Салы қ м ә ні,мазм ұ ны ж ә не элементтері Салы қ тар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке за ң ды ж ә не
т ұ л ғ алардан
жеке
белгілі
бір
м ө лшерде
т ү сетін
міндетті т ө лемдер. Салы қ тар – шаруашылы қ ж ү ргізуші субъектілерді ң , жеке т ұ л ғ аларды ң мемлекет пен екі арада ғ ы мемлекеттік бюджет ар қ ылы ж ү зеге асырылатын, қ аржы қ атынастарын экономикалы қ
сипаттайтын экономикалы қ ж ү ргізуші
м ә ні
мынада:
субъектілер
қ алыптасуында ғ ы
категория. салы қ тар
шаруашылы қ
халы қ
табысыны ң
мен
қ аржылы қ
Салы қ тарды ң
қ атынастарды ң
бір
б ө лігін
білдіреді. Сондай – а қ шаруашылы қ ж ү ргізуші субъектілер мен
халы қ
табысыны ң
белгілі
бір
м ө лшерін
мемлекет
ү лесіне жина қ тап, жиынты қ тауды ң қ аржылы қ қ атынастарын к ө рсетеді. «Салы қ » ұғ ымымен «салы қ ж ү йесі» ұғ ымы ты ғ ыз байланысты. Мемлекетте алынатын салы қ т ү рлеріні ң , оны ң құ ру
алуды ң
мен
службасы
нысандары
органдарыны ң
мен
жиынты ғ ы
ә дістеріні ң , ә детте
салы қ
мемлекетті ң
салы қ ж ү йесін құ райды. 1991 жыл ғ а дейін, я ғ ни КСРО ыдыра ғ ан ғ а дейін елде к ө бінесе экономиканы бас қ аруды ң ә міршіл- ә кімшіл ж ү йесіне,
ба ғ алар ғ а
қ ата ң мемлекеттік реттеуге
с ә йкес
келетін салы қ ж ү йесі қ ызмет етті. Бюджетті ң басты кіріс к ө здеріні ң бірі бол ғ ан айналым салы ғ ы тіркелген б ө лшек сауда ж ә не к ө терме сатып алу ба ғ аларын қ олдану ғ а ж ә не мемлекетті реттеп отыру ғ а ба ғ ыттал ғ ан болатын. Қ аза қ стан егемендікке
ие
бол ғ аннан
кейін
1991-1995
жылдары
қ абылдан ғ ан бір қ атар за ң дар ғ а с ә йкес республикада жа ң а салы қ ж ү йесі қ алыптасты. 1991 жыл ғ ы желто қ санны ң 25-інен бастап бізді ң елімізде салы қ ж ү йесі ж ұ мыс істей бастады. Ол « Қ аза қстан Республикасында ғ ы салы қ ж ү йесі туралы» за ңғ а негізделді. Б ұ л за ң салы қ ж ү йесін құ руды ң қ а ғ идаттарын, салы қ тар мен алымдарды ң т ү рлерін, оларды ң бюджетке т ү су т ә ртібін белгіленген
ал ғ аш қ ы
құ жат
еді.Осы
за ңғ а
с ә йкес
Қ аза қ станда 1992 жыл ғ а қ а ң тарды ң 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салы қ ,18 жергілікті салы қ тар мен алымдар енгізді. Қ аза қ стан Республикасыны ң Ү кіметі 1995 жылды ң салы қ
басында
реформасыны ң
ұ за қ
мерзімді
т ұ жырымдамасын қ абылдап, онда елімізді ң салы қ ж ү йесі мен салы қ за ң намасын бірте-бірте халы қ аралы қ салы қ салу қ а ғ идаттарына с ә йкестендіру к ө зделді. Осы ғ ан байланысты «Салы қ
ж ә не
бюджетке
т ө ленетін
бас қ ада
міндетті
т ө лемдер туралы»1995 жыл ғ ы с ә уірді ң 24-інде Қ аза қ стан Республикасы Президентіні ң за ң к ү ші бар жарлы ғы шы қты. Енді
б ұ рын ғ ы
42
салы қ тар
мен
алымдар
ед ә уір
қ ыс қ артылып, оларды ң саны неб ә рі 11 болып қ алды. Қ аза қ стан Республикасы Президентіні ң 1995 жыл ғ ы с ә уірді ң
24-індегі
за ң
к ү ші
бар
жарлы ғ ы
Қ аза қ стан
Республикасыны ң 1999 жыл ғ ы шілдені ң 16-сында ғ ы № 4401
за ң ына
с ә йкес
за ң
м ә ртебесін
алды.
Осы
уа қ ыт
аралы қ тарында Президент жарлы қ тарымен ж ә не Қ аза қ стан Республикасыны ң за ң дарымен б ұ л за ңғ а ө згертулер мен толы қ тырулар е ң гізіледі.
Салы қ тарды ң , оларды т ө леушілерді ң , салы қ тарды алу
ә дістеріні ң ,
болатынды ғ ынан
салы қ салы қ
же ң ілдіктеріні ң ж ү йелеріні ң
жиынты ғ ыны ң
ә жепт ә уір
к ү рделі
ү лгілері болуы м ү мкін. Барлы қ ө ркениетті елдерде салы қ тарды ң б ү кіл жиынты ғ ы әр т ү рлі қ а ғ идаттар бойынша жіктеледі. Салы қ тар мемлекетті ң құ рылуымен бірге пайда болады
ж ә не
мемлекетті ң
ө мір
с ү ріп,
дамуыны ң негізі
болып табылады.Мемлекет құ рылымыны ң ө згеруі, ө ркендеуі қ ашан да болса оны ң салы қ ж ү йесіні ң қ айта құ рылуымен, жа ң аруымен бірге қ алыптасады. Ә р бір мемлекетке ө зіні ң ішкі ж ә не сырт қ ы саясатын ж ү ргізу ү шін белгілі бір м ө лшерде қ аржы к ө здері қ ажет. Мемлекет
салы қ тарды
экономиканы
дамыту,т ұ ра қ тандыру барысында қ уатты экономикалы қ тетік ретінде пайдаланылады. Салы қ тарды ң м ә нін толы қ т ү сіну ү шін,оларды ң экономикалы қ
ма ң ызын
экономикалы қ
ма ң ызы
т ү сіну
қ ажет.
оларды ң
Ал
салы қ тарды ң
ат қ аратын
қ ызметіне
тікелей қ атысты. Салы қ тар негізгі мынадай қ ызметтері (функциялары) бар: - реттеушілік; - фискалды қ ; - қ айта б ө лу. Жо ғ арыда к ө рсетілген негізгі функциялармен қ атар салы қ тарды ң ынталандыру, ба қ ылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қ ызметі – салы қ ты ң е ң негізгі қ ызметі. қ ызмет
Осы
ар қ ылы
салы қ тар
ел
экономикасына
өз
ы қ палын тигізеді, я ғ ни салы қ тар реттеу ж ү зеге асырылады. Салы қ ты қ реттеуді ң е ң басты ма қ саты - ө ндірісті ң дамуына ы қ пал ету. Салы қ т ү рлері,салы қ салу ә дістері салы қ ты қ реттеуді ң тетіктері болып саналады. Жо ғ арыда к ө рсетілген салы қ ты қ реттеуді ң тетіктері тек қ ана ө ндірісті ң дамуын реттеп қ ана қ оймайды. Сонымен қ атар а қ ша ж ә не ба ғ а саясаты, шетелдік инвесторларды ша ғ ын
ынталандыру, ж ұ мыстарын
ж ү зеге
ж ә не
кіші
к ә сіпкерлікті
Ә рине,
асырады.
салы қ ты қ
дамыту реттеу
тетіктері тиімді қ ызмет ат қ ару ү шін, оларды ң бас қ а да экономикалы қ тетіктермен ты ғ ыз байланыста болуы қ ажет. Салы қ ты қ
салы қ
реттеуде
же ң ілдіктеріні ң
алатын
ставкалары
орыны
ерекше.
мен
Себебі
салы қ ғ ылыми
негізделмеген, шектен тыс жо ғ ары қ ойыл ғ ан стафкалар к ә сіпкерлерді ң ынтасын т ө мендетіп, ө ндірісті ң т ө мендеуіне ж ә не
мемлекеттік
бюджет
кірісіні ң
азайуына
ә келіп
со қ тырады. Осы сия қ ты салы қ же ң ілдіктеріні ң де те ң сіз жа ғ ы
ж ә не
бар.
Дамы ғ ан
елдерді ң
тарихынан
салы қ
ставкалары ж ө нінде мынаны бай қ ау ғ а болады: а-егер т ө ленетін салы қ м ө лшері салы қ т ө леуші табысыны ң 50 процентінен асып кетсе, онда ол ө ндірісті ң то қ тап қ алуына со қ тырады; ә -егер салы қ м ө лшері салы қ т ө леуші табысыны ң 4550
проценті аралы ғ ында болса, онда жай, ұ дайы ө ндіріске
ә келеді;
б-егер салы қ м ө лшері, салы қ т ө леуші табысыны ң 35-40
проценті
м ө лшері
аралы ғ ында
болса,
онда
ұ л ғ амайлы ұ дайы ө ндіріске ә келеді. Салы қ тарды ң екінші қ ызметі – фискалды қ немесе қ ызметі.
бюджеттік
Б ұл
қ ызметі
ар қ ылы
(функциясы)
мемлекеттік бюджеттік кіріс б ө лімі құ рылып, салы қ тарды ң қ о ғ амды қ міндеті артады.
Себебі,
салы қ тар мемлекеттік
бюджетті ң кірісін топтастыра отырып, ә леуметтік, ә скери – қ ор ғ аныс, та ғ ы бас қ а да шараларды ң іске асуын қ амтамасыз етеді. Қ айта б ө лу қ ызметі ар қ ылы т ү рлі субъектілер табысыны ң бір б ө лшегі мемлекет пайдасына ө теді. Б ұл қ ызметті ң
іс
-
ә рекетіні ң
к ө лемі
ішкі
жалпы
ө німді
салы қ тарды ң алатын ү лес салма ғ ы ар қ ылы аны қ тайды. Со ңғ ы
жылдарда ғ ы
м ә ліметтер
Қ аза қ стан
бойынша
Республикасыны ң ішкі ө німдегі салы қ тарды ң ү лес салма ғы 40 проценттен к ө бірек дамы ғ ан
бас қ а
елдерден
болып отыр. Б ұ л экономикасы ә лде қ айда
жо ғ ары.
Еліміздегі
мемлекет м ү ддесі ү шін қ аржы к ө здерін орталы қ тандыруды ң бір ай ғ а ғ ы осы. Мемлекет мына жо ғ арыда к ө рсетілген салы қ тарды ң қ ызметін (функциясын) пайдалана отырып елімізді ң салы қ ж ү йесін
аны қ тайды.
Салы қ
механизміні ң
қ ызмет
ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалы қ саясатты негізге ала отырып салы қ саясатын аны қ тайды. Қ азахстан Республикасы Конституциясыны ң 35 – бабында: за ң ды т ү рде белгіленген салы қ тарды, алымдарды ж ә не ө зге де міндетті т ө лемдерді т ө леу ә ркімні ң б ұ рышы ә рі міндеті болып табылады, - жазыл ғ ан.
Салы қ тарды ң ә леуметтік – экономикалы қ м ә німен мазм ұ ны олар қ арайтын функциалрда толы қ ашыла т ү седі. К ә зіргі кезде салы қ тар фескалды қ , реттеуші ж ә не қ айта б ө лу сия қ ты негізгі ү ш функияны орындайды. Оларды ң ә р қ айсысы
–
осы
қ аржы
категориясыны ң
қ асиетін,
ішкі
белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалды қ функция барлы қ мемлекеттерге т ә н негізгі
функция.
Оны ң
к ө мегімен
қ ор
бюджеттік
қ алыптасады. М ұ ны ң ө зі салы қ тарды ң қ о ғ амды қ міндеттерін арттыра т ү седі. Ө йткені салы қ тар мемлекеттік бюджетті ң кірістерін
толтыра
отырып,
ә леуметтік
экономиканы,
–
м ә дени шараларды ж ү зеге асыруды қ амтамасыз етеді. Салы қ тарды ң реттеуші функциясы мемлекетті ң экономикалы қ
қ ызметіні ң
ұ л ғ аюымен
байланысты
пайда
болады. Ол халы қ шаруашылы ғ ыны ң дамуына қ абылда ғ ан ба ғ дарламалар ғ а
с ә йкес
салы қ тарды ң
нысандарын
ә дістеріні ң
ө згеруі,
ы қ пал
етеді.
та ң дау
ставкаларыны ң
же ң ілдіктерімен
Б ұл
кезде алу
шегермелер
пайдаланады. Б ұ л реттегіштер қ о ғ амды қ ұ дайы ө ндірісті ң құ рылымына, қ ордалану мен т ұ тыну ау қ ыбына ы қпал етеді. Қ айта болу функциясы ар қ ылы т ү рлі субъектілер табысыны ң бір б ө лігі мемлекет функцияны ң
іс- ә рекетіні ң
салы қ тарды ң
алатын
жылдары
Қ азахстанда
қ арама ғ ына
к ө лемі
ү лесі ішкі
ар қ ылы жалпы
ішкі
ө теді. Б ұ л ө німде
жалпы
аны қ талады. ө німдегі
Со ңғ ы
салы қ тар
ү лесіні ң т ө мендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы ө німдегі оларды ң ү лесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол 16,6 пайыз ғ а,2000 жылы-22,6 пайыз,2001
жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру ү шін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). Салы қ салу объектілерін есепке алу ж ә не оларды ба ғ алау т ә сілдеріне қ арай салы қ алуды ң мынадай т ө рт ә дісі қ олданылады:
салы қ
кадастырлык,
т ө леушіні ң
декларациясы бойынша, табысты алу к ө зінен ұ стап қалу, патенттік негізде. Мемлекеттік саласында ғ ы кезе ң індегі
ж ү йесін
шаралар ә леуметтік-
міндеттеріне
қ арай
салы қ салу саясатық о ғ амны ң
экономикалы қ
ә зірленген
оны ң
салы қ
на қ тылы
ма қ саттар
экономикалы қ
мен
саясат қ а
с ә йкес ж ү ргізеді. Нары қ ты қ экономиканы ң қ алыптасу кезе ң інде салы қ саясатыны ң негізгі ба ғ ыты немесе салы қ саясатыны ң басты ма қ саты - салы қ ж ү йесін құ ру ж ә не оны ң тиімді қ ызмет етуіне м ү мкіншілік беретін салы қ механизмін іске асыру. Салы қ ж ү йесі - ө зіні ң құ рамы жа ғ ынан бірнеше компоненттерден т ұ ратын к ү рделі модель. Салы қ ж ү йесі компоненттеріні ң құ рамы мынадай : қ аржы
қ атынастары
ж ә не
осы
қ атынасты
аны қ тайтын
салы қ тар; салы қ механизмі, я ғ ни салы қ салу ә дістері мен жолдары;
н ұ с қ аулар
мен
ә дістемелік
құ жаттар;
салы қ
салуды бас қ ару ж ә не салы қ қ ызметі органдары. Салы қ салуды ң ә дістері мен жолдары, н ұ с қ аулар мен ә дістемелік құ жаттар,
салы қ
салуды
ұ йымдастыру,
салы қ
салуды ң
негізгі принциптері ж ә не т.б-лар салы қ механизміне жатады. Салы қ ж ү йесіні ң жа қ сыда, тиімді қ ызмет істеуіне салы қ салу механизміні ң тигізер ы қ палы ө те зор.
Енді осы салы қ ж ү йесіні ң құ рамы мен салы қ салу механизміне ке ң ірек то қ талайы қ . Қ андай да бір механизміні ң құ рамында бірнеше тетіктер ж ә не элементтер болады. Салы қ салу механизмі де сол сия қ ты белгілі бір салы қ элементтерінен құ ралады. Салы қ салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салы қ к ө зі, салы қ ставкасы, салы қ ө лшем бірлігі салы қ оклады, салы қ же ң ілдіктері, салы қ т ө леу мерзімі мен т ә ртібі, салы қ т ө леушіні ң ж ә не салы қ қ ызметі органдарыны ң құқ ы мен міндеттері, - салы қ ты ң т ө леуін ба қ ылау, салы қ ты қ жазалау шаралары. Енді осы ә рбір элементке қ ыс қ аша т ү сінік берейік. Салы қ субъекті (салы қ т ө леуші) дегеніміз – за ң бойынша салы қ т ө леу міндеті ж ү ктелген жеке ж ә не за ңды т ұ л ғ алар. Салы қ объектісі – табыс, м ү лік, е ң бек ету т ү рі, қ ызмет к ө рсету, а қ шамен жасалатын операциялар, м ү лікті бас қ а ғ а беру, таби ғ и қ орларды пайдалану, қ осыл ғ ан құ н, айналым ж ә не т.б. *Салы қ к ө зі – салы қ салынатын табыс. *Салы қ ставкасы немесе б ә сі ө лшем бірлігінен алынатын салы қ м ө лшері. *Ставкалар т ұ ра қ ты немесе процентпен белгіленеді. *Т ұ ра қ ты ставкалар салы қ объектісінен т ү сетін табысты ң м ө лшеріне байланыссыз, ө лшем бірлігіне т ұ ра қ ты соммамен та ғ айындалады. *Проценттік ставкалар ү ш т ү рге б ө лінеді: ү демелі немесе прогрессивті; регрессивті ж ә не пропорционалды.
Ү демелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын
табысты ң
ө суіне
с ә йкес
ұ дайы
ү деп,
ө сіп
отырады. Регрессивтік
ставкалар,
керісінше,
салық
салынатын табысты ң т ө мендеуіне с ә йкес, азайып отырады. Пропорционалды қ объектісіні ң
салы қ
ставкалар
м ө лшеріне
салу
т ұ ра қ ты
байланыссыз,
бір
процентпен та ғ айындалады. Салы қ оклады – салы қ т ө леушіні ң белгілі бір салы қ объектісінен т ө лейтін салы қ сомасы. Салы қ же ң ілдіктері дегеніміз, за ңғ а с ә йкес салы қ т ө леушіні біртіндеп немесе салы қ т ө леуден т ү гел босату. Салы қ
же ң ілдіктеріне
салынбайтын
салы қ тан
минимум,
босатылатын,
шегерістер,
салы қ
салы қ
ставкасын
т ө мендету, салы қ т ө леу мерзімін ұ зарту жатады. Салы қ т ө леу мерзімі – салы қ т ө ленетін уа қ ыт. Салы қ
т ө леу
т ә ртібі
–
белгіленген
мерзімде
салы қ ты т ө леген кезде алдымен бюджетке қ андай салы қ тар т ө леу
керек
екенін,
я ғ ни
т ө леу
кезінде
белгілі
бір
д ә йектілікті белгілейді. Салы қ қ ызметіні ң негізгі міндеттері мыналар: -салы қ за ң дарыны ң орындалуын қ амтамасыз ету, оны ң тиімділігін зерделеу; -за ң дарды ң , салы қ салу м ә селелері ж ө нінде бас қ а мемлекеттермен
жасалатын
шарттарды ң
жобаларын
ә зірлеуге қ атысу; -салы қ міндеттерін
т ө леушілерге
т ү сіндіру,
салы қ
оларды ң за ң дары
құқ ы қ тары
мен
салы қ
салу
мен
ж ө ніндегі нормативті актілердегі ө згерістер туралы салы қ т ө леушілерге уа қ тылы хабарлап отыру. Салы қ
т ө леушілер
өз
тарапынан
мынадай
міндеттерді ат қ арулары тиіс: 1.
уа қ ытылы салы қ инспекциясына тіркеліп, тіркеу
н ө мірін алу ғ а; 2.
мемлекеттік салы қ комитетіні ң актілеріне с ә йкес
есеп құ жаттамаларды ж ү ргізуге, осы есеп құ жаттамаларды бес жыл бойы са қ тау ғ а; 3.
белгіленген
мерзімде
салы қ
декларациясын
тапсыру; 4.
ат қ арыл ғ ан ж ұ мыс немесе к ө рсетілген қ ызмет ү шін
т ө лемді ж ү зеге асыратын салы қ , т ө леуші салы қ қ ызметіні ң талабы бойынша ат қ арушы ғ а т ө ленген соммалар туралы а қ парат беруге; 5.
салы қ
за ң дарын,
салы қ
т ө леу мерзімін қ ата ң са қ тау ғ а;
т ө леу
т ә ртібін,
салы қ