23 mm
Crna Gora
Stanje prava žena i djece u Crnoj Gori
Istraživanje višestrukih pokazatelja 2006
Institut za javno zdravlje Agencija Strategic Marketing MONSTAT Kancelarija za statistiku Republike Crne Gore United Nations Children’s Fund
MICS
STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORI ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA
STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORI ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA
IZVJEŠTAJ PRIPREMILI Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić
STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORI ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA Izvještaj pripremili Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić Izdavač: INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE Za izdavača: Doc. dr Boban Mugoša, direktor
Tehnička priprema: Miško Škatarić, Institut za javno zdravlje
Štampa: IVPE Cetinje Tiraž: 200 primjeraka
CIP – Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње
Izvještaj pripremili: Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović, Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić
Zahvalnica Ova publikacija pruža osnovne podatke o stanju žena i djece u Crnoj Gori u 2005. godini i njihovo poređenje u odnosu na pojedine, dostupne podatke iz prethodnih godina. Naime, podaci iz publikacije zasnovani su na podacima iz nekoliko istraživanja višestrukih pokazatelja stanja žena i djece (MICS) u Crnoj Gori, (1996, 2000. i 2005), podacima dobijenih tokom periodičnih kontrola realizacije pojedinih aktivnosti koje redovno sprovodi Institut za javno zdravlje i pojedinih zdravstveno-statističkih pokazatelja koje prikuplja zdravstvena služba. Podaci iz publikacije omogućavaju, u određenom obimu, evaluaciju propisa i programa iz perioda između ovog i prethodnih istraživanja, utvrđivanje prioritetnih problema i procjenu nivoa koji je Crna Gora dostigla u ostvarivanju Deklaracije „Svijet po mjeri djeteta”, Ciljeva milenijumskog razvoja i drugih međunarodnih sporazuma.
Zahvaljujemo se UNICEF-ovom globalnom MICS timu koji je dizajnirao Istraživanje višestrukih pokazatelja stanja žena i djece na globalnom planu, tadašnjoj predstavnici UNICEF-a za Srbiju, Hrvatsku i Crnu Goru, Ann-Lis Svensson koja je posljednjem MICS istraživanju obezbijedila finansijsku podršku kanadske Agencije za međunarodni razvoj, švedske Agencije za međunarodni razvoj i UNICEF-a, kao i osoblju UNICEF-a iz Beograda i Podgorice, Oliveru Petroviću, Branki Kovačević, Oliveri Miljanović i Itani Labović koji su pružili značajnu stručnu i organizacionu podršku u toku priprema za istraživanje.
Takođe, zahvaljujemo se i Zavodu za statistiku Crne Gore (MONSTAT) i istraživačkoj agenciji Strategic marketing koji su sproveli terensko istraživanje i obradu podataka. Njihove timove predvodili su Snežana Remiković, Dragiša Bjeloglav i Ivana Bjelić.
5
TABELA SA SAŽETIM PRIKAZOM POKAZATELJA Istraživanje višestrukih pokazatelja stanja žena i djece na uzorku domaćinstava (MICS) i indikatori Ciljeva milenijumskog razvoja (MDG), Crna Gora, 2005. g.
6
1
Sedam slučajeva „Žene starosti 15 –19” nijesu prikazani
7
Sadržaj
Tabela sa sažetim prikazom pokazatelja
6
Sadržaj
9
Sažetak
11
I Uvod
15
II Uzorak i metodologija istraživanja
17
Dizajn uzorka
17
Upitnici
17
Obuka i rad na terenu
18
Obrada podataka
18
III Obuhvat uzorka i karakteristike domaćinstava ispitanika
19
Obuhvat uzorka
19
Karakteristike domaćinstava
19
Karakteristike ispitanika
20
IV Ishrana
21
Stanje uhranjenosti
21
Dojenje
24
Mala tjelesna masa na rođenju
31
V Zdravlje djeteta
33
Imunizacija
33
Liječenje i njega bolesne djece
36
Liječenje akutne dijareje oralnom dehidratacijom
39
Obraćanje ljekaru i liječenje antibioticima djece sa pneumonijom
40
Upotreba čvrstih goriva
43
VI Okolina
44
Voda i sanitarni uslovi
44
Sigurnost stanovanja i postojanost stambenih objekata
46
VII Reproduktivno zdravlje
48
Kontracepcija
48
Antenatalna zaštita
53
Stručna pomoć pri porođaju
57
9
VIII Razvoj djeteta
59
Podrška koju otac pruža učenju djeteta
60
Podrška učenju: dječije knjige
60
Podrška učenju: knjige koje nisu za djecu
61
Podrška učenju: materijali za igru djece
61
Čuvanje djece
62
IX Obrazovanje
64
Pohađanje predškolskih programa
64
Spremnost za školu
65
Proporcija upisa u osnovnu školu
65
Pohađanje osnovne škole
65
Pohađanje srednje škole
65
Djeca koja stignu do petog razreda
66
Stopa djece koja su završila osnovnu školu
67
Stopa upisa u srednju školu
67
Stopa pismenosti odraslih
67
Indeks rodne ravnopravnosti u osnovnom i srednjem obrazovanju
67
X Zaštita djeteta
70
Registracija rođenja
70
Dječiji rad
71
Vaspitavanje djece
72
Rani brak
73
Nasilje u porodici
74
Smetnje u razvoju djece
75
XI HIV/AIDS, seksualno ponašanje
77
Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotrebi kondoma
77
Seksualno ponašanje u vezi s prenošenjem HIV-a
81
Bibliografija
84
Dodatak A
Spisak osoba uključenih u posljednje MICS istraživanje
85
Dodatak B
Tabele s rezultatima
86
10
Sažetak
Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) u Crnoj Gori predstavlja istraživanje na reprezentativnom uzorku domaćinstava na nacionalnom nivou zdravstvenog stanja i ponašanja žena i djece. Rezultati se odnose na period kada je istraživanje sprovedeno, od oktobra 2005. do januara 2006. godine.
Stanje uhranjenosti w
Skoro tri procenta djece mlađe od pet godina umjereno je pothranjeno a blizu 5% je prenisko za svoj uzrast (zaostajanje u rastu), dok ih je 3% premršavo za svoju visinu.
w
13% djece ispod pet godina ima prekomjernu tjelesnu masu.
Dojenje w
Istraživanje ukazuje da je 26% odnosno 19% djece u prvih tri odnosno šest mjeseci života hranjeno isključivo prirodnom ishranom tj. dojenjem. Ova stopa je utrostručena od 1996, posebno tamo gdje je u porodilištima primijenjena inicijativa „Porodilište po mjeri beba i majki” i strategija „Deset koraka do uspješnog dojenja”.
w
U uzrastu 6 – 9 mjeseci, 35% djece je dobijalo majčino mlijeko i polučvrstu/kašastu hranu. U uzrastu 20 – 23 mjeseca samo 13 procenata djece i dalje je hranjeno majčinim mlijekom.
Mala masa na rođenju w
Istraživanje je pokazalo da je na rođenju izmjereno 96% živorođene djece i da je 4% njih težilo manje od 2500g.
Imunizacija w
BCG vakcinu do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je 97,2% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.
w
Tri doze DTP vakcine do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je 93,9% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.
w
Tri doze OPV vakcine do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je, takođe, 93,9% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.
w
Vakcinu protiv malih boginja (u obliku MMR vakcine) do navršenih 18 mjeseci starosti primilo je 88,7% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.
Oralna rehidratacija w w
Pet procenata djece mlađe od pet godina imalo je proliv tokom dvije sedmice prije istraživanja, a 98% njih je bilo na oralnom rehidracionom tretmanu (ORS tečnosti). Kućno liječenje proliva (bez upliva zdravstvene službe) u Crnoj Gori registrovano je u samo 15%. Ipak, 64% djece koja su imala proliv tokom dvije sedmice prije istraživanja uzimala su oralnu rehidracionu terapiju ili povećanu količinu tečnosti i nastavili su da uzimaju hranu.
11
Obraćanje ljekaru i liječenje pneumonije antibioticima w w
Tri procenta djece mlađe od pet godina imalo je akutnu respiratornu infekciju dvije sedmice prije istraživanja. Kod ljekara je bilo 89% djece sa suspektnom pneumonijom. Dvije sedmice prije istraživanja antibiotike je primalo 57% djece sa suspektnom pneumonijom.
Upotreba čvrstih goriva w
Skoro trećina domaćinstava u Crnoj Gori za kuvanje hrane koristi čvrsta goriva. Čvrsta goriva koristi 88% domaćinstava na sjeveru i 56% u ruralnim oblastima.
Zdravstvena ispravnost vode w w
Istraživanje pokazuje da 98% populacije Crne Gore ima pristup poboljšanim (bezbjednim) izvorima pijaće vode. Preko 99% populacije živi u domaćinstvima s odgovarajućim sanitarnim uslovima: 51% populacije ima toalet na ispiranje povezan s kanalizacionim sistemom, a 40% toalet na ispiranje povezan sa septičkom jamom.
Sigurnost stanovanja i postojanost stambenih objekata w
Istraživanje je pokazalo da skoro 22% domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Zvaničnu dokumentaciju za stanovanje nema 18% domaćinstava. U tom pogledu situacija je najlošija u sjevernom regionu gdje 19% populacije nema zvaničnu dokumentaciju za stanovanje.
w
U pogledu uslova življenja, 30% domaćinstava se smatra prenatrpanim i neadekvatnim za život.
Kontracepcija w
Trenutnu upotrebu kontracepcije prijavilo je 39% udatih žena ili žena koje žive u zajednici. Tradicionalne metode su popularnije od modernih, 22% u poređenju sa 17%.
Neostvarene potrebe w
Skoro trećina udatih žena ili žena u vanbračnoj zajednici u Crnoj Gori ima neostvarene potrebe za kontracepcijom.
Antenatalna zaštita w
97% trudnica je odlazilo kod ljekara jednom ili više puta tokom trudnoće.
Pomoć pri porođaju w
U prethodne dvije godine gotovo 100% porođaja obavljeno je u zdravstvenoj ustanovi.
Razvoj djeteta w
Za oko 89% djece mlađe od pet godina angažovana je odrasla osoba za četiri ili pet aktivnosti u cilju poboljšanja učenja ili pripremanja za školu tokom tri dana prije istraživanja. Prosječan broj takvih aktivnosti je pet.
w
78 % očeva ispitivane djece je uključeno u takve aktivnosti, a prosječan broj tih aktivnosti je tri.
w
Preko 79% djece uzrasta 0 – 59 mjeseci živi u domaćinstvima s tri ili više knjiga koje nijesu za djecu, a 77% ih stanuje u domaćinstvima s tri ili više knjiga za djecu. Medijana broja oba navedena tipa knjiga je 10.
w
14% djece živi u domaćinstvima s tri ili više vrsta igračaka. Najčešće su zastupljene igračke kupljene u prodavnicama (89%).
12
w
Oko 6% djece mlađe od pet godina u Crnoj Gori ostavljeno je uz neadekvatnu brigu tokom sedmice prije istraživanja, a 2,5% djece tog uzrasta ostajalo je samo kod kuće. Neadekvatna briga češće je prisutna u najsiromašnijim porodicama (11%) u odnosu na najbogatije porodice (3%).
Pohađanje predškolskih vaspitno-obrazovnih programa i spremnost za školu w
Samo je 29% djece uzrasta 36 – 59 mjeseci pohađalo neki vid organizovanih vaspitno-obrazovnih programa. U ove vidove aktivnosti uključena su značajno više gradska djeca (39%) od seoske (12%), kao i djeca iz najbogatijih porodica (62 %) u odnosu na djecu iz najsiromašnijih porodica (6%).
Osnovno i srednje obrazovanje w
98% djece osnovnoškolskog uzrasta u trenutku istraživanja pohađalo je osnovnu školu.
w
U trenutku istraživanja, najmanje 84% djece srednjoškolskog uzrasta pohađalo je srednju školu, dok je 18 % djece uzrasta 15 – 16 godina još uvijek pohađalo osnovnu školu.
w
Procjenjuje se da će 97% djece koja se upišu u prvi razred doći do petog razreda osnovne škole.
w
Procenat onih koji poslije završene osnovne upišu srednju školu iznosi 98%.
w
Indeks jednakosti polova u osnovnoj i srednjoj školi iznosio je 1,0, što ukazuje da nema razlike u stopi pohađanja osnovne i srednje škole između dječaka i djevojčica.
Pismenost odraslih w
Stepen pismenosti žena, starosti 15 – 24 godine u Crnoj Gori je 93%. Za tri procenta žena nije bilo moguće utvrditi da li su pismene ili ne. Postoje izvjesne razlike među regionima.
Registrovanje na rođenju w
Registrovano je rođenje 98% djece mlađe od pet godina. Nema bitnih razlika u odnosu na pol djece i po regionima.
Dječiji rad w
10% djece uzrasta 5 – 14 godina je uključeno u radne aktivnosti. Južni i centralni region imaju najniži procenat djece uključene u rad, 4% odnosno 5%. Sjeverni region ima najveći procenat takve djece (20%). Djeca koja žive na selu više su angažovana (17%) na radnim aktivnostima u odnosu na vršnjake u gradu (6%). Djeca koja žive u najsiromašnijim porodicama (24%) češće su uključena u radne aktivnosti nego djeca iz najbogatijih porodica (3%). Uglavnom se radi o djeci koja rade kod kuće.
w
Od 88% djece uzrasta 5 – 14 godina koja pohađaju školu, njih 10% je uključeno u aktivnosti koje predstavljaju dječiji rad. S druge strane, od 10% djece klasifikovane kao djeca radnici, većina njih, takođe, pohađa školu (87%).
Vaspitavanje djece w
61% djece u Crnoj Gori između 2 i 14 godina bilo je najmanje jedanput izloženo psihološkom ili fizičkom kažnjavanju od strane majke/staratelja ili drugog člana domaćinstva. Teškom fizičkom kažnjavanju je bilo izloženo 5% djece.
w
Takođe, 5% majki/staratelja smatra da djecu treba fizički kažnjavati. 13
Rani brakovi w
Istraživanje nije registrovalo žene starosti 15 – 49 godina koje su se udale prije navršene petnaeste godine.
w
Dva procenta ispitanica starosti 15 – 19 godina trenutno je u braku ili živi u vanbračnoj zajednici. Ovi slučajevi su češći u centralnom i sjevernom regionu.
w
17% mladih udatih žena starosti 20 – 24 godina u Crnoj Gori udalo se za partnera koji je 10 i više godina
stariji.
Nasilje u porodici w
11% žena smatra da njihov suprug/partner ima pravo da ih udari ili istuče iz najmanje jednog razloga.
Nasilje u porodici je prihvaćenije na jugu (14%) i na sjeveru (15%), nego u centralnom regionu (6%).
Smetnje u razvoju djeteta w
Na osnovu iskaza majke/staratelja jedan procenat djece uzrasta 2 – 9 godina ima poteškoća s vidom, bilo
po danu ili noći, jedan procenat ne uči da radi stvari kao ostala djeca istog uzrasta, tri procenta djece ne govori ili se ne sporazumijeva riječima i jedan procenat djece je mentalno zaostalo, inertno ili usporeno.
Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotrebi kondoma w
97% žena dobi 15 – 49 godina je čulo za HIV/AIDS.
w
Polovina žena dobi 15 – 49 godina zna tri glavne metode u prevenciji HIV/AIDS prenosa (vjernost jednom nezaraženom partneru, upotreba kondoma, seksualna apstinencija).
w
Samo 26% žena ima potpuna znanja o načinima prenošenja HIV/AIDS-a. Žene iz centralnog (34%) i južnog (23%) regiona pokazuju veći nivo razumijevanja problema HIV-a u odnosu na žene iz sjevernog regiona (17%).
w
65% žena reproduktivnog doba zna tri načina na koja se HIV može prenijeti s majke na dijete.
w
70% žena zna mjesto gdje se može testirati na AIDS. Tri procenta ih se testiralo, od čega ih je 87% dobilo rezultate.
w
14
69% žena je izrazilo diskriminatorski stav prema osobama koje žive s HIV/AIDS.
I
Uvod
Ovaj izvještaj sastavljen je na osnovu podataka
nici Ujedinjenih nacija o djeci održane u maju 2002.
dobijenih iz Istraživanja višestrukih pokazatelja u
godine. Oba ova sporazuma su zasnovana na
Crnoj Gori (MICS3), koje su 2005. godine sproveli
obećanjima međunarodne zajednice s već pomenu-
UNICEF, Zavod za statistiku Crne Gore i Agencije za
tog Svjetskog samita o djeci 1990. godine.
strateška marketing istraživanja, prethodnih istraži-
Prilikom potpisivanja ovih međunarodnih ugovora,
vanja istog tipa (MICS1 i MICS2), koja je 1996.
Vlade su se obavezale da poboljšaju uslove za djecu
odnosno 2000. godine u saradnji s UNICEF-om
i da prate napredak ka tom cilju do kraja. UNICEF se
sproveo tadašnji Zavod za zdravstvenu zaštitu
potpisom obavezao da daje podršku u ostvarenju
Podgorica, podataka dobijenih putem kontrolnih obi-
ovog cilja.
lazaka koje redovno sprovodi Institut za javno zdravlje u cilju praćenja sprovođenja pojedinih plan-
Obavezivanje na akciju: Nacionalne i međunarodne obaveze u vezi s izvještavanjem
skih aktivnosti i pojedinih zdravstveno statističkih
Vlade koje su potpisale Milenijumsku deklaraciju
pokazatelja koje prikuplja zdravstvena služba.
i Deklaraciju Svijet po mjeri djeteta, kao i Akcioni plan,
Prethodna dva istraživanja proistekla su iz činjenice
takođe su se obavezale da prate napredak u ostvari-
da je 1990. godine tadašnja Socijalistička Federativna
vanju ciljeva i zadataka koje su utvrdile:
Republika Jugoslavija (SFRJ) potpisala Deklaraciju
„Redovno ćemo pratiti na nacionalnom nivou, a
Svjetskog samita za djecu čime se obavezala ne
gdje je to potrebno i na regionalnom, i procjenjivati
samo da će postaviti ciljeve za blagostanje djece za
napredak u ostvarivanju ciljeva i zadataka sadašnjeg
2000. godinu i obezbijediti neophodna sredstva za
Akcionog plana na nacionalnom, regionalnom i
postizanje ovih ciljeva, već i pratiti napredovanje ka
globalnom nivou. U skladu sa tim, osnažićemo naše
postizanju ovih ciljeva tokom cijele decenije. Posljed-
nacionalne statističke kapacitete u cilju prikupljanja,
nje istraživanje obezbjeđuje validne podatke o
analize i sortiranja podataka, prije svega po polu,
situaciji u vezi s djecom i ženama u Crnoj Gori, i za-
uzrastu ali i drugim relevantnim faktorima, koji mogu
snovan je najvećim dijelom na potrebi praćenja cilje-
uzrokovati razlike, te podržati različita istraživanja koja
va i zadataka koji proističu iz nedavnih međunarodnih
se odnose na djecu. Ojačaćemo međunarodnu saradnju
sporazuma: Milenijumske deklaracije, usvojene u
u cilju podrške izgradnji statističkih kapaciteta i ka-
septembru 2000. godine od strane 191 članice Ujed-
paciteta društva da prati, procjenjuje i planira.”
injenih nacija i Akcionog plana Svijet po mjeri djeteta, usvojenoj od strane 189 članica na Specijalnoj sjed-
(Svijet po mjeri djeteta, paragraf 60) 15
„Periodično ćemo sprovoditi praćenje napretka
Ciljevi istraživanja:
na nacionalnom i subnacionalnim nivoima kako bi efikasnije uočili smetnje i ubrzali aktivnosti...” (Svijet po mjeri djeteta, paragraf 61)
Osnovni ciljevi istraživanja višestrukih pokazatelja u Crnoj Gori 2005. godine jesu: w
obezbijediti aktuelne informacije za procjenu situacije u vezi sa djecom i ženama u Crnoj
Akcioni plan (paragraf 61) takođe se poziva na specifičnu ulogu UNICEF-a u pripremi periodičnih
Gori; w
obezbijediti podatke potrebne za praćenje napretka u ostvarenju ciljeva utvrđenih u Cilje-
izvještaja o napretku:
vima milenijumskog razvoja, Svijeta po mjeri
„S obzirom na to da je vodeća svjetska agencija
djeteta (WFFC), kao i drugih međunarodno
za djecu, od UNICEF-a se zahtijeva da, u bliskoj
usaglašenih ciljeva kao osnove za buduće
saradnji s vladama, relevantnim organizacijama, pro-
aktivnosti;
gramima i specijalizovanim agencijama UN-a, ali i
w
doprinijeti poboljšanju podataka i sistema za
svim ostalim relevantnim faktorima, nastavi pripre-
monitoring u Crnoj Gori, te osnažiti tehničku
manje i razmjenu informacija o napretku koji je učinjen
ekspertizu ovih sistema na polju dizajna, imple-
u implementaciji Deklaracije i Akcionog plana.”
mentacije i analize podataka.
Milenijumska deklaracija (paragraf 31) na sličan način poziva na periodično izvještavanje o napretku: „...Zahtijevamo od Generalne skupštine da redovno pravi revizije napretka učinjenog na implementaciji Deklaracije, a od generalnog sekretara da periodično objavljuje izvještaje koje će razmatrati Generalna skupština, i koji će služiti kao osnova za buduće akcije.” Vlada RCG je usvojila Strateški plan za smanjenje siromaštva 2003. godine, i Nacionalni akcioni plan za djecu (NPA) 2004. godine. Preuzimanjem ovih međunarodnih obaveza, Crna Gora se obavezala da prati i procjenjuje napredak ka ostvarivanju ovih međunarodno definisanih ciljeva i zadataka. MICS3 je treći krug istraživanja višestrukih pokazatelja stanja žena i djece u uzorku domaćinstava širom zemlje. Istraživanje obezbjeđuje najveći pojedinačni izvor podataka za izvještavanje o napretku ka ostvarenju već pomenutih ciljeva, i predstavlja značajnu bazu uporednih podataka za sveobuhvatno istraživanje o napretku.
MICS3 kao i prethodna dva MICS istraživanja daje rezultate pojedinih pokazatelja obrađenih u istraživanju. 16
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović
II
Uzorak i metodologija istraživanja
Dizajn uzorka
Upitnici U istraživanju su korišćena tri seta upitnika:
Uzorak za istraživanje višestrukih pokazatelja u Crnoj Gori (MICS) dizajniran je u cilju procjene ve-
1) upitnik za domaćinstvo koji je korišćen za
likog broja indikatora o situaciji u vezi s djecom i že-
prikupljanje informacija o svim de jure članovima
nama na nacionalnom nivou, za gradska i seoska
domaćinstva, domaćinstvu i kući; 2) upitnik za žene, podijeljen u svim doma-
područja i za tri regiona: južni, centralni i sjeverni. Regioni su definisani kao glavna oblast za
ćinstvima svakoj ženi starosti 15 – 49 godina;
uzorkovanje, a uzorak je odabran u dva koraka. U
3) upitnik za mlađe od pet godina, podijeljen
svakom regionu, odabrano je po 141 numerisano po-
majkama ili starateljima svakog djeteta u domaćinstvu
dručje iz Popisa s vjerovatnoćom proporcionalnom
mlađeg od pet godina. Upitnici su sadržavali sljedeće
veličini. Na osnovu podataka iz aktuelnog Popisa
dijelove:
2003. godine, ove jedinice su podijeljene u grupe od po 18 domaćinstava, u prosjeku. Važan faktor koji je
1. Upitnik za domaćinstvo:
uticao na dizajniranje tipa uzorkovanja bila je niska
w
stopa fertiliteta i mali broj članova domaćinstava. Na osnovu ovih činjenica, stratifikovana su domaćinstva
spisak članova domaćinstva (tačan datum rođenja svakog člana je dodat)
w
obrazovanje (dodata su pitanja u vezi s puto-
u odabranim područjima u dva stratuma. Jedan stra-
vanjem do škole – udaljenost, troškovi, način
tum sastojao se od domaćinstava s djecom, a drugi
putovanja i vrijeme potrebno da se dođe do
od domaćinstava bez djece. Odgovarajuća veličina
škole)
uzorka u stratumu domaćinstva s djecom bila je veća
w
voda i sanitarni uslovi
nego veličina uzorka u stratumu domaćinstva bez
w
karakteristike domaćinstva (dodate su dodatne
djece.
karakteristike domaćinstva, kao i sigurnost
Nakon što je sastavljen spisak domaćinstava u
posjeda i postojanost stambenih objekata radi
odabranim numerisanim područjima, formiran je
izračunavanja indeksa bogatstva)
sistematski uzorak od 2575 domaćinstava. Svako
w
djeca i rad
odabrano numerisano područje je posjećeno tokom
w
vaspitavanje djece
rada na terenu. Uzorak je stratifikovan prema regionima,
w
smetnje u razvoju djece
te u još dva stratuma: domaćinstva s djecom i domaćinstva bez djece koji nijesu bili samoponderisani.
2. Upitnik za svaku ženu ponaosob je podijeljen
Za rezultate na nacionalnom nivou, izvršeno je
svim ženama starosti 15 – 49 godina koje žive u
ponderisanje uzorka.
domaćinstvu a obuhvatio je sljedeće dijelove: 17
w
osnovni podaci o ženi
pet godina. Detaljni podaci ovih mjerenja prikazani
w
zdravlje majke i novorođenčeta
su u odgovarajućim dijelovima izvještaja.
w
sigurnost stanovanja zbog iseljavanja žene
w
brak/zajednica (poligamija je izostavljena iz upitnika)
Obuka i rad na terenu Obuka za rad na terenu sprovedena je tokom
w
kontracepcija
w
stavovi u vezi s nasiljem u porodici
tri dana u oktobru 2005. godine. Obuka se sastojala
w
seksualno ponašanje
od predavanja o tehnikama intervjuisanja i sadržaja
w
HIV/AIDS
upitnika, te od oponašanja intervjua među polaznicima kako bi uvježbali postavljanje pitanja. Na
3. Upitnik za mlađe od pet godina podijeljen je majkama ili starateljima djece mlađe od pet godina,
kraju obuke polaznici su proveli dva dana vježbajući intervjuisanje u Podgorici.
a koji žive u domaćinstvu. Obično se upitnik daje
Podatke je prikupljalo šest timova, svaki se
majci djeteta mlađeg od pet godina; ukoliko ona nije
sastojao od tri ili četiri intervjuera, jednog vozača,
na spisku članova domaćinstva, staratelj djeteta se određuje intervjuisanjem. Upitnik je obuhvatio sljedeće elemente:
jednog redaktora/osobe koja je mjerila djecu i supervizora. Rad na terenu počeo je u oktobru 2005. godine a završen je u januaru 2006. godine.
w
osnovni podaci o djetetu mlađem od pet godina
w
registracija na rođenju
w
razvoj djeteta
w
dojenje
w
liječenje bolesti
kompjutera unijeli su ih 22 operatera i osam nadzornika.
w
imunizacija
w
Da bi se obezbijedila kontrola kvaliteta, svi upitnici duplo
antropometrija.
su unošeni i provjeravana je interna konzistencija. Ko-
Upitnici su zasnovani na MICS3 modelu upitnika. Verzija MICS3 modela upitnika na engleskom jeziku prevedena je na jezik koji je u zvaničnoj upotrebi u Crnoj Gori, kao i na albanski jezik.
Obrada podataka Podaci su uneseni pomoću CSPro softvera. U 14
rišćene su procedure i standardni programi koji su razvijeni za MICS3 na globalnom nivou ali su prilagođeni za crnogorski upitnik. Obrada podataka je počela istovremeno s prikupljanjem podataka u decembru 2005, a za-
Pretestiranje upitnika je sprovedeno u oktobru 2005.
vršena je u januaru 2006. godine. Podaci su analizirani
godine. Na osnovu rezultata pretestiranja napravljene
pomoću softverskog programa – Statističkog paketa za
su izmjene u redosljedu riječi i u prevodu upitnika.
društvene nauke (SPSS), verzija 14, a planovi sintakse
Pored popunjavaja upitnika, radnici na terenu imali su zadatak da izmjere i izvagaju djecu mlađu od
18
i formiranja tabela za ovu namjenu razrađeni su posebno.
III
Obuhvat uzorka, karakteristike domaćinstava i ispitanika
Obuhvat uzorka Od 2575 domaćinstava odabranih za uzorak,
dataka iz MICS3. Tabela HH.2 pokazuje da je 24%
pronađeno je 2494. Od ovog broja, 2358 je uspješno
populacije mlađe od 15 godina, da je najveća dobna
intervjuisano, što je stopa odgovora domaćinstava od
grupa 15 – 64 godine s udjelom od 65%, a 11% uku-
približno 95%. Taj procenat je bio viši na sjeveru
pne populacije je starije od 65 godina. Distribucija
(97%) nego u centralnom i južnom regionu (93%).
populacije po polu je ista. Odnos muškarci – žene
U intervjuisanim domaćinstvima, registovano je 2385
pokazuje male varijacije u prvih 50 godina života
žena (dobi 15 – 49 godina). Od njih je 2258 uspješno
nakon čega broj žena raste i prevazilazi broj
intervjuisano, što čini stepen odgovora od 95%. Ste-
muškaraca. Dobna i polna distribucija ispitivane
pen odgovora žena bio je viši u centralnom i sjevernom
populacije u skladu je s Popisom iz 2003. godine i
regionu (95%), nego u Južnom (93%). Uz to, na
ukazuje na pad porasta populacije tokom prethodnih
spisku se nalazilo i 1072 djece mlađe od pet godina
pet godina. Važno je primijetiti da je 28% populacije
za odgovarajući upitnik. Upitnik je kompletiran za njih 1061, što odgovara stepenu odgovora od 99%. Stope odgovora bile su veoma slične po regionima. Opšti stepen odgovora iznosio je 90%, a kod intervjua za žene i djecu mlađu od pet godina iznosio je 94% (Tabela HH.1).
Karakteristike domaćinstava Uzrasna i polna distribucija istaživane populacije
mlađe od 18 godina. Prikupljeni su podaci o starosti skoro cijele ispitivane populacije. Iako jedan procenat intervjuisanih žena nije znalo kompletan (potpun) datum svog rođenja (npr. dan, mjesec i godinu), i za ove žene su prikupljeni podaci (godina rođenja i starost). Za svu djecu mlađu od pet godina, registrovan je potpun datum rođenja (mjesec i godina). Supervizorima na terenu sugerisano je da ponove intervjue ukoliko nedostaju informacije.
data je u Tabeli HH.2. U 2358 uspješno intervjuisanih
Tabela HH.3 pokazuje osnovne informacije o
domaćinstava u istraživanju, na spisku je bio 8991
domaćinstvima. Na tabeli su prikazani pol „glave” do-
član domaćinstva. Od tog broja, 4419 su bili muškarci,
maćinstva, region, gradsko/seosko područje, broj
a 4571 žene. Podaci ukazuju da je istraživanjem pro-
članova domaćinstva. Ove polazne karakteristike
cijenjena prosječna veličina domaćinstva od 3,8
korišćene su za naredne tabele u izvještaju, podaci
članova.
u tabeli treba da pokažu broj opservacija po glavnim
Skoro da nema razlike u distribuciji populacije
kategorijama koje su analizirane u izvještaju. U više
po dobnim grupama između podataka iz Popisa i po-
od dvije trećine domaćinstava glava domaćinstva je 19
muškarac, što je u jasnoj korelaciji s crnogorskom
regionu. Većina intervjuisanih žena (64%) živi u gra-
tradicijom. Većina domaćinstava (43%) ima četiri i pet
dskim područjima, a ostale (36%) u seoskim. Prema
članova.
bračnom statusu, 60% intervjuisanih žena trenutno
Broj ponderisanih i neponderisanih domaćinstava
je u braku ili zajednici, 36% nije nikada bilo u braku
je isti, s obzirom na to da su ponderacije uzorka
ili zajednici, dok su ostale (5%) ranije bile u braku ili
normalizovane. Tabela takođe pokazuje proporciju
zajednici. U odnosu na materinski status, 61% žena
domaćinstava sa najmanje jednim djetetom mlađim
je rađalo u poređenju s 39% njih koje nijesu rađale.
od 18, najmanje jednim djetetom mlađim od pet, i na-
Oko dvije trećine intervjuisanih žena ima srednje
jmanje jednom ženom odgovarajuće dobi 15 – 49 go-
obrazovanje, dok je procenat žena s osnovnim i
dina. U 68% intervjuisanih domaćinstava, ima
nižim obrazovanjem i žena s fakultetskom diplomom
najmanje jedna žena dobi 15 – 49, a u 21% intervju-
skoro isti (oko 18%). Važno je primijetiti da su nivoi
isanih domaćinstava najmanje jedno dijete mlađe od
obrazovanja kategorisani u skladu s nacionalnim
pet godina. U više od polovine intervjuisanih do-
obrazovnim sistemom u tri kategorije: osnovno ili
maćinstava ima najmanje jedno dijete mlađe od 18
niže, srednje i fakultetsko.
godina.
Neke osnovne karakteristike vezane za djecu mlađu od pet godina predstavljene su na tabeli HH.5.
Karakteristike ispitanika Tabele HH.4 i HH.5 obezbjeđuju osnovne informacije o karakteristikama ispitanica dobi 15 – 49 i djece mlađe od pet godina. U obje tabele, ukupan broj ponderisanih i neponderisanih opservacija je jednak, budući da su ponderacije uzoraka normalizovane (standardizovane). Osim što obezbjeđuje korisne informacije o karakteristikama žena i djece, tabele takođe imaju za cilj da pokažu broj opservacija u svakoj osnovnoj kategoriji. Ove su kategorije iskorišćene za pravljenje ostalih tabela u izvještaju.
Ovo uključuje distribuciju djece po nekoliko kategorija: pol, region i područje stanovanja, uzrast u mjesecima, obrazovanje majke ili staratelja, indeksa bogatstva domaćinstva i etničke pripadnosti. Djevojčice i dječaci mlađi od pet godina imaju skoro istu proporciju u uzorku. Skoro polovina intervjuisanih mlađih od pet godina živi u centralnom regionu, oko 20% u južnom i 30% u sjevernom. Proporcije djece u gradskom i seoskom području iste su kao i proporcije žena (64% u gradskim, a 36% u seoskim područjima). Raste broj intervjuisane djece mlađe od pet godina s povećanjem uzrasta, od 7%
Tabela HH.4 daje osnovne karakteristike o ispi-
mlađih od šest mjeseci do 25% u grupi djece uzrasta
tanicama dobi 15 – 49. Tabela sadrži informacije o
48 – 59 mjeseci. Samo 15% majki iz istraživanja ima
distribuciji žena po regionima, područjima, dobnim
univerzitetsku diplomu u poređenju s brojem onih sa
grupama, bračnom stanju, materinstvu, obrazovanju,
srednjim obrazovanjem (62%). Oko 23% majki djece
kvantilima indeksa bogatstva i etničkoj pripadnosti.
mlađe od pet godina ima osnovno ili niže obrazo-
Skoro polovina intervjuisanih žena živi u centralnom
vanje.
20
IV
Ishrana
Stanje uhranjenosti Ishrana je faktor koji u velikoj mjeri utiče na rast
smanji prevalencija malnutricije među djecom
i razvoj dječijeg organizma, na njegovo normalno
mlađom od pet godina najmanje za trećinu (između
funkcionisanje, imuni sistem, jednom riječju, na
2000. i 2010. godine) s posebnim akcentom na
zdravstveno stanje u cjelini. S jedne strane, dugotra-
uzrast ispod dvije godine. Smanjenje prevalencije
jna hipoalimentacija dovodi do pothranjenosti različi-
malnutricije pomoći će u postizanju cilja smanjenja
tog stepena, koja je često praćena pojavom
mortaliteta djece.
određenih oboljenja vezanih za deficit mikronutritije-
U dobro uhranjenim populacijama postoji referentni
nata (hipo ili avitaminoze i deficit pojedinih mineralnih
standard distribucije visine i težine za djecu mlađu od
materija), a kao posljedica deficita makronutritijenata
pet godina. Pothranjenost se tako može izmjeriti u
najčešće se javlja sindrom proteinskog deficita. On
populaciji upoređenjem djece s tim referentnim
rezultira znacima usporenog rasta i razvoja orga-
standardom. Referentna populacija korišćena u
nizma ili povećanom osjetljivošću na infektivne
ovom izvještaju je referentna sa SZO/CDC/NCHS, i
agense. Na prostorima Crne Gore najčešće su
preporučena je od strane UNICEF-a i SZO u vrijeme
zdravstvene posljedice nedovoljnog unosa gvožđa,
sprovođenja istraživanja. Svaki od tri indikatora nu-
joda i kalcijuma. S druge strane, hiperlimentacija
tritivnog statusa može se izraziti u jedinicama
udružena s nedovoljnom fizičkom aktivnošću postaje,
standardne devijacije (z-skor) od medijane referentna
kao i svuda u svijetu, sve veći problem. Gojaznost
populacije.
predstavlja važan predisponirajući faktor u nastanku
Težina za dati uzrast je mjera kako akutne tako
brojnih hroničnih nezaraznih bolesti, u prvom redu
i hronične malnutricije. Djeca čija je težina za dati
kardiovaskularnih
koštano-
uzrast više od dvije standardne devijacije ispod medi-
zglobnog sistema, šećerne bolesti i drugih pore-
jane referentne populacije smatraju se umjereno ili
mećaja koja utiču na opšte zdravstveno stanje
teško pothranjenim, dok se ona čija je težina za dati
pojedinca i njegovu radnu sposobnost. Zabrinjavajuća je
uzrast tri standardne devijacije i više ispod medijane
činjenica da se granica pojave ovih oboljenja u ci-
smatraju teško pothranjenim.
bolesti,
oboljenja
jelom svijetu sve više pomjera prema mlađim dobnim grupama.
Visina za dati uzrast je mjera linearnog rasta. Djeca čija je visina u odnosu na uzrast više od dvije
Cilj Milenijumskog razvoja jeste da smanji udio
standardne devijacije ispod medijane referentne popu-
ljudi koji pate od gladi za polovinu u periodu od 1990.
lacije smatraju se niskim za svoj uzrast i klasifikuju se
do 2015. godine. Cilj Svijeta po mjeri djeteta je da se
kao umjereno ili teško zaostala u rastu. Ona djeca
21
čija je visina za dati uzrast više od tri standardne de-
Djeca sa sjevera imaju više šanse da budu
vijacije ispod medijane referentne populacije sma-
pothranjena ili mršava u odnosu na djecu iz južnog i
traju se teško zaostalom u rastu. Zaostajanje u rastu
centralnog regiona. Situacija sa zaostajanjem u rastu
je odraz hronične malnutricije kao rezultat grešaka u
je slična u sva tri regiona (oko 5%). Djeca majki koje
ishrani tokom dužeg vremenskog perioda i često
imaju srednje ili više obrazovanje imaju manje izgleda
ponavljanih ili hroničnih bolesti.
da budu pothranjena ili zaostala u rastu u odnosu na
I na kraju, djeca čija je težina za datu visinu više
djecu majki s osnovnim obrazovanjem ili bez škole
od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne
uopšte. Za dječake je izglednije da budu pothranjeni,
populacije klasifikuju se kao umjereno ili teško
zaostali u rastu i mršavi u poređenju s djevojčicama.
mršava, dok su ona kod kojih ovaj parametar pada
Učešće gojaznosti je veće u odnosu na
ispod tri standardne devijacije ispod medijane teško
prethodne indikatore. Naime, oko 13% djece mlađe
mršava. Mršavost je obično posljedica nutritivne defi-
od pet godina je gojazno. Ovaj indikator ima najvišu
cijencije skorijeg datuma. Ovaj indikator može
vrijednost za uzrast 12 –23 mjeseca (21%).
pokazati značajne sezonske promjene povezane s promjenama u dostupnosti hrane ili prevalencije
Zaključak
bolesti. S druge strane, djeca čija je težina za datu
Uzimajući u obzir značajan broj djece iz uzorka
visinu dvije ili više standardnih devijacija iznad medi-
kod kojeg nijesu izvršena planirana antropometrijska
jane referentne populacije smatraju se umjereno ili
mjerenja i kod kojih su dobijeni nerealni rezultati zbog
teško gojaznim. Gojaznost je tipična posljedica loših
čega su isključena iz analize, s određenom rezervom
navika u ishrani (nizak unos proteina, voća i povrća,
mogu se napraviti određeni zaključci.
visok unos zasićenih masti i šećera) i predstavlja fa-
Upoređujući indikatore stepena uhranjenosti
ktor rizika za neke hronične bolesti u budućem životu,
populacije djece do navršenih pet godina dobijenih u
kao što su kardiovaskularne bolesti i dijabetes.
istraživanju tokom 2005. godine (MICS3) s prethodnim
U MICS, težina i visina sve djece mlađe od pet godina mjerena je upotrebom antropometrijske opreme preporučene od UNICEF-a (UNICEF-2006). Rezultati u ovom odjeljku zasnivaju se na tim mjerenjima.
istraživanjem iz 2000. godine (MICS2) može se reći da je: a) procenat djece s umjerenom i težom pothranjenosti praktično nepromijenjen
Tabela NU.1 prikazuje procente djece klasifiko-
b) registrovani procenat djece s umjerenim ili
vane u svaku od ovih kategorija, a na osnovu
značajnijim zaostajanjem u rastu u odnosu
antropometrijskih mjerenja, koja su urađena na terenu.
na uzrast, niži je u odnosu na iste pokazatelje
Uz to, tabela sadrži i procenat djece s prekomjernom
iz 2000. godine
težinom, u koju se ubrajaju djeca čija je težina za datu
c) procenat djece sa znacima umjerenog ili težeg
visinu iznad dvije standardne devijacije od medijane
stepena mršavosti je sličan vrijednostima
referentne populacije.
dobijenim u istraživanju iz 2000. godine.
U Tabeli NU.1, djeca čija visina i težina nijesu
Kod djece ovog uzrasta mnogo češći nutritivni
izmjereni (približno 18,4% djece) i ona čije su mjere
problem predstavlja prekomjerna tjelesna masa
nerealne isključena su (izuzeta). Pored toga, izuzet
odnosno gojaznost koja je konstatovana kod oko
je i mali broj djece s nepoznatim datumom rođenja.
13 % ispitanika. Ona je najviše izražena u uzrastu
Budući da je udio djece koja nijesu uključena u
12–23 mjeseca (oko 21%) i u uzrastu 6 – 11 mjeseci
analizu značajan, sve predstavljene rezultate treba
(15,9%), ali je prisutna u značajnoj mjeri u uzrastu od
pažljivo razmatrati.
treće do pete godine (oko 10%). S obzirom na to da
Manje od 3% djece mlađe od pet godina u Crnoj
je to period kada dijete s dojenja prelazi na mješovitu
Gori je umjereno pothranjeno, a manje od 1% se
ishranu, navike stvorene u tom periodu, posebno u
klasifikuje kao teško pothranjeno (Tabela NU.1). Više
izboru hrane i ritmu uzimanja obroka ostaju praktično
od 5% njih je umjereno ili teže zaostalo u rastu, a 3%
za čitav život. Nepravilne navike stvorene u uzrastu
je umjereno ili teško mršavo za svoju visinu.
do pet godina mogu biti vrlo značajne za kasniju pre-
22
dispoziciju za gojaznost sa svim zdravstvenim
organizovana ishrana djece u predškolskim ustanovama.
posljedicama.
Stoga je neophodno objezbijediti sredstva za što kvalitetniju ishranu u navedenim institucijama kao i
Preporuke I dalje treba nastaviti s Programom podrške dojenju kao i sa širokom edukacijom o značaju pravilne
za sprovođenje sistematske kontrole nutritivnog sastava obroka, kako u državnim tako i u privatnim predškolskim ustanovama.
ishrane i komponenti hrane u očuvanju zdravlja i
U daljoj posvećenosti očuvanju zdravlja djece
pravilnom rastu i razvoju dječijeg organizma. Tu
kroz pravilnu ishranu preporučuje se uvođenje
posebno mjesto ima zdravstvena edukacija trudnica
dopunskog školskog obroka sačinjenog po nutri-
koju pored edukacije putem elektronskih i štampanih
cionističkim principima i pripremanog i distribuiranog
medija treba dalje unaprijediti kroz rad zdravstvenih
uz poštovanje uslova dobre higijenske prakse, kako
službi, naročito na primarnom nivou.
djeca ne bi taj značajan obrok samoinicijativno
U formiranju pravilnih navika u ishrani djece, korekciji nepravilnih navika stvorenih u porodici i
zamjenjivala visokoenergetskim slatkišima, „grickalicama” i proizvodima „brze hrane”.
obezbjeđenju potrebnih dnevnih količina biološki značajnih komponenti hrane, izuzetno je bitna dobro
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić
23
Dojenje Prirodna ishrana djeteta podrazumijeva ishranu majčinim mlijekom i predstavlja idealan izvor svih
dopunske ishrane. Sa dojenjem treba nastaviti sve do kraja druge godine, pa i kasnije.
hranljivih materija koje su djetetu neophodne u prvim Preporuke Svjetske zdravstvene organizacije i
godinama života. Prednosti dojenja za dojenčad i majke su mnogobrojne.
UNICEF-a o dojenju sadrže sljedeće stavove:
Dojenje predstavlja idealan izbor zato što:
•
Isključivo dojenje u prvih šest mjeseci života
•
obezbjeđuje zaštitu dojenčeta od infekcije
•
Nastavak dojenja do kraja druge godine pa i
•
stimuliše sazrijevanje i razvoj centralnog nervnog sistema djeteta
•
vakcinacije djeteta je bolji dojenčad na prirodnoj ishrani imaju nižu učestalost iznenadne dojenačke smrti •
djeca koja su dojena, kasnije tokom života, imaju nižu incidenciju infekcija srednjeg uha, dijabetesa, malignih oboljenja
•
•
dojenčad na prirodnoj ishrani imaju bolji psihomotorni, emocionalni i socijalni razvoj, takođe
Uvođenje adekvatne dopunske ishrane nakon navršenih šest mjeseci života
stimuliše sazrijevanje imunološkog sistema, štiti dojenče od alergije, a imuni odgovor poslije
•
dalje
•
Učestalost dopunske ishrane: dva puta dnevno u uzrastu od šest do osam mjeseci, a tri puta dnevno u uzrastu od devet do 11 mjeseci. Takođe je preporučeno da se sa dojenjem otpo-
čne unutar prvog sata po rođenju. Pored svih nabrojanih prednosti prirodne ishrane, mnoge majke ipak suviše rano prestaju da doje svoju djecu i često su pod pritiskom da prirodnu ishranu zamijene mliječnim formulama životinjskog
se uočava i povezanost dojenja s višim ste-
porijekla. Ovi preparati ne sadrže idealan odnos
penom inteligencije.
hranljivih materija, mogu doprinijeti poremećajima u rastu i malnutriciji mikroelementima. Ukoliko ne postoji
Dojenje donosi i značajne prednosti i za zdravlje
sigurno snabdijevanje ispravnom pijaćom vodom, pri-
majke, kao što su:
likom pripremanja zamjena za majčino mlijeko mogu
•
brže zaustavljanje krvavljenja nakon porođaja
se prenijeti infekcije koje se šire putem vode.
•
odlaganje ponovne menstruacije i bolje plani-
Preporuke Svjetske zdravstvene organizacije i
ranje porodice odlaganjem naredne trudnoće
UNICEF-a o dojenju u Crnoj Gori usvojile su, po-
•
smanjuje rizik od karcinoma dojke i jajnika
državaju i promovišu Republička komisija za promo-
•
ubrzava fizički oporavak nakon porođaja i
ciju i podršku dojenja Ministarstva zdravlja, rada i
dovodi do bržeg smanjenja suvišne tjelesne
socijalnog staranja i Komisija za sprovođenje
mase trudnice nakon trudnoće
Nacionalnog plana akcija za djecu.
•
uspostavlja se bliža emocionalna veza između
Programi unaprjeđenja zdravlja djece u Crnoj
majke i djeteta, zbog čega su rjeđe pojave
Gori, koji se obavljaju pod pokroviteljstvom
zanemarivanja i zlostavljanja djece.
Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, obuhvataju i promociju i podršku dojenju, kroz pri-
Prirodna ishrana doprinosi i porodičnom budžetu,
mjenu koncepta „Deset koraka do uspješnog dojenja”
a koristi i društvenoj zajednici u smislu manjih izdva-
i podršku inicijative formiranja „Bolnica po mjeri beba
janja za liječenje, jer su dojena djeca zdravija i rjeđe
i majki”. Od 1995. godine u Crnoj Gori se u saradnji
obolijevaju.
s UNICEF-om sprovodi niz aktivnosti koje podržavaju
Jedan od ciljeva Deklaracije „Svijet po mjeri
i promovišu prirodnu ishranu. Od 2000. godine u
djeteta” je da se sva djeca isključivo hrane prirodnom
Crnoj Gori je intenzivirana programska promocija i
ishranom u prvih šest mjeseci života, a da se potom
primjena programa „Deset koraka do uspješnog do-
uporedo sa dojenjem započne s uvođenjem adekvatne
jenja” i inicijative formiranja porodilišta po mjeri beba
24
i majki (BFHI) partnerskim aktivnostima UNICEF-a,
koraka do uspješnog dojenja”. U istom periodu kreiran
Ministarstva zdravlja i Kliničkog centra Crne Gore. U
je i distribuiran promotivni materijal za podršku pro-
ovom periodu sprovedene su sljedeće aktivnosti:
grama u vidu brošura „Prirodna ishrana dojenčadi” i
1.
„Bolnice po mjeri majke i djeteta“, promotivnih postera
Unaprjeđenje
profesionalnih
kapaciteta
zdravstvenih radnika i usvajanje jedinstvenih
i obrazovnog video materijala i TV spotova.
doktrina i treninga za implementaciju programa 2. 3.
4.
U Crnoj Gori, sedam od 11 porodilišta (64%)
podrške dojenja i BFHI.
ima status „Bolnica po mjeri beba i majki”, od kojih
Razvijanje promotivnog materijala i socijalna
su četiri stekla ovaj status 1996. i 1997. godine, a tri
mobilizacija za podršku i promociju dojenja.
2002. i 2003. godine. Preostala četiri porodilišta,
Širenje mreže porodilišta koja su usvojila kon-
među kojima je i porodilište s najvećim brojem
cept „Deset koraka do uspješnog dojenja” i ini-
porođaja u Kliničkom centru Crne Gore u Podgorici,
cijative formiranja „Porodilišta po mjeri beba i
zbog tehnoloških ograničenja u prostoru nijesu uspjela
majki”.
do prilagode svoju organizaciju rada strategiji „Deset
Organizacija ocjenjivanja novih i reocjenjivanja
koraka do uspješnog dojenja”, iako su preduzeti
porodilišta sa statusom „Porodilište po mjeri
određeni koraci u ovom pravcu. Sada se u Crnoj Gori
beba i majki”.
oko 50% svih porođaja obavlja u institucijama koje imaju status „Bolnica po mjeri beba i majki”. U peri-
Novim programom unaprjeđenja profesionalnih
odu kada je rađeno prethodno MICS istraživanje, oko
kapaciteta od 2000. godine obuhvaćeni su zdravstveni
32% porođaja u Crnoj Gori bilo je u porodilištima s
radnici iz svih porodilišta, domova zdravlja i bolnica u
ovim statusom.
Crnoj Gori, sa ciljem da se među zdravstvenim
U istraživanju su korišćeni sljedeći pokazatelji
radnicima usvoje jedinstveni stavovi o ishrani do-
(indikatori) za praćenje navika u ishrani djece:
jenčadi i male djece i unaprijede vještine za davanje
1.
savjeta majkama i uspješnu primjenu principa „Deset
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić
Stopa isključivog dojenja: predstavlja procenat odojčadi koja su hranjena samo majčinim mlijekom
25
u prvih šest mjeseci, ili su uz majčino mlijeko 2.
3.
4.
dobijala još vitamine, minerale ili lijekove.
daci o ženama koje su započele dojenje svoje
Pravovremeno uvođenje dopunske ishrane:
novorođenčadi unutar jednog sata po rođenju i po-
odnosi se na dojenčad koja su u periodu od
daci o ženama koje su započele dojenje unutar prvog
šestog do devetog mjeseca dobijala adekvatnu
dana po rođenju (uključujući i one koje su započele
čvrstu ili polučvrstu hranu.
dojenje unutar prvog sata po rođenju svoje djece).
Stopa kontinuiranog dojenja: predstavlja proce-
Svako četvrto novorođenče u Crnoj Gori (25%) dobije
nat djece koja su uz dopunsku ishranu nastavila
prvi podoj pravovremeno, unutar prvog sata po
da doje i u drugoj, odnosno trećoj godini života.
rođenju. Najveći broj žena koje realizuju ovaj ključni
Pravovremeno započinjanje dojenja: predstavlja procenat žena koje su započele s dojenjem u prvom satu poslije porođaja.
5.
Učestalost dopunske ishrane: predstavlja stopu dojenčadi koja su u uzrastu od šest do 11 mjeseci, uz dojenje, dobijala dopunsku ishranu i to na sljedeći način: u uzrastu šest do osam mjeseci najmanje dva puta dnevno i u uzrastu od devet do 11 mjeseci, najmanje tri puta dnevno.
6.
U tabeli NU.2 i grafikonu NU.2 prikazani su po-
korak u uspostavljanju laktacije, susrijeće se u sjevernom regionu Crne Gore (58%), a najmanji na jugu Crne Gore (samo 5%). Ove razlike zavise ne samo od regiona, već i od područja stanovanja, obrazovnog nivoa žena i materijalnog statusa porodice. Uočava se da procenat žena koje započnu dojenje unutar prvog sata po rođenju, opada s višim nivoima obrazovanja žena, sa 42% u grupi žena s osnovim obrazovanjem ili bez njega, na 22% u grupi žena sa srednjim obrazovanjem, do samo 15% u grupi žena
Pravilno hranjena dojenčad: predstavlja stopu
s najvišim stepenom obrazovanja. Isti indikator je na-
dojenčadi koja su pravilno hranjena, a to su do-
jniži u grupi najbogatijih porodica (8%), a onda poste-
jenčad uzrasta od nula do pet mjeseci, koja su
peno raste do 40% u grupi najsiromašnijih. Pri analizi
isključivo dojena i dojenčad uzrasta od šest do
drugog indikatora – broja žena koje započnu dojenje
11 mjeseci koja su dojena i koja su dobijala
unutar prvog dana po rođenju (uključujući i one koje
čvrstu i kašastu hranu u skladu s preporukama.
započnu dojenje unutar prvog sata po rođenju), zapaža se visok procenat od 73%. Distribucija prema
Cilj ovog modula bio je da se procijene posto-
regionu, mjestu stanovanja, obrazvnom statusu majki
jeće navike u ishrani dojenčadi i male djece u Crnoj
i materijalnom statusu domaćinstva je veoma slična
Gori. Nalazi dobijeni ovim istraživanjem predstavljaju
kao i kod prethodnog indikatora. I u ovom slučaju, na-
jedini reprezentativni i pouzdani izvor podataka o
jviši procenat je utvrđen kod žena na sjeveru Crne
ishrani djece u Crnoj Gori.
Gore i iznosi 81%.
Grafikon NU.2 Procenat majki koje su započele dojenje tokom prvog sata i prvog dana nakon rođenja novorođenčeta, Crna Gora, 2005. god.
26
Iako se oba indikatora sagledavaju u odnosu na
ntualno lijekove koje je dijete dobijalo). Tabela
region, područje stanovanja, obrazovni status majke i
pokazuje podatke o isključivom dojenju za vrijeme
materijalni status domaćinstva, treba imati u vidu i činjenicu
prvih šest mjeseci života (podijeljeno za period 0 – 3
da u sjevernom regionu svih pet porodilišta imaju sta-
mjeseca i 0 – 5 mjeseci), kao i podatke o dopunskoj
tus „Bolnica po mjeri beba i majki” i primjenjuju strate-
ishrani djece od 6 do 9 mjeseci i kontinuiranom do-
giju „Deset koraka do uspješnog dojenja”, dok u južnom
jenju djece u uzrastu 12 – 15 i 20 – 23 mjeseca.
i centralnom regionu samo dva od šest porodilišta imaju ovaj status (po jedno u svakom regionu).
Svako peto dijete (19%) uzrasta do šest mjeseci, i svako četvrto uzrasta do tri mjeseca (26%)
Ipak, procenat žena koje primjenjuju pravovre-
u Crnoj Gori isključivo je dojeno, što je značajno
meno započinjanje dojenja (25%), nije u skladu s
ispod preporučenog nivoa. Pravovremenu dopunsku
brojem porođaja koji se obave u zdravstvenim usta-
ishranu u uzrastu 6 – 9 mjeseci, uz prirodnu ishranu
novama sa statusom „Porodilište po mjeri beba i
dobijalo je tek 35% djece, što je nešto niže nego u
majki”, kojih je oko 50% u Crnoj Gori. Poredeći
prethodnom MICS istraživanju (40%). Ova niska
rezultate s prethodnim MICS istraživanjem iz 2000. godine, uočava se opadajući trend, kada je 32% djece rođeno u ustanovama sa statusom „Porodilište po mjeri beba i majki” i kada je 35% žena podojilo svoje dijete unutar prva dva sata po rođenju. U tumačenju ovih razlika, treba ipak uzeti u obzir da je u prethodnom MICS istraživanju kao pokazatelj pravovremenog započinjanja dojenja uziman period od prva dva sata po rođenju, a u sadašnjem istraživanju period unutar prvog sata po rođenju.
stopa posljedica je činjenice da visoki procenat žena prestaju da doje prije nego što dijete navrši šest mjeseci života. Do uzrasta 12 – 15 mjeseci tek svako četvrto dijete nastavlja da doji (25%), dok ovaj procenat opada na 13% u uzrastu 20 – 23 mjeseca (Grafikon NU.3). Uzimajući u obzir mali broj djece u svakoj podgrupi nije bilo moguće dati pouzdan zaključak o eventualnim razlikama u odnosu na pol, region i područje stanovanja, stepen obrazovanja
Na tabeli NU.3 i grafikonu NU.3 prikazani su po-
majki, materijalni status domaćinstva. Ipak, poredeći
daci o statusu dojenja, u svakoj uzrasnoj grupi
rezultate prethodnog MICS istraživanja iz 1996. i
djeteta. Podaci su bazirani na odgovorima majki ili
2000. godine uočava se trend porasta isključivog do-
drugih članova porodice koji brinu o djetetu, na pi-
jenja u prva tri mjeseca s 18% na 26% kao i porasta
tanje o unosu hrane i tečnosti unutar posljednjih 24
produženog dojenja u prvoj i drugoj godini života
sata od trenutka intervjuisanja. Isključivo dojenje je
(Grafikon NU.4).
označavano kod dojenčeta koje je dobilo samo ma-
Za procjenu pravilne ishrane djece uzrasta do
jčino mlijeko (uključujući vitamine, minerale i eve-
12 mjeseci, korišćeni su različiti kriterijumi, zavisno
Grafikon NU.3 Osnovni pokazatelji dojenja prema uzrastu djeteta
27
Grafikon NU.4 praćenje osnovnih pokazatelja dojenja u MISC istraživanjima u CG u periodu 1996-2005. god.
od uzrasta djeteta. Za djecu uzrasta 0 – 5 mjeseci,
regionu (37%), a takođe opada u ostala dva regiona
isključivo dojenje je uzeto kao kriterijum pravilne
i najniži je u južnom (20%).
ishrane. Djeca uzrasta 6 – 8 mjeseci, procijenjena su
Kao rezultat ovih obrazaca ishrane, samo 30%
kao pravilno hranjena ukoliko su bila na prirodnoj
djece uzrasta 6 – 11 mjeseci bilo je adekvatno hranjeno,
ishrani i dobijala dopunsku čvrstu ili kašastu hranu
dok u ukupnom uzorku ispitivane dojenčadi, uzrasta
dva puta dnevno, odnosno tri puta dnevno prilikom
0 – 11 mjeseci, tek svako četvrto dijete ovog uzrasta
procjene djece uzrasta 9 – 11 mjeseci. U tabeli NU.4
je adekvatno hranjeno (25%). Posmatrajući regione,
i grafikonu NU.5 prikazani su podaci o procjeni
36% i 31% dojenčadi uzrasta 6 – 11 mjeseci i 0 – 11
pravilne ishrane djece uzrasta do 12 mjeseci.
mjeseci u centralnom regionu Crne Gore hranjena su
Kao što je već navedeno 19% djece se isključivo
adekvatno. U ostalim regionima ovi indikatori su niži.
doji u uzrastu do šest mjeseci. Oko 30% djece uzrasta
Poredeći ishranu dojenčadi prema tipu naselja u
6 – 8 mjeseci dobijalo je majčino mlijeko i dopunsku
kome žive, veći broj djece je adekvatno hranjen u
hranu najmanje dva puta u posljednjih 24 sata, u vri-
urbanim nego u ruralnim oblastima.
jeme kada je istraživanje sprovedeno na terenu (intervju s majkom ili starateljem djeteta). Najveći proce-
Zaključak
nat adekvatno hranjene djece ovog uzrasta registrovan
Program podrške i promocije dojenja i uvođenje
je u centralnom regionu (35%), dok u ostala dva re-
inicijative „Bolnice po mjeri beba i majki, dali su u
giona ova vrijednost opada i najniži je u sjevernom re-
Crnoj Gori pozitivne rezultate, posebno u primjeni
gionu (22%). Posmatrajući razlike između pojedinih
ranog započinjanja dojenja i produženja perioda
podgrupa uočava se značajna razlika između polova
tokom koga se dijete hrani isključivo majčinim mli-
i područja stanovanja.
jekom. Ipak, osnovni zaključak ovog istraživanja je
U grupi djece uzrasta 9 – 11 mjeseci, 32%
da primjena principa pravilne ishrane dojenčadi i
adekvatno je hranjeno, što znači da su bila dojena i
male djece nije na zadovoljavajućem nivou. Rano
dobijala su dopunsku ishranu najmanje tri puta
uvođenje vode, tečnosti i druge hrane u ishranu do-
dnevno. I u ovom uzrasnom periodu najveći procenat
jenčeta i dalje je duboko ukorijenjeno među ma-
adekvatno hranjene djece, registrovan je u centralnom
jkama, a još uvijek to savjetuju i zdravstveni radnici.
28
Grafikon NU.5 Osnovni pokazatelj pravilne ishrane djece do godinu dana u Crnoj Gori u 2005. god.
I dalje niske stope isključivog dojenja u odnosu na
Pored svih nedostataka na koje treba usmjeriti
druge zemlje u kojima je sprovedeno i objavljeno MICS
dalje aktivnosti u okviru unaprjeđenja zdravlja do-
istraživanje, prerano uvođenje čvrste i kašaste hrane i
jenčadi i male djece, u poređenju sa stanjem koje su
prerano prestajanje s dojenjem, ukazuju na to da se ne-
pokazala prethodna dva MICS istraživanja (1996. i
dopustivo mali broj djece pravilno hrani u Crnoj Gori.
2000. godine) ostvaren je značajan napredak u
Aktuelni status načina ishrane dojenčadi i male
podizanju stope isključivog dojenja s 10% i 18% u
djece u Crnoj Gori dijelom je i rezultat neujednačenih i
1996. i 2000. godini, na 26% u 2005. godini. Ovaj pozitivan
često zbunjujućih protivrječnih stavova i informacija koje
trend direktno se dovodi u vezu s unaprjeđenjem
majke dobijaju od zdravstvenih radnika, a odnose se na
zdravlja djece i majki i obaranjem stope smrtnosti u
preporuke o prijevremenom uvođenju vode, tečnosti i
Crnoj Gori (s 10 promila u 1996, na 7,8 promila u
dopunske hrane u ishranu dojenčeta. Antenatalna pro-
2004. godini).
mocija dojenja i priprema trudnice za dojenje takođe nije
Trostruko veća učestalost isključivog dojenja u
u dovoljnoj mjeri zastupljena u okviru usluga koje se u
gradskim sredinama može se dovesti u vezu s boljim
ovom periodu pružaju trudnicama. Još uvijek značajan
pristupom informacijama vezanim za ishranu i
broj porodilišta ne primjenjuje principe „Deset koraka
roditeljstvo i boljim pristupom savjetovalištima za
do uspješnog dojenja” i nema status „Porodilište po mjeri
trudnice i djecu u zdravstvenim institucijama.
beba i majki”, što takođe negativno utiče na sticanje
Relativno niska stopa adekvatnog hranjenja djece
ispravnih navika o ishrani djeteta u prvim danima nakon
poslije šest mjeseci više je posljedica visokog procenta
porođaja, koji su od izuzetnog značaja za uspostavljanje
majki koje prerano prekinu dojenje, nego nepravilnosti
laktacije i praktikovanja dojenja.
u uvođenju dopunske ishrane, mada još uvijek nije ri-
S druge strane, marketing programi bogatih kompanija koje proizvode zamjene za majčino mli-
jetka pojava preranog uvođenja vode, drugih tečnosti i kašaste hrane, prije navršenih pet mjeseci života.
jeko i promovišu vještačku ishranu odlično su
Pravovremeni početak dojenja (unutar prvog
razrađeni, ne pridržavajući se međunarodnog
sata po rođenju) značajno je ispod broja porođaja u
Kodeksa reklamiranja zamjena za majčino mlijeko,
ustanovama koje imaju status “Porodilište po mjeri
koji je usvojen u većini zemalja koje promovišu
beba i majki” i daleko ispod preporučenog, što
prirodnu ishranu.
pokazuje da se ne poštuju svih “Deset koraka do 29
uspješnog dojenja” čak i u ustanovama koje to
aktivnošću u koju treba da budu uključeni medicinski
propagiraju kao standardnu uslugu.
radnici, zajednica i mediji. Promovisanje koncepta isključivog dojenja je veliki izazov, s obzirom na činjenicu
Preporuke
da je u suprotnosti s kulturološkim normama i prak-
Neophodno je nastaviti i intezivirati sve aktivnosti
som. Ovaj vid socijalne mobilizacije treba sprovoditi
na promociji i podršci dojenju, zajedničkim programom
kroz organizovanu kampanju, koja će doprinijeti
UNICEF-a, Republičke komisije za promociju dojenja
promjeni stavova i navika u ishrani dojenčadi i male
pri Ministarstvu zdravlja, rada i socijalnog staranja i
djece, putem dosljednih informacija koje će do
svih zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori. U svijetlu
porodice stizati putem različitih informacijskih kanala.
pozitivnog uticaja inicijative “Porodilišta po mjeri beba
Najznačajniju ulogu u ovoj strategiji imaju zdravstveni
i majki” neophodno je dalje širenje ovog programa do
radnici koji treba da pruže tačne, pouzdane i jedinstvene
potpunog obuhvata svih porodilišta u Crnoj Gori i primjene
informacije o dojenju i ishrani uopšte.
svih “Deset koraka do uspješnog dojenja” kao doktrinarnog standarda u zdravstvenim ustanovama.
Prioritetna ciljna grupa treba da budu prvorotke, zbog njihove velike motivisanosti, ali i sticanja pozi-
Preporučuje se prethodna revizija primjene ove inicijative u porodilištima sa statusom „Porodilište po
tivnog iskustva, koje će opredijeliti primjenu pozitivnih stavova i u narednim trudnoćama.
mjeri beba i majki” s evaluacijom dosadašnjih rezultata
S oprezom treba posmatrati mogući uticaj
i prijedlogom nove koncepcije, koja bi akcenat stavila
skraćenja porodiljskog odsustva na primjenju strate-
na slabosti u prethodnom periodu i eventualnim
gije „Deset koraka do uspješnog dojenja” i u cilju pre-
uvođenjem koraka 11, koji bi više uključio oca djeteta
vencije
i ostale članove porodice i lokalne zajednice (na prim-
mogućnosti da se majci obezbijedi da u toku radnog
jer, „Porodilište po mjeri beba i roditelja”).
vremena podoji svoje dojenče.
mogućih
negativnih
posljedica
iznaći
Ukorijenjene automatizme primjene „starih do-
Potrebno je usvojiti Kodeks reklamiranja zamjena
brih načina” i predrasude o ishrani dojenčadi i male
za majčino mlijeko u Crnoj Gori i uspostaviti sistem
djece u zajednici, treba prevazilaziti organizovanom
za praćenje, dokumentovanje i sankcionisanje svih
30
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanovic Maccak
koji krše Kodeks. Uključivanje udruženja roditelja i
U dijelu svijeta koji čine zemlje u razvoju,
nevladinih organizacija u tim za praćenje primjene
vodeći uzrok male tjelesne mase na rođenju je loša
Kodeksa, doprinijelo bi obrazovanju roditelja i zajednice
uhranjenost žena u periodu prije koncepcije i tokom
i stvaranju klime u kojoj bi kršenje Kodeksa bilo
trudnoće, kao i nizak rast i nedovoljna razvijenosti
društveno neprihvatljivo, a prekršioci izloženi javnoj
žena, koji su posljedica nedovoljne uhranjenosti i
kritici, sa sumnjom na korupciju.
ponavljanih infekcija u vrijeme djetinjstva. Siromašna i neadekvatna ishrana tokom trudnoće takođe spada
Mala tjelesna masa na rođenju
u značajne faktore koji doprinose pojavi male tjelesne
Tjelesna masa na rođenju predstavlja pouzdan
mase na rođenju. Nedovoljno dobijanje u tjelesnoj
pokazatelj stanja uhranjenosti i zdravlja majke, ali i
masi tokom trudnoće posebno je značajno, zato što
pokazatelj šansi novorođenčeta za preživljavanje, rast,
je povezano s velikim procentom fetalnog zastoja u
a kasnije tokom djetinjstva pravilan psihomotorni razvoj
rastu. Osim toga, bolesti kao što su malarija i dijarea,
i dugoročno zdravlje. Mala tjelesna masa na rođenju
koje su rasprostranjene u mnogim zemljama u
označava se kao tjelesna masa manja od 2500g. Mala tjelesna masa na rođenju povezuje se s povećanom smrtnosti ove djece. Novorođenčad koja su bila pothranjena u intrauterinom periodu suočena su s povećanim rizikom od umiranja u prvim mjesecima i godinama života. Oni koji prežive imaju nedovoljno funkcionalan imuni sistem i povećan rizik od bolesti, kao i rizik da ostanu pothranjeni, sa smanjenom mišićnom snagom, tokom života. Kasnije tokom života, kod ove djece se
razvoju, mogu značajno smanjiti fetalni rast ukoliko majka oboli tokom trudnoće. U industrijalizovanom svijetu vodeći faktor koji uzrokuje malu tjelesnu masu na rođenju, predstavlja konzumiranje cigareta duvana tokom trudnoće. U razvijenim zemljama najčešći broj djece s malom tjelesnom masom na rođenju potiče od tinejdžerskih trudnoća, a uzrokovan je nedovoljnom razvijenošću ti-
takođe zapaža i povećana incidencija dijabetesa i
jela adolescentkinja i nepripremljenošću za trudnoću.
kardiovaskularnih bolesti. Djeca rođena s malom
Procenat djece s porođajnom tjelesnom masom
tjelesnom masom imaju sklonost ka nižem IQ, kogni-
ispod 2500 grama, dobijen je na osnovu dva podatka
tivnim smetnjama, što se može odraziti na njihov uspjeh
iz upitnika: lične procjene majke o djetetovoj veličini
u školi i mogućnost zapošljavanja u odraslom dobu.
na rođenju (na primjer: vrlo malo, manje nego druga
Pojava rađanja djece s malom tjelesnom
djeca, veće nego druga djeca, veoma krupno) i po-
masom susreće se i u zemljama u razvoju i u razvi-
datka o djetetovoj tjelesnoj masi na rođenju na
jenim zemljama.
osnovu sjećanja majke ili na osnovu podatka o upiGrafikon NU.6 Procenat novorođenčadi sa porođajnom težinom manjom od 2500 grama, Crna Gora, 2005. god.
31
sanoj tjelesnoj masi na rođenju u neki od medicinskih
mane, imaju sve više šansi da ostvare spostvenu
dokumenata djeteta, ukoliko je njegova tjelesna
prokreaciju, ali s mnogobrojnim rizicima po majku i
masa izmjerena na rođenju.
fetus. Takođe, sve učestalija pojava primjene savre-
Oko 96% ispitivane djece imalo je izmjerenu tje-
menih trendova u liječenju steriliteta, uključujući
lesnu masu na rođenju. U Crnoj Gori nešto manje od
metode vještačke oplodnje, povećava broj rizičnih
4% novorođene ove djece ima tjelesnu masu na
trudnoća, a indirektno i broj prijevremenih rođenja i
rođenju ispod 2500 grama (tabela NU.5). Analizira-
rađanja djece s malom tjelesnom masom.
jući distribuciju djece s malom tjelesnom masom na rođenju prema regionu, tipu naselja u kome porodica
Preporuke
živi, nivou obrazovanja majki i materijalnom statusu
Imajući u vidu ostvarenje milenijumskih razvo-
porodice, uočava se prilična ujednačenost u svim
jnih ciljeva, kojima je propisano smanjenje smrtnosti
podgrupama, odnosno kod ovog indikatora nije bilo
djece za dvije trećine do 2015. godine, kao i činjenicu
značajnih varijacija između regiona (grafikon NU.6),
da djeca rođena s malom tjelesnom masom imaju
niti između urbanih i ruralnih oblasti ili između grupa
značajno veći rizik od umiranja u prvim mjesecima
majki s različitim stepenom obrazovanja.
života, neophodno je strateški planirati i sprovesti niz mjera koje doprinose smanjenju rađanja djece s
Zaključak
malom tjelesnom masom.
Smanjenje broja živorođene djece s tjelesnom
Fokus stručnih aktivnosti unutar sistema
masom ispod 2500 grama, predstavlja jedan od za-
zdravstvene zaštite treba usmjeriti na objedinjavanje
dataka koje treba ostvariti u cilju smanjenja ukupne do-
svih nivoa zdravstvene zaštite od primarnog do terci-
jenačke smrtnosti i smrtnosti djece do pete godine života.
jernog uključujući:
U Crnoj Gori se ne uočava zabrinjavajući broj
•
živorođenih novorođenčadi s malom tjelesnom masom na rođenju. Mogu se pretpostaviti dvije osnovne
mocija zdravih stilova života •
grupe uzroka koji doprinose ovoj pojavi. Među porodicama s lošijim materijalnim statusom, nižim
unapređenje zaštite zdravlja adolescenata i proostvarenje jednake dostupnosti prekoncepcijske i antenatalne zdravstvene zaštite za sve trudnice
•
rano otkrivanje i praćenje svih rizičnih trudnoća,
stepenom obrazovanja majki i naseljenim u po-
s pravovremenom prevencijom komplikacija i
dručjima udaljenim od zdravstvenih institucija, nije u
preduzimanjem adekvatnih terapijskih postu-
dovoljnoj mjeri obezbijeđeno prekoncepcijsko i ante-
paka u trudnoći.
natalno savjetovanje žena u reproduktivnom periodu, kao ni redovno sprovođenje antenatalne zaštite tokom trudnoće.
Na nivou ukupnog društva i zajednice treba nastaviti i intenzivirati sve intersektorske aktivnosti
S druge strane, tranzicioni period je u većim
sadržane u usvojenim strategijama i dokumentima
gradovima donio i loše stilove života u populaciji ado-
kao što su: Nacionalni plan akcije za djecu i Strategija
lescenata, kao što su konzumiranje cigareta i
za smanjenje siromaštva.
narkotika, rano stupanje u seksualne odnose i čestu promjenu partnera, s rizikom povećanja broja trudnoća kod adolescentkinja. Ova pojava u Crnoj Gori za sada nije značajno izražena, ali ima rastući trend, stoga s oprezom treba pratiti dalji razvoj situacije, zbog sve prisutnije pojave rizičnog ponašanja među adolescentima. Unaprjeđenjem zdravstvene zaštite djece i mladih, djevojke s hroničnim bolestima, kao što su dijabetes, nefrološka oboljenja, urođene srčane
32
V
Zdravlje djece
Imunizacija Milenijumski razvojni cilj 4 odnosi se na smanje-
našem programu vakcina protiv malih boginja se daje
nje smrtnosti djece za dvije trećine u periodu između
u uzrastu od 12 –18 meseci u obliku MMR vakcine
1990. i 2015. Imunizacija protiv vakcino preventibilnih
(male boginje, zauške i rubeola), a djeca u uzrastu
oboljenja ima ključnu ulogu za ostvarenje ovog cilja
do 12 mjecesi života primaju još i tri doze vakcine
s obzirom na to da je spasila živote milionima djece
protiv hepatitisa B i tri doze vakcine protiv Hemofilusa
u protekle tri decenije od kada se u cijelom svijetu
influence B.
sprovode nacionalni programi obaveznih imunizacija.
Cilj ovog modula o vakcinaciji jeste da se odredi
Pa ipak, širom svijeta još uvijek oko dvadeset sedam
obuhvaćenost vakcinacijom protiv gore navedenih
miliona djece nije obuhvaćeno u potpunosti pro-
antigena koji su predviđeni i našim nacionalnim pro-
gramima obaveznih imunizacija zbog čega svake go-
gramom vakcinacije, kao i da se procijeni napre-
dine umre oko dva miliona djece od vakcino
dovanje od prvog istraživanja višestrukih pokazatelja
preventibilnih bolesti.
na uzorku domaćinstava (MICS1) odnosno stekne
Cilj Svijeta po mjeri djeteta jeste obezbijediti da
uvid u rezultate koji su ovim programom dostignuti.
u svakoj državi na nacionalnom nivou 90% djece
Od posebnog značaja je da ovo istraživanje obezbi-
uzrasta do 12 mjeseci bude potpuno imunizovano,
jedi dopunski izvor informacija o obuhvaćenosti
odnosno da pokrivenost vakcinama ne iznosi manje
vakcinacijom koji je nezavisan od sistema rutinskog
od 80 % na nivou svake oblasti odnosno njoj ekviva-
statističkog izvještavanja.
lentne jedinice u svakoj pojedinoj državi.
U MICS3, od majki se tražilo da daju vakcinalne
Prema preporukama UNICEF-a i WHO u vrijeme
kartone za svu svoju djecu mlađu od pet godina.
kada su propisivani indikatori za praćenje obuhvata
Ukupno 71% djece je posjedovao vakcinalni karton
djece u svijetu s imunizacijama, svako dijete u svi-
(tabela CH.2). Za potrebe provjere obuhvata imu-
jetu, do uzrasta od 12 mjeseci, trebalo bi da primi bar
nizacija uzimani su podaci samo od djece koja su bila
jednu BCG vakcinu da ga zaštiti od tuberkuloze, tri
uzrasta od 18 do 29 mjeseci tj. one djece koja su bila
doze DPT da se zaštiti od difterije, pertusisa (velikog
dovoljno stara da bi mogla u potpunosti da budu pri-
kašlja) i tetanusa, kao i tri doze vakcine protiv dječije
movakcinisana tj. prime neophodan broj doza
paralize. Pored toga, u uzrastu od 12 mjeseci trebalo
vakcina koje se prate. Ispitivači koji su obavljali inter-
bi da primi i vakcinu protiv malih boginja. Savremeni
vjue prepisivali su informacije iz ovih kartona u MICS
nacionalni kalendari vakcinacija u državama evropskog
upitnik. Od majki se tražilo i da navedu svako vakcini-
regiona pa i Crnoj Gori unekoliko se razlikuju. Po
sanje kome su djeca podvrgnuta, a koje nije unijeto 33
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanovic Maccak
dobijani na osnovu prisjećanja majki. Sve navedeno moglo je da izazove značajne razlike u realnom obuhvatu obaveznim imunizacijama. Zbog toga su u ovoj analizi razmatrani rezultati dobijeni kontrolnim pregledima vakcinalnih kartona koji se za svako registrovano dijete u Crnoj Gori nalaze u zdravstvenim institucijama. Naime, Institut za javno zdravlje – Centar za kontrolu prevenciju bolesti, sprovodi redovnu aktivnost obilaska svih zdravstvenih ustanova koje sprovode Program obaveznih imunizacija pri čemu se obilaze svi vakcinalni punktovi i pregledaju kompletne vakcinalne kartoteke svih obveznika za imunizaciju u Crnoj Gori. Cilj ove aktivnosti jeste da se obezbijedi dopunski izvor informacija o obuhvaćenosti vakcinacijom, koji je uz to nezavisan a i mnogo kompleksniji od redovnih godišnjih izvještaja koje zdravstvene ustanove dostavljaju Institutu u skladu s odgovarajućim zakonskim propisima. Rezultati navedenih kontrolnih pregleda vakcinalnih kartoteka za djecu rođenu tokom 2001, 2002, 2003. i 2004. koji su bili predmet ispitivanja po metodologiji MICS III su sljedeći: a)
Obuhvat za djeca uzrasta 18 – 29 mjeseci starosti koja su vakcinisana do 12 mjeseci starosti iznosi za BCG – 97,2%, za DTP3 93,9% odnosno za OPV3 93,9%.
b)
Ukoliko se u obuhvat uračunaju i djeca koja su
u ovaj karton. Ako dijete nije imalo ovakav karton,
primovakcinaciju završila poslije 12 mjeseci
majci se čitao kraći opis svake vakcine i od nje se
starosti, onda obuhvat vakcinacije iznosi: za
tražilo da se prisjeti da li je dijete takvu vakcinu primilo
BCG 97,2% , za DTP3 98,6% i za OPV3 98,6%.
ili ne, za DPT i Polio, i koliko puta (istorija vakci-
c)
Za MMR vakcinu se tražio obuhvat djece
nacije). Na ovakav način dobijeni su sljedeći rezultati:
uzrasta 18 – 29 mjeseci koji je za brojilac imao
do uzrasta od 12 mjeseci BCG je primilo 88% djece,
djecu koja su vakcinisana prije 18 mjeseci
DTP1 i OPV1 je primilo 96,5%, odnosno 93,7%
starosti i on je iznosio 88,7%. Ukoliko se
djece, DTP2 i OPV2 je primilo 93,7%, odnosno
posmatra obuhvat koji uključuje i djecu koja su
91,9% djece, a DTP3 i OPV3 je primilo 89%,
MMR primila poslije 18 mjeseci starosti, onda je
odnosno 86% djece. MMR je do uzrasta od 18
obuhvat iznosio 95,4%.
mjeseci primilo 78% djece. U Crnoj Gori je tokom posljednjih nekoliko godina
Visok obuhvat za BCG je posledica činjenice da
došlo do promjene zdravstvenih knjižica u kojima se
se praktično sva djeca rađaju u porodilištima, kao i da
nalazi i lični vakcinalni karton. Zbog toga se u velikom
je davanje BCG vakcine na rođenju obavezno. Realno,
broju slučajeva desilo da djeci u nove zdravstvene
obuhvat za BCG je i visočiji a razlog da taj podatak nije
knjižice nijesu prepisane vrste i datumi pojedinih
dobijen i na terenu leži u činjenici da u pojedinim opšti-
vakcina koje su djeca, inače, primila. Pored toga, veliki
nama pedijatrijske službe još uvijek ne upisuju u BCG
broj djece nije imao vakcinalne kartone pa su podaci
vakcinu u vakcinalni karton jer je to jedina vakcina koja se daje u porodilištu a ne u domu zdravlja.
34
Grafikon IM.1 Obuhvat sa DTP3 i OPV3 je zadovoljavajući što
obveznika iz pojedinih godišta ipak na kraju vakcini-
je rezultiralo i činjenicom da se, već dugi niz godina, u
sano (Grafikon IM.1). S uvođenjem druge doze MMR
Crnoj Gori ne registruju ni difterija ni dječija paraliza, a
vakcine pred upis u školu, odnosno u toku prvog
broj oboljelih od velikog kašlja praktično je zanemariv.
razreda osnovne škole, postignut je značajan kole-
Pravovremeni obuhvat sa MMR vakcinom (do
ktivni imunitet koji je znatno redukovao obolijevanje
18 mjeseci starosti) još uvijek nije zadovoljavajući, ali
od malih boginja, pa čak i doveo do situacije da
terenska istraživanja pokazuju da se djeca koja ni-
posljednje tri godine nije registrovan ni jedan slučaj
jesu vakcinisana do 18 mjeseci starosti stalno pozi-
obolijevanja od malih boginja.
vaju na vakcinacije što rezultuje da je više od 95,4%
Grafikon IM.1
35
Grafikon IM.1 Procenat djece uzrasta 18 – 29
Pored toga, neophodno je snažnije i organizo-
mjeseci koja su primila BCG, OPV3 i DPT3 prije
vanije promovisanje programa obaveznih imunizacija
navršenih 12 mjeseci starosti i MMR prije navršenih
putem sredstava javnog informisanja i širokom distri-
18 mjeseci starosti. Procenat obuhvata djecu istog
bucijom zdravstveno-edukativnog materijala kao i
uzrasta (18 – 29 mjeseci) kada se u obuhvat uraču-
uvođenjem registra zdravlja i razvoja djeteta koji
naju i djeca kod kojih je vakcinacija kompletirana
pored podataka o primljenim vakcinama uključuje i
/sprovedena i poslije 12 mjeseci starosti (BCG, DTP3
zdravstveno edukativni materijal vezan za vakcine
i OPV3) odnosno poslije 18 mjeseci starosti (MMR).
koje djeca primaju.
Poređenje podataka o obuhvaćenosti vakcinaci-
Takođe,
pored
pažnje
opštoj
populaciji,
jom u periodu između 1996, 2000. i 2005. govori da
neophodno je sprovesti dodatne aktivnosti u di-
su se visoke stope obuhvaćenosti uglavnom zadržale
jelovima populacije u kojima je obuvaćenost vakcina-
(Grafikon IM.2).
cijom niža nego u opštoj populaciji (tzv. marginalizovane populacije – prvenstveno populacija Roma i izbje-
Grafikon IM.2 Obuhvaćenost vakcinacijom 1996
glica).
(MICS 1), 2000 (MICS 2) i 2005 (MICS 3) za djecu koja su primila BCG, DTP3 i OPV3 vakcine do uzrasta od 12 mjeseci i MMR vakcinu do uzrasta od 18 mjeseci
Unaprjeđenje zdravlja djece i smanjenje smrtnosti dojenčadi i male djece postiže se i obezbjeđi-
Zaključak Rezultati MICS istraživanja uglavnom se poklapaju s podacima rutinske statistike. Redovne godišnje supervizijske
Liječenje i njega bolesne djece
kontrole
obuhvata
vakcinacijama
pokazale su se izuzetno korisnim u dobijanju podataka koje nije moguće dobiti rutinskim statističkim izvještavanjem o pokrivenosti vakcinacijama i one će biti nastavljene da se sprovode i narednih godina. Milenijumski cilj je praktično dostignut kao i sam cilj programa obaveznih imunizacija, tj. adekvatna kontrola vakcino preventabilnih oboljenja u Cnoj Gori je u najvećoj mjeri postignuta. Pravovremenost obuhvata za MMR je nešto ispod propisanog cilja ali se ukupni obuhvat nadoknađuje naknadnim pozivima i vakcinacijom djece koja nijesu na vrijeme vakcinisana.
vanjem odgovarajućeg liječenja i njege bolesne djece. Poseban interes u ostvarenju ovog cilja predstavljaju oboljenja koja se mogu prevenirati i oboljenja koja je moguće, ukoliko se blagovremeno prepoznaju, jednostavno i bez posljedica po zdravlje liječiti. Akutna dijareja i akutne respiratorne bolesti predstavljaju najučestalije bolesti dječje dobi, mada su u Crnoj Gori, s razvojem zdrastvene zaštite, izgubile nekadašnji značaj vodećih uzročnika smrtnosti dojenčadi i male djece. Akutna dijareja, iako više nije značajna kao uzrok umiranja, i dalje predstavlja važan uzročnik morbiditeta među dojenčadima i malom djecom. Največi rizik po zdravlje kod dijareje nastaje zbog gubitka tečnosti i soli i od pothranjenosti, kojima su mala
Preporuke
djeca sklonija od ostalih. Sprječavanje dehidracije
Napori u budućnosti treba da se usmjere na
postiže se povećanjem unosa tečnosti i ova nadokna-
dalje unaprjeđivanje pedijatrijskih i epidemioloških
da tečnosti u slučaju blage (gubitak do 5% tjelesne
službi koje organizuju i sprovode programe vakci-
mase) i nerijetko umjerene dehidracije (5 – 10% tje-
nacija kroz njihovo tehničko opremanje i stručno usa-
lesne mase) može se postići unosom mješavine soli
vršavanje koje će omogućiti da se postignuti rezultati
i šećera za oralnu rehidraciju (ORS) ili preporučenim
ne samo održe već i dalje poboljšaju kao i da se prate
rastvorom koji se pravi kod kuće. Česta komplikacija
savremeni svjetski trendovi na polju imunoprofilakse
učestalih dijareja je i pothranjenost djece. S druge
koji će u narednom periodu zahtijevati uvođenje
strane, pothranjenost znatno pogoršava dijareju i
novih vakcina u nacionalni program obaveznih imu-
tako se razvija začarani krug uzroka i posljedica koje
nizacija.
ozbiljno narušavaju zdravlje djeteta. U teškim sluča-
36
jevima dehidracije (više od 10% gubitka tjelesne
2)
smanjenje za dvije tećine stope mortaliteta
mase) nadoknada tečnosti i liječenje dijareje sprovodi
djece do pet godina, do 2015. godine, uzimajući
se intravenski u bolničkim uslovima.
kao polaznu 1990. godinu i dodatno smanjenje incidencije dijareje za 25%
Savremene preporuke za liječenje akutne dijareje u kućnim uslovima podrazumijevaju: • •
3)
smanjenje smrtnosti dojenčadi i djece uzrasta
unos veće količine tečnosti nego u normalnim
do pet godina, nastale kao posljedica akutnih
okolnostima i
respiratornih infekcija, za jednu trećinu.
obavezni nastavak hranjenja kako bi se spriječila dehidracija i pothranjenost.
Imajući u vidu značaj optimalnog pristupa u zaštiti zdravlja djece, Svjetska zdravstvena organizacija
Akutne respiratorne infekcije (ARI) su na-
i UNICEF pokrenuli su inicijativu sveobuhvatnog i
jučestalija oboljenja u djetinjstvu. Ova oboljenja
doktrinarno jedinstvenog strateškog zbrinjavanja
danas rijetko nose rizik od umiranja, a u tim rijetkim
bolesti i unaprjeđenja zdravlja djece, koja se odnosi
slučajevima ovaj rizik je uglavnom povezan s infekci-
na: akutne respiratorne infekcije, akutnu dijarealnu
jama donjih respiratornih puteva i razvoja pneu-
bolest, vakcinaciju, ishranu, neurološke poremećaje,
monije. Akutne infekcije donjih respiratornih puteva,
akutne urinarne infekcije, bezbjedno materinstvo,
posebno pneumonija, predstavljaju vodeći uzrok
planiranje porodice, seksualno prenosive infekcije,
morbiditeta djece, dok je pneumonija vodeći uzrok
higijenu, zlostavljanje djece, savladavanje stresa i psi-
umiranja kod djece. Važnu ulogu u smanjenju
hosocijalni razvoj. Inicijativa je prvo prihvaćena i razvi-
smrtnosti izazvane ARI donjih disajnih puteva ima
jena na Institutu za zdravstvenu zaštitu majke i deteta
pravovremena medicinska zaštita i liječenje u odgo-
„Dr Vukan Čupić” u Beogradu, a potom, 2000. godine,
varajućoj medicinskoj ustanovi, primjenom antibiotika.
inicijativu je u Crnoj Gori preuzela zdravstvena institu-
Cijeneći značaj ove grupe oboljenja u ukupnom
cija tercijarnog nivoa, Institut za bolesti djece Kliničkog
morbiditetu dječje dobi Svjetska zdravstvena organi-
centra Crne Gore u Podgorici, prihvatajući u cjelosti
zacija je razvila protokol za postupak s djetetom obo-
metodologiju razvijenu na Institutu za zdravstvenu za-
ljelim od ARI. U protokolu se fokus stavlja na
štitu majke i deteta „Dr Vukan Čupić”.
pravovremeno prepoznavanje dva klinička znaka koji
U periodu od 2000. do 2004. godine Inicijativa
upućuju na postojanje pneumonije, a to su ubrzano i
sveobuhvatnog zbrinjavanja bolesti i unaprjeđenja
otežano disanje. U terapiji ARI protokol nalaže da se
zdravlja djece, pod pokroviteljstvom Ministarstva
djeci sa sumnjom na pneumoniju daju antibiotici,
zdravlja i u saradnji s UNICEF-om, proširila se na ci-
zbog toga što je empirijski dokazano da rano liječenje
jelu Crnu Goru. Tim ljekara Instituta za bolesti djece
antibioticima doprinosi smanjenju smrtnosti djece
Kliničkog centra Crne Gore u četvorogodišnjem pe-
uzrokovane pneumonijama.
riodu obučio je i opremio priručnicima i opremom,
Svjetska zdravstvena organizacija i UNICEF u
neophodnom za sprovođenje programske aktivnosti
svojim preporukama navode da je prepoznavanje
u zdravstvenim ustanovama više od 160 ljekara
dva ključna simptoma sumnje na pneumoniju
(obuhvat ciljne grupe oko 70%), kao i više od 170
izuzetno važno, a obrazovanje majki doprinosi boljem
medicinskih sestara (obuhvat oko 60%) koji rade na
prepoznavanju i adekvatnom liječenju pneumonija
zaštiti zdravlja djece i trudnica u ustanovama pri-
kod djece.
marne i sekundarne zdravstvene zaštite.
Zadaci koje, u cilju obaranja stope smrtnosti do-
Slijedeći istovjetnu metodologiju, od 2002. go-
jenčadi i male djece, postavljaju Milenijumski razvojni
dine na isti način je prihvaćena i pokrenuta inicijativa
ciljevi i deklaracija „Svijet po mjeri djeteta”, obuhvataju:
sveobuhvatnog i doktrinarno jedinstvenog zbrinjavanja
1)
smanjenje za polovinu svih smrti uzrokovanih di-
urgentnih stanja u pedijatriji, sa kardiopulmonalnom
jarejom, kod djece uzrasta do pet godina, do 2010.
reanimacijom, koja je takođe razvijena na Institutu za
godine, uzimajuči kao polaznu 2000. godinu
zdravstvenu zaštitu majke i deteta „Dr Vukan Čupić” u 37
Beogradu. Tim ljekara Instituta za bolesti djece Kliničkog
neophodnih za liječenje oboljele djece, uključujući i
centra Crne Gore, u saradnji s UNICEF-om, a pod
pružanje odgovarajuće zdravstvene zaštite kritično
pokroviteljstvom Ministarstva zdravlja, u periodu od
oboljeloj i povrijeđenoj djeci na primarnom i sekunda-
2002. do 2004. godine obučio je i opremio
rnom nivou zdravstvene zaštite.
priručnicima više od 170 ljekara (obuhvat ciljne grupe
U okviru ovog programa, na Institutu za bolesti
oko 75%), kao i oko 70 medicinskih sestara (obuhvat
djece Kliničkog centra Crne Gore, razvijena je još
oko 25%) koji rade na zaštiti zdravlja djece i u usta-
jedna inicijativa usmjerena na unaprjeđenje i
novama primarne i sekundarne zdravstvene zaštite.
poboljšanje porodičnih i društvenih navika, stimulaciju
Programi na sveobuhvatnom unaprjeđenju zdravlja djece i žena u reproduktivnom periodu, zasnovani su na međunarodnim strateškim dokumentima i u potpunosti su posvećeni ostvarenju fundamentalnih principa „Konvencije o pravima djeteta”, „Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena”, ostvarenju „Milenijumskih razvojnih ciljeva” i principa deklaracije „Svijet po mjeri djeteta”. Istovjetni ciljevi zacrtani su i u Nacionalnom planu akcije za prava djece u Crnoj Gori (NPA), koji predstavlja dokument Vlade RCG, donesen 2004. godine. Oba programa bila su usmjerena na poboljšanje
ranog razvoja djeteta, sprječavanje i rano liječenje dečjih bolesti i prevenciju povređivanja i nesreća. Prva komponenta Inicijative odnosila se na „školu roditeljstva” i adekvatno liječenje bolesti u kućnim uslovima s fokusom na podučavanje roditelja kako da na odgovarajući način odgajaju, stimulišu, vaspitavaju, liječe i njeguju svoje dijete.
Druga komponenta
odnosila se na „kućne posjete” marginalizovanim porodicama s malom djecom i njihovo podsticanje da primjenjuju stečena znanja i vještine u odgoju i njezi svoje djece. Treća komponenta inicijative odnosila se na „lokalni akcioni plan” koji je podrazumijevao uključivanje zajednice, lokalne uprave i medija u akciju za
znanja i treniranje vještina zdravstvenih radnika,
38
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak
„bolje roditeljstvo i sigurno djetinjstvo”. Inicijativa je
predstavlja odnos djece uzrasta do pet godina,
sprovedena kao Pilot projekat u tri opštine u Crnoj Gori
koja su imala epizodu dijareje u prethodne dvije
(Tivat, Herceg Novi i Rožaje), a obezbijedila je pre-
nedjelje, a dobijala su soli za ORT sa ili bez do-
poruke i primjenu stečenih znanja o ranoj stimulaciji
davanja druge odgovarajuće tečnosti (majčino
rasta i razvoja i zaštiti zdravlja djece za preko 6000
mlijeko, supe, kaše, jogurt, kisjelo mlijeko, čaj, rastvor šećera i soli, nezaslađeni voći sok) i
roditelja s djecom uzrasta do pet godina, pretežno iz
ukupnog broja djece istog uzrasta koja su imala
marginalizovanih porodica.
Liječenje akutne dijareje oralnom dehidratacijom
epizodu dijareje u istom vremenskom periodu. •
Kućno liječenje diareje: predstavlja odnos djece uzrasta do 59 mjeseci, koja su imala epizodu dijareje u toku prethodne dvije nedjelje, a dobijala
U okviru MICS istraživanja ispitivano je obolije-
su više tečnosti i nastavila da uzimaju nešto
vanje od akutne dijareje djece do pet godina i metode
manju ili istu i veću količinu hrane, i ukupnog
liječenja putem oralne rehidratacije.
broja djece istog uzrasta, koja su imala epizodu dijareje u istom vremenskom periodu.
U okviru MICS istraživanja ispitivano je obolijevanje djece do pet godina od akutne dijareje. Prilikom
•
Dobijanje ORT ili povećanog unosa tečnosti za-
ispitivanja na terenu, majke ili neko od ukućana koji
jedno s kontinuiranom ishranom: predstavlja
se brine o djetetu uzrasta do pet godina, odgovarali
odnos djece uzrasta do pet godina, koja su
su na pitanje da li je dijete imalo dijareju u periodu od
imala epizodu dijareje u toku prethodne dvije
dvije nedjelje prije popunjavanja upitnika. Ukoliko je dijete imalo akutnu epizodu dijareje, postavljana je serija pitanja o tome šta je dijete dobijalo da pije i jede za vrijeme trajanja dijareje i da li je količina unosa tečnosti i hrane bila veća, ista ili manja od onoga što dijete uobičajeno jede i pije. U ispitivanju incidencije akutne dijareje i njenog tretmana
nedjelje, a dobijala su ORT sa ili bez drugih odgovarajućih tečnosti ili su dobijala ili su nastavila da uzimaju nešto manju ili istu i veću količinu hrane, i ukupnog broja djece istog uzrasta koja su imala epizodu dijareje u istom vremenskom periodu. Istraživanje je pokazalo da je 5% djece uzrasta do pet godina imalo dijareju u periodu dvije nedjelje
u MICS istraživanju su korišćeni sljedeći pokazatelji:
prije sprovođenja studije na terenu (tabela CH.3).
•
Prevalencija diareje: podrazumijeva broj djece,
Posmatranjem ovog indikatora, prema regionalnoj
uzrasta do pet godina, koja su u posljednje dvije
distribuciji, uočava se da je u južnom regionu bilo
nedjelje, koje su prethodile ispitivanju na terenu,
znatno manje djece s dijarejom (2%), dok je u centra-
imala akutnu epizodu dijareje.
lnom regionu registrovano najviše djece do pet god-
Korišćenje oralne rehidracione terapije (ORT):
ina sa dijarejom (8%).
•
Grafikon CH.3 Vrste tečnosti koje su dobijala djeca s dijarejom kao ORT
39
U tabeli CH.3 takođe su prikazani podaci o djeci
Upoređivanjem podataka s prethodnim MICS
s dijarejom, koja su dobijala razne vrste preporučene
istraživanjem, zapaža se opadanje učestalosti di-
tečnosti za vrijeme trajanja epizode dijareje. Ko-
jareje, koja je u 2000. godini iznosila 7%. Broj djece
rišćenje oralne rehidracione terapije (ORT), osim
koji je dobijao ORS kesice u 2000. godini je duplo
rastvora ORS, uključuje i druge preporučene
veći (36%), što bi se moglo povezati sa značajnim
tečnosti. Grafikon CH.3 pokazije procenat djece s di-
aktivnostima u podjeli kesica soli za oralnu re-
jarejom, koja su dobijala različite vrste tečnosti. Od
hidraciju. Broj djece koja su dobijala majčino mlijeko
preporučenih tečnosti, najčešće su korišćene: kaša,
bio je niži (11%) u odnosu na broj djece koja su reg-
supe, jogurt, kiselo mlijeko, čaj, rastvori soli i šećera
istrovana u 2005. godini (13%). U slučaju analize li-
i nezaslađeni voćni sok.
ječenja u kućnim uslovima i korišćenju raznih vidova
Analiza korišćenja tečnosti za oralnu rehidraciju
preporučene oralne rehidracije i povećanog unosa
pokazuje da je ukupno 98% djece s dijarejom dobijalo
tečnosti i hrane, poređenje s prethodnim istraživa-
rastvor ORS kesica ili neku drugu preporučenu
njem nije moguće zbog metodološke neujedna-
tečnost. Oko 16% djece je dobijalo gotovu ORS u kesi-
čenosti.
cama, 14% je dojilo, a 80% je dobijalo supu ili kašu (od cerealija, povrća ili leguminoza). Najveći broj djece (91%) dobijao je još neku tečnost (jogurt, kisjelo mlijeko, čaj, rastvore šećera ili soli, sok bez šećera), 43%
Obraćanje ljekaru i liječenje antibioticima djece s pneumonijom U okviru MICS istraživanja ispitivano je prepo-
je dobijalo kravlje, ovčije, kozje ili adaptirano mlijeko za bebe, dok je 73% dobijalo kombinovano i vodu i hranu. Iako je registrovano samo 2% djece uzrasta do pet godina, koja su bila bez ikakvog tretmana, znača-
znavanje simptoma, liječenje i njega djece do pet godina, oboljele od akutnih infekcija donjih respiratornih puteva sa sumnjom na postojanje pneumoije. U istraživanju majke su ispitivane da li je njihovo
jan broj djece je dobijao samo vodu (77%), ili samo zaslađenu vodu, zaslađeni čaj ili zaslađeni voćni sok
dijete uzrasta do pet godina imalo u toku posljednje
(64%), što predstavlja faktor rizika za nastajanje
dvije nedjelje bolest praćenu kašljem. U slučaju pozi-
pothranjenosti kod ove djece.
tivnog odgovora, slijedio je niz pitanja kao što su: da
Analiza trećeg indikatora koji definiše kako se
li je disanje bilo ubrzano i otežano, da li su simptomi
dijareja liječila u kućnim uslovima (tabela CH.4)
nastali zbog problema u grudima ili zbog zapušenog
pokazuje da je 64% djece u toku epizode dijareje do-
nosa. Dalja ispitivanja su se odnosila na informacije
bijalo soli za oralnu rehidraciju sa ili bez druge odgo-
da li je tražena profesionalna medicinska pomoć, da
varajuće tečnosti i takođe nastavilo da uzima nešto
li je dijete dobilo lijek i koju vrstu lijeka je dobilo.
manju, istu ili veću količinu hrane. Oko 18% djece
U sprovedenom MICS istraživanju, djeca kod
ispod pet godina s dijarejom, pilo je više nego uobiča-
kojih se sumnja na akutnu infekciju donjih respira-
jeno tečnosti, dok je 80% pilo isto ili manje tečnosti
tornih puteva i upalu pluća, jesu ona koja imaju bolest
za vrijeme trajanja dijareje (tabela CH.4). Dalje, 64%
praćenu kašljem, ubrzanim i/ili otežanim disanjem i
djece jelo je nešto manje, isto ili više (nastavak
čiji simptomi NIJESU povezani s problemima u
hranjenja), dok je 36% jelo znatno manje ili skoro ni-
grudima ili zapušenim nosom. Indikatori za praćenje
malo.
upale pluća bili su:
Kombinujući podatke u tabeli CH.4 s onima u
•
tabeli CH.3 koji se odnose na oralnu rehidracionu
•
Prevalencija suspektnih upala pluća Mjere preduzete kod sumnje na upalu pluća,
terapiju, uočava se da je 64% djece dobijalo ORT ili
odnosno traženje stručne medicinske pomoći:
povećane količine tečnosti i u isto vrijeme bilo hranje-
predstavlja proporciju djece do pet godina, kod
no, kao što je i preporučeno. Mali broj prikazanih
koje je postojala sumnja na pneumoniju u toku
slučajeva u pojedinim podgrupama, nije dozvolilo
prethodne dvije nedjelje, a koja su odvedena
mogućnost za poređenje i diskusiju o razlikama
kod odgovarajućeg zdravstvenog radnika u
između regiona, stepena obrazovanja majki i drugih
odnosu na svu djecu kod kojih je postojala su-
karakteristika.
mnja na pneumoniju u istom periodu. Adek-
40
•
vatna medicinska pomoć podrazumijevala je
Od sve djece sa simptomima pneumonije, kod
pomoć u domu zdravlja, bolnici, privatnoj ambu-
89% roditelji su zatražili odgovarajuću stručnu
lanti.
pomoć. Oko 70% ove djece je potražilo medicinsku
Tretman antibioticima kod sumnje na upalu
stručnu pomoć u domovima zdravlja, 17% je posjetilo
pluća: proporcija djece do pet godina kod koje
bolnicu i 12% privatnog doktora. Zbog malog broja
je postojala sumnja na pneumoniju u prethodne
ispitanika u ovom uzorku, nijesu priložene tabele s
dvije nedjelje, u vrijeme ispitivanja na terenu, a
rezultatima, niti je bilo moguće porediti razlike između
dobijala su antibiotike, u odnosu na svu djecu
pojedinih podgrupa.
kod kojih je postojala sumnja na pneumoniju u
Analizirajući upotrebu antibiotika kod djece do
istom periodu.
pet godina sa sumnjom na pneumoniju, uočava se
Pored osnovnih indikatora, dodatno je ispitivano
da je u Crnoj Gori 57% ove djece dobijalo antibiotike
u kojoj mjeri majke, odnosno ostali članovi porodice,
u
koji se brinu o djetetu, umiju da prepoznaju značajne
terenu. Zbog malog broja registrovanih slučajeva,
simptome teškog respiratornog oboljenja odnosno
takođe nije prikazana tabela koja bi pokazivala
pneumonije. Od majki drugih osoba koje se staraju o
upotrebu antibiotika u tretmanu suspektnih pneu-
djeci, traženo je da navedu simptome zbog kojih bi
monija kod djece uzrasta do pet godina.
periodu od dvije nedjelje prije istraživanja na
dijete odmah odveli u zdravstvenu ustanovu. Izraču-
Rezultati dobijeni na pitanja koja se odnose na
nat je procenat majki/staratelja koje znaju da navedu
poznavanje opasnih znakova i simptoma pneumonije
dva simptoma koji ukazuju na moguće postojanje
prikazani su u tabeli CH.4A. Nesumnjivo je da je ma-
upale pluća kod djeteta (ubrzano i otežano disanje).
jčino poznavanje opasnih znakova, značajan pokaza-
U skladu s navedenim kriterijumima, istraživa-
telj dobre informisanosti o bolestima koje prijete djetetu
njem je registrovano 3% djece uzrasta do pet godina
i odgovornog staranja o djeci. Alarmantan je podatak
sa simptomima pneumonije, u periodu od dvije nedjelje
o malom broju ispitivanih žena, koje su umjele da
prije ispitivanja na terenu. Ovo je nešto veći procenat
nabroje dva opasna simptoma kod pneumonija –
u odnosu na prethodno MICS istraživanje iz 2000. go-
ubrzano disanje i otežano disanje (5%). U poređenju s
dine (2,1%), mada treba uzeti u obzir sezonsku vari-
istraživanjem iz 2000. godine, kada je 60% majki znalo
jaciju akutnih respiratornih infekcija u toku godine.
da navede dva opasna znaka kod sumnje na pneu-
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak
41
moniju, sadašnji nivo znanja majki o prepoznavanju
posebno u kučnim uslovima. Imajući u vidu sprove-
ovih znakova krajnje je nezadovoljavajući. Međutim, na
dene aktivnosti na sveobuhvatnom i doktrinarnom
osnovu ostalih pokazatelja zdravstvene zaštite i vitalne
zbrinjavanju ovih bolesti i postojanje preporuka za nji-
statistike, ne može se naći objašnjenje za ovako
hovo liječenje, rezultati dobijeni istraživanjem ne
drastičan pad prepoznavanja opasnih znakova pneu-
mogu se prihvatiti kao zadovoljavajući. Sprovedeno
monije u periodu od pet godina!!! Stoga bi bilo
MICS istraživanje pokazuje opadanje incidencije ovih
neophodno uzeti u razmatranje moguću metodološku
oboljenja, međutim, relativno mali broj djece dobija
neujednačenost prilikom anketiranja majki u istraživa-
odgovarajuću terapiju i njegu kod kuće i u slučajevima
njima sprovedenim 2000. i 2005. godine.
akutne dijareje i u slučajevima sumnje na pneumoniju.
Među simptomima koji bi opredijelili majku da
Prisutne su vidne razlike u zbrinjavanju djece s
dijete odmah odvede u zdravstvenu ustanovu, pre-
ovim oboljenjima i uočava se da je situacija nepo-
dnjači „povišena temperatura” (91%), potom „stanje
voljnija u seoskim područjima i u porodicama u ko-
šoka” (17%), krv u stolici (15,5%), a tek na četvrtom
jima je obrazovni nivo majke i materijalni status
i petom mjestu ubrzano i otežano disanje (tabela
porodice niži. Djeca iz ovih porodica su u nepovoljni-
CH.4A). Naime, samo 12% majki zapaža i prepo-
jem položaju zbog lošijih uslova stanovanja, oteža-
znaje ubrzano disanje i 16% otežano disanje kao
nog pristupa zdravstvenoj službi i niže obrazovne
opasne znakove koji ih opredjeljuju da hitno potraže
strukture majke, koja se odražava na informisanost.
stručnu medicinsku pomoć. I ove vrijednosti su
Postoji veliki prostor za djelovanje zdravstvenih
značajno niže u odnosu na prethodno MICS istraži-
radnika, kako bi se povećalo znanje majki i drugih
vanje, kada je 25% majki zapažalo i prepoznavalo
članova porodice u prepoznavanju simptoma i pro-
ubrzano disanje i 36% otežano disanje kao opasne
mjeni navika u kućnim uslovima. Podatak da samo
znake. Poredeći ove podatke prema regionu, uočava
5% majki zna bar dva simptoma koja nalažu da se
se da najmanji broj majki prepoznaje znake za su-
dijete odmah odvede ljekaru, morao bi da zabrine
spektnu pneumoniju u centralnom regionu (ubrzano
sve relevantne stukture u sistemu organizacije
disanje 7%, otežano disanje 8%, oba znaka 1%), dok
zdravstvene zaštite djece. Nadalje, manje od dvije
su i u sjevernom i u južnom regionu vrijednosti
trećine ispravno liječi epizodu dijareje, ili, uopšteno,
značajno više (ubrzano disanje 19% i 15%, otežano
epizodu ma koje bolesti.
disanje 33% i 16%, oba znaka 9%). Veći broj majki
S druge strane, rezultati MICS istraživanja
koje prepoznaju simptome pneumonije, registrovan
pokazuju pozitivan trend većine parametara koji
je u gradskim područjima, među obrazovanijim ma-
ukazuju na unaprjeđenje zaštite zdravlja djece do pet
jkama i u bogatijim porodicama, u poređenju s ma-
godina, u poređenju s prethodnim istraživanjem iz
jkama iz seoskih područja, majkama s nižim
2000. godine. U svijetlu ove činjenice, a imajući u
stepenom obrazovanja i iz siromašnijih porodica.
vidu i sve aktivnosti na edukaciji ljekara i sestara, ne
2004. godini u Crnoj Gori nijedno dijete
može se naći stručno objašnjenje za drastičan pad
uzrasta do pet godina nije umrlo od bolesti organa za
informisanosti majki o opasnim znacima koji upućuju
disanje, a samo jedno dijete uzrasta 1 - 4 godine umrlo
na pneumoniju sa 60% u 2000. na 5% u 2005. godini!
U
je od bolesti organa za varenje. U 2000. godini umrlo je šestoro djece uzrasta do pet godina od bolesti orga-
Preporuke
na za disanje, od kojih dvoje od pneumonije i četvoro
Primjena i dalje širenje inicijative sveobuhva-
od „bolesti respiratornog sistema”, dok je u istoj godini
tnog i jedinstvenog doktrinarnog zbrinjavanja bolesti
umrlo samo jedno dijete od dijareje.
i unaprjeđenja zdravlja djece ima svoje mjesto u sistemu zdravstvene zaštite djece u Crnoj Gori, podržavajući
Zaključak
reformu, prvenstveno primarne zdravstvene zaštite,
Dijareja i akutne respiratorne infekcije još uvijek
koja je u toku. Inicijativu treba nastaviti uz uvođenje
predstavljaju značajne uzročnike morbiditeta djece do
sistema evaluacije stečenih znanja i njihove primjene
pet godina. Njihov negativan uticaj na zdravlje može
u praksi. Dalje aktivnosti treba usmjeriti na principe
se u mnogome ublažiti ako se adekvatno liječe,
ispravne ishrane i davanja tečnosti djeci tokom
42
bolesti, na bolje prepoznavanje simptoma, zatim uz-
maćinstava (56%) koristi čvrsta goriva. Razlike u
državanje od primjene neadekvatnih lijekova, kao i
odnosu na stepen bogatstva domaćinstva i stepen
unaprjeđenje dojenja kao efikasnog načina da se
obrazovanja „glave” domaćinstva su takođe znača-
savlada bolest kod male djece.
jne. Rezultati pokazuju da je vrlo rijetko korišćenje
Potrebno je proširiti inicijativu za sveobuhvatno
čvrstih goriva u domaćinstvima na jugu, kao i među
unaprjeđenje odgoja, njege i liječenja djece u porodici,
bogatim domaćinstvima. Nasuprot tome, 88% do-
koja je u vidu škola za roditelje, započeta kao pilot pro-
maćinstava na sjeveru i 83% najsiromašnijih do-
jekat u tri opštine u Crnoj Gori (Rožaje, Herceg Novi i
maćinstava koristi čvrsta goriva za kuvanje. Tabela
Tivat). Takođe je potrebno razvijati strategije za komu-
CH.5 takođe jasno pokazuje da je ukupan procenat
nikaciju s roditeljima i medijima, sa ciljem da se prih-
visok zahvaljujući visokoj učestalosti upotrebe drveta
vate stavovi, navike i ponašanje, koji će povoljno uticati
(28 %) za kuvanje. Važno je, takođe, naglasiti da
na rast, razvoj i zdravlje djece. U sklopu ove strategije
66% intervjuisanih domaćinstava koristi za kuvanje
treba razviti i pisane komunikacijske oblike u vidu up-
električnu struju. Kuvanje pomoću struje najzastu-
utstava i preporuka kako da roditelji postupaju s dje-
pljenije je na jugu i u urbanim dijelovima, kao i u na-
com u određenim situacijama značajnim po zdravlje
jbogatijim domaćinstvima.
djeteta. U sve aktivnosti treba podjednako uključiti oba
Upotreba samo čvrstog goriva je loše rješenje zbog zagađenja vaduha u unutrašnjosti prostorija, s
roditelja i širu porodicu, kada je to moguće. Bilo bi značajno definisati i indikatore na osnovu
obzirom na to da je koncentracija zagađivača različita
kojih bi se pratila implementacija inicijative i efekti
kada se isto gorivo sagorijeva u različitim pećima ili
koje je inicijativa proizvela u ciljnoj grupi. Posebnu
ognjištima. Zatvorena peć s dimnjakom svodi za-
pažnju treba usmjeriti na marginalizovane grupe
gađenje prostorija na minimum, dok otvorena peć ili
stanovništva, čija su djeca u manje povoljnoj situaciji,
ognjište bez dimnjaka ili poklopca znači da nema za-
kada je u pitanju rast, razvoj i zaštita zdravlja.
štite od štetnih efekata nastalih sagorijevanjem čvrstih goriva. Vrsta peći koja se koristi za čvrsto gorivo je prikazana na tabeli CH.6. Skoro sva do-
Upotreba čvrstih goriva
maćinstva (98%) koja koriste čvrsto gorivo za ku-
Više od tri milijarde ljudi širom svijeta oslanja se na čvrsta goriva (biomasa i ugalj) pri zadovoljenju
vanje imaju zatvorenu peć s dimnjakom. Procenat ostalih vrsta peći iznosi oko jedan procenat ili manje.
svojih osnovnih potreba za energijom, uključujući kuvanje i grijanje. Kuvanje i grijanje na čvrsta goriva
Zaključak
proizvodi u unutrašnjosti prostorija veliku količinu
Značajan broj domaćinstava, naročito na
dima koji predstavlja mješavinu po zdravlje štetnih
sjeveru i na seoskom području koristi čvrsta goriva
zagađivača. Glavni problem kod upotrebe čvrstog
(drva i ugalj) kao izvore energije za kuvanje i grijanje.
goriva jesu produkti nepotpunog sagorijevanja,
To ugrožava kvalitet vazduha ne samo unutar
uključujući CO, poliaromatične ugljovodonike, SO2 i
stambenih prostorija, već i u širem okruženju, pogo-
druge toksične elemente. Korišćenje čvrstih goriva
tovu u sredinama gdje je to dominatan izvor energije.
povećava rizik od akutnih respiratornih bolesti, pneu-
Budući da je drvo među čvrstim gorivima zastupljeno
monije, hronične opstruktivne bolesti pluća, kancera,
s 87 %, sigurno je da takva eksploatacija u određenoj
trovanja gasovima nastalih nepotpunim sagorijeva-
mjeri osiromašuje šumski fond, pogotovo ako se ne
njem, te vrlo vjerovatno i tuberkuloze, male porođa-
radi samo o sanitarnoj sječi.
jne mase, katarakte i astme. Osnovni indikator je udio populacije koji koristi čvrsta goriva kao primarni izvor domaće energije za kuvanje.
U onim dijelovima Crne Gore gdje je grejna se-
Jedna trećina (32%) svih domaćinstava u Crnoj Gori za kuvanje koristi čvrsta goriva.
Preporuke zona duža, a naročito u urbanim sredinama, trebalo
Upotreba
bi koristiti tehnička rješenja koja bi smanjila broj po-
čvrstih goriva je manja u urbanim sredinama (18%)
jedinačnih kućnih ložišta (npr. toplifikacija dijelova i
nego u ruralnim područjima, gdje preko polovine do-
čitavih naselja). 43
VI
Okolina
Voda i sanitarni uslovi Bezbjedna voda za piće jedan je od najznačajnijih faktora u očuvanju i obezbjeđenju zdravlja po-
Voda
jedinca i jedan od preduslova dobrog higijenskog
korišćenje bezbjednih (poboljšanih) izvora pijaće vode
standarda stanovništva. Nebezbjedna voda za piće
primjena odgovarajućeg tretmana vode
može sadržati brojne mikrobiološke ili parazitarne
vrijeme potrebno da se donese vode za piće
kontaminente koji su izazivači mnogih bolesti poput
osoba koja donosi vodu
kolere, tifusa, jedne forme zarazne žutice, dizenterije. Takođe, voda za piće može biti zagađena hemijskim,
Sanitarni uslovi
fizičkim i/ili radiološkim kontaminentima koji mogu
posjedovanje odgovarajućih sanitarnih uslova
imati značajne efekte na zdravlje ljudi.
sanitarno odlaganje dječijeg fecesa.
Osim povezanosti vode s pojedinim bolestima, u očuvanju zdravlja veliki značaj imaju i raspoložive
Distribucija populacije prema izvoru pijaće vode
količine vode za piće, s obzirom na činjenicu da u svi-
data je u Tabeli EN.1 i Grafikonu EN.1. Populacija
jetu čak 1,9 milijardi ljudi nema mogućnosti da
koja koristi bezbjedne (poboljšane) izvore vode za
obezbijedi ni minimalne količine vode potrebne za
piće je ona koja koristi neki od sljedećih izvora: voda
piće, pripremu hrane i za održavanje opšte i lične
iz česme (u stanu/kući, dvorištu, iz javnog ili lokalnog
higijene.
vodovoda), javna česma, bušeni bunar ili kopani za-
Na količinu vode za piće po glavi stanovnika
štićeni bunar/bistijernu i izvor. Flaširana voda je
djelimično utiče i udaljenost izvora vodosnabdije-
bezbjedan (poboljšan) izvor vode samo ako do-
vanja od mjesta stanovanja, što je posebno izraženo
maćinstvo koristi neki poboljšani izvor vode za ostale
na seoskom području.
potrebe, kakve su pranje ruku i kuvanje.
Cilj MDG je da, u periodu od 1999. do 2015. go-
Sve u svemu, 98% populacije koristi bezbjedan
dine, smanji za polovinu procenat ljudi bez stalnog
izvor vode za piće – 100% u urbanim dijelovima i
pristupa bezbjednoj vodi za piće i osnovnoj sanita-
96% u ruralnim.
rciji. Cilj zdravlja za svu djecu upućuje na smanjenje
Izvor vode za piće zavisi od regiona (Tabela
udjela domaćinstava bez sanitarija i bez sigurne vode
EN.1). U Centralnom regionu 84% populacije koristi
za piće za najmanje jednu trećinu.
vodu iz gradskih vodovoda i 10% iz bušenih bunara. Na sjeveru, 64% populacije u domaćinstvima ima pri-
Spisak indikatora korišćenih u MICS je sljedeći: 44
stup gradskom vodovodu, a 18% lokalnim (seoskim)
vodovodima. Na jugu, 80% populacije koristi vodu za
Tabela EN.4 pokazuje da je u većini domaćinsta-
piće iz gradskih vodovoda. Drugi važan izvor pijaće
va, kada voda nije u prostorijama gdje se stanuje,
vode na jugu je flaširana voda (9%), zaštićeni bunari
osoba koja donosi vodu obično odrasla ženska osoba
i izvori (5%).
(62%). Odrasli muškarac donosi vodu u 30% sluča-
Period vremena potreban da se obezbijedi voda prikazan je u Tabeli EN.3, a osoba koja obično donosi
jeva, dok u ostalim domaćinstvima, vodu sakuplja muško ili žensko dijete mlađe od 15 godina (8%).
vodu u Tabeli EN.4. Tabela EN.3 pokazuje da je u
Neodgovarajuće odlaganje humanih ekskreta i
96% domaćinstava, izvor pijaće vode unutar prosto-
lična higijena povezani su s nekim brojem bolesti.
rija, dok u 4% domaćinstava moraju da izlaze vani za
Odgovarajući sanitarni uslovi za odlaganje ekskreta
vodu. U gradskim sredinama 99% domaćinstava ima
podrazumijevaju nužnik na ispiranje s priključkom na
vodu u stambenom prostoru dok na seoskom po-
kanalizacioni sistem ili septičku jamu, nužnik bez ispi-
dručju taj procenta iznosi 90%. Za domaćinstva koja
ranja s priključkom na vodonepropusnu septičku
moraju da donose vodu prosječno vrijeme potrebno
jamu i tradicionalni klozet s jamom (poljski WC).
za donošenje vode je oko 15 minuta. Za 3% svih do-
Devedeset devet procenata populacije u Crnoj
maćinstava, potrebno je manje od 30 minuta da se
Gori živi u domaćinstvima koja posjeduju odgovara-
dođe do izvora i da se donese voda, dok samo 2%
juće sanitarne uslove (Tabela EN.5). Praktično, to
domaćinstava troši više od 15 minuta u ovu svrhu.
iznosi 100% u urbanim i 97% u seoskim područjima.
Vrijeme utrošeno za donošenje vode u centralnom
Stanovnici na sjeveru i u ruralnim oblastima nešto
regionu je nešto veće nego u drugim regionima.
rjeđe imaju odgovarajuće sanitarne uslove. U seoskim područjima, populacija uglavnom koristi nužnik na ispiranje s priključkom na septičku jamu (54%). S druge strane, najčešći sanitarni sistem u gradovima je nužnik na ispiranje s priključkom na kanalizacioni sistem (67%). Preko 50% domaćinstava u Crnoj Gori koristi nužnik na ispiranje s priključkom na kanalizacioni sistem, 40% nužnik na ispiranje s priključkom na septičku jamu, a 8% tradi-
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak
cionalni klozet sa jamom (poljski WC). Bezbjedno odlaganje dječijeg fecesa posmatrano je u kontekstu podatka o načinu na koji se odlaže posljednja stolica djeteta tj. da li se posljednja stolica djeteta odlaže uz upotrebu toaleta, ispiranjem u toalet ili poljski WC. Odlaganje fecesa djece uzrasta 0 – 2 godine prikazano je na Tabeli EN.6. Prema ovim podacima, samo 37% domaćinstava s djecom uzrasta 0 – 2 godine odlaže stolicu bezbjedno. U 12% domaćinstava djeca koriste toalet, a u 26% slučajeva njihov feces je stavljen/ispran u toalet ili poljski WC. U 57% domaćinstava u Crnoj Gori koristi se nebezbjedan metod odlaganja (feces se baca u smeće). Ovo je najvjerovatnije rezultat češćeg korišćenja pelena za jednokratnu upotrebu. Pregled procenata domaćinstava s bezbjednim izvorima pijaće vode i uslovima za sanitarno odlaganje ekskreta predstavljen je na Tabeli EN.7. Pro45
cenat domaćinstava s bezbjednim izvorima pijaće
Takođe, prilikom izgradnje septičkih jama propisani
vode je veoma visok, kao i onih sa sanitarnim
sanitarno-građevinski uslovi moraju biti u potpunosti
uslovima za odlaganje ekskreta. Svi indikatori su
ispoštovani.
skoro 100%. U sjevernom regionu i seoskim područjima, oba indikatora su nešto niža.
Zaključak
Sigurnost stanovanja i postojanost stambenih objekata Milenijumski razvojni Cilj 11 odnosi se na posti-
Ako se posmatra u širem kontekstu definicija
zanje značajnog poboljšanja života najmanje 100 mili-
„poboljšani izvor vodosabdijevanja”, moglo bi se za-
ona stanovnika sirotinjskih objekata, a indikator
kjlučiti da praktično skoro kompletno stanovništvo ima pristup bezbjednoj vodi za piće. Međutim, kada bi se u obzir uzeli podaci o sanitarno-tehničkom stanju vodnih objekata, starost razvodne mreže, kontinuiranom vodosnabdijevanju, redovnom postupku dezinfekcije vode za piće i sl., onda bi procenat domaćinstava koja imaju pristup bezbjednom vodosnabdijevanju vejerovatno bio niži. Više od polovine stanovništva na seoskom području koristi neki od lokalnih izvora vodosnabdijevanja u kojima se voda ne dezinfikuje ili se to radi na nedovoljno kontrolisan način. Higijenska ispravnost vode s tih objekata vodosnabdijevanja rjeđe se kontroliše. Sanitarni uređaji su priključeni na kanalizacioni sistem samo kod polovine domaćinstava. Taj procenat za domaćinstva na gradskom području takođe je nedovoljan jer iznosi 66%. Značajan broj domaćinstava koristi različite vrste septičkih jama za koje ne postoje podaci o sanitarno-tehničkoj ispravnosti.
Preporuke Neophodna su dalja ulaganja u izgradnju objekata koji omogućavaju bezbjedno vodosnabdijevanje na seoskom području. Na gradskim područjima neophodno je dodatnim ulaganjima poboljšati higijensko-sanitarne uslove vodosnabdijevanja.
povezan sa ovim ciljem je proporcija članova gradskih domaćinstava koji stanuju u takvim domovima. U MICS su uvedena tri indikatora radi mjerenja problema povezanih sa stanovanjem u sirotinjskim kućama: sigurnost stanovanja, postojanost stambenih objekata i proporcija onih koji žive u sirotinjskim domaćinstvima. Urbano domaćinstvo se smatra sirotinjskim u MICS-u ako ispunjava jedan od sljedećih uslova: ne koriste bezbjedne izvore pijaće vode, nema odgovarajuće sanitarne uslove, nema dovoljno prostora za stanovanje, dom nije postojan ili ne postoji sigurnost stanovanja. Nedostatak sigurnosti stanovanja definiše se kao nedostatak zvaničnih dokumenata za stanovanje ili postoji realan rizik od protjerivanja/iseljenja. Tabela EN.8 je povezana sa sigurnošću stanovanja. U gradskim zonama Crne Gore obrađenim u MICS-u, 18% domaćinstava nema zvaničnu dokumentaciju za stanovanje, a 10% ispitanika u upitniku za domaćinstva je naznačilo da postoji rizik od iseljenja. Kombinacijom ovih podataka, zaključeno je da 22% domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Uz to, tabela takođe pokazuje da je 14% članova domaćinstava tokom posljednjih 15 godina bilo primorano da napusti stan u kojem je do tada živjelo. Dok 20% domaćinstava u centralnom i u sjevernom regionu nema zvaničnu dokumentaciju, ovaj
Zbog povećanja broja korisnika, posebno tokom
procenat je niži na jugu (11%). Najveći stepen mi-
ljetnjeg perioda u turističkim područjima, neophodno
moilaženja je prema indeksu bogatstva. Situacija
je obezbijediti nove izvore vodosnabdijevanja.
među najsiromašnijom populacijom je sljedeća: 29%
Korišćenje flaširane vode, posebno u ljetnjem
najsiromašnijih domaćinstava nema zvaničnu doku-
periodu predstavlja jednu od mogućnosti bezbjedni-
mentaciju za svoju kuću, 35% zna da postoji rizik od
jeg načina snabdijevanja vodom za piće.
sudskog iseljavanja, i konačno 45% najsiromašnijih
Neophodno je dalje ulaganje u izgradnju kana-
domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Svi iznijeti
lizacionih sistema naročito u gradskim naseljima, kao
indikatori mnogo su niži nego kada se posmatra 20%
i izgradnju uređaja za prečišćavanje otpadnih voda.
najbogatijih domaćinstava. Jedanaest procenata naj-
46
bogatijih domaćinstava nema zvaničnu doku-
taj procenat pada na 1%. Manje od 1% najbogatijih
mentaciju za boravište, samo 3% osjeća da postoji °i
domaćinstava i više od 8% najsiromašnijih živi u
ukoliko postoje dva ili više loših uslova kao što su
objektima koji se smatraju nepostojanim.
pukotine ili otvori u zidovima; nedostatak prozora ili
Tabela EN.10 objedinjuje svih pet komponenata
prozori sa slomljenim staklima; vidljive rupe u zi-
stanovanja u sirotinjskim kućama (vidjeti niže). Dakle,
dovima; nepotpun krov ili nesigurna vrata; ukoliko
smatra se da 30% domaćinstava živi u sirotinjskim
postoje uslovi za izloženost akcidentima u neposre-
kućama. Ovo odgovara 33% članova domaćinstva.
dnoj okolini, ili su objekti smješteni u ili blizu rizičnih
Struktura ovog kompleksnog indikatora je sljedeća: u
područja (na primjer, područje odrona, oblast izlo-
20% domaćinstava nedostaje sigurnost stanovanja;
žena poplavama, obala rijeke, strma padina, otpad
kod 12% domaćinstava se nailazi na prenatrpanost sa
(deponija), oblast industrijskog zagađenja, pruga,
više od tri osobe po spavaćoj sobi i 2% domaćinstava
elektrana, pista). Tabela EN.9 daje informacije o
ima kuću koja se smatra nepostojanom. Procenat do-
rezultatima istraživanja. Sve u svemu, 2% domaći-
maćinstava za koja se smatra da žive u sirotinjskim
nstava i članova domaćinstava živi u objektima koji
objektima je 39% na sjeveru, u centralnom regionu
se smatraju nepostojanim. Nema domaćinstava niti
31%, a u južnom 20%. Kako nivo obrazovanja „glave”
članova koji žive u objektima sa zemljanim podom u urbanim područjima, a nema ni objekata u kojima su uslovi loši ili koji su smješteni na rizičnim lokacijama. Na sjeveru 5% domaćinstava živi u objektima koji se smatraju nepostojanim. U centralnom regionu 2% takvih domaćinstava. Na jugu praktično nema do-
domaćinstva raste, tako procenat domaćinstava za koja se smatra da žive u sirotinjskim objektima opada.
Zaključak U Crnoj Gori značajan broj domaćinstava nema sigurnost stanovanja i živi u stanovima koji su prenatrpani i neadekvatni za optimalan život.
maćinstava koja žive u objektima koji se smatraju nepostojanim. Preko 4% domaćinstava u kojima je „glava” domaćinstva samo s osnovnim obrazovanjem se smatra nepostojanim. Za najviši nivo obrazovanja,
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak
47
VII
Reproduktivno zdravlje
Razvojem standarda življenja i komunikacija
dstavljaju posebnu ciljnu grupu, za čije potrebe se
među ljudima, savremeno društvo u značajnoj mjeri
sve više obezbjeđuju različiti oblici savjetovanja i
mijenja obrasce seksualnog i reproduktivnog pona-
informisanja kako kroz aktivnosti unutar stručnih
šanja. I u našoj sredini se susrećemo s pomjeranjem
službi zdravstvenih ustanova tako i u školama putem
granice započinjanja seksualnog života prema sve
aktivnosti koje se realizuju kroz međusektorske akti-
mlađem uzrastu. S druge strane, donošenje odluke
vnosti sektora obrazovanja, zdravstva i socijalnog
o planiranju porodice kod pripadnika oba pola pom-
staranja i u saradnji sa Svjetskom zdravstvenom
jera se prema zrelijem životnom dobu, sa sve
organizacijom, UNICEF-om, UNDP-om i nekoliko
učestalijim trudnoćama u četvrtoj deceniji života,
nevladinih organizacija (CAZAS, JUVENTAS).
uključujući i prve trudnoće. Obje navedene pojave doprinose produžavanju seksualno aktivnog perioda
Kontracepcija
života, donoseći i povećane rizike od neželjenih tru-
Planiranje porodice je slobodno, dobrovoljno i
dnoća, polno prenosivih bolesti i infekcija reprodu-
odgovorno donošenje odluke parova i pojedinaca o
ktivnih organa s mogućim poljedicama po fertilitet i
tome kada i koliko će imati djece. Idealnim modelom
stvaranje potomastva.
planiranja porodice smatra se:
Trudnoće i rađanje djece u uznapredovaloj živo-
•
sete i trideset pete godine života
tnoj dobi žena i pribjegavanje abortusima u slučaju neželjenih trudnoća, kao metodi za planiranje
kada žena rađa djecu u periodu između dvade-
•
kada je razmak između dvije trudnoće najmanje dvije godine
porodice, nose mnogobrojne rizike po zdravlje žena i njihovog potomstva. Suviše česte trudnoće tj. kratak
•
kada se u porodici rađa do četvoro djece
razmak između dva porođaja, začeće i rađanje djece
•
kada su žena i muškarac koji ulaze u
u suviše mladoj ili u uznapredovaloj životnoj dobi i
prokreaciju zdravi.
rađanje više od četvoro djece, značajno povećavaju rizike po zdravlje i majke i djeteta.
Program unaprjeđenja planiranja porodice za-
Posljednjih godina sprovode se programi obra-
htijeva integrativni i multisektorski pristup, s obuhva-
zovanja zdravstvenih radnika, kako bi oni na što bolji
tanjem mnogobrojnih socio-ekonomskih i zdravstvenih
način promovisali zdrave stilove života i očuvanja re-
faktora. S medicinskog aspekta, planiranje porodice
produktivnog zdravlja i planiranja porodice među
podrazumijeva primjenu neke od mnogobrojnih
opštom populacijom. Adolescenti i mladi ljudi pre-
metoda kontracepcije.
48
Jedan od ciljeva Deklaracije „Svijet po mjeri
Prikladno planiraje porodice je važno za zdravlje žena i djece zbog toga što:
djeteta” jeste da se svim parovima, obezbijedi pristup
1)
sprječava preuranjene ili suviše kasne trudnoće
informacijama i uslugama koje pomažu u očuvanju
2)
produžava period između rađanja
reproduktivnog zdravlja i planiranju porodice.
3)
ograničava broj djece u porodici.
Ostvarenje ovog cilja prati se pomoću tri indikatora:
Metode kontracepcije obuhvataju skup mjera i
1.
prevalencija korišćenja kontracepcije
postupaka pomoću kojih se sprječava neplanirano i
2.
prevalencija nezadovoljenih potreba za planiranjem porodice
neželjeno začeće. Upotreba kontraceptivnih metoda i sredstava predstavlja jedini prihvatljiv metod planiranja porodice. Postoji široki spektar metoda za sprječavanje
neželjene
trudnoće
koje
su
na
raspolaganju, od prirodnih ili tradicionalnih (laktacijska amenoreja, prekid odnosa, izbjegavanje odnosa za vrijeme plodnih dana), hormonskih kontraceptivnih metoda, mehaničkih (spirala), hemijskih metoda do
3.
prevalencija zadovoljenih potreba za planiranjem porodice. Prevalencija korišćenja kontracepcije je indikator
koji pokazuje koji broj žena životne dobi od 15 do 49 godina, koje su u stalnoj vezi ili braku, dakle seksualno aktivne, koriste kontracepciju u planiranju porodice. Prilikom praćenja ovog indikatora, metode
sterilizacije kao krajnje metode. Svaka od ovih
kontracepcije se grupišu na tradicionalne i moderne.
metoda
smislu
U moderne metode spadaju hormonske pilule i inje-
djelotvornosti, sprječavanja polno prenosivih bolesti,
kcije, intrauterusni ulošci (spirala i sl.), kondom, steri-
neželjenih djejstava, dostupnosti i cijene. Pored
lizacija. U tradicionalne metode spadaju prekinut
raspoloživosti raznih kontraceptivnih metoda, i dalje
odnos, periodična apstinencija tokom plodnih dana
se događa značajan broj neželjenih trudnoća. Procje-
kod žene i laktaciona amenoreja.
ima
različite
karakteristike
u
njuje se da svake godine na zemaljskoj kugli dođe do 75 miliona neželjenih trudnoća.
Prevalencija nezadovoljenih potreba za planiranjem porodice je novi indikator u MICS istraživanju
Grafikon RH.1 Korišćenje tradicionalnih i modernih metoda kontracepcije prema regionu, nivou obrazovanja i materijalnom statusu ispitivanih žena u Crnoj Gori
49
i ukazuje na prevalenciju seksualno aktivnih žena ži-
jednici (trenutno trudne ili misle da su fizički spremne
votne dobi od 15 do 49 godina, koje su u braku ili
da zatrudne), koje trenutno ne koriste kontracepciju
stalnoj vezi, koje ne koriste nijedan metod kontrace-
i žele da ograniče dalje rađanje (ne žele više djece).
pcije, a koje žele da odlože sljedeću trudnoću za na-
Posljednju grupu čine trenutno trudne žene koje ne
jmanje dvije godine (ODGAĐANJE) ili koje žele da
žele tu trudnoću i žene koje nijesu trenutno trudne,
prekinu sa daljim rađanjem i ne žele više djece
ali ne žele da imaju djecu ili ne žele više djece.
(OGRANIČAVANJE). Nezadovoljena potreba za
Srodan indikator je i zadovoljena potreba za
planiranjem porodice je identifikovana pomoću seta
planiranjem porodice, a odnosi se na prevalenciju
pitanja koja odražavaju ponašanje i prioritete koji se
žena koje su u braku ili žive u vanbračnoj zajednici,
odnose na upotrebu kontraceptiva, oplodnju, fertilitet.
koje trenutno koriste kontracepciju u planiranju
Žene s potrebom za planiranjem porodice po
porodice, u odnosu na ukupnu potrebu za planira-
tipu ODGAĐANJA trudnoće predstavljaju žene koje
njem porodice. Ukupna potreba za planiranjem
su trenutno udate ili žive u vanbračnoj zajednici
porodice obuhvata sve žene koje trenutno imaju
(trenutno trudne ili misle da su fizički spremne da za-
nezadovoljenu potrebu za kontracepcijom i sve žene
trudne), koje trenutno ne koriste kontracepciju i žele
koje trenutno koriste kontracepciju.
da odlože rađanje djeteta za najmanje dvije godine.
Svi navedeni parametri imaju veoma značajnu
Trudne žene su klasifikovane u ovu kategoriju, kao
ulogu u procjenjivanju karakteristika ciljne populacije
one koje žele da odlože rađanje, ukoliko nijesu že-
stanovništva koje ima potrebu za planiranjem porodice.
ljele dijete u vrijeme kada su postale trudne. Žene
Istraživanjem je ustanovljeno da u Crnoj Gori
koje nisu trudne klasifikovane su u ovu kategoriju
nešto više od jedne trećine, odnosno 39% žena koje
ukoliko su željele sljedeće dijete, ali sa najmanje dvije
su udate ili žive u vanbračnoj zajednici, u planiranju
godine odlaganja, ili tek nakon vjenčanja (kada su u
porodice koristi neku od metoda kontracepcije
pitanju bile žene koje žive u vanbračnoj zajednici).
(tabela RH.1). Najpopularniji način primjene kontra-
Žene s potrebom za planiranjem porodice po
cepcije je prekinuti odnos, koji primjenuje 18% ispiti-
tipu OGRANIČAVANJA trudnoće predstavljaju one
vanih žena. Sljedeći najčešće primjenjivani metod
žene koje su trenutno udate ili žive u vanbračnoj za-
kontracepcije je intrauterini uložak, spirala (IUD), koju
Grafikon RH.2 Primjena tradicionalnih i modernih metoda kontracepcije u Crnoj Gori prema starosnoj strukturi
50
primjenjuje 10% žena. Treće i četvrto mjesto zauzi-
jniža, s podjednakom primjenom tradicionalnih i
maju kondom i povremena apstinencija tokom plod-
modernih metoda kontracepcije.
nih dana (svaka metoda po 4%), dok samo 2% koristi
U poređenju s prethodnim MICS istraživanjem
hormonsku kontracepciju (pilule). Manje od 1% žena
iz 2000. godine uočava se opadanje prevalencije
koristi sterilizaciju, ženski kondom, dijafragmu, pjene
ukupne kontracepcije s 53% u 2000. godini na 39%
i gelove ili laktacionu amenoreju (LAM).
u 2005. godini, i to isključivo na račun upotrebe mo-
U prevalenciji kontracepcije uočavaju se razlike
dernih metoda kontracepcije, dok je procenat žena
među regionima, dok se ne uočava značajna razlika
koje koriste tradicionalne metode kontracepcije ostao
u odnosu na nivo obrazovanja žena, materijalni sta-
nepromijenjen (grafikon RH.3).
tus ili tip naselja u kojem žive. Kontracepcija se u
Nešto više od jedne četvrtine seksualno aktivnih
planiranju porodice najviše koristi u sjevernom (56%),
žena (26%) u Crnoj Gori nema zadovoljene potrebe
a najmanje u centralnom regionu Crne Gore, u kome
za kontracepcijom (tabela RH.2). Posmatrajući re-
samo 27% udatih ispitanica koristi kontracepciju u kontroli rađanja.
gionalnu raspodjelu uočava se da se u centralnom regionu Crne Gore nalazi najveći broj žena koje ne-
Izbor metode kontracepcije pokazuje značajne razlike među regonima, kao i u odnosu na nivo obrazovanja i materijalni status ispitivanih žena (grafikon RH.1). U sjevernom regionu je najveća prevalencija kontracepcije, ali se ona uglavnom zasniva na izboru manje pouzdanih tradicionalnih metoda (prekinuti
maju zadovoljenu potrebu za kontracepcijom (35%), a da se ova pojava smanjuje u južnom i u sjevernom regionu Crne Gore (grafikon RH.4). Nije uočena značajna razlika u zadovoljenju potreba za kontracepcijom među ženama različitog obrazovnog nivoa,
odnos), dok moderne metode primjenjuje oko jedne
materijalnog statusa i iz različitih tipova naselja.
trećine ispitivanih žena. U južnom regionu prevale-
Nezadovoljene potrebe u planiranju porodice
ncija kontracepcije je niža, ali se uočava dominantna
uglavnom se odnose na potrebu ograničavanja po-
primjena modernih metoda (IUD, pilule), dok oko
tomstva, osim kod mlađih žena, životne dobi 15 – 24
trećine žena primjenjuje tradicionalne metode. U ce-
godine, čije su potrebe vezane za odlaganje,
ntralnom regionu prevalencija kontracepcije je na-
odnosno produženje razmaka između porođaja.
Grafikon RH.3 Poređenje prevalence kontracepcije i upotrebe modernih i tradicionalnih metoda kontracepcije u MISC istraživanjima iz 2000. i 2005. god.
51
Grafikon RH.4 Nezadovoljena potreba žena za kontracepcijom prema regionalnoj raspodjeli
Zaključak
cenat nezadovoljenih potreba za kontracepcijom,
Analizirajući upotrebu kontracepcije u Crnoj Gori
ukazuju na nedovoljan ili neadekvatan rad preve-
uočava se nezadovoljavajuća upotreba i značajan pad
ntivnih službi za zaštitu reproduktivnog zdravlja
upotrebe kontraceptivnih metoda u odnosu na 2000.
mladih ili nedovoljnu razvijenost mreže ovih službi.
godinu, i to isključivo na račun upotrebe modernih
Informisanje ciljne populacije o planiranju porodice
metoda kontracepcije. U isto vrijeme u Crnoj Gori se
predviđeno je unutar službi zdravstvene zaštite, ali
uočava i značajan pad nataliteta, s 9184 živorođenih
su ove službe malo usmjerene na preventivni rad i
u 2000. godini na 7352 živorođenih u 2005. godini.
ne utiču bitnije na porast broja žena koje koriste
Za izbor abortusa kao metoda kontrole rađanja, u Crnoj Gori nema kulturnih ili tradicionalnih prepreka. Osim toga mogućnost izbora abortusa postala je široko dostupna otvaranjem velikog broja privatnih zdravstvenih ustanova u periodu 2000 – 2005. godine. Praćenje izbora abortusa, kao metoda planiranja porodice, nije pouzdano, zato što ne postoje sveobuhvatni podaci o ovoj pojavi u privatnim zdravstvenim ustanovama. Zaštita reproduktivnog zdravlja žena u Crnoj Gori zahtijeva ozbiljno razmatranje i ima pokazatelje ugroženosti. Kontrola rađanja pokazuje regresivni tok, s trendom povećanog oslanjanja na nedovoljno pouzdane tradicionalne metode i na primjenu abo-
savremene metode za kontrolu rađanja. Žene nijesu dovoljno informisane o metodama planiranja porodice i kontrole rađanja. Uočava se postojanje brojnih predrasuda o modernim metodama kontracepcije i njihovom štetnom uticaju na zdravlje, koje su dovele do pada njihove upotrebe i prevage izbora tradicionalnih metoda u kontroli rađanja. Nedovoljna primjena modernih sredstava kontracepcije može biti uslovljena nedovoljnom dostupnošću, prvenstveno izazvanom cijenom ovih proizvoda. Smanjivanje prevalencije kontracepcije prati i problem smanjivanja broja porođaja, što bi trebalo ozbiljno uzeti u razmatranje u daljim strateškim planovima unaprjeđenja reproduktivnog zdravlja stanovništva u Crnoj Gori.
rtusa, kao krajnje metode kontrole rađanja. Oba izbora direktno ugrožavaju zdravlje žena. Ne može se reći da je savremeni koncept planiranja porodice razvijen u Crnoj Gori. Niža prevalencija korišćenja kontracepcije, naročito modernih metoda, uz istovremeno visok pro52
Preporuke Jasno se uočava neophodnost razvijanja Strategije za unaprjeđenje zaštite reproduktivnog zdravlja, kojom bi se ostvario savremeni koncept planiranja
porodice u Crnoj Gori. Strategija bi trebalo da bude
ceptivnih sredstava, ne samo u cilju planiranja
fokusirana više na povećanje prevalencije zadovo-
porodice, već i u cilju prevencije seksualno preno-
ljenih potreba za kontracepcijom, nego na povećanje
sivih bolesti, a na prvom mjestu prevecije HIV infe-
prevalencije ukupne kontracepcije, u kojoj sada do-
kcije i AIDS-a
miniraju tradicionalne, nedovoljno pouzdane metode.
Obrazovanje mladih o reproduktivnom zdravlju
Reforma primarne zdravstvene zaštite, koja je
i planiranju porodice treba započeti prije adolesce-
u Crnoj Gori započela sredinom 2005. godine,
ncije, u periodu kada djeca aktivno počinju da pre-
morala bi da sadrži, kao prioritet, unaprjeđenje repro-
poznaju seksualnost. Na ovaj način će se spriječiti
duktivnog zdravlja, budući da u okviru svojih službi
sticanje predrasuda i tabua, a mladi će na vrijeme
predviđa obavezno postojanje Savjetovališta za re-
usvojiti znanja, ispravne stavove i vještine kojima će
produktivno zdravlje i Savjetovališta za mlade u
zaštititi svoje reproduktivno zdravlje.
okviru Centara za prevenciju.
Uvođenje izbornog predmeta „Zdravi stilovi ži-
Savjetovališta za reproduktivno zdravlje i Savje-
vota” u osmi i deveti razred osnovne škole, koji u
tovališta za mlade u primarnoj zdravstvenoj zaštiti
svom programu sadrži i poglavlje o reproduktivnom
morala bi da budu kulturološki senzitivna i usmjerena
zdravlju i seksualnom obrazovanju, trebalo bi da do-
na one populacione grupe kojima je pomoć u plani-
prinese sticanju znanja i prihvatanju dobrih navika u
ranju porodice najviše potrebna.
zaštiti reproduktivnog zdravlja mladih u Crnoj Gori.
Istraživanja potreba najugroženijih populacionih grupa i njihovo uključivanje u planiranje rada Savjeto-
Antenatalna zaštita
vališta u okviru primarne zdravstvene zaštite, doprini-
Antenatalni period predstavlja veoma važan pe-
jelo bi promjeni postojećeg statičnog koncepta
riod u životu svake žene i njenog potomstva, i treba
savjetovanja, koje je najdostupnije onima koji inače
ga iskoristiti da se sprovede optimalna zdravstvena
imaju najviše informacija. Takođe je potrebno izgrađi-
zaštita trudnih žena. Antenatalna zdravstvena zaštita
vati sistem povjerljivog i kulturološki senzitivnog savje-
predstavlja skup zdravstvenih mjera koje se
tovanja, posebno za populaciju adolescenata i mladih.
sprovode prije i u toku trudnoće, sa ciljem da se za-
Zdravstveni radnici, osim stručne edukacije, tre-
štiti zdravlje trudnice, spriječi nastanak bolesti prije i
balo bi da prihvate i savremen metodološki pristup,
u toku trudnoće i da se omogući rađanje donesenog
koji podrazumijeva i sticanje znanja i vještina u ko-
i zdravog djeteta.
munikaciji sa ciljnim grupama. Fokus aktivnosti
Bolje razumijevanje fetalnog rasta i razvoja i
zdravstvenih radnika u primarnoj zdravstvenoj zaštiti
povezanosti sa zdravljem trudnice doprinijelo je
trebalo bi staviti na preventivni rad, savjetovanje,
fokusiranju pažnje na antenatalnu zdravstvenu za-
prenošenje informacija i rad s isključenim popula-
štitu, kojoj je cilj da unaprijedi zdravlje i majke i
cionim grupama u zajednici. Kao indikator praćenja
djeteta. Na primjer, ukoliko se antenatalni period
kvaliteta ostvarenih usluga u zaštiti reproduktivnog
iskoristi za informisanje trudnice i njene porodice o
zdravlja, treba uvesti obuhvat isključenih odnosno
potencijalnim rizicima i opasnostima koji se mogu do-
marginalizovanih populacionih grupa.
goditi tokom trudnoće i porođaja, može se značajno
Obavezna komponenta Strategije unaprjeđenja
uticati na odluku trudnice da se opredijeli za redovno
reproduktivnog zdravlja morala bi biti i Strategija za
praćenje trudnoće i za porođaj pod stručnim medi-
promjenu ponašanja, koja podrazumijeva i uspostavlja-
cinskim nadzorom, po mogućnosti, u porodilištu. An-
nje bliske saradnje sa medijima i njihovo korišćenje kao
tenatalni period se takođe može iskoristiti za
komunikacijskih kanala za promovisanje značaja plani-
obrazovanje trudnica o planiranju porodice i ko-
ranja porodice i očuvanja reproduktivnog zdravlja.
rišćenju kontraceptiva u cilju odlaganja naredne
Potrebno je u promovisanju očuvanja reprodu-
trudnoće, što je prepoznato kao jedan od značajnih
ktivnog zdravlja uključiti javne ličnosti koje su idoli
faktora za bolje preživljavanje odojčadi i male djece.
mladih, koji bi promovisali prednosti modernih kontra-
Prevencija i liječenje anemije prije i tokom trudnoće i 53
liječenje seksualno prenosivih bolesti prije i u toku
trudnoća bude najmanje dvije godine i da žena ne
trudnoće, značajno može poboljšati i zdravlje majki i
rađa više od četvoro djece.
zdravlje i pravilan razvoj novorođenčadi.
Prema
preporukama
SZO
trudnicama
je
Nepovoljni ishodi trudnoće kao što je mala tje-
neophodno obezbijediti najmanje četiri posjete službi
lesna masa na rođenju, mogu se redukovati
za antenatalnu zaštitu. Obavezni sadržaj mjera i intervencija
sprovođenjem niza intervencija koje će poboljšati nu-
koje treba obezbijediti u okviru ovih posjeta je:
tricioni status budućih majki i prevencijom infekcija
mjerenje arterijske tenzije
tokom trudnoće, naročito polno prenosivih bolesti. U
analiza krvne slike i analiza krvi na određene infekcije
novije vrijeme fokus se stavlja i na prevenciju HIV infekcije naročito u pogledu prevencije transmisije
analiza urina na bakteriuriju i proteinuriju
HIV infekcije s majke na dijete u okviru inoviranih pro-
mjerenje tjelesne mase trudnice (opcija)
grama u službama za antenatalnu zaštitu. Kvalitet antenatalne zdravstvene zaštite procje-
Postpartalna zdravstvena zaštita namijenjena je
njuje se na osnovu relevantnih podataka zdravstvene
ženama u periodu poslije porođaja i u periodu puerpe-
statistike kao i broja i kvaliteta preventivnih i dijagno-
rijuma. U okviru ove zaštite predviđen je obavezan pre-
stičko-terapijskih postupaka koji se sprovode prije
gled porodilje kod ginekologa, šest nedjelja poslije
koncepcije, tokom trudnoće, porođaja i puerperijuma.
porođaja kao i kućne posjete porodilje i novorođenčeta,
Neophodan preduslov za optimalnu antenatalnu
koje obavlja patronažna medicinska sestra.
zaštitu predstavlja sprovođenje zaštite reprodu-
Za procjenu stanja zdravlja majki i novo-
ktivnog zdravlja kroz rad Savjetovališta za reprodu-
rođenčadi, u okviru MICS istraživanja, korišćeni su
ktivno zdravlje i Savjetovališta za mlade. Prateći
sljedeći indikatori:
koncept savremene zaštite zdravlja majki i djece, pri-
Antenatalna zaštita, predstavlja procenat žena
hvatljivo je da se trudnoće realizuju između dvade-
koje je barem jednom u trudnoći, tokom prethodne
sete i trideset pete godine života, da razmak između
dvije godine, pregledao zdravstveni radnik.
54
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić
Grafikon RH.5 Procenat žena u Crnoj Gori, koje su jednom ili više puta dobile adekvatnu antenatalnu žaštitu tokom trudnoće
Sadržaj antenatalne zdravstvene zaštite predstavlja sadržaj usluga koje su barem jednom u toku trudnoće, u prethodne dvije godine, pružene trudnim ženama. Prisustvo kvalifikovanog zdravstvenog radnika pri porođaju predstavlja procenat žena koje su se
porodile u toku dvije prethodne godine u prisustvu i uz pomoć kvalifikovanog zdravstvenog radnika. Porođaj u zdravstvenoj ustanovi predstavlja procenat žena koje su se porodile u toku dvije prethodne godine u zdravstvenim ustanovama.
Grafikon RH.6 Sadržaj usluga ostvarenih u okviru antenatalne zaštite kod trudnica u Crnoj Gori
55
Prilikom izračunavanja ovih indikatora uzete su u obzir žene životne dobi 15 – 49 godina, koje su bile
kao i među trudnicama s nižim stepenom obrazovanja i lošijim materijalnim statusom (grafikon RH.6).
trudne i koje su se porodile u prethodne dvije godine.
Mjerenje tjelesne mase trudnice predstavlja
Obuhvat antenatalnom zaštitom je relativno
jednostavnu i lako izvodljivu uslugu u okviru seta
visok u Crnoj Gori, s 97% žena koje su jednom ili više
usluga koje se pružaju u antenatalnoj zaštiti, stoga je
puta u toku trudnoće dobile antenatalnu zaštitu
neobjašnjiv, a još manje zadovoljavajući podatak da
(tabela RH.3). U Crnoj Gori antenatalnu zaštitu prve-
je samo 69% trudnica ukupnog uzorka dobilo ovu
nstveno i isključivo pruža ljekar. Nijesu uočene sta-
uslugu. Procenat žena s ostvarenom ovom uslugom
tistički značajne razlike u pogledu distrubucije po
još je niži među ženama sjevernog regiona, ženama
regionima i oblastima u Crnoj Gori.
s nižim stepenom obrazovanja i s lošijim materijalnim
Iako je obuhvat žena antenatalnom zaštitom u
statusom (oko 50%). Iako je prema preporukama
Crnoj Gori zadovoljavajući, uočava se da su žene s
Svjetske zdravstvene organizacije ova usluga
najnižim materijalnim statusom i najnižim nivoom
opisana kao „opcija”, s obzirom na jednostavnost
obrazovanja u nešto manjoj mjeri obuhvaćene ante-
njenog sprovođenja i značaj koji ima u procjeni
natalnom zaštitom.
zdravlja trudnice, bilo bi neophodno insistirati na sta-
Sadržaj usluga koje su bile obezbijeđene tru-
ndardizaciji ove usluge u okviru antenatalne zaštite.
dnicama u toku antenatalne zaštite prikazan je na
Posebno se izdvaja Papanikolau test, koji se
tabeli RH.4. Uočava se da sadržaj usluga u okviru an-
kod rutinski sprovodi kod malog broja trudnica u
tenatalne zaštite ne prati pristup antenatalnoj zaštiti i
okviru usluga antenatalne zaštite (svega 27%), a
razlikuje se za oko 10% za prve tri usluge (uzet uzo-
naročito među najsiromašnijim trudnicama i onim s
rak krvi, izmjeren krvni pritisak i uzet uzorak urina) i
nižim obrazovanjem, kao i u sjevernom regionu Crne
značajno većem procentu za preostale dvije usluge
Gore (11 – 14%). Iako ova usluga nije uključena u
(izmjerena tjelesna masa i uzet Papanicolau test).
obavezni
Značajno niži nivo antenatalne zaštite prema sadržaju
zdravstvene organizacije, pokazatelji vitalne statistike
usluga uočava se u sjevernom regionu Crne Gore,
i razvijenosti mreže zdravstvene zaštite u Crnoj Gori
56
set,
prema
preporukama
Svjetske
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak
trebalo bi da kao imperativ postave viši standard
Prisustvo stručne pomoći pri porođaju je takođe
antenatalne zdravstvene zaštite, koja uključuje i ruti-
indikator kojim se prati ostvarenje „milenijumskog ra-
nsko određivanje Papanicolau testa.
zvojnog cilja” za smanjenje stope maternalne smrtnosti za tri četvrtine između 1999. i 2015. godine.
Stručna pomoć pri porođaju
Stručna pomoć pri porođaju podrazumijeva po-
Tri četvrtine maternalnih smrti događa se pri-
rođaj u prisustvu i uz pomoć doktora, babice ili
likom porođaja i u periodu neposredno poslije
medicinske sestre obučene za pomoć pri porođaju.
porođaja. Najznačajnija mjera sigurnog materinstva
Istraživanje je uključilo brojna pitanja kako bi se
je obezbjeđenje kompetentne stručne pomoći ženi
utvrdio procenat porođaja s obezbijeđenom stru-
prilikom svakog porođaja i obezbjeđenje adekvatnog
čnom pomoći.
i efikasnog transporta u referentni centar u kome će se obaviti porođaj u slučaju hitnih stanja.
Utvrđen je zadovoljavajući nivo porođaja koji se obavljaju uz obezbijeđenu stručnu pomoć u Crnoj
Jedan od ciljeva Deklaracije „Svijet po mjeri
Gori (prosječno 99%), unutar godinu dana od
djeteta” jeste da se za sve trudne žene obezbijedi
sprovođenja MICS istraživanja. Ovaj procenat je go-
adekvatna i dostupna zdravstvena zaštita pri
tovo izjednačen u svim regionima i u svim oblastima
porođaju, koju obezbjeđuje osoblje obučeno za
stanovanja, a takođe je ujednačen i među ženama
pomoć pri porođaju. Indikatori koji su praćeni u MICS
različitih nivoa obrazovanja, materijalnog statusa i ra-
istraživanju su:
zličitog životnog doba (tabela RH.5).
•
procenat porođaja koji su obavljeni u prisustvu
Preko 85% novorođenčadi rođenih u godini prije
odgovarajuće stručne pomoći i
MICS istraživanja rođeno je uz stručnu pomoć
•
ljekara, babica je asistirala u porođaju kod 12%
procenat porođaja obavljenih u zdravstvenim
institucijama.
porođaja a medicinska sestra kod samo 2% porođaja u Crnoj Gori. Najveći broj porođaja uz ljekarsku
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić
57
asistenciju obavljen je u centralnom regionu, oko
Preporuke
91% U drugim regionima procenat porođaja uz stručnu pomoć ljekara je niži (oko 80%), ali su gotovo svi preostali porođaji obavljeni uz stručnu pomoć babice (tabela RH.5).
Istraživanje je pokazalo da je potrebno akcenat antenatalne zdravstvene zaštite staviti na: •
ujednačenu primjenu standardnog seta usluga, koje obuhvata antenatalna zaštita unutar mreže
Zaključak Obuhvat žena antenatalnom zaštitom u Crnoj
zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori; •
Gori, uopšteno posmatrajući, na zadovoljavajućem je
duktivnom periodu koje pripadaju izolova-
nivou. Antenatalna zaštita je obezbijeđena uglavnom
nim/marginalizovanim populacionim grupama,
u vidu specijalističke ginekološke usluge. Uočava se,
kao što su žene s nižim nivoom obrazovanja i
ipak, da su žene s najnižim materijalnim statusom i
lošijim materijalnim statusom i trudnicama ado-
najnižim nivoom obrazovanja u nešto manjoj mjeri
lescentkinjama;
obuhvaćene antenatalnom zaštitom. Uzroke ovoj pojavi treba tražiti u mogućoj nedostupnosti službi za
posvećivanje posebne pažnje ženama u repro-
•
u okviru izolovanih/marginalizovanih popula-
antenatalnu zaštitu ovoj populacionoj kategoriji i nji-
cionih grupa, potrebno je istražiti ograničenja
hovom nedovoljnom znanju o značaju zaštite sop-
koja ugrožavaju dostupnost antenatalnoj zaštiti
stvenog zdravlja i zdravlja njihove djece. Obim i kvalitet usluga u okviru antenatalne zaštite ne prati pristup antenatalnoj zaštiti, sa značajnim
i mogućnosti kako da se ona prevaziđu; •
razlike u pristupu antenatalnoj zaštiti i obimu usluga koje se u okviru ove zaštite pružaju,
razlikama prema regionima Crne Gore, stepenom obrazovanja i materijalnim statusom. Ne postoji
ukazuje na neophodnost ispitivanja standarda i
standardizovani set usluga koji se doktrinarno i u
kvaliteta usluga koje se pružaju i otkloniti
jednakoj mjeri pruža ženama u antenatalnoj zdra-
eventualne prepreke u njihovom ostvarenju;
vstvenoj zaštiti u cjelokupnoj mreži zdravstvenih ustanova Crne Gore. I broj porođaja koji se obavljaju uz obezbijeđenu stručnu pomoć u Crnoj Gori je na zadovoljavajućem nivou i gotovo izjednačen u svim regionima i u svim
•
potrebno je uvesti standardni paket usluga u okviru antenatalne zaštite žena u Crnoj Gori, omogućiti implementaciju paketa i postaviti vremenski definisane ciljeve za ostvarenje ovih
oblastima stanovanja, a takođe je ujednačen i među
standarda (na primjer: uraditi Papanikolau test
ženama različitih nivoa obrazovanja, materijalnog
kod 90% trudnih žena u prvom trimestru do
statusa i različitog životnog doba.
2010. godine).
58
VIII
Razvoj deteta
Različiti podsticaji za rani razvoj moždanih struktura
-
podrška učenju
djeteta i kvalitet brige odraslih u prvih 3–4 godine ži-
-
podrška koju otac pruža učenju djeteta
vota djeteta, glavne su determinante razvoja u ovoj,
-
podrška učenju: dječije knjige
ali i u svim daljim fazama razvoja. U ovom kontekstu
-
podrška učenju: knjige koje nijesu za djecu
posebno se ukazuje na značaj različitih aktivnosti
-
podrška učenju: materijali za igru djece
odraslih s djecom (igra, pričanje, čitanje, fizička akti-
-
čuvanje djece.
vnost, crtanje, druženje, itd.) kojima se stimuliše psihički, emocionalni i socijalni razvoj djeteta. Podrška razvoju znanja, vještina i sposobnosti, počev od najranijeg uzrasta, uslov je formiranja zdrave i samostalne ličnosti, koja je sposobna da se brine i odlučuje o sebi, ali i da učestvuje u svim društvenim procesima u sredini u kojoj živi. Oblast MICS 3 istraživanja u Crnoj Gori, koja se odnosi na razvoj djeteta obuhvatila je indikatore koji se tiču djece dobi 0 – 59 mjeseci, dok je dio pitanja u upitniku bio je namijenjen samo djetetu koje će u toku ili nakon istraživanja imati prvo rođendan.
Cilj je identifikovanje oblika i nivoa podrške i stimulacije ranog razvoja i učenja djeteta, kako bi se uočili trendovi i identifikovale smjernice za oblikovanje preporuka koje treba da obezbijede optimalni razvoj svih potencijala djeteta. U ovom istraživanju podrška ranom razvoju djeteta procjenjivana je preko šest indikatora: - Podrška učenju - Ispitivana je kroz angažovanje odraslih članova domaćinstva u različitim aktivnostima koje unaprjeđuju učenje i pripremu djece za školu (čitanje knjiga i razgledanje slikovnica; pričanje
Instrument za sakupljanje podataka bio je upi-
priča; pjevanje pjesama; izvođenje u šetnju,
tnik na koji su odgovarali majka ili glava porodice.
dvorište ili park; igranje s djecom; imenovanje
Informacije koje su prikupljane upitnikom odnosile su
predmeta, brojanje i/ili crtanje).
se na stepen u kojem su roditelji, odnosno staratelji
Indikator je definisan odnosom broja djece
tokom tri dana neposredno prije intervjua: čitali knjige
uzrasta 0 – 59 mjeseci koja žive u domaćinstvima
ili prelistavali slikovnice, pričali priču, pjevali pjesme,
gdje su se odrasli angažovali u četiri ili više aktivnosti
izvodili dijete u šetnju, dvorište ili park, igrali se s
kako bi unaprijedili obrazovanje i pripremili djecu za
djetetom ili proveli neko vrijeme s djetetom u nazi-
školu u posljednja tri dana i ukupnog broja ispitane
vanju predmeta, brojanju i/ili crtanju.
djece uzrasta 0 – 59 mjeseci.
Rani razvoj djeteta ispitivan je preko šest indikatora:
Rezultati pokazuju da 89% djece dobija neki od oblika ovakve podrške, a u prosjeku takvih aktivnosti 59
je pet (Tabela CD1). Kada se ovi oblici podrške
uzrasta 0 – 59 mjeseci čiji otac se angažovao u je-
posmatraju u odnosu na obrazovanje majke, uočava
dnoj ili više aktivnosti kako bi unaprijedio obrazovanje
se da se raspon podrške kreće od 81% od strane
i pripremu djece za školu u posljednja tri dana i
majki s osnovnim obrazovanjem ili bez osnovnog
ukupnog broja djece uzrasta 0 – 59 mjeseci.
obrazovanja do 93% majki s visokim obrazovanjem.
Ukupno 78% djece dobija ovakvu podršku od
Razlika u pogledu angažovanja odraslih
oca, a prosječan broj aktivnosti u kojima se angažuje
članova domaćinstva u ovim aktivnostima je statisti-
otac je tri. Očevi s višim i visokim obrazovanjem
čki značajna kada je riječ o regionima (sjever – jug).
pružaju više podrške (82%), nego očevi sa samo
Djeca iz porodica koje žive u sjevernom regionu
osnovnim obrazovanjem ili bez njega (75%). Gotovo
ovakvu podršku dobijaju u 85% slučajeva, dok je na
isti odnos uočava se i u pogledu indeksa bogatstva.
jugu to situacija u 95% slučajeva (Tabela CD1).
Očevi u porodicama s višim indeksom bogatstva se
Djeca u domaćinstvima s najvećim indeksom
češće angažuju u ovim aktivnostima, nego što je to
bogatstva dobijaju ovakvu podršku u 96%, a djeca u
slučaj s očevima iz porodica s nižim indeksom boga-
najsiromašnijim domaćinstvima u 79% slučajeva, što
tstva (Tabela CD1).
je statistički značajna razlika (Tabela CD1).
Očevi u domaćinstvima u centralnom dijelu Crne Gore daju češću podršku učenju i pripremi
Podrška koju otac pruža učenju djeteta
djece za školu (85%), nego očevi iz južnog (70%) i sjevernog (72%) regiona (Tabela CD1) .
Podrška se odnosi na angažovanje oca u jednoj ili više aktivnosti koje unaprjeđuju učenje i pripremljenost djece mlađe od pet godina za školu. Indikator je definisan odnosom broja djece
60
Podrška učenju: dječije knjige Stimulacija ranog razvoja obuhvatila je istraživanje prisutnosti dječijih knjiga u domaćinstvu. Indi-
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić
kator je definisan odnosom broja domaćinstava u ko-
Podrška učenju: materijali za igru djece
jima postoji tri ili više dječijih knjiga i ukupnog broja
Indikator je definisan odnosom broja domaći-
ispitanih domaćinstava. Analizom rezultata utvrđeno je da 77% do-
nstava s tri ili više materijala za dječiju igru i ukupnog broja ispitivanih domaćinstava.
maćinstava posjeduje tri ili više dječijih knjiga, pri
Kao materijali s kojima se djeca mogu igrati
čemu više od polovine populacije ima 10 ili više
navedeni su: predmeti u domaćinstvu, živa bića ili
ovakvih knjiga. Manje od 10 ovakvih knjiga u do-
predmeti koji se mogu naći van kuće, igračke
maćinstvu registrovano je u: domaćinstvima na
izrađene kod kuće i kupljene igračke.
sjeveru (osam knjiga), zatim u seoskim domaćinstvima (šest knjiga), u domaćinstvima u kojima majka ima samo osnovno obrazovanje ili je bez obrazovanja (3) i u domaćinstvima s najnižim indeksom bogatstva (3) (Tabela CD2).
U ispitivanom uzorku ukupno je 5,8% djece uzrasta do pet godina kojima nije dostupan niti jedan od navedenih materijala za igru (Tabela CD2). Među svim pomenutim izborima za igru 89% djece se koristi kupljenim igračkama, 28% igračkama koje su dostupne van kuće, 18% djece za igru koristi predmete u domaćinstvu, a 14% igra se igračkama
Podrška učenju: knjige koje nijesu za djecu
izrađenim u kući. Samo 13% djece se igra s tri ili više različitih materijala za igru (Tabela CD2).
Indikator je definisan odnosom broja domaći-
U odnosu na pol predmetima dostupnim u do-
nstava s tri ili više knjiga koje nijesu za djecu i ukunog
maćinstvu značajno više se igraju djevojčice (22%)
broja ispitanih domaćinstava.
nego dječaci (14%). U pogledu ostalih materijala za
Domaćinstva u kojima žive djeca uzrasta do pet godina u 79% slučajeva posjeduju i druge knjige, osim dječijih slikovnica, uključujući i školske knjige, pri čemu više od polovine populacije ima 10 i više knjiga. Domaćinstva u kojima žive majke s najnižim nivoom obrazovanja i čiji je indeks bogatstva najniži, u prosjeku posjeduju pet ovakvih knjiga (Tabela CD2).
igru nema značajnih razlika (Tabela CD2). Iako se svako treće dijete u uzorku igra živim bićima i predmetima van kuće, procenat takve djece na sjeveru (39%) mnogo je značajniji nego u centralnoj (28%), a posebno u južnoj regiji (12%). Iste materijale značajno češće za igru koriste djeca u seoskim (38%) nego djeca u gradskim područjima (23%) (Tabela CD2).
Značajna razlika uočava se u odnosu između
Kada se materijali za igru djece posmatraju u
broja knjiga i stepena obrazovanja majke u domaći-
odnosu na njihov uzrast uočava se da je procenat
nstvu. U domaćinstvu koje posjeduje 10 i više knjiga
djece koji se ni sa čim ne igraju do uzrasta od dvije
živi 95% visokoobrazovanih ispitanih majki, a više od
godine značajno veći (16%), nego one koja su starija
polovine majki bez obrazovanja ili samo s osnovnom
od dvije godine (0,2%). Učestalost igre sa živim
školom (54%) živi u domaćinstvu s pet ovakvih knjiga
bićima i materijalima van kuće ili s igračkama
(tabela CD2). Značajne razlike postoje u pogledu regiona u kojem se nalazi domaćinstvo, pa 91% domaćinstava na jugu Crne Gore ili 81% u centralnom dijelu ima 10 i više ovih knjiga, dok je to slučaj u samo 68% domaćinstava na sjeveru Crne Gore. Ista je situacija i
izrađenim kod kuće značajno se povećava kod djece starije od dvije godine. Takođe, ove dvije uzrasne podgrupe značajno se razlikuju i po broju igračaka, jer se djeca na ranijem uzrastu u samo 8% slučajeva igraju s tri ili više igračaka dok je procenat starije djece koja rade to isto dvostruko veći (16%) (Tabela CD2).
kada se posmatra gradsko i seosko područje kojem
Rezultati istraživanja pokazuju da su u do-
pripadaju domaćinstva, pa je broj ovakvih domaći-
maćinstvima u kojima majka ima osnovno obrazo-
nstava u gradskoj sredini (84%) značajno veći nego
vanje ili nema obrazovanje djeci dostupniji materijali
u seoskim (70%) (Tabela CD2).
za igru van kuće (43%), nego djeci visokoobrazo61
Grafikon CD1 - Materijali sa kojima se djeca igraju vanih majki, što je statistički značajna razlika. Pored
jete prepušteno samo sebi, ili je 2) povjereno na ču-
toga, procenat djece iz prve grupe koja se igraju s tri
vanje drugom djetetu, mlađem od 10 godina.
ili više tipova materijala za igru (20%) skoro je duplo
U prosjeku 6% djece je u posljednjih nedjelju
veći nego među djecom visokoobrazovanih majki
dana bilo ostavljeno na čuvanje drugom djetetu
(Tabela CD2).
mlađem od 10 godina, a njih 2,5% su ostavljani sami.
Iako se i djeca iz domaćinstava s najnižim inde-
Statistički značajna razlika identifikovana je između
ksom bogatstva najviše igraju kupljenim igračkama
djece u domaćinstvima s najvećim indeksom bogatstva
(79%), kao i djeca iz domaćinstava u kojima je ovaj
gdje je učestalost takve situacije 3%, a u najsiromašni-
indeks najviši (92%), učestalost ostalih oblika igre
jim domaćinstvima u 11% slučajeva (Tabela CD3).
varira. Najsiromašnija djeca se skoro trostruko više (44%) igraju materijalima i živim bićima dostupnim
Zaključci
van kuće, nego djeca iz najbogatijih domaćinstava
Djeca koja žive u domaćinstvima s najvećim
(15%). Takođe, u 16% slučajeva djeca iz prve grupe
indeksom bogatstva dobijaju značajno veću podršku
igraju se raznovrsnijim materijalima, dok je to slučaj
u učenju nego djeca u najsiromačnijim domaćin-
kod 12% djece iz najbogatijih porodica (Tabela CD2).
stvima. U nešto manjem stepenu razlike se uočavaju u odnosu na obrazovanje majke (visokoobrazovane
Čuvanje djece Indikator je definisan odnosom broja djece
majke i majke s osnovnim obrazovanjem ili bez njega) i region u kojem porodica živi (sjever – jug)
uzrasta 0-59 mjeseci koja su prepuštena sama sebi
Učenju djece podršku pruža 78% očeva. Očevi
ili povjerena na čuvanje drugom djetetu mlađem od
s višim i visokim obrazovanjem češće pružaju ovu
10 godina u toku protekle sedmice i ukupnog broja
vrstu podrške nego očevi s osnovnim obrazovanjem
ispitane djece uzrasta 0-59 mjeseci.
ili bez njega. Očevi iz srednjeg regiona Crne Gore,
Ovaj indikator opisuje dva oblika čuvanja djece, bez prisustva starije osobe: 1) situaciju u kojoj je di62
takođe, pružaju ovu vrstu podrške češće nego očevi iz južnog i sjevernog regiona Crne Gore.
Dječije knjige su manje dostupne djeci koja žive
-
u domaćinstvima na sjeveru Crne Gore i djeci u seoskim domaćinstvima, a najmanje djeci čije majke
Organizovati kampanje za promovisanje prava djece i obaveza i podjela odgovornosti roditelja.
-
Organizovati predavanja i radionice posvećene
imaju samo osnovno obrazovanje i koja žive u do-
značaju podrške koju očevi daju ranom razvoju
maćinstvima s najnižim indeksom bogatstva.
djeteta u cilju smanjenja tradicionalnih predra-
Uočena je povezanost stepena obrazovanja
suda o „većoj važnosti” majke za razvoj djeteta
majke i broja knjiga u domaćinstvu koje nijesu namijenjene djeci, kao i povezanost regiona u kojem živi
u ovom periodu. -
domaćinstvo. U domaćinstvima na sjeveru i u seoskim domaćinstvima ova vrsta knjiga je zastu-
Organizovati mobilne biblioteke i „časove čitanja” za djecu, posebno u ruralnim oblastima.
-
pljena u znatno manjem procentu.
Osmisliti TV emisiju koja bi bila posebno namijenjena čitanju dječijih bajki, priča, basni i slično.
Skoro 6% djece uzrasta do pet godina u ispiti-
-
Promovisati čitanje kao podsticaj ranom učenju.
vanom uzorku nema dostup ni jednom od navedenih
-
Obogatiti školske biblioteke knjigama za djecu,
materijala za igru. Samo 13% djece se igra s tri ili
slikovnicama i organizovati dodatne aktivnosti u
više različitih materijala za igru, a djevojčice se
školi u okviru kojih bi učenici volonteri čitali djeci
znatno češće nego dječaci igraju predmetima dostu-
mlađeg uzrasta priče za djecu.
pnim u domaćinstvu. U uzorku do uzrasta od dvije
-
godine ničim se ne igra 16% djece.
primjer, kroz postojeće akcije novinskih kuća u
Procenat djece koja se povjeravaju na čuvanje
Crnoj Gori koje po pristupačnoj cijeni uz primje-
djetetu mlađem od 10 godina ili ostavljaju sama je relativno nizak ali je značajno veći u siromašnim
Promovisati vrijednost knjige i čitanja uopšte, na
rak novina prodaju vrijedna književna djela. -
nego u bogatim domaćinstvima.
Obogatiti bibliotečki fond u svim gradovima Crne Gore, kroz donacije, učešće lokalne zajednice, roditelja, djece i slično.
Preporuke -
Promovisati značaj igre za rani razvoj kao
Konitnuirano podizati svijesti javnosti o značaju
najznačajnijeg posla kojim se djeca bave – ono
podsticaja ranog razvoja djeteta u porodici i o
što je za odrasle rad, za djecu je igra.
aktivnostima u porodici koje podstiču rani -
-
-
Edukovati roditelje o izboru igračaka koje odgo-
razvoj.
varaju uzrastu (podstiču kreativnost, psihomo-
Organizovati institucionalnu podršku porodi-
torne i psihosenzorne sposobnosti) i koje su
cama koje nemaju mogućnosti da pružaju ova-
napravljene od prirodnih materijala.
kve oblike podrške djeci, posebno u naseljima,
-
Oformiti pokretne igračkoteke i organizovati ak-
dijelovima grada, selima u kojima je identifikovan
cije doniranja igračaka kroz volonterske akcije
viši stepen siromaštva. Ovu podršku mogu
u školi.
pružiti NVO, lokalne škole, zdravstvene usta-
-
Preko sredstava informisanja edukovati roditelje
nove i slično, u vidu kratkotrajne sedmične po-
o rizicima od povrjeđivanja djece u kući i o
drške u radu s djecom i savjetovanja za roditelje.
značaju prisustva odrasle osobe.
63
IX
Obrazovanje
Pravo na obrazovanje jedno je od osnovnih lju-
- djeca koja stignu do petog razreda
dskih prava čije ostvarivanje treba da doprinese
- stopa upisa u srednju školu
adekvatnom razvoju potencijala svakog pojedinca i
- stopa djece koja su završila osnovnu školu
kvalitetu njegovog života. Jednak pristup kvalitetnom
- stopa pismenosti odraslih
obrazovanju za sve jedan je od osnovnih pokazatelja
- indeks rodne jednakosti u osnovnom i sre-
efikasnosti obrazovnog sistema zemlje. Adekvatan rani razvoj djeteta i kvalitetno obrazovanje predstavljaju garanciju za puni razvoj svih potencijala pojedinca.
dnjem obrazovanju. Cilj je sticanje sveobuhvatnog uvida u dostupnost predškolskog, osnovnog i srednjeg obrazo-
Rani ulazak djeteta u sistem obrazovanja
vanja i obuhvat djece oba pola ovim nivoima
(predškolsko vaspitanje i obrazovanje) u svim razvi-
obrazovanja, kao i uvtrđivanje stope pismenosti žena
jenim obrazovnim sistemima danas se prepoznaje
u dobi 15 – 24 godine.
kao jedan od prediktora bolje spremnosti za školu i dužeg „opstanka” u sistemu obrazovanja i snažan podsticaj za cjeloživotno učenje.
Pohađanje predškolskih programa Indikator je definisan odnosom broja djece
Oblast MICS 3 istraživanja u Crnoj Gori, koja se
uzrasta 36 do 59 mjeseci koja su pohađala neku
odnosi na obrazovanje obuhvatila je indikatore koji
vrstu programa za obrazovanje i vaspitanje djece u
se tiču sljedećih uzrasnih grupa: djeca od 36 – 59
ranom djetinjstvu i ukupnog broja ispitane djece
mjeseci starosti, djeca na osnovnoškolskom uzrastu,
uzrasta od 36 do 59 mjeseci.
djeca na srednjoškolskom uzrastu i žene starosti 15 – 24 godine.
Jedna trećina djece su korisnici predškolskih vaspitno-obrazovnih programa, među kojima je skoro
Podaci za ovu oblast prikupljeni su putem
podjednak broj dječaka i djevojčica. Stopa pohađanja
upitnika i kartica s test pitanjima na albanskom ili
je najveća u južnom regionu (44%), u centralnom
službenom jeziku (za utvrđivanje pismenosti).
iznosi 33%, a u sjevernom 15% (Tabela ED1).
Obrazovanje je ispitivano preko 10 indikatora:
64
Statistički je značajan podatak da trostruko više
- pohađanje predškolskih programa
gradske djece (39%) koristi ove programe, u odnosu
- spremnost za školu
na seosku djecu (12%). Tek svako peto dijete uzrasta
- proporcija upisa u osnovnu školu
od 3 do 4 godine učestvuje u ovakvim programima,
- neto stopa pohađanja osnovne škole
dok se u periodu od 4 do 5 godina starosti u ove pro-
- neto stopa pohađanja srednje škole
grame uključuje više od trećine djece (Tabela ED1).
Kada majka ima više ili visoko obrazovanje
riječ o razlikama među djecom iz gradskih i seoskih
njena djeca su korisnici ovakvog programa u skoro
sredina. U prvi razred upisuje se 80% djece majki
60% slučajeva, djeca majki sa srednjim obrazova-
bez osnovnog obrazovanja, a 94% djece majki s vi-
njem u 31% slučajeva, a djeca majki s osnovnim
sokim obrazovanjem, što statistički nije značajna ra-
obrazovanjem ili bez njega u svega 14%, što nijesu
zlika (Tabela ED2).
statistički značajne razlike (Tabela ED1). S porastom indeksa bogatstva domaćinstva
Pohađanje osnovne škole
značajno raste i broj djece uključene u ove programe.
Indikator je definisan odnosom broja djece
Djeca iz najsiromašnijih porodica koriste ove pro-
osnovnoškolskog uzrasta koja trenutno pohađaju
grame samo u 6% slučajeva, djeca iz porodice sa
osnovnu školu i ukupnog broja ispitane djece osno-
srednjim indeksom u 26%, a djeca iz najbogatijih do-
vnoškolskog uzrasta.
maćinstava u 62% slučajeva (Tabela ED1).
Uočava se statistički značajna razlika između stope pohađanja osnovnog obrazovanja djece čije
Spremnost za školu
majke nemaju osnovno obrazovanje (60%) i djece
Indikator je definisan odnosom broja djece u
majki s visokim obrazovanjem (100%) (Tabela ED3).
prvom razredu koja su prethodne godine pohađala
Razlike u stopi pohađanja osnovne škole,
neki vid predškolskog programa i ukupnog broja ispi-
odnosno svih njenih razreda, uočavaju se u pogledu
tane djece prvog razreda.
indeksa bogatstva domaćinstva. Osnovnu školu po-
Iako je broj takve djece u našem uzorku rela-
hađa 92% djece iz najsiromašnijih porodica (91%
tivno mali (89 djece) rezultat pokazuje da je ove pro-
dječaka i 92% djevojčica), a skoro 100% djece iz naj-
grame pohađalo 64% učenika prvog razreda u
bogatijih porodica (99% dječaka i 100% djevojčica).
ispitivanoj godini.
U ostalim grupama domaćinstava prema indeksu bo-
Postoji statistički značajna razlika u procentu djece iz najsiromašnijih domaćinstava (36%) i djece
gatstva domaćinstva taj procenat se kreće od 98 do 100% (Tabela ED3).
iz domaćinstava s najvećim indeksom bogatstva (81%), kada je riječ o pohađanju predškolskih programa prije ulaska u osnovnu školu (Tabela ED1).
Pohađanje srednje škole Indikator je definisan odnosom broja djece srednjoškolskog uzrasta koja trenutno pohađaju srednju školu i
Proporcija upisa u osnovnu školu
ukupnog broja ispitane djece srednjoškolskog uzrasta.
Indikator je definisan odnosom broja djece ško-
U vrijeme ispitivanja 84% djece ovog uzrasta,
lskog uzrasta koja trenutno pohađaju prvi razred i
bez obzira na pol, pohađalo je srednju školu. U sjeve-
ukupnog broja ispitane djece u uzrastu za upis u
rnom i centralnom regionu skoro isti procenat djece
školu.
2
(po 83%) pohađao je srednje škole centralnog ili
Uzorak sedmogodišnjaka u istraživanju čini 141
sjevernog regiona, dok je u školama južnog regiona
dijete na uzrastu od sedam godina, a 94% njih je up-
bilo 87% djece iz uzorka koja su pohađala najmanje
isano u osnovnu školu u momentu istraživanja. Na-
srednju školu (Tabela ED4).
jviše djece upisano je u centralnom dijelu 95%, u
Prema mjestu življenja djece uočava se da 79%
južnoj regiji 91%, a u sjevernoj regiji 94%, što ne
njih živi u seoskim, a 88% djece u gradskim domaći-
predstavlja statistički značajne razlike (Tabela ED2).
nstvima. Srednju školu pohađa 10% više dječaka iz
Razlike nijesu statistički značajne ni kada je
gradske sredine u odnosu na njihove vršnjake iz
2
Istraživanje nije uzelo u obzir da je počev od školske 2004/05. godine u Crnoj Gori počela primjena novih obrazovnih programa
za osnovnu školu i da su u 20 osnovnih škola upisana 1533 šestogodišnjaka. U vrijeme istraživanja, koje se poklapa sa školskom 2005/06. godinom, upisano je još 3793 šestogodišnjaka u 27 osnovnih škola. Istovremeno, broj djece koja su u toku ove dvije školske godine upisana sa sedam godina iznosi 15 539.
65
seoske sredine, što nije statistički značajno. Ni u pop-
razreda. Naime, polazi se od pretpostavke da će di-
ulaciji djevojčica koje pohađaju srednju školu ne
jete prelaziti iz jednog razreda u drugi i da to stalno
uočava se razlika u odnosu na mjesto življenja
povećava vjerovatnoću nastavka školovanja.
(Tabela ED4).
Takva procjena pokazuje da bi ukupno 97%
Kada se posmatra indeks bogatstva pokazuje
djece koja upišu prvi razred trebalo da dostigne i peti
se da 68% djece iz najsiromašnijih porodica u mo-
razred osnovne škole. Nešto više djevojčica (98%)
mentu istraživanja pohađa najmanje srednju školu.
nego dječaka (96%) moglo bi se naći u ovoj grupi
Taj procenat se u ostalim grupama s porastom in-
(Tabela ED5).
deksa bogatstva povećava, pa u domaćinstvima sa
Takođe, procjenjuje se da će se ovaj trend kod
srednjim indeksom dostiže 85%, a u onima s na-
djece iz seoskih domaćinstava nastaviti u 100%
jvećim indeksom 97%. Uočljiva je statistički značajna
slučajeva, a iz gradskih u 95%. Procjenjuje se i da
razlika između stope pohađanja djece iz najsiro-
oko 8% djece iz najsiromašnijih domaćinstava neće
mašnijih i djece iz najbogatijih porodica (Tabela ED4).
ostvariti ovakvu prohodnost u toku osnovnog školo-
Ovdje je važno napomenuti da je u uzorku ide-
vanja (Tabela ED5).
ntifikovano skoro 18% djece uzrasta 15 – 16 godina
Procjena je da će manje od trećine djece čije
(14% dječaka i 4% djevojčica) koja još uvijek po-
majke nemaju osnovno obrazovanje dostići peti
hađaju osnovnu školu. Djevojčice ovog uzrasta koje
razred, dok se kod majki s osnovnim, srednjim i vi-
su još uvijek u osnovnoj školi potiču samo iz najsiro-
sokim obrazovanjem ta vjerovatnoća procjenjuje u
mašnijih domaćinstava (Tabela ED4).
rasponu od 98 do 100% (Tabela ED5). Prema procjenama se može očekivati i da će
Djeca koja stignu do petog razreda
92% djece iz najsiromašnijih domaćinstava stići do
Djeca koja stignu do petog razreda posmatrana
petog razreda, dok je u ostalim nivoim bogatstva do-
su kao proporcija djece koja upisuju prvi razred osno-
maćinstava taj procenat od 96 do 100% (Tabela
vne škole, a koja će vjerovatno stići do petog
ED5).
66
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović
Stopa upisa u srednju školu Indikator je definisan odnosom broja djece koja su u prethodnoj školskoj godini bila u završnom razredu osnovne škole, a koja pohađaju srdnju školu i ukupnog broja ispitane djece koja su tokom prethodne školske godine bila u završnom razredu osnovne škole. Prelaznost iz osnovne u srednju školu ostvaruje se u 98% slučajeva. Stopa prolaznosti kod dječaka
Nije uočena statistički značajna razlika između visine ove stope u odnosu na stepen obrazovanja majke.
Stopa pismenosti odraslih Indikator je definisan odnosom broja žena starosti 15 – 24 godine koje umiju da pročitaju kratku, prostu rečenicu iz svakodnevnog života i ukupnog broja ispitanih žena 15 – 24 godine.
je 100%, a kod djevojčica 96%. Stope prolaznosti u
Od ispitivanih žena se tražilo da pročitaju
centralnom i sjevernom dijelu su 2 – 3% niže od onih
rečenicu napisanu na kartici, štampanim slovima i na
u domaćinstvima u južnom regionu (100%) (Tabela
njima razumljivom jeziku (službenom ili albanskom). Ukupna stopa pozitivnog odgovora na ovo pi-
ED6). U odnosu na obrazovanje majke stopa prolaznosti je ispod 50% kod djece čije majke nemaju
tanje je 93%, a kod žena s osnovnim obrazovanjem ili nižim od toga 67% (Tabela ED8).
osnovno obrazovanje (u uzorku svega dvoje djece),
Značajnom se pokazuje statistička razlika
dok je stopa prolaznosti apsolutna u slučaju da majka
između 82% žena ovog uzrasta koje potiču iz najsiro-
djeteta ima srednje, više odnosno visoko obrazo-
mašnijih porodica, a koje su ispunile ovaj zadatak, i
vanje (Tabela ED6).
onih ispitanica koje potiču iz najbogatijih porodica (96%) (Tabela ED8).
Stopa djece koja su završila osnovnu školu
Ukupan broj nepoznatih odgovora je 3%, pri čemu treba uzeti u obzir da je izvjestan broj ispitanica
Indikator je definisan odnosom broja djece, bilo
odbio da pročita rečenicu, što može ukazivati na či-
kog uzrasta, koja pohađaju završni razred osnovne
njenicu da ove žene ne znaju da čitaju (Tabela ED8).
škole (isključujući djecu koja su ponavljala razred) i ukupnog broja ispitane djece uzrasta završnog razreda osnovne škole (uzrast koji odgovara završnom razredu osnovne škole). Podaci pokazuju da je stopa završetka osnovne škole na uzorku ispitivane djece 91% (to su djeca koja zadovoljavaju i kriterijum uzrasta i kriterijum razreda). Kod djevojčica stopa je veća (94%) nego kod dječaka (87%). Takođe, stopa je veća među djecom koja žive u centralnom, nego među onom koja žive u južnom i sjevernom regionu. Istovremeno, stopa je veća u selu nego u gradu (Tabela ED6).
Indeks rodne jednakosti u osnovnom i srednjem obrazovanju Indikator je definisan odnosom proporcije djevojčica u osnovnoj i srednjoj školi i proporcije dječaka u osnovnoj i srednjoj školi. Indeks jednakosti dječaka i djevojčica u osnovnom obrazovanju je 1,01, što znači da 98% djevojčica, odnosno 97% dječaka pohađa osnovno obrazovanje (Tabela ED7).3 Indeks jednakosti dječaka i djevojčica u sre-
U zavisnosti od indeksa bogatstva domaćinstva
dnjem obrazovanju takođe je 1,01, što znači da 85%
stopa je najmanja kod djece koja žive u najsiromašni-
djevojčica, odnosno 84% dječaka pohađa srednje
jim domaćinstvima (83%), a zatim raste i dostiže
obrazovanje (Tabela ED7).
maksimum (95%) kod djece koja žive u najbogatijim
Oba indeksa su prilično stabilna prema svim
domaćinstvima, što nije statistički značajna razlika
ispitivanim obilježjima (region i mjesto stanovanja,
(Tabela ED6).
obrazovanje majke, indeks bogatstva) (Tabela ED7).
3
Uzet je u obzir pravi odnos u populaciji
67
Zaključci U predškolske vaspitno-obrazovne programe nije uključeno dvije trećine djece iz ispitivanog uzorka. Među djecom koja su uključena u ove vaspitno-obrazovne programe tri puta više je uključeno djece iz gradskih nego iz seoskih sredina. S porastom indeksa bogatstva domaćinstva značajno raste i broj djece koja koriste ove programe. Samo 64% učenika koji su u vrijeme ispitivanja pohađali prvi razred, prethodno je pohađalo neki vid predškolskog programa. Takve programe najrjeđe koriste djeca iz najsiromašnijih domaćinstava. Procenat upisa u osnovnu školu kreće se od 61 do 95% zavisno od regije, ali bez statističke značajnosti ovih razlika. Takođe, ne postoji ni statistički značajna razlika kada je riječ o obrazovanju majki djece koja se upisuju u osnovnu školu. Stopa pohađanja osnovne škole povezana je s obrazovanjem majke. Iako je stopa pohađanja relativno visoka kod svih ispitivanih podgrupa, ona raste s porastom indeksa bogatstva domaćinstva (98-100%).
Najmanje srednju školu pohađa 84% petnaestogodišnjaka, a među njima je skoro 10% više djece iz gradskih nego iz seoskih domaćinstava. U pogledu stope pohađanja ne uočavaju se razlike između dječaka i djevojčica u odnosu na mjesto življenja, ali one postoje kada je u pitanju indeks bogatstva domaćinstva. Procjenjuje se da će ukupno 97% djece koja upišu prvi razred dostići i peti razred osnovne škole, od čega 98% djevojčica i 96% dječaka. Ovaj je trend vjerovatniji u grupi djece koja žive u seoskim domaćinstvima (100%), nego u gradskim (95%), dok oko 8% djece iz najsiromašnijih domaćinstava vjerovanto neće ostvariti ovakvu prohodnost. Iz osnovne u srednju školu prelazi 98% djece iz uzorka, pri čemu je stopa prelaznosti dječaka apsolutna u odnosu na djevojčice (96%). Oko 9% djece iz najsiromašnijih domaćinstava ne ostvaruje ovu stopu prelaznosti. Osnovnu školu ne završi 9% djece , s nešto manjim učešćem djevojčica nego dječaka. Ova stopa je najniža kod djece iz najsiromašnijih domaćinstava (17%), ali nije statistički značajna u odnosu na djecu iz najbogatijih domaćinstava.
68
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović
Ispitivane žene od 15 do 24 godine starosti u
cilju podizanja standarda kvaliteta u privatnim usta-
93% slučajeva davale su tačne odgovore, dok je
novama koje nude programe predškolskog vaspi-
stopa tačnih odgovora kod žena bez osnovnog obra-
tanja i obrazovanja i osiguranja kvaliteta ovih usluga.
zovanja ili s osnovnim obrazovanjem niža i iznosi
- Osnažiti veze između škola i lokalnih
67%. Značajnosti razlika pokazuju se u odnosu na
zajednica, kako bi se pravovremeno identifikovala
indeks bogatstva porodice. Procenat od 3% nepo-
djeca kojoj nijesu dostupni ovi programi, kao i djeca
znatih odgovora može ukazivati na činjenicu da ispi-
koja se ne upisuju u osnovnu školu.
tivane žene ne znaju da čitaju. Rezultati pokazuju da ne postoje značajne razlike u indeksu jednakosti dječaka i djevojčica ni u
- Dosljedno primjenjivati zakonsku regulativu koja se odnosi na obaveznost osnovnog obrazovanja i odgovornost roditelja u vezi s ovim pitanjem.
osnovnom ni u srednjem obrazovanju (1,01) i da je
- Oblikovati programe za ekonomsko osnaži-
ovaj indeks prilično stabilan prema svim ispitivanim
vanje najsiromašnijih porodica, koji bi uključivali i
obilježjima.
obavezu roditelja da upišu dijete u školu i osiguraju njegovo redovno pohađanje škole.
Preporuke - Promovisati značaj obrazovanja za obezbjeđivanje visokog kvaliteta života svakog pojedinca u socijalnom, ekonomskom i psihološkom smislu.
- Kontinuirano stvarati uslove (mjere obrazovne politike, resursi, prostor) kako bi u budućnosti srednja škola postala obavezna. - Obezbijediti finansijske podsticaje (stipendi-
- Kontinuirano podizati svijest roditelja i zajedni-
ranje, smještaj u dom) za djecu iz siromašnih poro-
ce o značaju organizovanih oblika predškolskog vaspi-
dica, u cilju stimulisanja upisa i nastavka srednjeg
tanja i obrazovanja za bolju spremnost za školu, a kasnije
obrazovanja.
kretanje kroz obrazovanje i uspjeh u obrazovanju.
- Uspostaviti adekvatnu bazu podataka koja bi
- Obezbijediti prostorne uslove za veću dostu-
obezbijedila praćenje pojedinačnog učenika, sa ci-
pnost predškolskih programa svoj djeci u Crnoj Gori,
ljem osiguranja nastavka i završetka obrazovanja
posebno u seoskim sredinama.
učenika.
- Ojačati veze između predškolskih ustanova,
- Promovisati značaj pismenosti kod žena za
osnovnih i srednjih škola i nevladinog sektora na
poboljšanje njene uloge u porodici, na tržištu rada i
lokalnom nivou, kako bi se iskoristili kapaciteti i
u društvu.
resursi za realizaciju programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja, posebno u seoskim sredinama. - Uspostaviti adekvatnu pravnu regulativu u
- Organizovati
programe
opismenjavanja
namijenjene nepismenim ženama uzrasta 15 – 24 godine.
69
X
Zaštita djeteta
Registracija rođenja Konvencijom o pravima djeteta svako dijete ima
dok su lica koja su ovlašćena da određuju lično ime
pravo na ime i nacionalnost i pravo na zaštitu od liša-
djeteta, dužna da prijave nadležnom matičaru lično
vanja njegovog identiteta. Registrovanje rođenja je
ime djeteta najkasnije u roku od dva mjeseca od
osnovno sredstvo obezbjeđenja ovih prava djece. Svi-
dana rođenja djeteta.
jet po mjeri djeteta ima za cilj razvijanje sistema za
Zakonom o crnogorskom državljanstvu kao
obezbjeđivanje registrovanja svakog djeteta na
jedan od uslova za sticanje državljanstva predviđeno
rođenju ili ubrzo poslije rođenja i ispunjavanje nje-
je i rođenje na teritoriji Crne Gore.
govog prava na sticanje imena i nacionalnosti u skladu
U Crnoj Gori je registrovano 98% djece mlađe
s nacionalnim zakonima i relevantnim međunarodnim
od pet godina (tabela CP.1). Nema značajnih vari-
dokumentima. Pokazatelj za to je procenat djece
jacija u registrovanju rođenja prema polnim, staros-
mlađe od pet godina čije je rođenje registrovano.
nim ili obrazovnim kategorijama.
Nacionalnim planom akcije za prava djeteta u Crnoj Gori postavljen je cilj da do 2010. godine, sva
Samo jedan
procenat majki/staratelja ne zna da li je rođenje njihovog djeteta registrovano.
djeca budu upisana u Matičnu knjigu rođenih i imaju
Zaključak
uvjerenje o državljanstvu. Ovo pravo se ostvaruje prijavom djeteta po
Cilj da sva djeca budu registrovana odmah po
rođenju i upisom u matičnu knjigu rođenih a potom i
rođenju, u Crnoj Gori je skoro dostignut čemu dopri-
u knjigu državljana.
nosi veliki procenat porođaja u zdravstvenim usta-
Prema Zakonu o matičnim knjigama RCG (član 6)
„Rođenje
djeteta
u
porodilištu
ili
drugoj
zdravstvenoj ustanovi dužna je da prijavi zdravstvena
novama. Zahvaljujući pozitivnoj zakonskoj regulativi omogućeno je i sticanje prava na državljanstvo rođenjem na teritoriji Crne Gore.
ustanova. Rođenje djeteta van zdravstvene ustanove dužni su da prijave: otac djeteta ili lice u čijem je stanu
Preporuke
dijete rođeno, ili majka čim za to bude sposobna, ili
Promjena zakonske regulative u ovoj oblasti
babica ili ljekar koji su sudjelovali pri porođaju, a kad
kojom bi se postigla usklađenost termina određenih
ovih lica nema ili su u nemogućnosti da rođenje pri-
za prijavu rođenja i davanje imena djetetu, uz
jave – lice koje je saznalo za rođenje djeteta“.
povećanje informisanosti javnog mnjenja o potrebi
Ovim Zakonom predviđeno je da se rođenje djeteta prijavljuje u roku od 15 dana od dana rođenja, 70
registracije rođenja, doprinijelo bi potpunom ostvarivanju prava djeteta na ime i državljanstvo.
Imajući u vidu činjenicu da se najveći broj
ako je tokom sedmice koja je prethodila istraživanju:
porođaja obavlja u zdravstvenim ustanovama, ostva-
• za uzrast 5 – 11 godina: u toku jedne nedjelje
renje ovog cilja, moguće je postići uvođenjem
obavljalo privrednu djelatnost barem jedan
obaveze dobijanja Izvoda iz knjige rođenih pri izlasku
sat ili je 28 sati obavljalo kućne poslove
novorođenčeta s majkom iz porodilišta. Pozitivan
• za uzrast 12 – 14 godina: u toku jedne nedje-
primjer iz prakse za ovo imamo u opštini Cetinje.
lje obavljalo privrednu djelatnost najmanje 14 sati ili je 28 sati obavljalo kućne poslove.
Dječiji rad Član 32. Konvencije o pravima djeteta precizira: „Države potpisnice priznaju da prava djeteta treba zaštititi od ekonomske eksploatacije i obavljanja svakog posla koji je rizičan ili ometa obrazovanje djeteta ili je štetan za zdravlje djeteta odnosno njegov fizički, mentalni, duhovni, moralni i društveni razvoj”. Deklaracija „Svijet po mjeri djeteta” (2002) navodi devet strategija za borbu protiv dječijeg rada, a MRC-i usmjereni na zaštitu djeteta od eksploatacije. Ustavom Crne Gore (član 64) propisano je da omladina uživa posebnu zaštitu na radu. Zakonom o radu Crne Gore predviđeno je da ugovor o radu može da zaključi lice koje je navršilo 15 godina života i ima opštu zdravstvenu sposobnost. Zaposleni mlađi od 18 godina imaju pravo na posebnu zaštitu (član 74). Propisano je da ne mogu da rade na radnom mjestu na kojem se pretežno obavljaju naročito teški fizički poslovi, radovi pod zemljom ili pod
Ova definicija omogućava razlikovanje dječijeg rada od dječijeg posla, kako bi se identifikovala vrsta posla koju treba eliminisati. Procjena koja je data ovdje predstavlja minimum zastupljenosti dječijeg rada, s obzirom na to da neka djeca mogu biti uključena u rizične radne aktivnosti izvjestan broj sati koji bi mogao biti manji od broja sati definisanih u gore objašnjenim kriterijumima. Tabela CP2 prikazuje rezultate dječijeg rada prema vrsti zadatka. Skoro 10 % djece uzrasta od 5 do 14 godina uključeno je u dječiji rad, uglavnom u formi neplaćenog dječijeg rada ili porodičnog biznisa. Postoje određene razlike prema regionu i tipu naselja. Na sjeveru je najveći broj djece koja su uključena u radne aktivnosti, skoro 20% od ukupnog broja djece ove starosne grupe, dok je u južnom i centralnom regionu ovaj procenat niži i iznosi 4% odnosno 5%. Dječaci (12%) su nešto više uključeni u dječije radne aktivnosti od djevojčica (8%). Takođe, više djece iz ruralnih oblasti (17%) uključeno je u dječije radne aktivnosti od djece iz
vodom, niti na poslovima koji bi mogli štetno ili s
urbanih oblasti (6%). Prema indeksu bogatstva postoji
povećanim rizikom da utiču na njihovo zdravlje i život.
suprotna korelacija. Povećanjem indeksa bogatstva,
Takođe je propisano da osoba mlađa od 18 godina ne
procenat djece uključene u dječije radne aktivnosti se
može da radi duže od punog radnog vremena, niti
smanjuje. Naime, 24% djece koja pripadaju najsiro-
noću, kao i to da ne mogu biti raspoređeni na rad van
mašnijim domaćinstvima i samo 3% djece iz najbogatijih
mjesta prebivališta, odnosno boravišta.
domaćinstava uključeno je u radne aktivnosti.
Zakon o zapošljavanju nezaposlenim licem
Prema istraživanju, 5% djece koja rade van do-
smatra lice od 15 do 65 godina života koje se nalazi
maćinstva za to nijesu plaćena, dok plaćeni rad go-
na evidenciji Zavoda za zapošljavanje Crne Gore i
tovo da i ne postoji u Crnoj Gori. Isti procenat djece
aktivno traži zaposlenje. Redovni učenici i studenti u
radi poslove koji se karakterišu kao porodični biznis.
smislu propisa o penzijskom i invalidskom osiguranju
Tabela CP.3 predstavlja procenat djece klasi-
ne smatraju se nezaposlenim licima. Ovim Zakonom
fikovane kao učenici-radnici ili radnici-učenici.
nezaposlena lica od 15 do 18 godina imaju sva prava
Učenici-radnici su djeca koja pohađaju školu koja su
kao i ostali nezaposleni.
bila uključena u dječije radne aktivnosti u momentu
U MICS upitniku, veliki broj pitanja odnosi se na
istraživanja. Tačnije, istraživanje je pokazalo da od
dječiji rad, tj. djecu od 5 do 14 godina koja su
88% djece uzrasta od 5 do 14 godina koja pohađaju
uključena u radne aktivnosti. Dijete se smatra
školu, njih 10% je uključeno u aktivnosti koje pre-
uključenim u radne aktivnosti u trenutku istraživanja
dstavljaju dječiji rad. S druge strane, od 10% djece 71
klasifikovane kao učenici-radnici, većina njih, takođe,
2 – 14 godina slučajno je birano iz svakog domaći-
pohađaju školu (87%).
nstva tokom terenskog rada. Od ovih pitanja, tri indikatora korišćena su za objašnjavanje aspekata
Zaključak
dječije discipline kao što su:
U Crnoj Gori u odnosu na dječji rad najviše su
- broj djece uzrasta 2 – 14 godina koja su doži-
pogođena djeca iz siromašnih porodica, porodica sa
vjela psihološku agresiju kao kaznu ili manju
sjevera i iz ruralnih oblasti, što je uglavnom poslje-
fizičku kaznu ili ozbiljnu fizičku kaznu; i
dica tradicionalnog načina života i zaduženja koja
- broj roditelja/staratelja djece uzrasta 2 – 14
djeca imaju u svojim domaćinstvima (čuvanje stoke,
godina vjeruje da djecu treba fizički kažnja-
lakši poljoprivredni radovi, skupljanje i prodaja šu-
vati u cilju adekvatnog vaspitanja. U Crnoj Gori, 61% djece uzrasta 2 – 14 godina
mskih plodova i ljekovitog bilja i sl.). Od djece koja rade vrlo mali procenat ne po-
bilo je podvrgnuto makar jednom vidu psihološke ili
hađa školu, ali i to svakako može predstavljati
fizičke kazne od strane njihovih majki/staratelja ili
prepreku njihovom pravilnom razvoju i napredovanju.
drugih članova domaćinstva. Što je još važnije, 6% djece bilo je podvrgnuto ozbiljnoj fizičkoj kazni. S
Preporuke
druge strane, 5% majki/staratelja vjeruje da dijete
U narednom periodu naročitu pažnju treba
treba fizički kažnjavati, što podrazumijeva interesa-
posvetiti programima koji doprinose smanjenju siro-
ntan kontrast stvarnom prisustvu fizičke discipline
maštva, a naročito porodica sa djecom. Pored različi-
(tabela CP.4).
tih oblika finansijske podrške porodicama u stanju
Muška djeca bila su više podvrgnuta kako ma-
socijalne potrebe naročito treba podsticati školovanje
njoj tako i ozbiljnoj fizičkoj kazni (46% i 7%) nego že-
djece da bi se na taj način omogućilo da izađu iz
nska djeca (38% i 4%). Veoma je interesantno da su
kruga siromaštva.
razlike u pogledu mnogih pozadinskih varijabli bile
Posebno je potrebno razvijati programe inkluzije
relativno male. Fizička kazna se smanjuje odrasta-
romske populacije uz naglasak na uključivanja u re-
njem djeteta. Obrazovanje majki je u jakoj uzajamnoj
dovne programe školovanja.
vezi s metodama koje koristi u vaspitavanju djeteta – manje obrazovane majke manje koriste nenasilničke metode, a više nasilničke metode u vaspitavanju
Vaspitavanje djece Kako je rečeno u deklaraciji Svijet po mjeri djeteta, „…djeca se moraju zaštititi od svakog vida nasilja…” a Milenijumska deklaracija poziva na zaštitu djece od zlostavljanja, eksploatacije i nasilja. Ustavom Crne Gore (član 74) propisano je da se djetetu jemči posebna zaštita od psihičkog, fizičkog, ekonomskog i svakog drugog iskorišćavanja ili zloupotrebe.
djeteta. Isti model se može vidjeti ako se posmatra indeks bogatsva – upotreba nasilničkih metoda se smanjue, a upotreba nenasilničkih metoda se povećava u skladu s porastom stepena bogatstva.
Zaključak U Crnoj Gori je evidentan porast svijesti o potrebi primjenjivanja nenasilnih metoda vaspitanja.
Porodičnim zakonom (član 70) propisano je da
Međutim, praksa još uvijek govori suprotno. Ovo
roditelji ne smiju podvrgavati dijete ponižavajućim
svakako ukazuje na potrebu dodatnog angažovanja
postupcima i kaznama koje vrijeđaju ljudsko dosto-
državnog i nevladinog sektora u kreiranju meha-
janstvo djeteta i dužni su da dijete štite od takvih po-
nizama koji bi trebalo da dovedu do apsolutne zaštite
stupaka drugih lica.
djece od svih vrsta nasilja.
U
MICS
istraživanju
za
Crnu
Goru,
majkama/starateljima djece uzrasta 2 – 14 godina
Preporuke
postavljano je niz pitanja o načinima vaspitavanja nji-
Novom zakonskom regulativom potrebno je
hove djece kada se ona ne ponašaju kako treba. Za
uvesti zabranu fizičkog i psihološkog kažnjavanja
modul dječijeg vaspitavanja, jedno dijete uzrasta
djeteta uz odgovarajuće sankcije.
72
Podsticati i razvijati programe obuke za zdravo
pravima i blagostanju djeteta i Protokol Afričke povelje
roditeljstvo i nenasilno vaspitavanje djece kao i pro-
o ljudskim i narodnim pravima na prava žena u Africi.
grame nenasilne komunikacije kod školske djece.
Dječiji brak je takođe identifikovan na Pan-afričkom forumu protiv seksualne eksploatacije djece kao vida
Rani brak Brak prije 18 godina je stvarnost za mnoge mlade djevojke. Prema UNICEF-ovim procjenama, preko 60 miliona žena starosti 20 – 24 godina koje su udate ili žive u vanbračnoj zajednici učinilo je to prije 18. godine. Faktori koji utiču na stope dječijeg braka uključuju: stanje državnog sistema za registraciju koji obezbjeđuje dokaz o starosti djeteta; postojanje adekvatnog zakonskog okvira uz prateće važeće mehanizme koji se tiču slučajeva dječijeg braka i postojanje običajnog i vjerskog prava koji podržavaju takvu praksu. U mnogim dijelovima svijeta roditelji podržavaju brak svojih ćerki dok su još uvijek djeca u nadi da će im brak doprinijeti boljoj finansijskoj i socijalnoj situaciji, ali i zbog oslobađanja porodice finansijkog tereta. Činjenica je da dječiji brak predstavlja povredu ljudskih prava, kompromitujući razvoj djevojaka i da često rezultira ranom trudnoćom i socijalnom izolacijom, niskim nivoom obrazovanja i stučnog usavršavanja što ojačava rodnu prirodu siromaštva. Pravo na „slobodnu i punu” saglasnost za brak prepoznato je u Univerza-
komercijalne seksualne eksploatacije djece. Mlade udate djevojke su jedinstvena, mada često nevidljiva grupa. Pošto se od njih očekuje da obavljaju teške i mnogobrojne kućne poslove, pod opterećenjem dokazivanja plodnosti, a odgovorne su i za podizanje djece dok su i same još uvijek djeca, udate djevojke i djeca-majke suočavaju se s prinudnim donošenjem odluka i smanjenim životnim izborima. Dječacima se takođe pogođeni dječijim brakom, ali ovo se u daleko većem broju i intenzivnije događa djevojčicama. Kohabitacija – kada dvoje žive zajedno kao da su u braku – predstavlja isti problem ljudskih prava kao i brak. Kada djevojka živi sa čovjekom i preuzme ulogu pružaoca usluga prema njemu, često se pretpostavlja da je postala odrasla žena, čak iako još uvijek nema 18 godina. Dodatni problemi koji nastaju u neformalnim odnosima – na primjer, nasljedstvo, državljanstvo i društveno prepoznavanje – mogu učiniti djevojke u neformalnim zajednicama ranjivijim na različite načine u odnosu na one djevojke koje su u zvaničnim brakovima. Istraživanja pokazuju da mnogi faktori koji su povezani dovode dijete u rizik od dječijeg braka. Siro-
lnoj deklaraciji o ljudskim pravima – uz priznanje da sa-
maštvo, zaštita djevojčica, porodični ugled i obezbje-
glasnost ne može biti „slobodna i potpuna” kada jedna
đenje stabilnosti tokom nestabilnih socijalnih perioda
strana nije dovoljno zrela da donese informisani pri-
smatraju se značajnim faktorima u određivanju rizika
stanak o životnom partneru. Konvencija o eliminaciji
za brak za djevojčicu. Žene koje su se udale u
svih vidova diskriminacije žena pominje pravo na za-
mlađim godinama vjeruju da je ponekad prihvatljivo
štitu od dječijeg braka u članu 16. koji kaže: „Vjeridba
da suprug tuče svoju suprugu i češće i same doživlja-
i brak djeteta nemaju pravnu valjanjost, i sve
vaju porodično nasilje. Smatra se da razlika u godi-
neophodne radnje, uključujući zakonodavstvo, će se
nama između partnera doprinosi zloupotrebi moći i
preduzeti u definisanju minimalnog starosnog uzrasta
da povećavaju rizik ranog udovstva.
za brak...” U Konvenciji o pravima djeteta, brak nije di-
Usko povezano s problemom dječjeg braka je i
rektno razmatran, već je povezan s drugim pravima –
vrijeme kada djevojčice postaju seksulano aktivne.
kao što su pravo na slobodno izražavanje svog mišlje-
Žene koje se udaju prije 18. godine obično imaju više
nja, pravo na zaštitu od svih vidova zloupotrebe i pravo
djece od onih koje se kasnije udaju. Poznato je da su
na zaštitu od štetnih tradicionalnih praksi – i često je
smrti povezane s trudnoćom glavni uzrok smrtnosti i
stvar rasprave Odbora o pravima djeteta. Ostali među-
za udate i za neudate djevojke straosti od 15 do 19
narodni sporazumi koji se odnose na dječiji brak su
godina, naročito među najmlađima u ovoj uzrasnoj
Konvencija o pristanku na brak, Minimalna starosna
grupi. Postoje dokazi koji ukazuju na to da je veća
dob za brak i registraciju brakova i Afrička povelja o
vjerovatnoća da se djevojke koje se udaju u ranom 73
uzrastu udaju za starije muškarce što ih dovodi u po-
brak je u vezi sa siromaštvom njihovih porodica i
jačan rizik od infekcije HIV-om. Roditelji žele da udaju
niskim stepenom obrazovanja.
svoje kćerke kako bi sačuvali njihovu čast, a muškarci često žele mlađe žene za supruge, kako bi izbjegli rizik da izaberu ženu koja je već inficirana.
Preporuke U narednom periodu potrebno je realizovati pro-
Potreba za mladom ženom za rađanje i dispa-
grame seksualnog obrazovanja i planiranja porodice
ritetom moći koja proizilazi iz razlike u godinama
u cjelokupnom školskom sistemu. Isto tako neo-
dovodi do vrlo rijetke upotrebe kondoma među
phodno je putem školskih programa i najširih medi-
ovakvim parovima.
jskih kampanja jačati pozitivne stavove u odnosu na
Naše zakonodavstvo Porodičnim zakonom (član
rodnu ravnopravnost i zdrave životne stilove.
24) propisuje da brak ne može sklopiti lice koje nije navršilo 18 godina života. Izuzetno, sud može dozvoliti sklapanje braka maloljetnom licu starijem od 16 godina. Od pokazatelja koji se koriste, dva ukazuju na procenat žena koje se udaju prije 15. odnosno prije 18. godine. Procenat žena udatih u raznim uzrastima dat je u tabeli CP.5. U Crnoj Gori, nema žena starosti 15 – 49 godina koje su se udale prije 15. godine starosti, ali 7% žena starosti 20 – 49 godina se udalo prije 18. godine. Po regionima: 10% žena na sjeveru se udalo prije 18. godine, 7% u centralnom i 5% na jugu. Preko 20% žena s osnovnim ili nižim obrazovanjem udalo se prije 18. godine života, dok je to isto uradilo 5% žena sa srednjom školom i samo 1% žena sa fakultetskim obrazovanjem. Slična situacija je kada se uzme u obzir stepen bogatstva. Najsiromašnije žene će se vjerovatno udati prije 18. godine. Samo dva procenta žena starosti 15 – 19 godina u Crnoj Gori trenutno živi u braku ili vanbračnoj zajednici. Druga komponenta ovog problema je razlika u starosti supružnika, a kao indikator se koristi procenat žena koje su vjenčane ili žive u zajednici sa 10 ili više godina starijim supružnicima. Tabela CP.6 predstavlja
Nasilje u porodici Nasilje u porodici je najčešći oblik nasilja čije su žrtve prvenstveno žene i djeca. Izvjestan broj pitanja je postavljen ženama starosti 15 – 49 godina kako bi se utvrdio njihov stav prema tome da li je opravdano da muževi udaraju ili tuku svoje supruge/partnerke iz različitih razloga. Ova pitanja su postavljana da bi se dobio uvid u kulturna vjerovanja koja su pretežno povezana s nasiljem protiv žena od strane njihovih muževa/partnera. Glavna pretpostavka je da žene, koje su saglasne s izjavama da je opravdano da muževi/partneri tuku svoje supruge/partnerke pod okolnostima koje su opisane, sklonije su da budu zlostavljane od strane svojih muževa/partnera. Odgovori na ova pitanja mogu se naći u tabeli CP.7. U Crnoj Gori određeni procenat žene vjeruju da je opravdano da ih njihov partner tuče u slučaju nekog od sljedećih navedenih razloga: • 4% kada žena izađe van kuće, a da ne obavijesti muža • 10% kada žena zanemaruje djecu
rezultate koji se tiču razlike u godinama između
• 3% kada se žena raspravlja s mužem
supružnika. Udio žena koje su trenutno vjenčane ili
• 2% kada žena odbije seks s mužem
žive u zajednici starosti 20 – 24 godina kojima su
• 2% kada joj zagori ručak.
muževi ili partneri 10 ili više godina stariji iznosi 17%. Samo dva procenta žena starosti 20 – 24 godina koje
Ukratko, svaka deseta žena u Crnoj Gori vjeruje
su trenutno vjenčane/žive u vanbračnoj zajednici,
da je opravdano da je partner tuče iz nekog od
imaju muževe/partnere koji su mlađi od njih.
prethodno navedenih razloga. Na sjeveru i jugu i u ruralnim predjelima, ovaj procenat je sličan i iznosi 14 – 15%,
Zaključak
dok 6% žena iz centralne regije i 9% iz urbanog po-
U Crnoj Gori je relativno nizak procenat žena koje se
dručja dijeli isto mišljenje. Prema nivou obrazovanja,
rano udaju ili stupaju u vanbračnu zajednicu. Rani
16% žena s osnovnim ili nižim nivoom obrazovanja,
74
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović 11% sa srednjim, i 6% žena s univerzitetskim obrazovanjem vjeruje da je opravdano da ih partner tuče iz bilo kojeg od prethodno navedenih razloga. Takođe, skoro 23% žena iz najsiromašnijih i samo 4% žena iz najbogatijih domaćinstava vjeruje u isto tj. da su razlozi da suprug tuče ženu opravdani.
Zaključak U Crnoj Gori stav žena prema opravdanosti nasilja nad njom korelira sa stepenom njihovog obrazovanja i stepenom siromaštva njihovih porodica. Tolerantnije prema nasilju su žene iz najsiromašnijih porodica i s nižim stepenom obrazovanja. Evidentno je da još uvijek postoji značajan prostor za aktivnost programa koji imaju za cilj jačanje svijesti žena o rodnoj ravnopravnosti i prevenciji nasilja u porodici.
Smetnje u razvoju djece Prava djeteta sa smetnjama u razvoju utvrđena su brojnim međunarodnim dokumentima. Jedan od ciljeva Svijeta po mjeri djeteta je zaštita djece od zloupotrebe, eksploatacije i nasilja, uključujući eliminisanje diskriminacije djece sa smetnjama u razvoju. Za djecu uzrasta od 2 do 9 godina, postavljeno je niz pitanja koja procjenjuju broj smetnji u razvoju/oštećenja, kao što su oštećenje vida, sluha i poteškoće u govoru. Ovaj pristup počiva u konceptu funkcionalnog invaliditeta koji je razvila SZO i ima za cilj identifikovanje implikacije svakog oštećenja ili smetnje u razvoju na dalji razvoj djeteta (npr. na zdravlje, ishranu, obrazovanje, itd.). Ustavom Crne Gore (član 68) jemči se posebna zaštita lica s invaliditetom, a zakonima iz oblasti
Preporuka Značajan korak u suzbijanju i zaštiti od nasilja postići će se donošenjem Zakona o zaštiti od nasilja
zdravstva, obrazovanja i socijalne zaštite utvrđena su prava za podršku djeci sa smetnjama u razvoju i njihovim porodicama.
u porodici koji je u pripremi. Takođe je važno realizo-
Tabela CP.10 predstavlja rezultate ovih pitanja.
vati programe za podršku i pomoć ženama i djeci –
U Crnoj Gori 1% djece uzrasta 2 – 9 godina ima
žrtvama nasilja, kao i kontinuirano razvijati svijest
poteškoća s vidom, bilo danju ili noću, 7% djece ne
javnosti o ovom problemu.
razumije data uputstva, 1% ne uči da radi stvari kao 75
ostala djeca istog uzrasta, 3% djece ne govori ili se
mjelo šta ste mu rekli?”. U svakom slučaju kao
ne sporazumijeva riječima i 1% je mentalno zaostalo,
neophodna nametnula se potreba uvođenja jedi-
inertno ili usporeno. U skladu s prethodnim, 13%
nstvene evidencije djece sa smetnjama u razvoju, za-
djece uzrasta od 2 – 9 godina posjeduje barem jednu
snovane na opšteprihvaćenim standardima, kako bi
od prethodno navedenih smetnji u razvoju. Najveći
se izbjegle subjektivne procjene i stvorila prava slika
broj djece sa barem jednom smetnjom u razvoju je
o broju i vrsti smetnji u razvoju kod djece u Crnoj
na jugu Crne Gore 23%, dok je na sjeveru 12%, a u
Gori.
centralnom dijelu 8%.
Zaključak Imajući u vidu činjenicu da u Crnoj Gori ne postoji precizna statistika o vrsti smetnje i broju djece sa smetnjama u razvoju, a kako su navedeni podaci dobijeni na osnovu subjektivne procjene roditelja, treba ih posmatrati s određenom dozom rezerve naročito rezultate s dobijenim visokim procentima vezanim za nerazumijevanje izdatih uputstava
Preporuke U cilju poboljšavanja zaštite djece sa smetnjama u razvoju potrebno je razviti programe rane identifikacije i rehabilitacije ove djece kao i sisteme kontinuiranog praćenja i podrške takvoj djeci i njihovim porodicama. Jedan od preduslova za dobar monitoring je i uspostavljanje baze podataka za djecu i omladinu sa smetnjama u razvoju na lokalnom i centralnom nivou. Takođe, neophodno je uskladiti normativna
(moguće je da majke/staratelji nijesu dobro razumjeli
akata s domaćim i međunarodnim dokumentima u
pitanje koje je glasilo „Kada kažete vašem djetetu da
smjeru inkluzivnog obrazovanja.
nešto uradi, da li vam ono izgleda kao da je razu-
76
Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović
XI I
HIV/AIDS, seksualno ponašanje
Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotreba kondoma Jedan od najvažnijih preduslova za smanjenje
Međutim, samo 50% žena zna za sva tri načina pre-
stope HIV infekcije je tačno poznavanje načina
vencije transmisije HIV-a. 70% žena je navelo da je
transmisije HIV-a i strategije za prevenciju transmisije
to jedan stalni neinficirani seksualni partner, 86% zna
HIV-a. Tačne informacije predstavljaju prvi korak ka
da je to upotreba kondoma pri svakom seksualnom
podizanju nivoa svijesti i pružanju sredstava mladim
odnosu, a 64% zna da je to seksualna apstinencija
ljudima da se zaštite od infekcije. Zablude o HIV-u su
kao glavni načini prevencije transmisije HIV-a. Dok
česte i mogu da dovedu do zabune kod mladih i spri-
91% svih žena zna bar jedan način prevencije trans-
ječe napore na prevenciji. U različitim regionima
misije HIV-a, samo mali broj njih, 9%, nije znalo ni-
prisutne su različite zablude,
mada su se neke
jedan od tri načina. Podaci o poznavanju, odnosno
pokazale zajedničkim (na primjer, da se HIV može
nepoznavanju pojedinih načina transmisije HIV-a
prenijeti preko hrane ili ujedom komarca). Na speci-
upućuju na pravce budućeg ciljanog djelovanja pri-
jalnoj sesiji Generalne skupštine UN za HIV/AIDS
likom podizanja nivoa informisanosti o HIV/AIDS-u.
(UNGASS) Vlade zemalja su pozvane da unaprijede
Znanje o HIV-u je u pozitivnoj korelaciji s nivoom
znanje i vještine mladih ljudi kako bi se mogli zaštiti
obrazovanja. Skoro sve žene s univerzitetskim obra-
od HIV-a. Indikatori za mjerenje ovog cilja kao i MDG
zovanjem u poređenju s 86% žena s osnovnim ili
koji predviđaju smanjenje HIV infekcije za 50%
nižim nivoom obrazovanja čulo je za HIV/AIDS.
uključuju unaprjeđenje nivoa znanja vezano za HIV i
Slična je situacija i s indeksom bogatstva. 99% na-
prevenciju i promjenu ponašanja da bi se spriječilo
jbogatijih žena i 90% najsiromašnijih žena je čulo za
dalje širenje ove bolesti. HIV modul obuhvatio je žene
HIV/AIDS. Skoro je isti broj žena koje su čule za
starosti 15 – 49 godina.
HIV/AIDS u centralnom, sjevernom i južnom regionu.
Jedan indikator koji je i MDG i UNGASS-ov indi-
Procenat je takođe jednak u urbanim i ruralnim po-
kator jeste procenat mladih žena koje imaju sveobu-
dručjima. Ne postoje razlike u odnosu na godine
hvatno i tačno znanje o HIV prevenciji i transmisiji.
života. Žene u centralnoj (53%) i u sjevernoj regiji
Žene su ispitivane da li znaju tri glavna puta preve-
(51%) imaju bolje znanje o načinima prevencije
ncije transmisije HIV-a: jedan stalni, vjerni i neinfici-
transmisije HIV-a u odnosu na žene iz južne regije
rani partner, upotreba kondoma pri svakom polnom
(42%). Ne postoje razlike po područjima (urbano i
odnosu i seksualna apstinencija.
seosko) i godinama života ispitanica. Za sva tri
Rezultati su prezentirani u tabeli HA.1. U Crnoj
načina prevencije transmisije HIV-a zna 39% žena s
Gori, skoro sve ispitanice (97%) čule su za AIDS.
osnovnom ili nižom školom, dok među ženama s uni77
verzitetksim obrazovanjem taj procenat iznosi 54%.
niciraju, koriste nove tehnologije komunikacije, ele-
Za barem jedan način prevencije transmisije HIV-a
ktronske medije i internet i time dolaze u situaciju da
zna 69% žena s osnovnim ili nižim nivoom obrazo-
se sretnu s više informacija o HIV/AIDS-u. Takođe,
vanja i 99% žena s univerzitetskim obrazovanjem.
diskutabilan je podatak da žene iz južnog regiona
Niža vrijednost (75%) istog indikatora odnosi se na
najmanje znaju o načinima prevencije transmisije
najsiromašnije žene, dok među najbogatijim ženama
HIV-a s obzirom na to da žive u regiji koja je u
on iznosi 97%. Sedam procenata od svih ispitanica
svakom pogledu najrazvijenija i samim tim pruža na-
na jugu ne zna ni za jedan način prevencije HIV-a,
jveće mogućnosti u vezi s obrazovanjem, bogat-
dok je na sjeveru ovaj procenat više nego dva puta
stvom, pa i dobijanjem informacija, a posebno kada
veći. Za očekivati je bilo da se dobiju podaci koji go-
se uzme u obzir da podatak koji govori suprotno tj.
vore u prilog bolje informisanosti žena s visokim
da je procenat žena koje ne znaju ni za jedan način
obrazovanjem u odnosu na one s nižim, kao i
prevencije HIV-a dva puta veći na sjeveru nego na
imućnije od onih siromašnijih budući da su generalno
jugu. Ipak, zanemarujući ove nejasnoće najviše brine
gledajući one s višim obrazovanjem i imućnije i gdje
podatak da sva tri načina prevencije transmisije HIV-a
se stiče više činilaca koji im omogućavaju da budu
zna samo 54% visoko obrazovanih žena što je
bolje obaviještene: veće i raznolikije interesovanje,
izuzetno malo i ukazuje na opšte slabo poznavanje
razvijenija i raznovrsnija komunikacija, dostupnost
problematike HIV/AIDS-a.
literature, medija – mogućnost kupovine više štampa-
Preko 30% žena s osnovnim ili nižim nivoom
nih medija (novina i časopisa), lakša dostupnost inte-
obrazovanja i samo 1% žena s univerzitetskim obra-
rneta, elektronskih medija sa više programa itd. Ipak
zovanjem ne zna ni jedan način prevencije transmi-
iznenađuje dobijeni podatak da nema razlike u
sije HIV-a. Situacija je slična s 25% najsiromašnijih i
odnosu na dob, jer mlađe osobe mnogo više komu-
samo 3% najbogatijih žena.
Grafikon HA.1 Procenat žena koje imaju sveobuhavatno znanje o transmisji HIV/AIDS-a u CG u 2005.
78
U tabeli HA.2 prikazan je procenat žena koje su
znale dva načina prevencije transmisije HIV-a i koje su
tačno navele zablude vezano za HIV. Indikator se za-
odbacile tri najčešće zablude. Potpuno znanje o meto-
sniva na dvije najčešće i najrelevantnije zablude u
dama prevencije HIV-a i transmisiji još uvjek je nedo-
Cnroj Gori, da se HIV može prenijeti upotrebom iste
voljno, mada postoje razlike u odnosu na područja
hrane s inficiranom osobom i ujedom komarca. U tabeli
stanovanja. Ukupno, 26% žena ima potpuno znanje, s
su takođe prikazane informacije o tome da li žene
tim što je nivo znanja nešto viši u urbanim područjima
znaju da se HIV ne može prenijeti natprirodnim putem
(30%) nego u ruralnim (21%). Kao što se i očekivalo, pro-
i da se HIV može prenijeti upotrebom već korišćenih
cenat žena s potpunim znanjem povećava se s nivoom
igala. Od svih ispitanica, 34% je odbacilo dvije na-
obrazovanja (Grafikon HA.1). Samo 10% žena s osno-
jčešće zablude i zna da osoba koja izgleda zdravo
vnim ili nižim nivoom obrazovanja, 27% žena sa sre-
može biti inficirana. 66% žena zna da se HIV ne može
dnjom školskom spremom i 43% žena s univerzitetskim
prenijeti hranom, 49% zna da se HIV ne može prenijeti
obrazovanjem ima potpuno znanje o metodama preve-
ujedom komarca, dok 76% žena zna da osobe koje
ncije HIV-a i transmisiji. Postoji i slična korelacija sa inde-
izgledaju zdravo mogu biti zaražene. Da se HIV ne
ksom bogatstva: 14% najsiromašnijih žena i 38%
može prenijeti natprirodnim putem zna 84% žena u
najbogatijih žena starosti 15 – 49 godina, navelo je dvije
Crnoj Gori i 92% zna da se HIV može prenijeti upotre-
preventivne metode i tri zablude u vezi s HIV-om. Ne postoji
bom već korišćenih igala. Žene na sjeveru Crne Gore
bitna razlika u odnosu na godine starosti ispitanica.
pokazale su manje kapacitete da prepoznaju zablude
Znanje o transmisiji HIV-a s majke na dijete
vezano za HIV/AIDS. Samo 24% žena između 15 i 49
takođe je važan prvi korak za žene da zatraže testi-
godina života na sjeveru odbacilo je dvije najčešće
ranje na HIV kada su trudne, kako bi spriječile da se
zablude i zna da osobe koje izgledaju zdravo mogu biti
infekcija prenese na bebu. Žene treba da znaju da
inficirane, a 74% žena smatra da se HIV ne može
HIV može da se prenese u toku trudnoće, tokom
prenijeti natprirodnim putem. Da osoba koja izgleda
porođaja i u toku dojenja. Nivo znanja među ženama
zdravo može biti inficirana zna 86% ispitanica na jugu,
starosti 15 – 49 godina vezano za transmisiju s majke
78% u centralnom dijelu i 65% u sjevernom dijelu.
na dijete prikazano je na tabeli HA.4. Ukupno, 86%
Žene iz urbanih područja imaju veće znanje o svim
žena zna da se HIV može prenijeti s majke na dijete;
indikatorima nego žene iz ruralnih područja. da osobe
65% žena zna tri načina prenosa HIV-a sa majke na
koje izgledaju zdravo mogu biti inficirane zna 81%
dijete, dok 11% žena nije znalo da navede nijedan
žena iz urbanog područja i 68% iz ruralnih područja,
specifičan način. Da se HIV može prenijeti s majke
starosti 15 – 49 godina, Generalno, ne postoje znača-
na dijete u toku trudnoće zna 84% žena. Ovaj proce-
jne razlike u znanju o transmisiji HIV-a u odnosu na go-
nat nešto je manji među ženama koje znaju da se
dine strosti ispitanica, ali postoji pozitivna korelacija s
HIV može prenijeti s majke na dijete u toku porođaja
nivoom obrazovanja ispitanica i indeksom bogatstva.
(76%) i preko majčinog mlijeka (71%). U tabeli HA.4
Činjenica da je samo trećina ispitanih žena upoznata
prikazan je procenat žena starosti 15 – 49 godina
sa zabludama vezanim za prenos HIV-a, takođe
života koje su tačno navele načine transmisije HIV-a
ukazuju na nedovoljnu informisanost žena u Crnoj Gori
s majke na dijete. Ne postoji značajna razlika u
o HIV/AIDS-u. Ipak, ako se posmatraju pojedinačni
odnosu na urbanu/ruralnu sredinu, region, godine
faktori, posebno oni koji praktično pomažu u prevenciji
života žena ili indeks bogatstva. Osim toga, ne postoji
prenosa, znanje koje se odnosi na to da tri četvrtine i
ni razlika u odnosu na nivo obrazovanja ispitanica.
više ispitanih žena zna da inficirana osoba može izgle-
Prilično dobri rezultati koji su dobijeni kad je u pitanju
dati potpuno zdravo, da se HIV ne može prenijeti
znanje o prenosu HIV-a s majke na dijete, ukazuju
natprirodnim putem i da se sigurno može prenijeti
na to da je pitanje trudnoće i rađanja jedno od inte-
upotrebom istih igala, nije tako loše.
resovanja kome žene poklanjaju najviše pažnje i kao
U tabeli HA.3 dat je sumarni pregled podataka iz tabela HA.1 i HA.2 i prezentuje procenat žena koje su
takvo ga treba iskoristiti da se nivo znanja žena uopšte o HIV-u podigne na najviši mogući nivo. 79
Indikatori stavova prema osobama koje žive sa
AIDS. Preko 50% žena s juga ne slaže se ni sa je-
HIV/AIDS-om određuju nivo stigme i diskriminacije u
dnim od navedenih diskriminatornih stavova. U ce-
zajednici. Stigma i diskriminacija su manje ukoliko
ntralnom i sjevernom dijelu ovaj procenta je manji od
ispitanici pokažu prihvatljiv stav na sljedeća četiri pi-
25%. Nema značajne razlike u odnosu na urbanu i
tanja: 1) da li biste brinuli o članovima porodice koji
ruralnu sredinu i godine starosti ispitanica, ali ovaj
su oboljeli od AIDS-a; 2) da li biste kupili svježe
procenat je veći kod žena sa većim nivoom obrazo-
povrće od prodavca koji je HIV pozitivan; 3) smatrate
vanja. Među najsiromašnijim ženama, 17% se ne
li da ženskoj osobi koja predaje u školi, a koja je HIV
slaže ni sa jednim diskriminatorim stavom u
pozitivna treba dozvoliti da obavlja taj posao, i 4) da
poređenju s 43% najbogatijih žena. Dobijeni podaci
li biste čuvali u tajnosti HIV status člana vaše
o stigmi i diskriminaciji potvrđuju generalno posto-
porodice? U tabeli HA.5 prikazani su stavovi žena
janje ove pojave u cijelom društvu. Pored generalno
prema osobama koje žive s HIV-om.
niskog nivoa tolerancije, posebno zabrinjava rela-
U Crnoj Gori 35% žena starosti 15 – 49 godina
tivno nizak nivo tolerancije među visokoobrazovanim
koje su čule za AIDS ne slažu se ni sa jednim
ženama koje bi trebalo da su promoteri tolerancije i
diskriminatornim stavom, a to znači da se 65% njih
razumijevanja razlika, a podatak o tome da nema ra-
slaže sa barem jednim diskriminatornim stavom.
zlike po ovom pitanju između urbane i ruralne sre-
Struktura diskriminatornog stava je sljedeća: 60%
dine, kao i u odnosu na dob je diskutabilan.
ispitanica ne bi kupilo hranu od osobe koja je HIV
Drugi važan indikator je znanje o tome gdje se
pozitivna; 43% smatra da nastavnici koja je HIV pozi-
može uraditi testiranje na HIV i o upotrebi ovih službi.
tivnma ne bi trebalo dozvoliti da obvalja taj posao,
Pitanja vezana za znanje među ženama o usta-
21% smatra da bi ako bi imali člana porodice koji je
novama u kojima se obavlja testiranje na HIV i o
HIV+, to bi držali u tajnosti i, na kraju, 4% ispitanica
tome da li su se one ikada testirale, prikazani su u
ne bi brinulo o članovima svoje porodice koji imaju
tabeli HA.6 70% žena zna gdje se može uraditi testi-
Grafikon HA 2. Seksualno ponašanje koje povećava rizik od HIV infekcije, Crna Gora, 2005.
80
ranje na HIV, dok se samo 3% ispitanica testiralo. Od
rima. U većini zemalja, više od polovine HIV infekcija
njih većina zna rezultat (87%). U južnom dijelu 86%
su registrovane među mladima starosti 15 – 24 go-
žena zna gdje se može uraditi test na HIV, dok u ce-
dine, pa je stoga i promjena ponašanja među ovom
ntralnom dijelu ovaj procenat iznosi 67%, a u sjeve-
populacionom grupom posebno značajna za sma-
rnom 62%. Žene iz urbanog područja bolje znaju gdje
njenje novih infekcija. Set pitanja je ponuđen ženskoj
može da se uradi test na HIV (74%) u poređenju sa
populaciji starosti 15 – 24 godine, u cilju procjene nji-
ženama u ruralnim područjima (63%). Nema razlike
hovog rizika od HIV infekcije. Faktori rizika uključuju
u odnosu na godine staroti, ali postoje razlike u
rano stupanje u seksualne odnose, seks sa starijim
odnosu na nivo obrazovanja i indeks bogatstva.
muškarcima, seks s vanbračnim partnerom, partne-
Samo 43% žena s osnovnim ili nižim stepenom obra-
rom van stalne veze i nekorišćenje kondoma.
zovanja zna gdje se može uraditi test na HIV. Ovaj
Učestalost seksualnog ponašanja koje pove-
procenat raste s nivoom obrazovanja (87%). Slično
ćava rizik od HIV infekcije među ženama prikazan je
tome, ovaj indikator je 40% među najsiromašnijim že-
na tabeli HA.8 i grafikonu HA.2. U Crnoj Gori skoro
nama i više od dva puta veći među najbogatijim že-
da nijedna žena starosne dobi 15 – 19 godina nije
nama (84%). Veoma mali broj žena se testirao i tu
imala seksualne odnose prije 15. godine života.
nema razlike u odnosu na region, područja ili godine starosti žena. Procenat žena koje su se testirale raste od 1% među ženama s osnovnim ili nižim stepenom obrazovanja kao i među najsiromašnijim ženama do 7% među ženama s univerzitetskim obrazovanjem i među najbogatijim ženama. Među ženama koje su dobile djecu u periodu od dvije godine prije istraživanja, procenat onih koje su prošle savjetovanje i tesiranje na HIV u toku antenatalne zaštite prikazan je na tabeli HA.7 Među 97% žena kojima je pružana antenatalna zaštita od strane zdravstvenog profesionalca u toku posljednje trudnoće, samo 11% dobilo je informacije o prevenciji HIV-a u toku posjete službama za antenatalnu zaštitu, samo 2% se testiralo na HIV i sve te žene su dobile rezultate testa. Žene iz južne regije imale su bolji pristup informacijama o prevenciji HIV-a u toku antenatalne zaštite u poređenju sa ženama iz sjeverne i
Samo sedam procenata žena od 20 do 24 godina imalo je seksualni odnos prije 18 godina. Ovaj procenat je u suprotnoj korelaciji s nivoom obrazovanja i indeksom bogatstva. Naime, od 25% žena s osnovnim ili nižim stepenom obrazovanja koje su imale seksualni odnos prije 18 godina, procenat se smanjuje na tri procenta žena s univerzitetskim obrazovanjem. Slično, ovaj procenat se smanjuje od 11% među najsiromašnijim ženama na tri procenta među najbogatijim ženama. Treća grupa visokorizičnog seksa je seks s muškarcem starijim 10 ili više godina. Seks s muškarcem starijim 10 ili više godina imalo je 13% žena između 15 i 24 godina života. Na sjeveru je to češća pojava (21%), u odnosu na centralni (12%) i južni dio (6%). Podaci ukazuju na dobru praksu kad je u pitanju početak stupanja u seksualne odnose. Bez obzira na to da li je ova činjenica rezultat postojanja konzervativne sredine kod nas ili pak postojanja svjesnosti o potrebi dostizanja određene
centralne regije. S porastom nivoa obrazovanja žena
zrelosti (ne samo fizičke već i emocionalne i psihičke)
i porastom indeksa bogatstva raste i vrijednost ovog
prije stupanja u seksualne odnose, trebalo bi je isko-
indikatora.
ristiti kako bi se u periodu adolescencije sprovelo adekvatno edukovanje o seksualnom i reprodukti-
Seksualno ponašanje u vezi s prenošenjem HIV-a Promovisanje bezbjednog seksualnog po-
vnom zdravlju (seksualnosti, seksualno prenosivim bolestima i zaštiti od njih, kao i preranoj trudnoći i načinima kontracepcije).
našanja je ključna mjera u smanjenju prevalencije
Upotreba kondoma u toku seksualnog odnosa s
HIV-a. Za sprječavanje širenja HIV-a izuzetno je
muškarcem koji nije bračni ili stalni partner sa kojim se
značajna upotreba kondoma, posebno tokom seksu-
živi u vanbračnoj zajednici, ispitivana je kod žena
alnog odnosa s povremenim, neregularnim partne-
starosne dobi 15 – 24 godine koje su imale seksualni 81
odnos s takvim partnerom u posljednjih godinu dana
zabrinjavajući podatak i ukazuje da aktivnosti koje se
(Tabela HA.9). Seksualni odnos imalo je 27% žena
preduzimaju u cilju veće informisanosti o HIV/AIDS-u
starosne dobi 15 –24 godine, a 21% je imalo seksualni
nijesu dovoljne. Ispitanice pokazuju mnogo veće
odnos u poslednjih 12 mjeseci. Skoro nijedna žena
znanje samo kad je u pitanju znanje o prenosu HIV-a
starosne dobi 15 –24 godine nije navela da je imala
s majke na dijete. Nivo znanja povećava se s nivoom
seksualni odnos sa više od jednim partnerom u poslje-
obrazovanja, odnosno ispitanice sa višim obrazova-
dnjih 12 mjeseci. Međutim, od svih žena starosne dobi
njem generalno pokazuju veći nivo znanja.
15 – 24 godine koje su navele da su imale seksualne
Istraživanje ukazuje na postojanje diskrimina-
odnose u posljednjih 12 mjeseci prije MICS-a, 45% je
cionih stavova kod skoro dvije trećine ispitanica. Ovi
imalo seksualni odnos s partnerom koji nije njen muž ili
stavovi su značajno više prisutni kod ispitanica iz
sa kojim ne živi u vanbračnoj zajednici. Od tog broja
sjevernog i srednjeg regiona u odnosu na južni, i više
66% je koristilo kondom u toku seksualnog odnosa sa
su izraženi kod ispitanica s nižim obrazovanjem i
visokorizičnim partnerom. U toku visokorizičnog seksu-
skromnijeg imućnog statusa.
alnog odnosa u toku 12 mjeseci prije sprovođenja
Skoro tri četvrtine ispitanica zna gdje se može te-
MICS-a kondom je koristilo 50% žena s osnovnim ili
stirati na HIV. Nivo informisanosti po ovom pitanju raste
nižim stepenom obrazovanja, dok je 70% ili 66% žena
s nivoom obrazovanja, imućnošću i od sjevera ka jugu.
sa srednjom ili visokom školskom spremom koristilo
Veoma je nizak procenat ispitanica koje su dobile
kondom u toku seksualnog odnosa s ovim partnerima.
savjet u vezi s HIV/AIDS-om prilikom posjete antena-
Podaci koji govore u prilog tome da većina, skoro sve,
talnoj službi (11%) i koje su se testirale na HIV (2%).
nije imala više od jednog partnera u prethodnih 12
Izuzetno rijetko ispitanice su stupale u seksu-
mjeseci su zadovoljavajući, ali zabrinjava podatak da se
alne odnose prije 15. godine i u veoma malom pro-
u skoro polovini slučajeva radilo o partneru sa kojim ne
centu prije 18. godine (7%).
žive u braku ili zajednici. Posebnu brigu predstavlja po-
Svega jedna četvrtina žena dobi 15 –24 godine
datak da u ovakvoj situaciji svega nešto više od polovine
je imala seksualne donose, a samo petina je imala
ispitanica navelo da je koristilo kondom. U ovom dijelu
seksualne odnose u posljednjih 12 mjeseci.
upitnik nije bio sasvim precizan tj. nije vodio računa o
Dvije trećine ispitanica je koristilo kondom s
mogućnosti da se možda moglo raditi o partneru koji je
partnerom sa kojim ne žive u bračnoj ili vanbračnoj
momak ili vjerenik ispitanice, sa kojima ispitanice ne
zajednici.
moraju da žive u vanbračnoj zajednici, tako da dobijene rezultate, ipak treba uzeti s određenom rezervom.
Preporuke S obzirom na dobijene rezultate potrebno je
Zaključak
uložiti značajne napore u cilju podizanja nivoa info-
Rezultati MICS istraživanja u onom dijelu koji se
rmisanosti i promjene ponašanja vezano za testiranje
može uporediti sa do sada sprovedenim istraživa-
i upotrebu kondoma, kao i smanjenja diskriminira-
njima uglavnom se poklapaju, kao i u dijelu istraži-
jućih stavova.
vanja gdje se dobijeni podaci onima
koji
se
sakupljaju
u
mogu uporediti s okviru
Uvođenje izbornog nastavnog predmeta koji se
redovne
bavi zdravim životnim stilovima u osnovnoj i srednjoj
zdravstvene statistike – broj testiranih na HIV, broj te-
školi sigurno bi pomoglo boljem informisanju građana
stiranih trudnica na HIV, itd. Ipak, mora se naglasiti
Crne Gore odnosno smanjenju broja inficiranih s
da su pojedina pitanja bila nedovoljno precizno defi-
HIV-om i drugim polno prenosivim bolestima.
nisana tako da su i odgovori dobijeni na njih nedo-
Neophodno je donijeti Strategiju prevencije
voljno precizni što otežava donošenje adekvatnih
prenosa HIV-a s majke na dijete, te usvojiti
zaključaka u dijelu indikatora na koje se odnose.
vodič/protokol koji bi obavezao zdravstvene profe-
Podatak da samo 50% žena zna za sva tri načina prevencije transmisije HIV-a predstavlja 82
sionalce da se bave i ovom problematikom posebno u antenatalnoj zaštiti.
Dodaci
83
BIBLIOGRAFIJA
Boerma, J. T., Weinstein, K. I., Rutstein, S.O., and Sommerfelt, A. E. , 1996. Data on Birth Weight in Developing Countries: Can Surveys Help? Bulletin of the World Health Organization, 74(2), 209-16. Blanc, A. and Wardlaw, T. 2005. "Monitoring Low Birth Weight: An Evaluation of International Estimates and an Updated Estimation Procedure". WHO Bulletin, 83 (3), 178-185. Filmer, D. and Pritchett, L., 2001. Estimating wealth effects without expenditure data – or tears: An application to educational enrolments in states of India. Demography 38(1): 115-132. Institute for Public Health of Serbia, Institute for Public Health of Montenegro, UNICEF - Multiple Indicator Cluster Survey 2000.– Report for FR Yugoslavia, Institute for Public Health of Serbia, Institute for Public Health of Montenegro, UNICEF - Multiple Indicator Cluster Survey 1996.– Report for FR Yugoslavia, Rutstein, S.O. and Johnson, K., 2004. The DHS Wealth Index. DHS Comparative Reports No. 6. Calverton, Maryland: ORC Macro. UNICEF, 2006. Monitoring the Situation of Children and Women. Multiple Indicator Cluster Survey Manual, New York. United Nations, 1983. Manual X: Indirect Techniques for Demographic Estimation (United Nations publication, Sales No. E.83.XIII.2). United Nations, 1990a. QFIVE, United Nations Program for Child Mortality Estimation. New York, UN Pop Division United Nations, 1990b. Step-by-step Guide to the Estimation of Child Mortality. New York, UN WHO and UNICEF, 1997. The Sisterhood Method for Estimating Maternal Mortality. Guidance notes for potential users, Geneva. www.Childinfo.org.
84
Dodatak A.
Spisak osoba uključenih u poslednje MICS istraživanje
Odgovorno lice Ann-Lis Svensson Koordinator Projekta Oliver Petrović Koordinacioni tim Dragiša Bjeloglav Dragana Đokovic-Papić Itana Labović Oliver Petrović Snežana Remiković
Izvještaj pripremili Dragan Laušević Boban Mugoša Olivera Miljanović Ljiljana Žižić Anđa Backović Ivana Petričević Snežana Mijušković Mirjana Đurić Haris Kujundžić
Uzorkovanje Dragiša Bjeloglav Dizajn upitnika Dragiša Bjeloglav Dragana Đoković-Papić Itana Labović Ivana Bjelić Natalija Biliskov Olivera Miljanović Oliver Petrović Snežana Remiković Tatjana Jovanov Unošenje podataka i editovaje Aleksanar Zorić Ivana Bjelić Koordinatori na terenu Itana Labović Snezana Remiković Vladimir Raičević Supervizori na terenu Biljana Sekulović Cvetana Tosković Radule Lainović Vladimir Knezević Zdenka Brajović 85
Dodatak B. Tabele s rezultatima
Tabela HH.1: Rezultati vezani za domaćinstva i pojedinačne intervjue Broj domaćinstava, žena i djece mlađe od 5 godina po domaćinstvima, broj obavljenih intervjua sa ženama i djecom mlađom od 5 godina, i stepen odziva domaćinstava, žena i djece mlađe od 5 godina, Crna Gora, 2005. godine
86
Tabela HH.2: Starost Ä?lanova domaćinstva po polu Procentualna distribucija populacije domaćinstava po starosnim grupama od po 5 godina i dodatne starosne grupe, broj djece uzrasta 0-17, po polu, Crna Gora 2005. godine
87
Tabela HH.3: Sastav domaćinstava Procentualna distribucija domaćinstava prema odabranim karakteristikama, Crna Gora 2005. godine
88
Tabela HH.4: Osnovne karakteristike 탑ena Procentualna distribucija 탑ena starosti 15-49 godina prema osnovnim karakteristikama, Crna Gora 2005. godine
89
Tabela HH.5: Osnovne karaktiristike djece Procentualna distribucija djece mlađe od 5 godina prema osnovnim karakteristikama, Crna Gora, 2005.
90
Tabela NU.1: Pothranjenost djeteta Procenat teško ili umjereno pothranjene djece mlađe od 5 godina, Crna Gora, 2005. godine
MICS indikator 6; MDG indikator 4 ** MICS indikator 7 *** MICS indikator 8 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
91
Tabela NU.2: Početak dojenja Procenat žena starosti 15-49 godina koje su se porodile tokom dvije godine prije istraživanja a koje su podojile bebu u toku prvog sata nakon porođaja i u toku prvog dana od porođaja, Crna Gora, 2005. godina
* MICS indikator 45 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
92
93
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih sluÄ?ajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih sluÄ?ajeva.
*** MICS indikator 16
** MICS indikator 17
MICS indikator 15
Procenat Ĺžive djece prema statusu dojenja za svaku starosnu grupu, Crna Gora, 2005. godina
Tabela NU.3: Dojenje
94
94
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
** MICS indikator 19
MICS indikator 18
hranu najmanje preporučeni broj puta i procenat adekvatno hranjene odojčadi, Crna Gora, 2005. godina
Procenat odojčadi mlađe od 6 mjeseci koja su samo dojila, procenat odojčadi koja su juče dojila i uzimala čvrstu/polučvrstu
Tabele NU.4: Adekvatna ishrana odojčeta
Tabela NU.5: Novorođenčad sa malom masom na rođenju Procenat živorođenih tokom 2 godine prije istraživanja koji su težili manje od 2500 grama na rođenju, Crna Gora, 2005. godina
MICS Indikator 9 ** MICS Indikator 10 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva
95
96
96
***** MICS Indikator 31
**** MICS Indikator 28 ; MDG Indikator 15
*** MICS Indikator 27
** MICS Indikator 26
MICS Indikator 25
(18 mjeseci u slučaju MMR), Crna Gora, 2005. godina
Procenat djece uzrasta 18-29 mjeseci imunizovane protiv dječijih bolesti bilo kada prije istraživanja i prije navršenih 12 mjeseci
Tabela CH.1: Vakcinacije u prvoj godini života
97
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
Procenat djece uzrasta 18-29 mjeseci koja su do sada vakcinisana protiv dječijih bolesti, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CH.2 – Vakcinacije prema osnovnim karakteristikama
98
98
Napomena:
MICS Indikator 33
Podaci su prikazani po polu, regionu i području, dok su ostale osnovne karakteristike izostavljene zbog malog broja slučajeva.
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
(ORS), ili nekim drugim oralnim rehidratacionim tretmanom (ORT), Crna Gora, 2005. godine
Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci koja su imala proliv u posljednje dvije sedmice i liječena su rastvorima za oralnu rehidrataciju
Tabela CH.3: Oralna rehidracija
99
Napomena:
Podaci su prikazani po polu, regionu i području, dok su ostale osnovne karakteristike izostavljene zbog malog broja slučajeva.
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
** MICS indikator 35
* MICS indikator 34
i nastavila sa ishranom tokom ovog perioda, Crna Gora, 2005. godine
Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci sa prolivom u poslednje dvije sedmice koja su unosila povećanu količinu tečnosti
Tabela CH.4: Kućno liječenje proliva
100
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
majki/staratelja koji brzo prepoznaju otežano disanje kao znak da odmah potraže medicinsku pomoć, Crna Gora, 2005. godine
Procenat majki/staratelja djece uzrasta 0-59 mjeseci prema poznavanju vrste simptoma pri kojima odmah treba dijete povesti kod ljekara i procenat
Tabela CH.4A: Poznavanje dva ozbiljna znaka upale pluća
101
* MICS indikator 24; MDG indikator 29
Procentualna distribucija domaćinstava prema vrsti goriva za kuvanje, i procenat domaćinstava koja koriste čvrsta goriva za kuvanje, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CH.5: Upotreba čvrstih goriva
Tabela CH.6: Upotreba čvrstih goriva prema vrsti peći ili vatre Procenat domaćinstava koja koriste čvrsta goriva za kuvanje prema vrsti peći ili vatre, Crna Gora, 2005. godine
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
102
103
103
MICS indikator 11; MDG indikator 30
koriste bezbjedne izvore vode za piće, Crna Gora, 2005. godine
Procentualna distribucija populacije domaćinstava prema glavnim izvorima vode za piće i procenat članova domaćinstava koji
Tabela EN.1: Upotreba bezbjednih izvora vode
104
104
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
MICS indikator 13
koji primjenjuju odgovarajući metod obrade vode, Montenegro , 2005
Procentualna distribucija populacije domaćinstava prema metodi obrade pijaće vode u domaćinstvu i procenat članova domaćinstva
Tabela EN.2: Obrada vode u domaćinstvu
105
i prosječno vrijeme potrebno da se donese pijaća voda, Crna Gora, 2005. godine
Procentualna distribucija domaćinstava u odnosu na vrijeme potrebno da se ode do izvora pijaće vode, uzme voda i donese kući,
Tabela EN.3: Vrijeme potrebno da se donese voda
Tabela EN.4: Osoba koja donosi vodu Procentualna distribucija domaćinstava u odnosu na osobu koja donosi vodu koja se koristi u domaćinstvu, Crna Gora, 2005. godine
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
106
Tabela EN.5: Korišćenje sanitarija za odlaganje ekskreta Procentualna distribucija populacije domaćinstava prema vrsti toaleta koji domaćinstvo koristi i procenat članova domaćinstava koji koriste sanitarije za odlaganje ekskreta, Crna Gora, 2005. godine
MICS Indikator 12; MDG Indikator 31
107
108
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
MICS indikator 14
uzrasta 0-2 godine čije se stolice bezbjedno odlažu, Crna Gora, 2005. godine
Procentualna distribucija djece uzrasta 0-2 godine prema mjestu odlaganja dječijeg fecesa i procenat djece
Tabela EN.6: Odlaganje dječijeg fecesa
109
** MICS indikator 12; MDG indikator 31
MICS indikator 11; MDG indikator 30
Procenat populacije domaćinstava koja koriste poboljšane izvore pijaće vode i sanitarije za odlaganje ekskreta, Crna Gora, 2005. godine
Tabela EN.7: Korišćenje bezbjednih izvora vode i adekvatnih sanitarija
Tabela EN.8: Sigurnost stanovanja Procenat članova domaćinstva koji žive u domaćinstvima u gradskim područjima i koji ne posjeduju zvaničnu dokumentaciju za stanovanje u objektima ili za koje postoji rizik od iseljenja iz objekta i procenat ispitanika koji su iseljeni iz svojih domova u periodu od 15 godina prije istraživanja, Crna Gora, 2005. godine
MICS Indikator 93
110
Tabela EN.9: Postojanost stambenog objekta Procenat domaćinstava i članova domaćinstava koji žive u gradskim područjima u domovima koji se ne smatraju postojanim po osnovnim karakteristikama, Crna Gora, 2005. godine
MICS Indikator 94 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
111
112
112
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
MICS Indikator 95; MDG Indikator 3
u sirotinjskim domovima, po njihovim osnovnim karakteristikama, Crna Gora, 2005. godine
Procenat domaćinstava i članova domaćinstava u gradskim područjima za koja se smatra da žive
Tabela EN.10: Sirotinjski domovi
113
113
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
MICS indikator 21; MDG indikator 19C
Procenat udatih ili žena u zajednici starosti 15-49 godina koje (ili čiji partner) primjenjuju kontraceptivni metod, Crna Gora, 2005. godine
Tabela RH.1: Primjena kontracepcije
114 uspješnosti kontracepcije, Crna Gora, 2005. godine
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
*** MICS indikator 99
** MICS indikator 98
Tabela RH.2: Neostvarene potrebe za kontracepcijom
Procenat trenutno udatih ili žena u zajednici starosti 15-49 godina sa neispunjenim planom o veličini porodice i procenat
* MICS indikator 21; MDG indikator 19C
Napomena:
114
Tabela RH.3: Osoblje u zdravstvenoj zaštiti tokom trudnoće Procentualna distribucija žena Starosti 15-49 godina koje su rodile u prethodne dvije godine prema vrsti osoblja koje ju je pregledalo tokom trudnoće, Crna Gora, 2005. godine
MICS indikator 20 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
115
Tabela RH.4: Antenatalna zaštita Procenat trudnica koje su pregledane tokom trudnoće među ženama starosti 15-49 godina koje su rodile tokom prethodne dvije godine od istraživanja i procenat trudnica koje su išle na specijalne preglede u okviru zdravstvene zaštite tokom trudnoće, Crna Gora, 2005. godine
MICS indikator 44 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
116
117
117
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
** MICS indikator 5
* MICS indikator 4; MDG indikator 17
vrsti osoblja koje je pomagalo pri porođaju, Crna Gora, 2005. godine
Procentualna distribucija žena starosti 15-49 godina koje su rodile tokom prethodne dvije godine od istraživanja prema
Tabela RH.5: Pomoć pri porođaju
Tabela CD.1: Podrška porodice u učenju Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci oko koje su članovi domaćinstva angažovani u aktivnostima na unaprijeđenju učenja i spremnosti za školu, Crna Gora, 2005. godine
* MICS indikator 46 ** MICS indikator 47 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva..
118
119
119
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.
** MICS indikator 48, *** MICS indikator 50
* MICS indikator 49
Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci koja žive u domaćinstvima koja imaju materaijale za učenje, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CD.2: Materijali za učenje
Tabela CD.3: Djeca ostavljena sama ili sa drugim djetetom Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci koja su tokom prethodne sedmice ostavljena čuvanje djeci mlađoj od 10 godina ili potpuno sama, Crna Gora, 2005. godine
* MICS indikator 51
120
Tabela ED.1: Obrazovni programi za najmlađe Procenat djece uzrasta 36-59 mjeseci koji pohađa neki organizovani vid obrazovnog programa za najmlađe i procenat učenika prvog razreda koji su išli na predškolsku edukaciju, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 52 ** MICS Indikator 53 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
121
Tabela ED.2: Upisivanje u osnovnu školu Procenat djece koja su u uzrastu za polazak u školu a koja idu u prvi razred osnovne škole, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 54 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
122
Tabela ED.3: Procenat pohađanja osnovne škole Procenat djece osnovnoškolskog uzrasta koja idu u osnovnu ili srednju školu (NAR), Crna Gora, 2005. godine
* MICS indikator 55; MDG indikator 6
123
Tabela ED.4: Procenat pohađanja srednje škole Procenat djece srednješkolskog uzrasta koja idu u srednju ili višu školu (NAR), Crna Gora, 2005. godine
* MICS indikator 56 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
124
Tabela ED.4w: Djeca srednješkolskog uzrasta koja idu u osnovnu školu Procenat djece srednješkolskog uzrasta koja idu u osnovnu školu, Crna Gora, 2005. godine
Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
125
Tabela ED.5: Djeca koja dođu do petog razreda Procenat djece koja se upišu u prvi razred osnovne škole a koja konačno dođu do petog razreda, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 57 ; MDG Indikator 7
126
Tabela ED.6: Završavanje osnovne škole i nastavljanje srednjeg obrazovanja Stopa završavanja osnovne škole i nastavak srednjeg obrazovanja, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 59; MDG Indikator 7b ** MICS Indikator 58 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
127
Tabela ED.7: Ravnopravnost polova u obrazovanju Odnos djevojčica i dječaka koji idu u osnovnu školu i odnos djevojčica i dječaka koji idu u srednju školu, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 61; MDG Indikator 9
128
Tabela ED.8: Pismenost odraslih Procenat Ĺžena starosti 15-24 godine koje su pismene, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 60; MDG Indikator 8 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih sluÄ?ajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih sluÄ?ajeva.
129
Tabela CP.1: Registrovanje rođenja Procentualna distribucija djece uzrasta 0-59 mjeseci prema tome da li su registrovana rođenju, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 62 Napomena: Brojke koje predstavljaju razlog zbog kog rođenje nije registrovano nijesu prikazane zbog malog broja slučajeva
130
Tabela CP.2: DjeÄ?iji rad Procenat djece uzrasta 5-14 godina ukljuÄ?ene u radne aktivnosti prema vrsti te aktivnosti, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 71
131
132
132
** MICS Indikator 73
* MICS Indikator 72
Procenat djece uzrasta 5-14 godina koji su učenici-radnici i radnici-učenici, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CP.3: Učenici-radnici i radnici-učenici
133
* MICS Indikator 74,
ako ijedno dijete odgovara po uzrastu) na koja su se odnosila postavljana pitanja
** Tabela je uraÄ‘ena osnovu djece uzrasta 2-14 godina sluÄ?ajno izabrane tokom rada na terenu (jedno dijete po domaćinstvu,
Procenat djece uzrasta 2-14 godina prema metodi vaspitavanja djeteta, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CP.4: Vaspitavanje djece
Tabela CP.5: Rani brakovi Procenat žena starosti 15-49 koje su se udale ili ušle u zajednicu prije svog 15-og rođendana, procenat žena starosti 20-49 koje su braku ili zajednici od prije 18-og rođendana, procenat žena starosti 15-19 koje su trenutno u braku ili zajednici, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 67 ** MICS Indikator 68 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
134
Tabela CP.6: Razlika u godinama između supružnika Procentualna distribucija žena starosti 20-24 godine koje su trenutno u braku/zajednici prema razlici u godinama u odnosu na supruga ili partnera, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 69 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
135
136
* MICS Indikator 100
Procenat žena starosti 15-49 godina koje smatraju da muž ima pravo da tuče svoju ženu/partnera iz određenih razloga, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CP.7: Stavovi prema nasilju u porodici
137
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih sluÄ?ajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih sluÄ?ajeva.
* MICS Indikator 101
Procenat djece uzrasta 2-9 godina sa smaetnjama koje navodi majka ili staratelj prema vrsti smetnje, Crna Gora, 2005. godine
Tabela CP.8: Smetnje u razvoju djeteta
138
Procenat 탑ena dobi 15-49 godina koje znaju glavne mjere prevencije prenosa HIV-a, Crna Gora, 2005. godine
Tabela HA.1: Znanja o prevenciji HIV-a
139
139
Procenat žena dobi 15-49 godina koje znaju koja su pogrešna shvatanja u vezi sa HIV/AIDS, Crna Gora, 2005. godine
Tabela HA.2: Utvrđivanje pogrešnih shvatanja u vezi sa HIV/AIDS
Tabela HA.3: Potpuna znanja o prenosu HIV/AIDS Procenat 탑ena dobi 15-49 godina koje imaju potpuna znanja o prenosu HIV/AIDS, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 82; MDG Indikator 19b
140
Tabela HA.4: Znanja o prenosu HIV-a sa majke na dijete Procenat Ĺžena dobi 15-49 koje znaju naÄ?ine prenosa HIV-a sa majke na dijete, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 89
141
Tabela HA.5: Stavovi u odnosu na ljude koji žive sa HIV/AIDS-om Procenat žena dobi 15-49 gosina koje su čule za AIDS a koje imaju diskriminatorski stav prema osobama koje žive sa HIV/AIDS, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 86
142
Tabela HA.6: Znanja o mogućnostima za testiranje na HIV Procenat žena dobi 15-49 godina koje znaju gdje da se testiraju na HIV, procenat žena koje su se testirali, i procenat od onih koje su se testirale kojima su saopšteni rezultati, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 87 ** MICS Indikator 88 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
143
Tabela HA.7: Testiranje na HIV i pružanje informacija tokom trudnoće Procenat žena starosti 15-49 godina koje su se porodile u prethodne dvije godine prije istraživanja kojima je ponuđeno testiranje i savjetovanje o HIV u sklopu zdravstvene zaštite tokom trudnoće (antenatalna zaštita), Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 90 ** MICS Indikator 91 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
144
Tabela HA.8: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od HIV infekcije Procenat mladih žena dobi 15-19 godina koje su imale seksualni odnos prije 15-e godine, procenat mladih žena dobi 20-24 koje su imale seksualni odnos prije 18-e godine i procenat mladih žena dobi 15-24 koje su imale seksualni odnos sa 10 ili više godina starijim muškarcem, Crna Gora, 2005. godine
* MICS Indikator 84 ** MICS Indikator 92 Napomena:
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva. (*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
145
146
Napomena:
(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.
() Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva
** MICS Indikator 83; MDG Indikator 19a
* MICS Indikator 85
kondom pri poslednjem visokorizičnom seksualnom odnosu, Crna Gora, 2005. godine
Procenat of mladih žena dobi 15-24 koje su imale visokorizičan seksualni odnos u proteklih godinu dana i koje su koristile
Tabela HA.9: Upotreba kondoma pri poslednjem visokorizičnom seksualnom odnosu
INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE Direktor Instituta Doc. dr Boban Mugoša, specijalista epidemiologije
Crna Gora 2006
CRNA GORA
Glavni i odgovorni urednik Mr sci. Nataša Terzić, specijalista zdravstvene statistike i informatike
Urednici: Životna sredina i zdravlje Prim. dr Ljiljana Žižić, specijalista higijene
Zarazne bolesti Doc. dr Boban Mugoša, specijalista epidemiologije
Tehnički urednik: Miško Škatarić
Prevod na Engleski jezik: Sanja Šćepanović, profesor
Crna Gora
Istraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u Crnoj Gori
2006
MICS
Tiraž: 300.
Istraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u Crnoj Gori
Imunizacije Doc. dr Dragan Laušević, specijalista epidemiologije