie en kans zijn twee
12
zijden van dezelfde medaille. Als we weten wat de illusie is, wat niet werkt, dan hebben we de sleutel in handen tot dat wat wel werkt.
20
2 / Van zekerheden naar vragen
3 / Van technosalvation naar energie besparen
Zekerheden zijn prettig maar niet altijd waar. Als we onze persoonlijke
Technosalvation is het
zekerheden kritisch
geloof dat technologie
durven te bevragen,
en infrastructuur onze
komen we erachter wat
problemen kunnen
wel en niet klopt, en
oplossen. Dat geloof
krijgt onze creativiteit
kunnen we beter
de ruimte om nieuwe
afschudden en inruilen
kansen te ontdekken. 
voor iets wat echt werkt: zelf energie besparen.
30 46
DEEL II IN HET HEDEN 4 / Van onwetendheid naar inzicht
5 / Van praten naar doen
Energie is niet zichtbaar of voelbaar
Er zijn veel klimaat- en
zoals lengte of gewicht,
energieconferenties,
maar het is toch minder
politieke debatten en
ongrijpbaar dan het
wetenschappelijke
lijkt. We kunnen leren
rapporten. Die zijn
om energie te ‘zien’ en
relevant, maar hoeven ons
zo inzicht verwerven in
niet te belemmeren om
hoe we het best kunnen
alvast in actie te komen en
besparen.
nu al heel veel energie en
70
CO2 te besparen.
92
6 / Van anderen naar onszelf 7 / Van energie naar circulariteit
Wijzen naar anderen en wachten tot de politiek, het bedrijfsleven en
Energie en circulariteit
de buren iets gaan
staan met elkaar in
doen, levert te weinig
verband, maar zijn niet
energiebesparing op.
hetzelfde en kunnen
Zelf in actie komen is
elkaar zelfs tegenwerken.
de sleutel tot succes;
De uitdaging zal zijn
het collectieve resultaat
om ze samen te laten
van onze gezamenlijke
gaan en elkaar te laten
inspanningen zou
versterken. 
indrukwekkend zijn.
110 100
DEEL III naar de toekomst 8 / Van 2020 naar 2040
9 / Kijken door de ogen van onze kleinkinderen
We kunnen de toekomst niet voorspellen, laat staan
Wij kunnen hard oordelen
bepalen. We kunnen
over onze voorouders,
wel toekomstscenario’s
maar dat kunnen onze
creëren en verschillende
kleinkinderen straks
mogelijkheden voor
ook over ons. Laten we
de wereld in 2040
proberen om onszelf
onderzoeken.
door de ogen van onze kleinkinderen te zien.
122 146
10 / Van antropoceen naar symbioceen Referenties 164 Fotoverant woording 167
De periode van de afgelopen 75 jaar, waarin de mens een steeds grotere invloed op de aarde heeft gekregen, wordt wel het antropoceen genoemd. Het ziet ernaar uit dat we dat moeten omvormen naar een symbioceen: symbiose met de natuur in plaats van beheersing ervan.
152
Voorwoord
DE GROENE KANS
12 / De groene kans
Wij mensen moeten serieus gaan minderen met fossiele brandstoffen, maar ik vind dat we dat in Nederland en in de wereld niet goed aanpakken. Ik beschouw het huidige energieen klimaatbeleid overwegend als een groene illusie.
Voorwoord / 13
Tegelijkertijd schuilt in de onmacht en ineffectiviteit van het huidige beleid een groene kans. We kunnen nagaan wat niet werkt, onze stelligste overtuigingen bijstellen, onze trots inslikken, lering trekken en dingen gaan doen die mogelijk wel werken. Hoe beter we weten wat niet werkt, hoe groter de kans wordt dat we dingen zullen ontdekken die wel werken. De enige echte fout die we kunnen maken, is niet leren van dingen die niet blijken te werken en daarmee blijven doorgaan. Confrontatie en inzichten Ik heb de vele illusies die ik tegenkom over energie omgedacht naar kansen, voor mezelf en voor iedereen die het weten wil. Dat heeft mij verrassende inzichten opgeleverd en een nieuwe kijk op duurzaamheid en circulariteit verschaft. Het heeft me ook een beter begrip opgeleverd van onze eigen rol, als individuen en als mensheid. Dat kan voor sommigen heel confronterend zijn, maar hopelijk ook heel verhelderend. Daarom heb ik besloten om de confrontatie niet uit de weg te gaan, maar juist te omarmen en mijn ervaringen en mijn visie op te schrijven. Het mooiste wat ik daarmee hoop te kunnen bereiken, is iets toevoegen aan de effectiviteit van ons handelen en de kwaliteit van het publieke debat. Zekerheden en twijfels We mogen vertrouwen op goede intenties, creativiteit en intelligentie, van onszelf en van de mensen die het huidige energiebeleid hebben vormgegeven. Niemand wil de aarde, de natuur 14 / De groene kans
en de medemens beschadigen. Toch vertonen we als individu en als soort destructief gedrag tegenover mens en milieu. Die schijnbare paradox houdt mij bezig, doet mij wikken en wegen, twijfelen en vragen stellen. Visies en overtuigingen beginnen dan te wankelen, en dat lijkt eerst eng maar blijkt al gauw fascinerend. Het wist mijn eigenwijsheid, gemakzucht en allerlei andere menselijke hebbelijkheden en onhebbelijkheden niet uit, maar het zet er iets naast wat de moeite waard is. Ik hoop dat iedereen die dit boek leest dat ook zal vinden, en nieuwe inzichten en inspiratie opdoet. Verleden, heden en toekomst Om tot nieuwe inspiratie en inzichten te komen beschrijf ik in deel 1 het verleden, het oude denken, met de vraag hoe we ons daarvan los kunnen maken. Belangrijke kenmerken van dat oude denken zijn: • Oordeelsvorming op basis van eigen zekerheden en (politieke) overtuigingen. • Een afhankelijke en afwachtende houding ten opzichte van politiek en bedrijfsleven. • Focus op technologie en infrastructuur als oplossing van onze problemen. Vervolgens beschrijf ik in deel 2 het heden, met daarbij de volgende uitdagingen: • Hoe kunnen we onze afhankelijke en afwachtende houding omvormen naar meer bewustwording, inzicht, eigen acties en effectieve gedragsverandering? Voorwoord / 15
• Hoe kunnen we effectief investeren in bestaande en bewezen technologie voor energiebesparing (huisisolatie, slimme thermostaat, zuinige auto), en desinvesteren in energieverslinders zoals terrasstralers? • Hoe kunnen we beseffen dat industrieel en logistiek energieverbruik een gevolg is van ons eigen consumptiegedrag, en dat minder kopen en consumeren dus een belangrijke besparing van energie en CO2 oplevert?
• Hoe kunnen we lange transportketens vermijden, en localfor-local produceren en consumeren (en bij voedingswaren bij voorkeur seizoensgebonden)? In deel 3 beschrijf ik de toekomst aan de hand van een drietal kansen: • Kunnen we energie met gezond verstand leren ‘zien’ en het net als voedsel en schoon drinkwater als een kostbaar, schaars goed gaan beschouwen dat je niet wilt verspillen (ook niet als je het gemakkelijk kunt betalen)? • Kunnen we anders omgaan met huisverwarming, consumptiegedrag en de eigen auto omdat deze waarschijnlijk hoog scoren in het persoonlijke energieverbruik? • Kunnen we ervoor zorgen dat mensen een top drie van hun eigen energieverbruik opstellen, zich richten op halvering, en daar prioriteit aan geven boven allerlei willekeurige kleine besparinkjes? Deze tien onderwerpen vertegenwoordigen tien prominente groene kansen, en vormen de basis van dit boek. Ze worden
16 / De groene kans
gaandeweg toegelicht, en komen terug in verleden, heden en toekomst. Ik sta bewust stil bij de vraag hoe wij de toekomst zelf kunnen beïnvloeden, en hoe we kunnen zorgen dat onze kleinkinderen tot de conclusie zullen komen dat we iets goed hebben gedaan met energie, klimaat en natuur. Dat is de belangrijkste groene kans, die we allemaal hebben.
Voorwoord / 17
18 | De groene kans
DEEL I
T E H UIT N E D E L R E V
Voorwoord | 19
Hoofdstuk 1
VAN ILLUSIE NAAR KANS
20 / De groene kans
Illusie en kans zijn twee zijden van dezelfde medaille. Als we weten wat de illusie is, wat niet werkt, dan hebben we de sleutel in handen tot dat wat wel werkt.
1 / Van illusie naar kans / 21
Politiek, bedrijfsleven, de samenleving, wijzelf hebben een groene illusie gecreëerd. We zijn gaan geloven dat we kunnen leven van de wind. We zijn onszelf gaan wijsmaken dat beleid, infrastructuur en technologie al onze problemen kunnen oplossen, dus ook het klimaatprobleem. Die illusie heeft religieuze proporties aangenomen. Er zijn bijbehorende leerstellingen geformuleerd (‘we moeten in 2050 klimaatneutraal zijn’) en dogma’s vastgesteld (‘biomassa is duurzaam,’ ‘aardgas is slecht’). Deze opzichzelfstaande waarheden lijken te zijn ontkoppeld van de werkelijkheid, en staan zoals het leerstellingen en dogma’s betaamt niet open voor kritiek en discussie. Wie zondigt, kan zijn ziel reinigen door aflaten te kopen, zoals een cent op een liter benzine of een toeslag op een vliegticket. Daarmee worden dan bomen geplant en verwerf je het predicaat ‘CO2-neutraal’. Wie kritiek heeft, loopt het risico verketterd en geëxcommuniceerd te worden, zelfs als je deugdelijke wetenschappelijke analyses aandraagt. Maar daarmee worden daadwerkelijke zondes verhuld: de zondes van het groenwassen en van de goedgelovigheid. Deze zondes worden in hoofdstuk 4 nader toegelicht. DE NIEUWE AFLAAT Er zijn tegenwoordig olie- en vliegmaatschappijen waar je tegen extra betaling je volle tank of vliegreis CO2-neutraal zou kunnen maken. Dat riekt naar commerciële volksverlakkerij, en ik heb even gerekend. Bij de verbranding van een liter benzine, diesel of kerosine komt ongeveer 2,5 kilo CO2-vrij. Een auto doet daar tien minuten over, een vlieg22 / De groene kans
tuig ruwweg één seconde. Een boom heeft gemiddeld zes weken nodig om 2,5 kilo CO2 op te nemen. Dat schiet dus niet op als je een cent per liter investeert in de aanplant van bomen. Als olie- en vliegmaatschappijen graag bomen willen planten ten behoeve van het milieu, kunnen ze dat ook zonder die extra cent per liter. Het zou een loffelijk streven zijn, zolang ze ons maar niet wijsmaken dat ons reisgedrag daarmee CO2-neutraal wordt. Als dat werkelijk zo zou zijn, dan zouden we voor een cent extra per liter toch gewoon op fossiele brandstoffen kunnen blijven rijden en vliegen? De energietransitie is tot een commercieel verdienmodel verworden, waarin overheden en burgers zich miljarden uit de zak laten kloppen. Ter compensatie wordt ons geweten gesust met de illusie dat we door te betalen onze zonden kunnen groenwassen. Maar diep in ons hart weten we wel dat we alleen kunnen verduurzamen als we ons eigen gedrag aanpassen. Dat is alleen zo verschrikkelijk moeilijk.
De dogmatiek wordt verder versterkt door begripsverwarring en oversimplificering. De termen ‘groen’, ‘duurzaam’, ‘hernieuwbaar’ en ‘koolstofarm’ worden door elkaar heen gebruikt. Ze betekenen echter niet hetzelfde, en kunnen zelfs tegengesteld zijn. Onderzoeker en journalist Mirjam Vossen legt dit uit in dagblad Trouw. [1][2] Zo is biomassa in de jaren zeventig ooit als groen bestempeld en later zelfs als hernieuwbaar. Maar het is beslist niet koolstofarm, en ook niet duurzaam in de zin van schoon. Bij het verbranden van biomassa komen veel CO2, stof 1 / Van illusie naar kans / 23
en stikstofoxide vrij. Omgekeerd werd kernenergie veertig jaar geleden tot niet-duurzaam verklaard, maar het is wel koolstof arm. Zonne- en windenergie zijn ook koolstofarm, maar de duurzaamheid en hernieuwbaarheid ervan zijn op lange termijn onduidelijk. Windmolens en zonnepanelen vergen in tegenstelling tot kerncentrales enorme zee- en landarealen, en ze bevatten zeldzame giftige metalen zoals indium en neodymium. Duitsland verwacht vanaf 2024 jaarlijks 70.000 ton rotorbladen af te danken. Afgedankte zonnepanelen en windmolenafval belanden nu al op vuilstortplaatsen in Afrika. In Amerika worden oude wieken onder de grond gestopt.
Alles heeft voor- en nadelen Alle energieopties hebben verschillende voor- en nadelen, en een simpele dogmatische grijs-groenindeling doet geen recht aan de realiteit. De Finse onderzoekers Atte Harjanne en Janne Korhonen stellen twee criteria voor op basis waarvan we maatregelen kunnen beoordelen: gaan ze klimaatverandering tegen, en houden ze de lucht schoon? [3][4] Dat zou tot onderstaand schema kunnen leiden. Bedenk daarbij dat CO2 een natuurlijk, niet-giftig gas is dat vrijwel alle planten en dieren uitademen, dat lang voordat de mens bestond in tienvoudige concentratie in de atmosfeer zat, en dat dus niet als luchtvervuiling kan worden aangemerkt.
24 / De groene kans