MARCEL
LEMMENS
Als je
BGRPT wat ik
BDL 101 regels voor het schrijven van heldere en overtuigende teksten
Eerste druk november 2020 Uitgeverij Haystack www.haystack.nl needle@haystack.nl Auteur: Marcel Lemmens Redacteur: Susan van Ass Vormgeving omslag en opmaak: Jessica Wieberdink [Focus Boekontwerp] ISBN: 9789461264220 NUR 624, 800 BISAC LAN005000, BUS011000 © 2020 Marcel Lemmens Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaardt schrijver noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
Inhoud Hfdstk 1
Hfdstk 2
Woorden 12
Zinnen 32
Gebruik woorden die mensen begrijpen 13
Maak je zinnen niet onnodig lang 33 Gebruik actieve zinnen
35
Gebruik werkwoorden
37
Voorkom onnodige herhaling
39
Beschrijf zonder te overdrijven
41
Schrap ballast
43
Wees kort en krachtig
45
Formuleer precies
47
Beperk vaktaal tot de juiste context 26
Durf onvolledig te zijn
48
Leg nieuwe woorden uit
Houd zinnen overzichtelijk voor je lezer
50
Gebruik korte woorden
14
Controleer je spelling
16
Zoek woorden op als je twijfelt
18
Gebruik moderne woorden
20
Ga niet alle woorden uit de weg 22 Vermijd vage woorden
24
28
Kies woorden die bij elkaar passen 30
HFDSTK 3
HFDSTK 4
Alinea’s 52
Teksten 74
Geef elke alinea een duidelijk onderwerp
Schrijf een goede titel 53
Houd hoofd- en bijzaken uit elkaar 55 Bouw alinea’s goed op
57
75
Maak je onderwerp meteen duidelijk 76 Leg uit wat de lezer kan verwachten 78 Trek de aandacht van je lezer
80
Gebruik tussenkopjes
82
Blijf bij je onderwerp
84
Verbind alinea’s expliciet met elkaar
86
Gebruik lijstjes en opsommingen 68
Verbind alinea’s impliciet met elkaar
88
Verhelder met voorbeelden
70
Schrijf een toepasselijk slot
90
Zorg voor een mooie cadans in je zinnen
72
Lees je tekst na. Of laat een ander dat doen
92
Houd alinea’s voor webteksten kort 60 Verbind zinnen logisch met elkaar
62
Zorg voor goede verwijzingen
64
Wissel lange en korte zinnen af 66
HFDSTK 5
HFDSTK 6
Publiek 94
Engels 115
Ken je lezer
95
Spreek je lezer direct aan
96
Vraag je af waarom je Engelse woorden gebruikt
Kies of u of je en houd dit vol
98
Prikkel je lezer
100
Overtuig je lezer met argumenten en voorbeelden
102
Houd je lezer geboeid
104
Verras je lezer
106
Verplaats je in je lezer
108
Houd je lezer aangehaakt
110
Neem je lezer serieus
112
116
Bepaal zelf hoeveel Engels je gebruikt 118 Gebruik je Engels, doe het dan wel goed
120
Schrijf Engelse zelfstandige naamwoorden goed
122
Vervoeg Engelse werkwoorden goed 124 Wees op je hoede voor anglicismen 126 Herken Engelse uitdrukkingen
128
Gebruik Engels waar het kan (of moet)
130
Houd er rekening mee dat niet iedereen Engels spreekt
132
Kies bewust voor Engels (of Nederlands)
134
HFDSTK 7
HFDSTK 8
Stijl 136
Beeldspraak 157
Schrijf aantrekkelijk
137
Ontwikkel je eigen stijl
139
Geef je tekst kleur en kracht met beeldspraak 158
Doe normaal
141
Kies de juiste toon
143
Zorg ervoor dat je lezer je begrijpt
145
Schrijf persoonlijk
148
Schrijf modern
150
Schrijf zoals je spreekt (maar overdrijf het niet)
152
Laat je tekst lekker lopen
154
Stem je stijl af op je doel en doelgroep 156
Gebruik niet te veel beeldspraak 160 Wees voorzichtig met clichĂŠs
162
Gebruik beeldspraak die werkt
164
Haal uitdrukkingen niet door elkaar 166 Gebruik beeldspraak die mensen begrijpen 168 Wees origineel
170
Ken (en controleer) je spreekwoorden en gezegden
172
Koester uitdrukkingen
174
Speel met taal (maar doe het wel goed)
176
HFDSTK 9
HFDSTK 10
Leestekens 178
Valkuilen 199
Zet op tijd een punt
179
Houd die en dat uit elkaar
200
Zet gerust een punt voor en
180
Houd dat en wat uit elkaar
202
Gebruik de komma voor rust en tegen verwarring
182
Houd waarvan en van wie uit elkaar
204
Houd hen en hun uit elkaar
206
Zet de komma op de juiste plaats 184 Benut de dubbele punt: nadruk, opsommingen en citaten 186 Gebruik de puntkomma met beleid 188 Vergeet je het vraagteken niet? 190 Wees zuinig met uitroeptekens! 192 Pas op met (het gebruik van) haakjes 194 Let goed op het gebruik van aanhalingstekens
196
Houd beide en beiden uit elkaar 208 Houd in vergelijkingen dan en als uit elkaar
210
Houd enkelvoud en meervoud uit elkaar
212
Denk aan de d’s en t’s
214
Gebruik oude vormen goed (of vermijd ze)
216
Schrijf los wat los en vast wat vast moet
218
Geef niet op en druk niet te snel op verzenden
220
Inleiding De taal die je gebruikt, is als de kleding die
Dat is ook schrijven. En misschien heb je
je draagt: je geeft er een bepaald signaal
een website, een Facebookpagina of een
mee af. Jouw taal zegt iets over jou. Andere
LinkedInaccount. Daar moet je ook tekst
mensen beoordelen je op basis van je taal.
voor schrijven. Hoe pak je dat aan? Hoe zien
Bij geschreven taal gaat dat om de manier
jouw teksten eruit?
waarop je formuleert en of je al dan niet fouten in je tekst maakt. Verzorgd taalgebruik
Misschien denk je: ik schrijf gewoon wat
zegt iets over jou als persoon. Dat geldt niet
ik zeg en daarmee is de kous af. Nou, zo
alleen voor officiĂŤle berichten, maar ook
is het niet helemaal. Het is op zich wel
voor korte berichten via je mobiele telefoon.
goed om geschreven teksten niet ingewik-
En net als bij kleding gaat het vaak om een
kelder te maken dan gesproken taal, maar
eerste indruk: als je taal saai, vaag of slordig
schrijven is toch iets anders dan spre-
is, kunnen mensen al heel snel een onge-
ken. Geschreven teksten hebben meestal
wenst negatief beeld van jou krijgen. Wie wil
een betere opbouw. Gewoonlijk lees je je
dat nou?
geschreven teksten minimaal nog een keer door voordat je ze verstuurt of publiceert.
10
Iedereen schrijft. Nou, bijna iedereen. En
Geschreven teksten hebben ook een lan-
daar hoef je echt niet een professioneel
gere levensduur en kunnen daardoor een
schrijver voor te zijn. De kans is groot dat
grotere invloed hebben. E-mails worden
je ook weleens iets mailt, op Instagram zet
bijvoorbeeld voor langere of kortere tijd
of een WhatsAppbericht of sms’je verstuurt.
bewaard, net als veel WhatsAppberichten
A ls j e B G R P T wat i k B D L
en sms’jes. Facebookberichten verwijder je
lende aanwijzingen. Soms is er ook een korte
niet makkelijk.
opdracht. Gewoon om te zien of je de regel meteen kunt toepassen.
In Als je BGRPT wat ik BDL vind je 101 regels voor verzorgd en aantrekkelijk taalgebruik in
Het voorbeeldmateriaal in Als je BGRPT wat
geschreven teksten. Ze maken je bewust(er)
ik BDL komt uit de praktijk. Niets is ver-
van de manier waarop je formuleert, zodat je
zonnen. De zinnen en fragmenten komen
een goede indruk achterlaat bij je lezers. Het
uit onder andere brieven, mails, kranten,
zijn regels die je kunt toepassen op alles wat
romans, non-fictieboeken en webpagina’s.
je schrijft, of het nu gaat om bijvoorbeeld
Alle bewerkingen en uitwerkingen heb ik
e-mails, webpagina’s, blogs, reacties op soci-
zelf geschreven.
ale media, ingezonden brieven of WhatsAppberichten. Het gaat in dit boek niet over het
Hopelijk helpt Als je BGRPT wat ik BDL je bij
schrijven van ‘fictie’. Dus niet over romans of
het schrijven van nog betere teksten. Je zult
gedichten, ook al geef ik wel een paar voor-
zien dat je met de 101 regels nog kritischer
beelden uit romans.
naar je eigen teksten kijkt en nog meer plezier in schrijven krijgt.
Er zijn tien categorieën met tien regels per
categorie. Elke categorie begint met een regel. Daarna volgen een inleiding of toelich-
Marcel Lemmens
ting en een of meer voorbeelden en aanvul-
taalpraat.nl & www.marcellemmens.nl
INLEIDING
11
HFDSTK 1
Woorden Taal begint met woorden. Woorden zijn de bouwstenen van elke zin, alinea en tekst. Zonder woorden zijn we nergens. Omdat woorden het begin zijn, beginnen we met tien regels over woorden en hun gebruik.
12
A ls j e B G R P T wat i k B D L
een patiënt corresponderen, zullen het niet
Regel 1
hebben over een hartaanval of breuk. Zij zullen de juiste medische termen gebruiken.
Gebruik woorden die mensen begrijpen
Dat is verstandig, want die termen zijn preciezer. Buiten dat soort situaties kun je beter eenvoudige woorden gebruiken die iedereen begrijpt. Het is echt niet zo dat je meer
Sulfiet oxidase deficiëntie is een zeld-
indruk maakt met moeilijke woorden. Je
zame ziekte. Er zijn meer dan 100 patiën-
maakt veel meer indruk als je helder, eenvou-
ten bekend met of sulfiet oxidase defici-
dig maar toch heel precies formuleert. Veel
ëntie of molybdeen co-factor deficiëntie.
woorden die moeilijk klinken, kun je zonder
Wel treedt de gecombineerde deficiën-
problemen vervangen door heel simpele
tie, waarbij ook xanthine dehydrogenase
alternatieven met dezelfde betekenis.
niet werkzaam is (molybdeen co-factor
Probeer het maar eens
deficiëntie) vaker op.
Vervang de moeilijke woorden in de volgende Als je schrijft, wil je een boodschap overbren-
zinnen door meer begrijpelijke varianten.
gen. Dat kun je het beste doen door woorden te gebruiken die mensen snappen.
1. Wat zijn de implicaties van deze ontwikkelingen?
Moeilijke woorden
2. Aan welke condities moet de organisatie
Artsen die met elkaar over hun vak of over
WO O R D E N
voldoen?
13
3. Ik vraag mij af wat de consequenties zijn. 4. Ik kan dat wel appreciëren. 5. Heb je nog vragen omtrent de inschrijving? 6. De webwinkel werkt nog niet helemaal comme il faut.
Regel 2 Gebruik korte woorden
7. Zulks is niet toegestaan. 8. Er zijn grosso modo twintig manieren Eisenbahnknotenpunkthinundherschieber
waarop je dit kunt aanpakken.
(wisselwachter). Dit zou volgens de overle-
Antwoorden
vering het langste Duitse woord zijn. Of het
Heb jij ook de volgende woorden gevonden
waar is, weet ik niet. Het Duits heeft inder-
en vervangen: implicaties - gevolgen, con-
daad veel lange woorden, maar ook in die
dities - voorwaarden, consequenties - gevol-
taal zijn woorden van die lengte niet bijzon-
gen, appreciëren - waarderen, omtrent - over,
der handig.
comme il faut - zoals het hoort, zulks - dat, dat soort dingen, grosso modo - ongeveer, zo’n?
Efficiënt, maar lang Lange woorden hebben zeker een functie: je kunt op een efficiënte manier veel informatie in één woord verpakken. Eisenbahnknotenpunkthinundherschieber vertelt precies wat een wisselwachter doet. Het probleem is dat je dat soort woorden wel twee of drie keer moet lezen voordat je begrijpt wat er staat.
14
A ls j e B G R P T wat i k B D L
Lange Nederlandse woorden
hoef je dan ook niet per se te vermijden.
Ook het Nederlands kent lange woorden.
Het belangrijkste is dat je je lezer voor ogen
Op de website moeilijkewoorden.org vind je
houdt. Lange woorden moeten geen hinder-
een aantal voorbeelden. Een daarvan is zelfs
nissen zijn.
langer dan het Duitse voorbeeld hierboven: arbeidsongeschiktheidsverzekeringsformulier.
Gebruik lange woorden daarom alleen als
Een paar andere voorbeelden: televisiepro-
het echt niet anders kan. En je zult zien: als
ductiemaatschappij,
afvalwaterzuiveringsin-
je even nadenkt, kun je een lang woord bijna
stallatie, wapenstilstandsonderhandelingen en
altijd vervangen door een korter alternatief
gelegenheidskledingverhuurbedrijf.
Volgens
of een afkorting. In de lijst met lange woor-
de website zijn “Lange woorden ... niet per
den op moeilijkewoorden.org staan bijvoor-
definitie moeilijke(re) woorden”. Dat is waar,
beeld ook centraleverwarmingsinstallatie en
maar je kunt niet zeggen dat ze makkelijk te
milieubeschermingsmaatregelen. Die woorden
lezen zijn. Een ander nadeel van lange woor-
kun je zonder problemen en zonder beteke-
den is dat ze niet altijd op de regel passen.
nisverlies verkorten tot cv-installatie en mili-
Dat betekent dat je ze moet afbreken, waar-
eumaatregelen. In teksten en situaties waarin
door het lezen nog moeilijker wordt.
aandeelhoudersvergadering en onroerendezaakbelasting belangrijk zijn, kun je na een
Dat kan korter
eerste gebruik heel eenvoudig een afkorting
De vraag is: wat is (te) lang? Tja. Dat is deels
gebruiken: AV en ozb.
een kwestie van intuïtie en deels van gebruik. Sommige lange woorden zijn gebruikelijk in
Test jezelf
bepaalde contexten, zoals aandeelhouders-
Hoe kun je deze lange woorden korter
vergadering en onroerendezaakbelasting. Die
maken? Doe eens een poging.
WO O R D E N
15
1. arbeidsongeschiktheidsverzekerings formulier 2. binnendienstmedewerker
Regel 3 Controleer je spelling
3. anderhalvemetersamenleving 4. rioolwaterzuiveringsinstallatie 5. ultravioletstralingsabsorptiefilter Dit zijn de mogelijkheden (en misschien zijn er wel meer): aov-formulier, medewerker bin-
Na koffie gedronken te hebben, begon
nendienst, 1,5-metersamenleving, installatie
het Groot Dictee. Niettegenstaande de
voor zuivering van rioolwater (of: zuiverings-
taalcriticus Charivarius zijn macedoine
installatie voor rioolwater), uv-filter.
‘Is dat goed Nederlands?’, die verrukkelijke thesaurus vol linguïstische bêtises, publiceerde in 1940, zou het journaille anno hodie een raillerend exposé van onze pennenstrijd alsnog met dit piteuze zinnetje kunnen initiëren.
Het is maar een spel Dit was de eerste zin van het inmiddels verdwenen Groot Dictee der Nederlandse Taal in 2013. Niemand die zo spreekt of schrijft, maar dat is in dit geval niet belangrijk. Het Groot Dictee was maar een spel. Het Dictee
16
A ls j e B G R P T wat i k B D L
van 2013 had overigens een nieuwtje: er ston-
datie, bekendmaken, creëren, gebruikmaken,
den voor het eerst ook grammaticale fouten
onmiddellijk en product. Dat soort woorden
in. De eerste zin is daar een voorbeeld van.
moet je goed schrijven.
Graadmeter voor tekstkwaliteit
Tips om spelfouten te voorkomen
Spelling is hot, om maar een goed Nederlands
Er zijn verschillende manieren om spelfou-
woord te gebruiken. Dat blijkt onder andere
ten te voorkomen:
uit het succes van het Groot Dictee der Neder-
1. Lees je teksten altijd eerst nog een keer
landse Taal. Voor veel mensen is correcte spel-
door voordat je ze verstuurt. Of laat ze
ling dé graadmeter voor de kwaliteit van een
door iemand anders nalezen.
tekst. Van de winnaars van het Dictee wordt
2. Gebruik een spellingchecker. Elk tekst-
dan ook al snel gezegd dat ze “goed zijn in
en e-mailprogramma heeft een automati-
Nederlands”. Daar kun je het mee oneens zijn,
sche spellingcontrole.
maar het is wel een gegeven.
3. Wees alert op spelling. Zorg ervoor dat je je bewust bent van valkuilen in de spelling.
Gangbare woorden
4. Leer de spellingregels. De Nederlandse
Nu zul je in de teksten die je schrijft, normaal
spelling is grillig, maar er zijn ook regels.
gesproken geen woorden als macedoine, rail-
Zo zijn er regels voor de tussen-n en de
lerend of piteus gebruiken. Dat is niet alleen
vervoeging van uit het Engels afkom-
pedant, maar ook onzinnig. De meeste men-
stige werkwoorden. Je vindt de regels in
sen zullen die woorden niet kennen. Waar ze
het Het Groene Boekje.
wel over vallen, is als ze gangbare woorden
5. Maak er een sport van om goed te spel-
zien die verkeerd gespeld zijn. Denk aan ver-
len en zoek twijfelgevallen altijd op. Dat
keerd geschreven varianten van accommo-
kan ook digitaal: woordenlijst.org.
WO O R D E N
17
boek bij. Tegenwoordig kun je Van Dale en
Regel 4
andere woordenboeken ook op je telefoon
Zoek woorden op als je twijfelt
zetten. Dus als je wilt weten of het mondkapje of mondmasker is, zoek je beide woorden op. Wat valt op? Mondkapje staat wel in Van Dale, maar mondmasker niet. De veilige optie is dan om mondkapje te gebruiken.
Tijdens de coronacrisis in 2020 moesten zie-
Vaktaal
kenhuizen en verpleeghuizen alles op alles
Algemene woorden als mondkapje en mond-
zetten om voldoende beschermingsmateria-
masker vind je op nos.nl en in de krant. Als
len voor hun personeel in huis te halen. Een
je een website of brochure voor patiĂŤnten
van de materialen waar een schreeuwend
van een ziekenhuis of bewoners van een
tekort aan was: mondkapjes. In het begin van
verpleeghuis schrijft, is mondkapje een
de crisis werd in de media ook alleen over
prima woord. Je wilt immers dat iedereen
mondkapjes gesproken, maar snel ging het
het begrijpt. Maar wat doe je als je bijvoor-
ook over mondmaskers. Was dat wel het juiste
beeld een tekst voor artsen schrijft? Dan zul
woord?
je verder moeten zoeken. Van Dale is een algemeen woordenboek, hoe groot het ook
Van Dale
is. Het is niet geschikt voor specialisten.
Als je over een woord twijfelt, zoek je het op.
18
Als gemiddelde taalgebruikers zoals ik een
Internet
woord opzoeken, dan pakken ze er de Dikke
Je kunt natuurlijk ook op internet naar de
Van Dale of een ander algemeen woorden-
juiste woorden gaan zoeken. Je komt dan al
A ls j e B G R P T wat i k B D L
snel op websites van bedrijven die dit soort
tje dat mond en neus bedekt en beschermt
materialen verkopen. Op zich zijn dat nuttige
tegen inademing van schadelijke stoffen”).
bronnen, maar je zult zien dat het gebruik van begrippen niet altijd consistent is. Waar
Moeilijk
kun je dan terecht?
Hoe dieper je graaft, hoe moeilijker het soms wordt. Vergelijk bijvoorbeeld de definitie
Specialistische bronnen
van mond-neusmasker in Pinkhof maar eens
Er zijn twee bronnen die je dan kunt gebrui-
met de beschrijving van mond-neusmasker
ken: gespecialiseerde instellingen en vak-
op de website van het UMC Utrecht: “Een
woordenboeken. Een voorbeeld van een
mond-neusmasker helpt u om zich minder
gespecialiseerde instelling voor ‘mondkap-
benauwd te voelen. Het is een minder ingrij-
jes’ is een universitair medisch centrum. Zo
pende manier van beademen dan een tube
vind je op de website van UMC Utrecht het
of tracheostoma. Bij een mond-neusmasker
begrip mond-neusmasker. Dat is een heel spe-
wordt er namelijk niets in uw luchtpijp
ciaal soort medisch masker dat je aansluit op
gebracht. De slang die aan het masker zit,
een beademingsmachine.
wordt aan de beademingsmachine gekoppeld.” Je ziet dat op de website van UMC
De tweede betrouwbare bron is een goed
Utrecht expliciet sprake is van een masker
specialistisch woordenboek. Voor medische
dat wordt aangesloten op een beademings-
terminologie is dat Pinkhof Geneeskundig
machine. In Pinkhof is daarvan geen sprake.
woordenboek. Daarin vind je onder andere aangezichtsmasker (“masker dat over mond en neus past, toegepast bij beademing”) en mond-neusmasker (“afneembaar masker-
WO O R D E N
19
Een mooie typering van het taalgebruik van
Regel 5
Johan Cruijff is het gebruik van ofschoon. Het is grappig, juist omdat het woord niet past. In
Gebruik moderne woorden
moderne communicatie gebruik je moderne woorden. Op zich is er niets mis met formele woorden als alsmede of te allen tijde, maar ze vallen op in teksten die verder heel persoonlijk en informeel zijn. Het zijn ambtelijke,
Op www.deachteruitgang.nl staat een nep-
afstandelijke woorden. Gebruik daarom bij-
brief van Johan Cruijff. Hij zou die geschre-
voorbeeld niet alsmede maar en, niet te allen
ven kunnen hebben na zijn vertrek uit de
tijde maar altijd en niet ofschoon maar hoe-
Raad van Commissarissen van Ajax in 2011.
wel. Tenzij je afstandelijk wilt schrijven en de
De brief begint als volgt:
hele tekst formeel is.
Zonder bal is er geen voetbal. Dan zijn
Aan de slag
het slechts 22 mannen die om onduide-
Er zijn heel veel woorden die opvallen wan-
lijke redenen een korte broek aan heb-
neer je ze in vlotte teksten gebruikt. In de zin-
ben getrokken. Zonder Cruijff is er geen
nen hieronder vind je een paar voorbeelden.
Ajax. Ofschoon ik daar geen woorden
Zoek de (te) formele woorden en probeer ze
vies aan hoef te maken, doe ik het toch.
te vervangen door een modernere variant.
Het is namelijk een smerige situatie hier in Amsterdam. Omdat jullie het ook moeten kennen begrijpen ga ik bij het begin beginnen.
20
1. Mag ik u bij dezen van harte feliciteren met uw verjaardag. 2. In het licht van hetgeen ik vandaag
A ls j e B G R P T wat i k B D L