christian van der heijden
Paus Franciscus De nederigheid aan de macht
kokBWfranciscus0513.indd 3
16-05-13 09:09
達 2013 Uitgeverij Kok - Utrecht www.kok.nl Omslagontwerp Geert de Koning Omslagfoto Alberto Pizzoli 達 AFP Fotokatern 達 Christian van der Heijden ISBN 978 90 435 2243 4 ISBN e-book 978 90 435 2244 1 NUR 700 De tekst van dit boek is een bewerking van en aanvulling op eerder verschenen artikelen van de auteur op de website van omroep RKK. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie谷n, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
kokBWfranciscus0513.indd 4
16-05-13 09:09
Al eeuwen lang weten Nederlanders Rome uitstekend te vinden. Abt Emo van Huizinge bijvoorbeeld verbleef er in 1212 om steun te verwerven bij de paus voor zijn nieuwe klooster in Wierum. Dirc Potter schreef er in 1412 zijn Der Minnen Loep; hij verheerlijkt daarin de Italiaanse vrouwen maar verfoeit de Italiaanse mannen. Talloze Nederlandse humanisten en geleerden volgden Erasmus naar Italië om handschriften en boeken te verzamelen of zich te vergapen aan de schitterende collectie die de humanist, classicus en bibliofiel Tomasso Parentucelli had verzameld en, eenmaal tot paus Nicolaas V gekozen, in de latere Vaticaanse Bibliotheek had ondergebracht. Blijkens zijn correspondentie had Erasmus zelf tijdens zijn verblijf in Italië overigens nauwelijks oog voor de beelden, schilderijen of bouwkunst van de renaissance. Hem interesseerde welhaast uitsluitend de boeken. Maar land en kerk gaven hem ook in zijn magistrale Lof der Zotheid te vervaardigen. Behalve bezorgde geestelijken of leergierige humanisten bezochten in later tijd talloze bekende en onbekende protestanten en vooral katholieken de Eeuwige Stad. Al even talloos zijn de reisverslagen die zij hebben nagelaten. Dominee Aalders uit Beesd vergeleek in 1911 de kerken der renaissance met een boudoir en beaamt de uitspraak van Hippolyte Taine dat de kerken van Rome eigenlijk niet christelijk zijn. De socialist Carel Steven Adama van Scheltema gaf in 1914 aan zich heel ‘kettersch’ te voelen bij het zien van een processie waarin relieken werden meegedragen. Hij schroomt ook niet de ketters eigenlijk als de vroomsten en beschaafdsten in Rome te omschrijven. Katholieken als Schaepman beleefden de kerken in Rome daarentegen volledig anders. Waar sommige protestanten de kerkinrichtingen en de uiterlijke verschijnselen van het rooms-katholicisme verafschuwden, schreef hij in 1877 over de Sint Pieter dat deze basiliek van een volstrekte grootheid en volstrekte majesteit is: ‘een machtige golfslag die uw ziel treft... De kreet der Hellenen, de oude kreet door
kokBWfranciscus0513.indd 5
voorwoord
Voorwoord
5
16-05-13 09:09
paus franciscus 6
de grootheid opgewekt, moet van uw lippen : de zee, de zee!’ En behalve schrijvers als Van Schendel, Couperus, Oek de Jong en Leon de Winter hebben in meer recente tijden ook journalisten Rome aangedaan. Zeker in de 21ste eeuw zijn zij er al met duizenden neergestreken, als een zwerm getuigen van de wederwaardigheden rond de dood van paus Joannes Paulus II, de abdicatie van paus Benedictus XVI en rond de keuze van diens opvolger Franciscus. Over het algemeen schrijven zij met kennis van zaken over de vergaderingen van kardinalen of over de rituelen en gebruiken rond de keuze van een nieuwe paus en diens installatie. In hun verslagen passeren talloze kandidaten de revue, delibereren zij over de verhoudingen in het kiescollege of plaatsen zij hun bevindingen in het perspectief van de recentste ontwikkelingen in de geschiedenis van de kerk en de groeiende hervormingsgezindheid hierin. Soms doen zij dit als empathische en betrokken ooggetuigen, die ontwikkelingen observeren maar die hierdoor zelf niet onberoerd blijven. En soms nemen zij de gedistantieerde positie in van degenen die een koele en klinische diagnose moeten stellen van een geobserveerd fenomeen. Sommige Nederlandse journalisten hebben in de weergave van hun indrukken en conclusies het vermogen beide extremen elkaar te laten raken. De auteur van het boek dat voor u ligt is een van degenen die hiertoe in staat is gebleken. Dat hij dit vermogen heeft ontwikkeld is niet verwonderlijk. Staande op de schouders van landgenoten van weleer en gevormd binnen de katholieke kerk, is hij van altijd betrokken geweest op Rome, draagster en hoedster van kunst en cultuur en vooral ook centrum van de kerk, die zich uitstrekt tot de uiteinden der aarde. Maar hij heeft ook enige afstand genomen. Hoe dit ook zij: zijn weg van de kritische analyse van de ontwikkelingen, zijn weg van de gesprekken Ên zijn weg van de betrokken observatie van mensen en zaken op het Sint-Pietersplein: zij leiden alle naar Rome. Prof. dr. Paul van Geest hoogleraar kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie aan de Universiteit van Tilburg
kokBWfranciscus0513.indd 6
16-05-13 09:09
Het is carnavalsmaandag. Ik ben op de Vrije Universiteit van Amsterdam, waar uiteraard niets van carnaval te merken is. Het is elf uur in de ochtend. Mijn iPhone trilt in mijn broekzak. Ik wil niet kijken, want ik ben een gastcollege aan het geven. Maar hij blijft trillen. Nog steeds weiger ik te kijken. Mijn les gaat over de Indiase filosoof Nagarjuna, iemand van wie ik vrij zeker weet dat hij nooit een smartphone zou hebben aangeschaft. Dan kan ik de verleiding niet meer weerstaan. ‘Zullen we even vijf minuten pauzeren?’ stel ik aan de studenten voor. Ze lijken er blij mee. Wie ben ik? Ik ben een ex-priester. In 1996 werd ik gewijd voor het bisdom Den Bosch door de toenmalige bisschop Jan ter Schure. Sinds september 2000 ben ik in dienst van de KRO en werk er op de ten dode opgeschreven afdeling RKK. Het kabinet-Rutte II heeft bepaald dat er voor de kleine zendgemachtigden geen plaats meer is in het publieke bestel. Sinds 2002 maak ik deel uit van de redactie van de website van omroep RKK. Deze site heette aanvankelijk www.katholieknederland.nl, maar nu www.rkk.nl. In februari 2005 werd ik door mijn eindredacteur Joost van der
kokBWfranciscus0513.indd 7
een historische aankondiging
Een historische aankondiging
7
16-05-13 09:09
Net naar Rome gestuurd om verslag te doen van de tweede ziekenhuisopname van Johannes Paulus II die maand. Ik kreeg een kleine digitale camera mee om wat kiekjes te maken. ‘Leuk voor bij de berichten.’ Verwacht werd dat de paus niet lang meer te leven zou hebben. Op 26 februari 2005 schreef ik: Alle Italiaanse kranten openen vandaag met het nieuws dat de paus weer aan de beterende hand is. Wat opvalt is dat niemand speculeert over een mogelijk overlijden van Johannes Paulus II. In dit land blijkt dat bij navraag ook hoogst ongepast te zijn. Bijgeloof ligt doorgaans ten grondslag aan deze etiquette. De Romeinen noemen het iella, ongeluk of tegenspoed. Wie vrijmoedig spreekt over iemands dood, terwijl die nog leeft, loopt het risico zelf door de dood getroffen te worden. Dat verklaart mede waarom gelovigen en niet-gelovigen in Rome steevast hopen dat de Heilige Vader weer geheel opknapt. Niemand zal het in zijn hoofd halen hardop na te denken over een mogelijke opvolger van de Poolse pontifex. Het lijkt alsof alleen de
paus franciscus
buitenlandse pers daarin geïnteresseerd is.
8
Daags erna liet de paus zich tot veler verrassing twee minuten lang zien in het raam van zijn kamer op de tiende etage van het Gemelli-ziekenhuis. Reden voor veel journalisten om Rome te verlaten. Ook ik vertrok. In de nacht van 31 maart op 1 april werd ik uit mijn bed gebeld. Mijn eindredacteur: ‘Onmiddellijk naar Rome. Het gaat slecht met de paus.’ Johannes Paulus II bleek stervende te zijn. ’s Avonds op 2 april stond ik op het Sint-Pietersplein, waar we vernamen dat hij om 21.37 uur was overleden. Drieënhalve week later keerde ik terug naar Nederland. In de tussentijd deed ik verslag van het over-
kokBWfranciscus0513.indd 8
16-05-13 09:09
kokBWfranciscus0513.indd 9
een historische aankondiging
lijden van Johannes Paulus II, de rouw, de uitvaart, het preconclaaf, het conclaaf en het aantreden van Benedictus XVI. Op het seminarie in Den Bosch was mijn belangstelling voor filosofie groter dan voor theologie. In 2007 schreef ik mij aan de Universiteit van Amsterdam in als deeltijdstudent wijsbegeerte. Vier jaar later haalde ik mijn masterdiploma en nu ben ik buitenpromovendus aan de VU. Soms val ik er als docent in voor mijn promotor. Dat is op 11 februari 2013 ook het geval. Snel kijk ik op het schermpje. Collega’s in Hilversum hebben mij gewhatsappt en probeerden mij te bellen. Van diverse sites heb ik news alerts gekregen. ‘De paus treedt af.’ Ik geloof er niets van. Het zou theoretisch wel kunnen, maar zoiets is nog nooit onder normale omstandigheden gebeurd. De studenten komen weer de zaal binnen en ik deel wat ik zojuist heb vernomen. Ook bij hen roept het verontwaardiging op. ‘Kan dat wel?’ vraagt een studente. ‘Het kan wel,’ antwoord ik. ‘Mag ik even op je laptop kijken?’ vraag ik haar. Gretig ga ik op zoek naar het nieuws. Ik lees een bericht waarin kardinaal Angelo Sodano wordt geciteerd. ‘Het kwam als een donderslag bij heldere hemel,’ zei de deken van het Kardinalencollege. Het is dus toch waar. Pas na het college begin ik druk te bellen met collega’s. Het is echt waar, zeggen ze. Kom je naar Hilversum? ‘Ik blijft thuis,’ antwoord ik, ‘daar kan ik beter werken.’ Snel de metro genomen en de bus. Naar huis rennen. Zo snel mogelijk online, dat is wat ik wil. Eenmaal achter mijn scherm, vergeet ik te eten. Ik verkeer in een staat van opwinding. Opwinding om een oude man die besluit om met pensioen te gaan? Inderdaad. Dit is geschiedenis. Hoe precies moet ik nu heel snel uitzoeken. Meteen schiet Celestinus V door mijn hoofd. Die zag het niet meer zitten en gaf zijn portie aan fikkie. Later leer ik dat er nog een Gregorius XII was. Hij trad in 1415 af om het Westerse Schisma te beëindigen. Het is waar dat de katholieke kerk nu een grote crisis doormaakt, op de eerste plaats door de afschuwelijke realiteit van het seksueel misbruik van kin-
9
16-05-13 09:09
Kardinaal Severino Poletto, bestormd door de pers, na afloop van de tweede Algemene Congregatie op 4 maart.
Amerikaanse kieskardinalen DiNardo en O’Malley tijdens hun persconferentie op 5 maart in het Pauselijk NoordAmerikaans College.
fotokatern0513.indd 2
16-05-13 09:14
paus franciscus 10
deren, en dat er sprake is van theologische verdeeldheid in de kudde, maar een schisma? Nee, het zijn betrekkelijk normale omstandigheden waarin Benedictus XVI aftreedt. Niemand dwingt hem. Hij houdt het voor gezien omdat hij het niet meer kan opbrengen. ‘Ik heb er de kracht niet meer voor,’ facebookt iemand die avond, terwijl hij ene paus Gerardus Joling sprekend opvoert. Volgens het kerkelijk recht heeft de paus het volste recht om af te treden. Canon 332, paragraaf 2, van het Wetboek van Canoniek Recht luidt: ‘Als het voorkomt dat de Paus afstand doet van zijn ambt, is voor de geldigheid vereist dat de afstand vrij geschiedt en op de juiste wijze kenbaar gemaakt wordt, niet echter dat deze door wie ook aanvaard wordt.’ In de katholieke kerk staat niemand boven de paus. Hij heeft niet alleen macht over de Kerk als geheel, ‘maar ook over alle particuliere Kerken en groeperingen heeft hij de voorrang van gewone macht’ (canon 333). De paus bestuurt samen met het Bisschoppencollege de Kerk. Het is dus niet nodig dat dit college aan de ‘CEO’ toestemming moet verlenen om afstand te doen van zijn machten. Overigens staat de paus niet los van het Bisschoppencollege. De paus is lid van dit college omdat hijzelf ook bisschop is. Hij is de bisschop van Rome. Hij wordt beschouwd als de opvolger van Petrus, die volgens de overlevering de leider van de christengemeente in Rome was en in Rome de marteldood stierf. De visser Simon bar Jona uit Galilea was een van de twaalf discipelen van Jezus die Hij tot zijn speciale afgevaardigden maakte. Toen Simon beleed dat Jezus de Messias was, zei Jezus dat hij voortaan Kefas genoemd zou worden. Het Aramese woord kefas betekent zoiets als ‘rotsman’; in het Grieks is dat petros. In een andere evangeliepassage belijdt Simon dat Jezus niet alleen de Messias is, maar ook de Zoon van de levende God: ‘Daarop zei Jezus tegen hem: “Gelukkig ben je, Simon Barjona, want dit is je niet door mensen van vlees en bloed geopenbaard, maar door mijn Vader in de hemel. En ik zeg je: jij bent Petrus, de rots waarop ik
kokBWfranciscus0513.indd 10
16-05-13 09:09
Kardinaal Jorge Bergoglio na afloop van de eerste algemene congregatie van 11 maart.
fotokatern0513.indd 7
16-05-13 09:15
kokBWfranciscus0513.indd 11
een historische aankondiging
mijn kerk zal bouwen, en de poorten van het dodenrijk zullen haar niet kunnen overweldigen. Ik zal je de sleutels van het koninkrijk van de hemel geven, en al wat je op aarde bindend verklaart zal ook in de hemel bindend zijn, en al wat je op aarde ontbindt zal ook in de hemel ontbonden zijn.”’ Aldus de beroemde woorden uit het zestiende hoofdstuk van het Matteüsevangelie. In de pauselijke liturgie wordt het gezang ‘Tu es Petrus’ (= ‘jij bent Petrus’) gezongen zodra de paus de Sint-Pieter binnenkomt. Liturgisch gezien is de paus Petrus. De paus en de bisschoppen zijn weliswaar de opvolgers van respectievelijk Petrus en de overige apostelen, maar zij zijn ook hun verpersoonlijking. Het is daarom dat zij Christus in alle tijden sacramenteel onder de mensen kunnen brengen. De apostelen hebben van Christus de volmacht gekregen om in zijn naam op te treden. Het Griekse apostolos betekent letterlijk ‘gezondene’ en ‘gezant’. Het is de vertaling van het Hebreeuwse sjaliach. In het Joodse recht duidde dit woord op iemand die optrad als gevolmachtigd vertegenwoordiger van degene die zijn gezant eropuit stuurde. Dus is het niet zo gek dat Jezus tegen zijn discipelen zei: ‘Wie naar jullie luistert, luistert naar Mij, en wie jullie afwijst, wijst Mij af. En wie Mij afwijst, wijst Hem af die Mij gezonden heeft’ (Lucas 10,16). Paus en bisschoppen zijn zich steeds van deze woorden bewust. Zij weten dat zij nooit namens zichzelf kunnen spreken. Hun ambt is immers ‘apostolisch’, dat betekent dat zij spreken en handelen als gezanten van iemand die zichzelf ook als gezant van een hogere macht zag. Het is daarom niet zo gek dat er theologen zijn die het aftreden van een paus als een kwestie beschouwen. Want kun je er als gezant voor kiezen geen gezant meer te zijn? Is dat geen zaak voor degene die de gezant heeft gezonden? Johannes Paulus II zag het zeker zo. Elke paus kent het verhaal uit het apocriefe boek Handelingen van Petrus. Als Petrus ten tijde van Nero’s christenvervolging Rome
11
16-05-13 09:09
paus franciscus 12
ontvlucht om te ontkomen aan foltering en executie komt hij Jezus tegen. Waar gaat U heen, Heer? (Quo vadis?) ‘Ik ga naar Rome om opnieuw gekruisigd te worden.’ Petrus ziet in dat hij zijn roeping ontrouw is en keert om. De rest is bekend. Petrus wordt in het Circus Vaticanus gekruisigd. Volgens de overlevering niet zoals zijn Heer. Aangezien hij zich niet waardig voelde op dezelfde wijze als de Verlosser te sterven, verzocht hij zijn beulen om met het hoofd naar beneden op het hout vastgenageld te worden. Even verderop op de Vaticaanse heuvel werd hij begraven. Drie eeuwen later liet keizer Constantijn op dit graf een basiliek ter ere van de Prins der Apostelen bouwen. Het apocriefe Quo Vadis-verhaal kende de aan parkinson leidende Johannes Paulus II maar al te goed. De boodschap lijkt helder. Als bekleder van het Petrusambt kun je niet van het kruis af komen. Daar blijf je hangen of je nu wilt of niet. Aftreden? Nooit! De wereld is er getuige van geweest dat hij als sterk afgetakelde man zijn missie tot het allerlaatst trouw bleef. Maar was dit eigenlijk wel een kwestie van trouw? Je moet van goeden huize komen als je daarop nee antwoordt. En dat is precies wat Benedictus XVI heeft gedaan. Iemand twitterde daags na de bekendmaking van het voorgenomen aftreden dat Benedictus hiermee het pausschap had gerelativeerd. Dat lijkt mij geen correcte analyse. Hij heeft zichzélf gerelativeerd. Ik ben slechts Joseph Ratzinger, moet hij gedacht hebben, en voor een tijdje speel ik de theologische rol van Petrus. En dit houdt op zodra ik er de kracht niet meer voor heb. Dat Johannes Paulus II het heeft volgehouden tot de laatste ademtocht, mag vroom genoemd worden. Maar trouw? Was Benedictus XVI dan ontrouw aan zijn apostolische ambt? Het zijn er maar weinigen die dit vinden. De meerderheid van de bisschoppen en theologen vindt het een moedig en wijs besluit. Moedig omdat het als ontrouw kan worden opgevat, wijs omdat het Petrusambt ervan opknapt. Wie oud is en bovendien zwak en ziek, kan wel aan het roer staan van de grootste multinational ter wereld, maar
kokBWfranciscus0513.indd 12
16-05-13 09:09
Bisschoppen tijdens de inauguratiemis op 19 maart.
fotokatern0513.indd 13
16-05-13 09:15
Ik heb u bijeengeroepen voor dit consistorie niet alleen voor de drie heiligverklaringen, maar ook om u op de hoogte te brengen van een beslissing
kokBWfranciscus0513.indd 13
een historische aankondiging
hij zal daarbij hulp nodig hebben van medewerkers. En die willen hem niet steeds lastigvallen met de hulp die ze in stilte al hebben verleend. Gaandeweg hebben de medewerkers het roer al lang overgenomen. De oude grijsaard mag slechts bij het roer staan en wuiven. Ik heb het hier over de Romeinse curie, het pauselijk bestuursapparaat zonder welke het Petrusambt onmogelijk is geworden. De curie treedt op in naam van de paus en de paus treedt op dankzij de Romeinse curie. Een paus die de krachten voelt wegtrekken maar nog wel helder genoeg is om te beseffen dat hij al lang niet meer regeert, kan eigenlijk nog maar één machtig ding doen: aftreden. In 2010 zei Benedictus XVI op de vraag van journalist Peter Seewald of een paus om goede redenen kan aftreden: ‘Als een paus tot helder inzicht komt dat hij fysiek, psychisch en geestelijk niet meer opgewassen is tegen de opdracht die in zijn ambt besloten ligt, dan heeft hij het recht en onder omstandigheden ook de plicht om af te treden’ (Licht der wereld, p. 45). Benedictus XVI maakte zijn aftreden bekend tijdens een consistorie op 11 februari. Een consistorie is een vergadering van de paus met zijn kardinalen. Soms is zo’n vergadering geheim, maar meestal zijn het publieke bijeenkomsten. Er zijn verschillende redenen voor een paus om een consistorie bijeen te roepen. Een ervan is de creatie van nieuwe kardinalen, een andere is om de kardinalen te raadplegen in zaken van zalig- en heiligverklaringen. Op 11 februari werd er publiekelijk vergaderd over de geplande heiligverklaring van de zalige Martelaren van Otranto, de zalige María Laura de Jesús Montoya Upegui en de zalige María Lupita García Zavala. Dit is de toespraak die Benedictus XVI in het Latijn hield tot de in Rome aanwezige kardinalen:
13
16-05-13 09:09
die van groot belang is voor het leven van de Kerk. Nadat ik herhaaldelijk mijn geweten voor God heb onderzocht, ben ik er zeker van geworden dat mijn krachten, vanwege mijn gevorderde leeftijd, niet langer toereikend zijn om het petrinisch dienstwerk naar behoren te kunnen vervullen. Ik ben me er goed van bewust dat dit ambt, vanwege zijn wezenlijk geestelijke aard, niet alleen met woorden en daden moet worden uitgeoefend, maar minstens ook met gebed en lijden. Echter, om het schip van Sint-Petrus in de wereld van vandaag, die onderhevig is aan zoveel veranderingen en opgeschud door vragen van diepe relevantie voor het geloofsleven, te besturen is zowel geestelijke als lichamelijke kracht onontbeerlijk. Mijn krachten zijn de afgelopen maanden sterk afgenomen, zodanig dat ik moest erkennen dat ik niet meer het vermogen heb om dit aan mij toevertrouwde ambt naar behoren te vervullen. Daarom, me goed bewust van de ernst van deze handeling, verklaar ik in alle vrijheid dat ik afstand doe van het ambt van de Bisschop van Rome, Opvolger van Sint-Petrus, aan mij toevertrouwd op 19 april 2005. Vanaf 28 februari 2013 om 20.00 uur zal de Zetel van Rome, de Zetel van Sint-Petrus, vacant zijn en een conclaaf om een nieuwe Hoogste Pontifex te kiezen moet worden bijeengeroepen door hen die daartoe
paus franciscus
competent zijn. Dierbare Broeders, ik dank u in alle oprechtheid
14
aanroepen opdat zij de Kardinaal-Vaders bijstand mag
kokBWfranciscus0513.indd 14
voor alle liefde en werk waarmee u mij in mijn ambt hebt gesteund en ik vraag u om vergiffenis voor al mijn tekortkomingen. En nu, laten wij de Heilige Kerk toevertrouwen aan de zorg van Onze Hoogste Herder, Onze Heer Jezus Christus, en zijn heilige Moeder Maria
16-05-13 09:09
verlenen met haar moederlijke ijver bij de verkiezing van een nieuwe Hoogste Pontifex. Wat mijzelf betreft, ik wens de Heilige Kerk van God in de toekomst ook
Opvallend aan deze tekst is de mix van bijkans onaardse plechtstatigheid en menselijke fragiliteit. Aan het woord is een man die naar zichzelf verwijst als de Hoogste Pontifex (Summus Pontifex) en zegt dat hij aan het einde van zijn Latijn is. De term pontifex is ontleend aan de heidense staatscultus in het antieke Rome. Het woord betekent letterlijk ‘wegbereider’ of ‘bruggenbouwer’. Een pontifex was een lid van het hoogste priestercollege (collegium pontificium), bestaande uit vijftien priesters die ook wel flamines werden genoemd. Ieder van hen diende één van de staatsgoden. De pontifices traden op als middelaars tussen de godheden en het volk. Zij kozen uit hun midden een leider: de Pontifex Maximus. De Romeinse keizers bekleedden dit ambt tot 379 na Christus. De eerste christenkeizer die afstand deed van de titel was Gratianus (367-383). Er is geen historisch gegeven voorhanden waaruit de feitelijke overdracht blijkt van het ambt van het opperste pontificaat door Gratianus aan de bisschop van Rome. Wel weten we dat paus Damasus I in 379 zichzelf aanduidde met Pontifex Maximus toen hij de keizer om juridische onschendbaarheid verzocht. Paus Leo de Grote (440-461) was hoogstwaarschijnlijk de eerste bisschop van Rome die de titel Pontifex Maximus publiekelijk opeiste. Andere bronnen zeggen dat dit Gelasius I (492-496) was. Maar pas in de vijftiende eeuw werd de titel exclusief aan het pausschap verbonden. Voordien werden soms ook aartsbisschoppen van belangrijke steden met Pontifex Maximus aangeduid, bijvoorbeeld Hilarius van Arles (401-449) en Lanfranc van Canterbury (1005-1089). Als de paus dus de hoogste pontifex is, dan zijn de bisschoppen de gewone leden van de christelijke variant van het collegium pontificium. Vandaar de term ‘pontificale hoogmis’ voor
kokBWfranciscus0513.indd 15
een historische aankondiging
vroom te dienen door een aan gebed gewijd leven.
15
16-05-13 09:09
paus franciscus 16
een eucharistieviering waarin een bisschop in vol ornaat voorgaat. Toch lijkt het Vaticaan te suggereren dat de paus de enige pontifex is. Het twitteraccount van de Bisschop van Rome, sinds 3 december 2012 actief, heet namelijk @Pontifex. Opmerkelijk was dat er op 11 februari geen pontificale tweet de lucht in ging. De aankondiging van het aftreden kwam voor kardinaal Sodano als een donderslag bij heldere hemel. De natuur lijkt deze metafoor te moeten illustreren met donder en bliksem. Op de avond van de elfde wordt de top van de koepel van de SintPietersbasiliek getroffen door de bliksem. ‘Een vingerwijzing Gods?’ vragen commentatoren zich af. Het verschijnsel is vastgelegd door de Italiaanse persfotograaf Filippo Monteforte. Aan de authenticiteit van de foto wordt aanvankelijk getwijfeld, maar later niet meer. Het onweerde immers flink, zo bleek ook uit de tv-beelden van RKK Kruispunt Actueel die avond. Te zien is Antoine Bodar die op een dakterras met uitzicht op de Sint-Pieter gedurende het onweer commentaar geeft. De in Rome woonachtige priester en RKK-presentator vindt het aftreden van paus Benedictus XVI wegens diens afnemende gezondheid ‘wijs’, ‘modern’ en ‘moedig’. ‘Hij zag er de laatste maanden buitengewoon vermoeid uit,’ zegt Bodar, die er nooit een geheim van heeft gemaakt een groot vereerder van de hooggeleerde Benedictus te zijn. Hij voegt eraan toe dat de persoon Joseph Ratzinger ‘te bescheiden is om de nieuwe paus voor de voeten te lopen’. Het nieuws over de abdicatie slaat in de katholieke kerk in als een bom. ‘Net zoals voor vele anderen kwam dit bericht ook voor ons als een verrassing,’ luidt de verklaring van de Nederlandse Bisschoppenconferentie die dag. De bisschoppen noemen het ‘een ingrijpend en historisch besluit’. ‘Paus Benedictus XVI geldt als een van de grootste theologen in de katholieke wereld van de tweede helft van de twintigste en begin eenentwintigste eeuw. Zijn kennis beperkt zich niet alleen tot de dogmatiek, waarin hij in zijn jonge jaren hoogleraar was, maar strekt zich uit tot het hele terrein
kokBWfranciscus0513.indd 16
16-05-13 09:09
kokBWfranciscus0513.indd 17
een historische aankondiging
van de theologie. Dit kwam ook tot uiting in zijn encyclieken, andere brieven en toespraken als bijdrage aan het magisterium van de Kerk.’ De Nederlandse pontifices menen dat de Duitse paus zich ‘een waar herder van de Kerk’ heeft getoond. Hij ‘heeft een niet te onderschatten rol gespeeld in de Rooms-Katholieke Kerk. Voor zijn pontificaat zijn wij hem uitermate dankbaar.’ Hulpbisschop Jan Hendriks van het bisdom HaarlemAmsterdam zegt in een communiqué: ‘Dit is een besluit dat sinds het aftreden van de kluizenaar-paus Coelestinus V geen precedent meer heeft gekend. De vergelijking met paus Coelestinus dringt zich wel op: dat was een vrome kluizenaar die plotseling tot het hoogste ambt werd geroepen, terwijl zijn hart trok naar de eenzaamheid en de contemplatie.’ Ook kardinaal Eijk, die aan het komend conclaaf zal deelnemen, wijst in een tv-interview op Sint-Celestinus V. Wie was deze tragische figuur? In 1215 geboren als Pietro Angelerio, leidt hij een ascetisch bestaan in een grot op de berg Morrone. Als de bejaarde heremiet verneemt dat de kardinalen er maar niet in slagen om een opvolger te kiezen voor de in 1292 overleden paus Nicolaas IV, komt hij in actie. Hij schrijft aan de kardinalen in conclaaf een dreigbrief. Als ze niet snel een nieuwe paus kiezen, zullen ze de toorn van God moeten ondergaan. De brief maakt indruk op de conclavisten. Ze nemen zijn woorden heel serieus en beseffen tegelijk dat Pietro da Morrone een oplossing voor de impasse aandraagt. De kardinalen kiezen de briefschrijver zelf tot paus. Ze sturen een delegatie naar zijn grot en halen hem na veel moeite over het Petrusambt te aanvaarden. Op 5 juli 1294 neemt de bejaarde kluizenaar de naam Celestinus aan en gaat zijn pontificaat van start. Onervaren als hij is, wordt hij al snel een speelbal van politieke krachten. In rap tempo vervreemdt hij zich van de Romeinse curie. Na enkele maanden beseft hij dat hij onbekwaam is om aan het roer van het schip van Petrus te staan. Op 13 december 1294 treedt hij af. Aangenomen wordt dat Dante Alighieri
17
16-05-13 09:09
paus franciscus 18
in zijn Goddelijke Komedie Celestinus op het oog heeft als hij het voorportaal van de hel (Antinferno) beschrijft en iemand ziet zitten ‘die door lafheid de grote weigering beging’ (che fece per viltade il gran rifiuto) (La Divina Commedia, Inferno III, 59–60). Ondanks het harde oordeel van zijn tijdgenoten wordt Celestinus in 1319 gecanoniseerd door paus Johannes XXII. Zijn stoffelijk overschot wordt overgebracht naar de Santa Maria di Collemaggio in L’Aquila in de Abruzzen. In 2009 vindt daar een zware aardbeving plaats. De resten van Celestinus zijn niet beschadigd geraakt. Op 28 april 2009 brengt Benedictus XVI een bezoek aan de schrijn van zijn heilige voorganger in de zwaar beschadigde basiliek. Hij schenkt daarbij zijn pallium, dat hij droeg bij zijn inauguratie in 2005. Benedictus XVI roept de periode 28 augustus 2009 tot 29 augustus 2010 uit tot Celestiniaans Jubeljaar. Dit om de achthonderdste geboortedag van Sint-Celestinus te vieren. Vreemd, want de heilige paus werd in 1215 geboren. Kan Benedictus niet wachten tot 2015? In het kader van het jubeljaar bezoekt Benedictus op 4 juli 2010 het stadje Sulmona in de Abruzzen, waar Celestinus na diens aftreden nog enige tijd als kluizenaar heeft doorgebracht. Voor de openluchtmis bij de kathedraal is bij het altaar de schrijn met daarin het gebalsemde lichaam van de middeleeuwse paus gezet. In zijn homilie prijst de paus zijn voorganger en roept de gelovigen op Celestinus na te volgen in diens onthechting van materiële welstand en diens liefde voor de stilte. We weten nu dat Benedictus XVI zelf hem op meerdere fronten is nagevolgd. In tegenstelling tot wat beweerd is, was Celestinus V niet de eerste die als paus aftrad. Het werd ooit beweerd van paus Clemens I (92-99), maar daarover bestaat nu twijfel. Paus Pontianus (230235), die op last van keizer Maximinus Thrax naar de Sardijnse mijnen was verbannen, trad af om een machtsvacuüm te voorkomen. Verder weten we dat paus Martinus I (649-653) onder dwang afstand deed van de Apostolische Stoel. De Byzantijnse keizer Constans II, die toen over Rome heerste, had hem laten afzetten
kokBWfranciscus0513.indd 18
16-05-13 09:09
kokBWfranciscus0513.indd 19
een historische aankondiging
omdat hij zonder keizerlijk mandaat tot Bisschop van Rome was uitgeroepen. Martinus werd naar Constantinopel afgevoerd, waar hij werd vernederd, gefolterd en ter dood veroordeeld. Door tussenkomst van de patriarch van Constantinopel zou zijn doodstraf zijn omgezet in ballingschap. Intussen had de keizer een nieuwe paus laten aanstellen: Eugenius I. In maart 654 of 655 werd Martinus verscheept naar Chersonesos aan de noordkust van de Zwarte Zee, waar in die tijd hongersnood heerste. Op 16 september 655 stierf hij er in erbarmelijke omstandigheden. Een van de meest opzienbarende abdicaties in de pausengeschiedenis was die van Benedictus IX. Waarschijnlijk werd hij als tiener tot Bisschop van Rome verheven. Zijn pontificaat duurde van 1032 tot 1048 en werd maar liefst twee keer onderbroken. In 1044 werd hij door de inwoners van Rome verdreven omdat hij volgens hen de christenheid had beschaamd door aanhoudend onzedelijk gedrag. Een jaar later heroverde hij de Apostolische Stoel. Na enige maanden echter stelde hij de Zetel van Petrus weer beschikbaar en verkocht het ambt aan Johannes Gratianus, die de naam Gregorius VI aannam. In 1047 bemachtigde hij opnieuw de bisschopszetel van Rome. Na negen maanden kwam daar een einde aan toen hij opnieuw werd verdreven. Wat er met hem is gebeurd, blijft onduidelijk. De uit Beieren afkomstige bisschop Poppo volgde hem op. De laatste paus v贸贸r Benedictus XVI die aftrad, was Gregorius XII. Op 30 november 1406 was Angelo Correr gekozen tijdens een conclaaf in Rome, waar slechts vijftien kardinalen aan deelnamen. Het eigenaardige van deze keuze was dat het een keuze onder voorwaarde was. In Avignon zetelde Benedictus XIII, die ook aanspraak maakte op de Stoel van Petrus. De voorwaarde die de Romeinse conclavisten hadden gesteld was deze: je wordt paus als je belooft af te treden op het moment dat de tegenpaus ook aftreedt. Angelo Correr ging akkoord en werd Gregorius XII. Beide pausen beloofden te ijveren voor de opheffing van het schisma. Maar steeds weer werden hun goede voornemens om zeep
19
16-05-13 09:09
paus franciscus 20
geholpen, zowel door henzelf en hun aanhangers als de politieke mogendheden. Buiten de twee pausen om werd een concilie te Pisa bijeengeroepen. Deze kerkvergadering kreeg brede steun. Een van de kardinalen die daartoe het initiatief hadden genomen was Balthasar Cossa uit Napels. Na de negentiende zitting van het concilie werd een conclaaf gehouden. Op 26 juni 1406 werd de franciscaan Petrus van Candia, aartsbisschop van Milaan, gekozen. Hij nam de naam Alexander V aan. Er waren nu dus drie pausen. Het pontificaat van Alexander eindigde met zijn dood op 3 mei 1410. Een nieuw conclaaf van de kardinalen van de Pisaobservantie koos Balthasar Cossa, die de naam Johannes XXIII aannam. Een nieuw concilie maakte een einde aan deze bizarre toestand. Het werd bijeengeroepen door Johannes, op sterk aandringen van de Rooms-koning Sigismund, die het als zijn heilige taak zag de eenheid onder de christenen te bevorderen. Gregorius XII had zijn kardinaal Johannes Dominici afgevaardigd naar Constanz met de boodschap dat hij zou aftreden als de andere pausen dat ook zouden doen. Johannes weigerde, maar merkte al snel dat hij het tij niet mee had. Hij vluchtte uit Constanz, maar Sigismund wist hem te arresteren. Johannes XXII werd afgezet en later Benedictus XIII ook. Gregorius XII trad zoals beloofd af en wel op 4 juli 1415. Nu was er geen paus. De toestand van de Sede Vacante trad in. De 88-jarige ex-paus kreeg de titels Emeritus Bisschop van Rome en Kardinaal-Bisschop van Porto e Santa Rufino. Hij zou nog twee jaar leven in Ancona, naar verluidt ‘in geur van heiligheid’. Pas na zijn dood werd er een nieuw conclaaf gehouden. Op 11 november 1417, de feestdag van Sint-Martinus van Tours, werd kardinaal Odo Colonna tot paus gekozen. Deze nam de naam Martinus V aan. Martinus V was de eerste paus van na het Westers Schisma. Een schisma is het ergste wat de Kerk kan overkomen. Het schijnt dat Johannes Paulus II er als de dood voor was. Aan het eind van de jaren negentig zou hij opdracht hebben gegeven tot een uiterst geheime studie naar de gevolgen van het in werking treden van
kokBWfranciscus0513.indd 20
16-05-13 09:09
kokBWfranciscus0513.indd 21
een historische aankondiging
canon 332 van het kerkelijk wetboek, de wet die zoals gezegd een paus de mogelijkheid geeft om af te treden. Dit bericht van de befaamde Vaticaankenner Marco Politi verscheen op 27 februari 2005 in de Italiaanse krant La Repubblica. De ernstig zieke paus was toen opgenomen in het Gemelli-hospitaal om daar een keeloperatie te ondergaan. Binnen en buiten de Kerk werd toen druk gediscussieerd over de vraag of het nog wel menselijk was dat de lijdende Johannes Paulus het zware Petrusambt bleef bekleden. De studie, die in het persoonlijk archief van Johannes Paulus zou worden bewaard, was volgens Politi ‘meer waard dan het derde mysterie van Fatima’. Auteur van de studie zou de inmiddels overleden kardinaal Vincenzo Fagiolo zijn geweest. De conclusie van Fagiolo luidde volgens Politi’s geheime bronnen binnen het Vaticaan dat het aftreden van een paus volstrekt niet opportuun, ja zelfs gevaarlijk zou zijn voor de eenheid van de Kerk. Het belangrijkste argument in de geheime studie is de verwarring die in de Rooms-Katholieke Kerk zou ontstaan als er naast een zittende ook nog een gepensioneerde paus zou zijn. Het gevaar van een schisma zou dan altijd op de loer liggen. Het contrast tussen een nieuwe paus en een nog levende, afgetreden paus zou namelijk van groter gewicht zijn dan de tegenstelling tussen de nieuwe en de oude liturgie waarop aartsbisschop Marcel Lefebvre was vastgelopen. Het nieuws is nog vers als wij op de redactie ons allerlei vragen gaan stellen. Wat wordt de titel van Benedictus XVI wanneer hij op 28 februari om acht uur ’s avonds zal zijn afgetreden? We moeten nog erg wennen aan het idee. De vraag is of er straks twee pausen zijn: de paus en de emeritus paus. Of wordt hij straks weer kardinaal? Kerkrechtelijk ingewikkeld daaraan is dat de paus is opgehouden kardinaal te zijn op het moment dat hij het pausschap aanvaardde. Een andere mogelijkheid is dat Benedictus na 28 februari – mag hij dan nog wel Benedictus genoemd worden? – de status krijgt van emeritus bisschop van Rome. Het Vaticaan is er
21
16-05-13 09:09
paus franciscus 22
nog niet uit. ‘Wij wachten op nieuwe richtlijnen en instructies,’ zegt pater Lombardi op 12 februari. De zaak is ingewikkeld en feitelijk zonder modern precedent. Gregorius XII werd na zijn aftreden benoemd tot kardinaal-bisschop van Porto e Santa Rufina. Iets dergelijks lijkt in het geval van paus Benedictus niet waarschijnlijk. Mogelijk zal ook de nieuwe paus een stem hebben in de nieuwe aanspreektitel van zijn voorganger. Een andere vraag, die samenhangt met de eerste kwestie, is: Wat draagt een ex-paus? Stel dat hij weer kardinaal wordt, draagt hij dan weer rood? Of zal hij als emeritus bisschop van Rome in het paars gekleed gaan? Het pauselijk wit ligt niet voor de hand, want dan zijn er toch twee pausen. Waarom is dit een kwestie? Het is toch ook geen probleem als een bisdom een zittende bisschop en een emeritus bisschop heeft? Soms zijn er wel meerdere emeriti, zoals in mijn oorspronkelijk bisdom Den Bosch. Van 1998 tot 2003 had bisschop Antoon Hurkmans te maken met twee nog in leven zijnde emeriti: Jan Bluyssen en Jan ter Schure. Dit zijn geen abnormale toestanden. Een bisschop hoort nu eenmaal ontslag aan te vragen op de dag dat hij vijfenzeventig jaar wordt. Waarom is het raar om naast een paus een emeritus paus te hebben, of wellicht meerdere emeriti? Vanwege de uniciteit van het Petrusambt, denk ik. Zoals Petrus één persoon was en de overige apostelen met zijn elven (twaalven als je Paulus meerekent), zo is er één paus en vele bisschoppen. De paus is het zichtbare teken van kerkelijke eenheid. Twee pausen is per definitie tweedracht. Het zal er dus op aankomen dat een afgetreden paus zich gedeisd moet houden. Want zodra gelovigen hem een pauselijke waardigheid gaan toedichten, heeft de zittende paus zijn monarchische positie verloren. De Nederlandse ochtendkranten van 12 februari openen met het aangekondigde aftreden van Benedictus. Dagbladen nrc.next en de Volkskrant zetten op de voorpagina geen foto van Benedictus XVI, maar van de Ghanese kardinaal Peter Turkson. Deze zwarte Afrikaan zou weleens de nieuwe paus kunnen worden, schrijven
kokBWfranciscus0513.indd 22
16-05-13 09:09
kokBWfranciscus0513.indd 23
een historische aankondiging
ze. Trouw zet op de foto een collage van zes personen: de aftredende paus en vijf papabili, te weten Óscar Rodríguez Maradiaga, Luis Tagle, Angelo Scola, Peter Turkson en Timothy Dolan. Bij ieder van hen worden hun ‘voordelen’ en ‘nadelen’ opgesomd. Bedoeld is: Wat verhoogt hun kansen op het pausschap en wat niet? Een van de voordelen van de Hondurese kardinaal Rodríguez Maradiaga is volgens Trouw dat hij uit Latijns-Amerika komt. Waarvan akte. Het is 13 februari, Aswoensdag, het begin van de veertigdagentijd, de periode die voorbereidt op Pasen. Benedictus XVI wordt deze ochtend met luid gejuich en applaus ontvangen bij zijn wekelijkse algemene audiëntie. De aula Paulus VI in Vaticaanstad is met ongeveer achtduizend mensen geheel gevuld. Het is de eerste algemene audiëntie sinds de paus zijn aftreden aankondigde. Hierna volgt nog één algemene audiëntie: op 27 februari, daags vóór zijn aftreden. Volgende week komt de audiëntie vanwege de Vaticaanse vastenretraite te vervallen. ‘Ik heb besloten de taak neer te leggen die de Heer mij op 19 april 2005 heeft toevertrouwd. Ik heb dat gedaan nadat ik er langdurig over had gebeden en mijn geweten voor God had onderzocht, mij goed bewust van de zwaarte van dit besluit,’ zegt de Heilige Vader tot de verzamelde pelgrims. ‘Ik was mij er ook van bewust dat ik niet langer in staat ben het Petrusambt te bekleden met de kracht die dat vereist. Wat mij steunt en verlicht is de zekerheid dat de Kerk van Christus is, wiens zorg en leiding nooit afwezig zullen zijn. Ik dank u allen voor uw liefde en gebed waarmee u mij heeft begeleid.’ Benedictus, zichtbaar ontroerd, zegt verder: ‘Ik heb – bijna fysiek – uw gebeden gevoeld in deze dagen, die voor mij niet makkelijk zijn. De liefde van de Kerk en uw gebeden geven mij kracht. Blijf voor mij bidden en ook voor de toekomstige paus. De Heer zal ons leiden!’
23
16-05-13 09:09