Martin Vos
Gert-Jan Hospers
Marco Krijnsen
COOL Wat wij kønnen leren van de Scandinaviërs
Uitgeverij Haystack Postbus 308 5300 AH Zaltbommel 0418-680180 needle@haystack.nl www.haystack.nl Auteurs: Gert-Jan Hospers, Martin Vos en Marco Krijnsen Corrector: Carolien van der Ven Vormgeving: Levin den Boer Opmaak: Debbie Brok ISBN: 9789461261335 NUR: 600 © 2015 Gert-Jan Hospers, Martin Vos en Marco Krijnsen / Uitgeverij Haystack Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijvers noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
INHOUD
VOORWOORD Dit is geen boek met panklare recepten voor onze eigen alledaagse of ingewikkelde kwesties. Succes is nooit te kopiëren. Maar een kijkje nemen in het Noorden, is misschien zo gek nog niet. Al was het alleen maar, omdat Scandinavië ‘cool’ is.
deel 1 PUUR NATUUR In het Noorden draait alles om de natuur. Niks smartphone, beursanalyses, pumps of een mojito met de smaak van verse munt. Welkom in de wereld van de robuuste zolen, het wollen ondergoed en de herfstgeur in de neus.
Leven van de wind
19
Stil leven
25
Het Deense wereldwonder
31
Een specht in het echt
37
Kou in de aanbieding
43
De boom in
47
Eerst een halfuurtje zweten
53
Een zee aan mogelijkheden
59
Groen als gras
65
De duistere kant van het Noorden
71
Mieren op je bord
77
deel 2 IEDEREEN IS GELIJK In het Noorden vinden ze niets zo mooi als ondernemers, sporters en kunstenaars die ondanks een succesvolle carrière met beide voeten op de grond blijven staan. Je moet niet te koop lopen met je rijkdom. Hoe gewoner hoe beter.
Hei Bjørnar
87
Je kunt het dak op
93
Geluk zit in de genen
99
Buiten is het beter
105
Het beste jongetje van de klas
111
Boeken van vlees en bloed
117
Belasting? Graag!
123
Kopenhagen op ooghoogte
129
Cultuur op recept
135
Fietsen zonder hangslot
141
Mama aan de top
147
deel 3 CREATIEF KLIMAAT Niet kennis, niet technologie, maar menselijke creativiteit is de motor van de economische groei in de eenentwintigste eeuw, synoniem voor samenwerken, teamwork en een groot vertrouwen in elkaar.
Crimineel goed
157
De erfenis van koning Blauwtand
163
Samen op een houten vlot
169
Warme aandacht
175
Functionele kunst
181
De Zweedse hitfabriek
187
Droombaan
193
Het Noorse spaarvarken
199
Een nieuw leven
205
Naar de bodem
211
Leuk om te werken
217
Roar Jensen / 62nord.no
VOORWOORD
Voorwoord | 11
E
en paar duizend jaar geleden
Zweden de grootste producent van kar-
waren historici gauw klaar als ze
tonnen drinkpakken in de wereld. In
het over het Noorden hadden. De
Denemarken is het alleen gevaarlijk in
Romeinse schrijver Cicero wist weinig
de populaire misdaadboeken en misdaad-
maar hield zich netjes op de vlakte toen
series op tv, in Oslo wordt jaarlijks de
hij schreef over ‘streken en naties waar-
Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt en in
over ons in boeken of in ooggetuigenver-
Finland zijn de kinderen wereldkampioen
slagen of zelfs in geruchten niets wordt
lezen en rekenen.
verteld’.
Succes maakt nieuwsgierig, zeker in een
Bij anderen ging de fantasie wel op de
tijd waarin we in ons kleine drukke landje
loop. Ze repten over ‘duistere, legendari-
op zoek zijn naar oplossingen voor een
sche wouden, zo uitgestrekt dat een man
kluwen van maatschappelijke en econo-
wel twee maanden kon lopen zonder ze
mische puzzels, vraagstukken en proble-
achter zich te laten’ en ‘waar vocht en
men.
schemerduister synoniem zijn met een
Als je opnieuw geboren wilt worden, kies
onaangenaam leven’.
dan voor Scandinavië. Dat was een paar
Overleveringen beweerden ‘dat de barba-
jaar geleden het advies van het vermaarde
In het Noorden is alles anders. En anders is daar heel gewoon. ren steeds wreder werden naarmate men
Britse magazine The Economist. In een
noordelijker trok en er ontelbare afgrij-
special betitelde het blad de regio als een
selijke gewoonten op na hielden zoals
streek waar je moet zijn als je wilt weten
kannibalisme en zelfs – walgelijk genoeg
hoe je welzijn en welvaart met succes
– het drinken van melk’.
kunt combineren. Om die reden trekken
Tweeduizend jaar later jagen de Scandi-
ook sociologen, politici, pedagogen, dele-
naviërs ons geen schrik meer aan, maar
gaties uit het bedrijfsleven, investeerders
vallen ze vooral op met wapenfeiten die
en tal van anderen noordwaarts om iets
even indrukwekkend zijn als eigentijds.
op te steken van Noorwegen, Denemar-
Met dank aan de melk is Tetrapak uit
ken, Finland en Zweden. Als je hun ver-
12 | COOL
halen en alle internationale rapporten en
één ding is zeker: in het Noorden is alles
onderzoeken mag geloven, zijn de vier
anders. En anders is daar heel gewoon.
landen bijna de beste in alles. Je vindt
Dit is geen receptenboek met kant-en-
hier de gelukkigste mensen ter wereld, de
klare oplossingen voor onze eigen alle-
beste landen om in te wonen, om in op te
daagse of ingewikkelde kwesties. Suc-
groeien of je te ontwikkelen en een omge-
ces is nooit te kopiëren. Maar een kijkje
ving waar ze nog nooit van een hangslot
nemen, is misschien zo gek nog niet. Al
hebben gehoord.
was het alleen maar, omdat Scandinavië
Maar Scandinavië is geen eldorado. Ook
zo ‘cool’ is.
hier schuren de financiële crises en kan het tochten en kieren in de welvaartsstaat. En het regent er ook. Maar niet altijd, zoals sommigen wel eens willen doen geloven. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus schreef het al: ‘Verzinsels kunnen amuseren, maar je schiet er niets mee op.’ Scandinavië is geen duister achterland en evenmin een sprookjespark, maar als je boven Hamburg de grens oversteekt, kom je in een andere wereld terecht. Åke Daun vertelt waarom. Deze kenner van de Zweedse ziel is een van de velen die je tegenkomt in dit boek: een inspirerende reis in 33 verhalen over vier landen, de mensen die er wonen en wat hen zo bijzonder maakt. Je ziet bekende namen, nieuwe gezichten en je komt op plaatsen die je kent, maar ook op plekken waar zelfs de meeste Noren, Zweden, Denen en Finnen nog nooit zijn geweest. Wie je ook ontmoet of waar je ook terechtkomt, Voorwoord | 13
Jouko Lehmuskallio
deel 1 PUUR NATUUR Voorwoord | 15 PUUR NATUUR
D
e Franse sciencefictionschrijver
om te kijken maar vooral ook om gezien te
Jules Verne wist het al: nergens
worden, draait in het Noorden alles om de
in Europa heb je zoveel natuur
natuur. Niks smartphone, beursanalyses,
tot je beschikking als in Scandinavië. ‘Ga
pumps of een mojito met de smaak van
naar Zweden, Denemarken en Noorwe-
verse munt. Welkom in de wereld van de
gen! Waar vind je zulke landen? Dat is pas
robuuste zolen, het wollen ondergoed en
reizen. Vlakten, bergen, bossen, beken,
de herfstgeur in de neus.
stroomversnellingen, rivieren, meren, de
De natuur is hier nooit ver, je woont er
zee, op de rug van het paard, te voet, met
middenin. De tram in Oslo stopt na tien
de postkoets, rijtuigen, karren, bergbe-
haltes al tussen de weilanden. In Zweden
klimmen of gevaarlijke afdalingen. Hier
is 97 procent van het land nog ongerept.
vind je alles,’ noteerde hij in 1861 in zijn
Iedere Fin heeft dertig keer zoveel ruimte
reisverslag.
tot zijn beschikking als een Nederlander
Honderdvijftig jaar later is er weinig ver-
en kan kiezen uit 150.000 meren. Zelfs in
anderd. National Geographic heeft het
Denemarken, het kleinste en dichtstbe-
Noorse fjordengebied uitgeroepen tot het
volkte land van Scandinavië, woon je nooit
mooiste wat de wereld te bieden heeft. Op
verder dan 40 kilometer van zee.
de Werelderfgoedlijst vind je niet alleen
Het zogenoemde allemansrecht staat de
de Noorse westkust, maar ook de Deense
Noren, Zweden en Finnen toe vrij gebruik
krijtrotsen, de Hoge Kust in Finland en
te maken van de natuur, waar en wanneer
Zweden en niet te vergeten het Zweedse
ze maar willen. Het privilege betekent
deel van Lapland.
niet dat je kunt doen en laten wat je wilt.
De Scandinaviërs zullen het zelf niet gauw
Vrijheid is er een ander woord voor ver-
zeggen – bescheiden als ze zijn – maar
antwoordelijkheid en fatsoen. Je laat de
diep vanbinnen zijn ze trots op deze uit-
natuur achter zoals je die tegenkomt. Voor
verkoren status. Hun eigen liefde voor de
de Denen geldt eenzelfde credo: genieten
omgeving gaat heel ver. Hun leven en de
mag, te grabbel gooien niet.
natuur zijn even onlosmakelijk met elkaar
De hang naar de natuur heeft volgens
verbonden als Billy en IKEA.
antropologen en sociologen religieuze
Terwijl verder naar het zuiden in Europa
trekken. In de geseculariseerde Scandina-
de stad de plek is waar de mens zich kan
vische samenleving hebben bergen, rotsen,
ontplooien, flaneert of een terrasje pikt
bossen, meren en de zee een sacrale func-
16 | COOL
tie. De Poolse hoogleraar Nina Witoszek,
Carl van Linnea, de Zweedse natuurvorser
die aan de universiteit van Oslo doceert,
die de geheimen van de bloemen- en plan-
introduceerde het begrip ‘geo-vroomheid’
tenwereld wist te ontrafelen, kan trots zijn
om de hechte band met de natuur te defi-
op zijn Scandinavische nazaten, die steeds
niëren. De Noorse romanschrijver Per Pet-
bewuster omgaan met de natuurlijke rijk-
terson noemde de voorliefde van zijn land-
dommen. Op het Deense eiland Samsø
genoten voor hun omgeving een ‘Noorse
leven ze letterlijk van de wind. Even ver-
versie van het zenboeddhisme’.
derop in het Zweedse Växjö is CO2 bijna
Het geloof in de therapeutische kracht van
geschiedenis en levert de afvalcentrale die
de natuur vind je terug in de zorg voor ande-
de energie verzorgt minder vervuiling op
ren. Stress, angst, vermoeidheid en irritatie
dan roken op een bankje aan het water.
nemen zienderogen af wanneer mensen
Ondanks alle producten, diensten en
gebruikmaken van de natuur, zo bleek uit
mogelijkheden blijft de natuur in de eerste
Fins onderzoek. De Zweden ontdekten dat
plaats de plek waar de inwoners van Scan-
een halfuur uit het raam kijken perfect is
dinavië de hectiek van alledag achter zich
voor het verlagen van je bloeddruk.
kunnen laten. Of zoals Marcellus Emants
De aandacht voor het geestelijk welzijn
het in 1877 omschreef in zijn boek Op
betekent niet dat het stoffelijke wordt ver-
reis door Zweden: in het noorden vind je
geten. Ook de welvaartsgroei is gefundeerd
‘arcadische rust’, het is de plek waar ‘de
op de natuur. Olie, gas, ijzererts en hout
uitgestrekte landschappen je in een onbe-
hebben de drie grootste landen vleugels
schrijfelijk weldadige, kalme stemming
gegeven. In Noorwegen luiden visvangst,
brengen’.
de aquacultuur en de mariene biotechnologie een nieuw ‘olietijdperk’ in. Het kleine Denemarken is een van de voornaamste agrarische producenten in de wereld en heeft met het gebruik van regionale producten een wereldwijde culinaire revolutie ontketend. In Zweden en Finland verdienen ze aan de kou. In alle landen is de natuur de inspiratiebron voor kunstenaars, fotografen, architecten en designers. Voorwoord | 17 PUUR NATUUR
Roar Jensen / 62nord.no
LEVEN VAN DE WIND T
ijdens de overtocht naar het Deense Samsø merk je als passagier dat je niet zomaar een eiland nadert. De moderne veerboot oogt op
zich vrij normaal. Maar wie beter kijkt, ontdekt dat de rederij dezelfde naam heeft als het eiland: Samsø Rederi. Donkere dieseldampen ontbreken. Logisch, want de boot vaart op gas. En in de verte doemen de eerste windmolens al op. Welkom op ‘het meest duurzame eiland ter wereld’, zoals de trotse bewoners hun geboortegrond noemen. Samsø, gelegen in het Deense Kattegat, lijkt in een aantal opzichten op een Nederlands Waddeneiland. Het ligt op ongeveer een uur varen van het vasteLeven van de wind | 19
land (Jutland) en telt zo’n vierduizend
den. Ook voor de toeristensector, de
inwoners. Qua oppervlakte is het eiland
tweede bron van inkomsten, is een goede
iets kleiner dan Schiermonnikoog. In de
en betaalbare veerverbinding van levens-
zomer weten de toeristen het in groten
belang.
getale te vinden.
De veerboot, die in december 2014 in
Maar het Deense eiland is veel meer dan
gebruik werd genomen, vaart op gas. Dat
dat. Het is een zelfstandige gemeente
scheelt elke overtocht 500 liter milieu-
‘Nee, we hebben geen last gehad van protesten tegen windmolens’ die het heft graag zelf in handen neemt.
vervuilende diesel. Voorlopig gaat het
En ook is Samsø een pelgrimsoord voor
om geïmporteerd LNG uit Rotterdam,
iedereen die iets heeft met duurzame
dat vloeibaar is gemaakt, maar op ter-
energie. In de veerboot naar de haven van
mijn moet worden gevaren op biogas uit
Kolby Kas komt dat allemaal samen. De
Samsø. Zo snijdt het mes aan twee kan-
boot is eigendom van de gemeente Samsø,
ten. ‘We kijken of we dat biogas hier op
die in 2013 besloot om de veerdienst met
het eiland kunnen maken,’ zegt de ambi-
Jutland zelf te gaan onderhouden. Er
tieuze Nederlandse burgemeester van
werd geïnvesteerd in een gloednieuwe
het eiland Marcel Meijer, die zijn gasten
veerboot, een investering van liefst 25
op de havenkade persoonlijk ontvangt.
miljoen euro.
‘De technologie is er, maar het moet ren-
De overname van de veerdienst is belang-
dabel zijn. Met de lage energieprijzen is
rijk voor Samsø, omdat het niet afhanke-
dat best lastig. Maar het zou voor het
lijk wil zijn van een rederij. De belang-
milieu een enorme sprong vooruit zijn.’
rijkste bron van inkomsten is namelijk
Meijer, geboren Groninger, kwam op
landbouw. Er wordt veel groente geëx-
Samsø terecht via zijn Deense vrouw.
porteerd naar de rest van Denemarken.
Hoewel opgeleid als bestuurskundige
Deze producten moeten op vaste tijden
werkte hij aanvankelijk als uitbeender
vroeg op de dag vervoerd kunnen wor-
in het slachthuis van het eiland. De slui-
20 | COOL
ting van het bedrijf, met ruim honderd
De bezoeker van het eiland komt altijd
medewerkers een van de belangrijkste
en overal wel een energiebron tegen.
werkgevers van Samsø, bleek eind jaren
‘Nee, we hebben geen last gehad van
negentig een keerpunt. Niet alleen in
protesten tegen de windmolens, zoals
het leven van Meijer, die daarna in het
in Nederland,’ glimlacht burgemeester
lokaal bestuur belandde, maar ook voor
Meijer in zijn werkkamer in het gemeen-
de plaatselijke bevolking. Meer dan ooit
tehuis. ‘Dat komt omdat bijna iedereen
leefde het besef dat er iets moest gebeu-
op het eiland wel iemand kent die ver-
ren op Samsø, anders zou het eiland ten
dient aan duurzame energie en omdat
dode zijn opgeschreven.
mensen zien dat hun energierekening
Het antwoord werd gezocht in duurzame
omlaag is gegaan. Bovendien is de plek
energie. Die moest op het eiland worden
van de windmolens op zee in overleg met
geproduceerd en zorgen voor nieuwe eco-
de bevolking vastgesteld.’
nomie. Het idee is dat de inwoners aan
Het eiland telt zo’n 450 aandeelhouders
duurzaamheid kunnen verdienen, bij-
in een windturbine. Ruim tien procent
voorbeeld door aandeelhouder te worden
van de totale bevolking heeft dus belang
van een windturbine, door energie van
bij een windmolen. Dat hoge percentage
eigen zonnepanelen te leveren of door als
is te danken aan de soepele opstelling van
boer landbouwafval te verkopen aan de
de banken, die meewerken aan groene
biomassacentrale op het eiland. Samsø
leningen voor de bewoners. Ook worden
stelt zich ten doel om in 2030 volledig
veel leningen verstrekt voor aansluiting
fossilifri te worden, een eiland zonder
op een warmtedistributiecentrum of
fossiele brandstoffen.
eigen warmtepomp – investeringen die
Het eerste succes is binnen. Nu al wordt
vaak in vijf tot tien jaar worden terug-
op Samsø zestig procent meer aan duur-
verdiend. Daarom is bij meer dan de
zame energie opgewekt dan de inwoners
helft van de tweeduizend huishoudens de
in totaal aan energie verbruiken. Dat is
oude verwarmingsketels vervangen door
te danken aan de elf windmolens op het
warmtepompen, zonnepanelen of andere
eiland, de tien windmolens op zee, de tal-
duurzame alternatieven (zoals biomassa
loze zonnepanelen, de biomassacentrale
in de vorm van houtsnippers).
en de warmtepompsystemen, die veel op
Samsø is ook trots op zijn duurzame
olie gestookte ketels hebben vervangen.
golfbaan. Het gras wordt er niet alleen Leven van de wind | 21
gemaaid en besproeid met behulp van
wieken vervoeren voor weer een nieuwe
zonne-energie, maar ook is de kunstmest
turbine. Vóór 2025 zullen er alleen al
ingeruild voor natuurlijk zeewier. De
rondom Kopenhagen ruim honderd ver-
green is hier dus echt groen. Bijzonder is
rijzen.
verder de Samsø Energiakademi, de spin
Deze ontwikkeling werd kort na de olie-
in het web van alle energieprojecten. De
crisis in de jaren zeventig ingezet, een
directeur van de academie, Søren Her-
crisis die Denemarken met de neus op de
mansen, werd eerder door Time Magazine
feiten drukte. Het land is kwetsbaar en
uitgeroepen tot Hero of The Environment
afhankelijk van aardolie. Op een eigen
en ontving de Nobelprijs op het gebied
gasbel, zoals Noorwegen of Nederland,
van duurzame ontwikkeling (de Göte-
kan het niet terugvallen. Daarom besloot
borg Award). De energieacademie is sinds
de Deense overheid actief te sturen op
2007 gevestigd in een zeer duurzaam
duurzame alternatieven. Kernenergie viel
gebouwtje aan de oostkant op het eiland,
af: te gevaarlijk en niet milieuvriendelijk.
met een weids uitzicht op de omgeving,
Het parlement besloot al in 1985 geen
inclusief de windmolens op zee. Zo weet
kerncentrales te bouwen, geen enkele
je als bezoeker meteen waar het hier alle-
regering daarna durfde dat standpunt te
maal om draait: wind en andere groene
wijzigen.
energie.
Denemarken zet sindsdien vooral in
‘De bedoeling is dat hier straks alleen nog elektrische voertuigen rijden’ Samsø staat in Denemarken niet op zich-
op windenergie, gestimuleerd door een
zelf. Het land is een voorloper op het
energiebelasting op fossiele brandstof-
gebied van duurzame energie. Wie Jut-
fen en elektriciteit, en een subsidie op de
land of een van de eilanden met de auto
productie van milieuvriendelijke elektri-
doorkruist, ziet om de paar kilometer
citeit. Tegenwoordig wordt ruim veertig
windmolens staan. Niemand kijkt hier
procent van alle energie door windmo-
nog op van de diepladers die reusachtige
lens opgewekt. Sommige boeren (ook op
22 | COOL
Samsø) hebben hun veestapel zelfs inge-
meester Marcel Meijer schetst vanuit zijn
ruild voor windturbines. Die hoeven niet
werkkamer, uitkijkend op de zonnepane-
elke dag gevoerd en gemolken te worden,
len van het gemeentehuis, het volgende
maar ze leveren wél geld op.
scenario. In 2017 loopt het contract met
De bouw van de molens is in Denemarken
de busmaatschappij af. Waarom zou de
– in tegenstelling tot bijvoorbeeld Neder-
gemeente de exploitatie niet overnemen,
land – nauwelijks een punt van discussie.
net als bij het veer? Het zouden ook hier
Wettelijk is vastgelegd dat bij het plaatsen
twee vliegen in één klap zijn: een betere
van elke turbine investeringsmogelijkhe-
dienstregeling én schonere bussen. ‘De
den aan de omwonenden moeten worden
bedoeling is dat hier straks alleen nog
aangeboden. Minimaal twintig procent
elektrische voertuigen rijden op biogas
van elke op land geplaatste turbine moet
van eigen makelij. De thuiszorg en de
gefinancierd worden door mensen die
post experimenteren er al mee, waarbij ze
in een straal van 4,5 kilometer rondom
ook tegen de beperkingen aanlopen. De
wonen. Het is een aantrekkelijke inves-
actieradius van een elektrische auto is in
tering, mits de olieprijs in de wereld (en
de winter te beperkt. Er is dus nog werk
daarmee ook de prijs voor windenergie)
aan de winkel.’
op een behoorlijk niveau blijft.
De burgemeester en de meeste bewoners
Denemarken,
wereldkampioen
van het groenste eiland van Denemarken
windenergie, wil in 2050 alle fossiele
zijn ervan overtuigd: in 2030 gaat Samsø
brandstoffen in de ban doen. Het is
al zijn energiedoelen halen.
nu
al
een doel dat geen enkel ander land zich durft te stellen. Maar op Samsø gaan ze nog een stap verder. Daar moet het al in 2030 gaan gebeuren. Plannen en ambities genoeg. Het huishoudelijk afval bijvoorbeeld gaat nu nog per boot naar Århus, waar het wordt omgezet in warmte voor de stad. Dat kunnen we beter zelf gaan doen, vinden ze op het eiland. Scheelt veel brandstof, in twee opzichten. En dan het vervoer op Samsø. BurgeLeven van de wind | 23
Roar Jensen / 62nord.no
STIL LEVEN I
n de Arlanda Express – de hogesnelheidstrein die de internationale luchthaven van Stockholm met het centrum van de Zweedse hoofdstad verbindt
– kun je bijna een speld horen vallen. In de coupé zijn vrijwel alle stoelen bezet. De Zweden praten zachtjes met elkaar, alsof ze in de babykamer staan. De enkeling die belt, spreekt op fluisterniveau. Op één na dan. Een Nederlandse passagier vraagt een collega of ‘alles kits is op de zaak’ en praat hem bij over het bezoek van zo-even aan een Zweedse klant. Kedengkedeng, kedeng-kedeng. Het gesprek is luid en duidelijk ongemakkelijk voor de Zweedse omgeving, die verbaasd naar de medepassagier kijkt, die meer stil leven | 25
lawaai maakt dan de trein die door het
ze bij elkaar zitten. Ze luisteren liever.
landschap zoeft.
Luisteren is een teken van bescheiden-
Hard praten, je stem verheffen, laat staan
heid. Het is een eigenschap die heel hoog
schreeuwen is iets wat niet bij Zweden
scoort in Zweden.’
hoort, vertelt de Zweedse etnoloog Åke
In Zweden leer je van jongs af aan je
Daun. Hetzelfde geldt voor anderen las-
emoties onder controle te houden. Als je
tigvallen met je verhalen. ‘Het verschil in
als volwassene razend enthousiast bent,
geluidsniveau tussen Zweden en Neder-
vreugdekreten slaakt of uit je bol gaat,
landers heeft te maken met het Zweedse
kan het zomaar zijn dat je het vermoeden
streven naar eenstemmigheid. Als je het
over je afroept dat er een steekje loszit of
met elkaar eens bent, is dat een teken
dat je hebt gedronken. Het doel vooral
van sympathie.’
niet op te vallen geeft buitenlanders
Daun geldt als de grootste kenner van de
nogal eens het idee dat Zweden saai zijn
Zweedse ziel. In zijn boek Svensk Men-
en geen humor hebben. ‘Een vergissing,’
talitet, dat in 1989 is verschenen, heeft
zegt Daun. ‘Het is eerder verlegenheid
hij zijn landgenoten ontleed. De meeste
en iets wat bij het Zweedse groepsgedrag
Zweden vinden het volgens hem vol-
hoort. Zweden zien zichzelf als zelfstan-
strekt oninteressant om met mederei-
dige individuen, maar volgens mij geeft
zigers een gesprek aan te gaan wanneer
dit beter aan wat ze zijn: groepsgerichte
ze onderweg zijn. ‘Zelfs als ze uren bij
mensen.’
vreemden in de trein zitten, zijn er maar
De Zweden zijn niet de enigen in het
weinig Zweden die belangstelling hebben
Noorden die het liefst stil zijn, anderen
om met vreemden te praten of te discus-
niet lastigvallen met ditjes en datjes en
siëren. Ze voelen zich het best op hun
hun eigen zielenroerselen graag voor
gemak, wanneer ze in de omgeving ver-
zich houden. De Noren en Finnen doen
keren van mensen die precies zo zijn als
niet of nauwelijks onder voor de buren.
zij zelf. Het Zweedse ideaal is homogeni-
En als het gaat om je mond houden, ver-
teit. Ze zijn altijd op zoek naar overeen-
slaat niemand de Finnen. Zelfs in Zwe-
komsten, nooit naar verschillen.’
den zijn ze daarvan overtuigd. Wie de
Zweden zijn volgens hem sowieso niet zo
films van Aris Kaurismäki kent, weet
goed in het voeren van gesprekken. ‘De
waarom. De Finse regisseur is de mees-
mensen zijn vaak heel serieus wanneer
ter van het zwijgen en leverde met een
26 | COOL
van zijn latere films bewust een ‘stomme
leven zich uit en produceren niet alleen
film’ af, omdat – zo zei hij – ‘de film zijn
gietijzeren maar ook stalen varianten
puurheid verloor op het moment dat de
binnen het genre, die allemaal op basis
personages begonnen te spreken’.
van roestvrijstalen stembanden en een
Bij de Finse bushalte staan mensen
muur van geluid in elkaar worden geha-
meters uit elkaar. In de lift zegt niemand
merd. Het Tuska Open Air Metal Festival
iets. Finnen die vanuit het buitenland
in Helsinki is het jaarlijkse hoogtepunt
worden gebeld, krijgen geregeld de vraag:
voor de fans, die uit alle windrichtingen
‘Ben je er nog?’ Stiltes laten vallen is een
naar Finland komen. Tuska is het Finse
Finse kunst van wereldklasse.
woord voor pijn.
Daun onderschrijft dat de Finnen nog
In de discussies in het Noorden gaat het
‘Je stem verheffen, laat staan schreeuwen hoort niet bij Zweden’ geruislozer zijn dan zijn eigen landgeno-
er minder hevig aan toe dan op de cd’s
ten. ‘Maar het verschil is dat ze in Fin-
van de mannen in het zwart. ‘Iedereen
land geen discussies met uiteenlopende
krijgt de tijd om zijn zegje te doen zonder
opvattingen uit de weg gaan. Zweden zijn
dat hij wordt afgebroken,’ vertelt Daun.
het meest conflictschuw van alle noor-
In het parlement laten de volksvertegen-
derlingen. Ze zijn voortdurend op zoek
woordigers elkaar gewoon uitspreken. In
naar consensus. Het laatste wat ze wil-
vergaderingen wachten mensen op hun
len, is overhoop liggen met elkaar.’
beurt. In debatten op tv steken de deel-
De kalmte in de noordelijke streken bete-
nemers netjes hun vinger op en houden
kent niet dat niemand lawaai maakt. In
ze hun mond tot de ander klaar is. ‘Het is
Noorwegen, Zweden en Finland vind je
belangrijk om kalm te blijven en je stem
een aantal van de grootste herriemakers
niet te verheffen.’
ter wereld. Het Noorden is het kloppende
Kinderen gedragen zich als de volwasse-
hart van de heavy metal, de muziekstro-
nen. Op de crèche leren de kleintjes al om
ming die even zwaar en hard is als de
niet door elkaar te roepen en te wachten
naam doet vermoeden. Tientallen bands
op hun beurt. Op school steken leerlinstilleven | 27
gen netjes de vinger op. Op het plein en
het meest op de ‘Europeanen op het con-
op het sportveld gaat het er even rustig
tinent’. Als een echte Zweed formuleert
aan toe. Aan de rand van het voetbalveld
hij behoedzaam: ‘De Denen praten en
zie je nooit schreeuwende ouders staan.
discussiëren drukker en zonder de voor-
Scandinavische kinderzenders zijn een
zichtigheid die de Zweden kenmerkt.’
oase van rust vergeleken met de inter-
Zijn collega-wetenschappers uit Dene-
nationale kanalen. Zelfs de tekenfilmfi-
marken koppelen de Deense manier van
guur SpongeBob, een gele spons die op
doen aan de handel. Als exportnatie is
de bodem van de zee allerlei avonturen
Denemarken afhankelijk van de taal. Als
beleeft en in de Nederlandse versie vol-
je iets wilt verkopen, moet je er wel een
gens veel ouders een ordinaire schreeuw-
verhaal bij hebben.
lelijk is, maakt in de Noorse vertaling
De manier van communiceren in de
minder kabaal dan elders.
noordelijke landen en het zuiden van
‘Elkaar in de rede vallen wordt als vulgair gezien’ Het verschil in geluid tussen Noord en
Europa is volgens Daun cultuurhisto-
Zuid hangt volgens Daun samen met het
risch bepaald. Het Noorden was tot aan
feit dat het in de Scandinavische landen
de industrialisatie een boerensamen-
heel gewoon is om anderen uit te laten
leving. Natuur en platteland speelden
praten. ‘Verder naar het zuiden wachten
ook daarna nog lang een belangrijke rol.
mensen niet af tot de ander uitgespro-
‘In het Zuiden leven de mensen al meer
ken is. Ze vallen elkaar in de rede om op
dan tweeduizend jaar in de stad. Praten
die manier de overhand te krijgen in het
hoort daar al eeuwen bij het dagelijkse
gesprek – iets wat in het Noorden onge-
leven. Met anderen thuis, op straat of
hoord is. Het wordt zelfs als vulgair en
in een kroeg. In het dunbevolkte Noor-
onbeschaafd gezien.’
den leefden de mensen op grote afstand
Alleen de Denen nemen het minder nauw
van elkaar. In het donker ging je zo snel
en vinden het niet zo erg om verbaal te
mogelijk naar huis, zeker in de lange,
scoren. Ze lijken volgens Daun dan ook
gevaarlijke winters.’
28 | COOL
Op het vliegveld van Stockholm is het rustig. Buiten dwarrelt sneeuw. Binnen zoekt een stel Zweedse vriendinnen iets nieuws tussen de spijkerbroeken, truien, T-shirts en kledingaccessoires. Ze roezemoezen wat en geven commentaar dat even zacht is als de kleuren van de sjaal die boven op de stapel ligt. Een glimlach maakt duidelijk wat ze ervan vinden. Op een terras, dertig meter verderop, gaat een mobiele telefoon. ‘Ja, met Henk. Nee, ik zit in Zweden. Lekker rustig hier,’ horen ze de eigenaar roepen.
stilleven | 29
Chris Howey / Dreamstime.com
HET DEENSE WERELD WONDER W
ie in het Deense Aalborg langs de oevers van de Limfjord slentert en wordt geraakt door het prachtig zachte licht,
treedt letterlijk in de voetsporen van architect Jørn Utzon (1918-2008). In zijn jeugd zwierf de kleine Jørn hier ontelbare keren langs het water op weg naar zijn vader, die als ingenieur bij de plaatselijke scheepswerf werkte. Of hij zeilde de baai op, die dit deel van het land zo’n speciale sfeer geeft. De natuur was altijd dichtbij, met wind en water als vaste bestanddelen. De Limfjord was zijn speeltuin. Je zou kunnen zeggen dat daar in Noord-Denemarken de kiem is gelegd voor wat nu soms het achtste Het Deense wereld wonder | 31
wereldwonder wordt genoemd: het Opera
een grote invloed op hem. Hoewel Utzon
House in Sydney, dat door Utzon werd
in zijn vak nog geen potten had kunnen
ontworpen. Ook dat gebouw is geïnspi-
breken, slaagde hij er in 1957 in om de
reerd op het water en de wind. Net zoals
opdracht voor een nieuw operahuis in
dat eigenlijk met het hele oeuvre van
Sydney binnen te slepen. Zijn ontwerp, in
Utzon het geval is. De architect bracht
eerste instantie niet geselecteerd door de
niet voor niets een groot deel van zijn
jury, werd gekozen uit liefst 232 inzen-
leven door op Mallorca. Op dat Spaanse
dingen uit de hele wereld.
eiland bewoonde hij zijn zelf ontworpen
De even verrassende als gewaagde dak-
Can Feliz. Met uitzicht op zee uiteraard.
constructie in het ontwerp gaf de door-
Natuurelementen zijn voor veel Scan-
slag. Utzon had schelpvormige daken van
dinavische architecten een belangrijke,
beton bedacht, die sterk leken op opbol-
zo niet de belangrijkste inspiratiebron.
lende zeilen. Het was helemaal in lijn
Het Opera House in Sydney is daar het
met zijn Aalborgse achtergrond en paste
ultieme voorbeeld van. Het spraakma-
perfect in het havengebied van Sydney.
kende gebouw is niets anders dan een
Het betekende ook dat er flink gepuzzeld
reusachtige dubbel opengeklapte schelp,
moest worden met constructeurs om het
die binnenvarende schepen begroet. Of
innovatieve ontwerp gerealiseerd te krij-
volgens anderen: een vloot bollende zei-
gen. Dit ingewikkelde proces duurde in
len. Ook het gebruik van materialen (veel
totaal acht jaar. Alleen al de ontwikkeling
glas, keramiek en hout) verraadt dat hier
van speciale keramische tegels voor de
een echte natuurliefhebber aan het werk
gebogen schelpen vergde drie jaar.
is geweest.
Pas in 1965 was de dakconstructie klaar.
Jørn Utzon wilde eerst scheepsingeni-
Toen begon de volgende uitdaging: het
eur worden, net als zijn vader. Maar op
interieur. Maar in datzelfde jaar trad in
negentienjarige leeftijd koos hij voor de
Australië een nieuwe regering aan, die
studie architectuur. Hij werkte daarna bij
niet zo gelukkig was met de gang van
de Fin Alvar Aalto (bekend van het glas,
zaken. Men vond het gebouw veel te
zoals de legendarische Aaltovaas) en de
duur worden (veertien keer duurder dan
Zweed Gunnar Asplund (ontwerper van
de eerste ramingen), er moest worden
de openbare bibliotheek in Stockholm).
bezuinigd. Ook de uitgangspunten van
Beide modernistische architecten hadden
het ontwerp werden ter discussie gesteld.
32 | COOL