La dlijia de Sant Antone da Picolin by UNIUN LADINS VAL BADIA

la dl캐ia de

Sant Antone

da Picolin

la dl캐ia de

Sant Antone da Picolin

Conzet y tesć:

Tone Gasser

Fotograﬁes y impaginaziun:

Mario Clara - www.madem.it

Stamparia:

Ingraf / Auer

Parores danfora Tla dlijia de sant Antone a Picolin sunsi bele rové dër adora, da jonn, da möt. Laôta jô chi da La Pli de Mareo en prozesciun sö La Crusc ćiamò döt a pé ite por la strada dla Val Badia y an passâ sambëgn inće por Picolin; nia da jì, mo da gnì derevers storjôn pro tla dlijia de sant Antone. Plü co les toﬂes de sü mirachi, me fajô impresciun le Sant sön altè, sciöch’al tëgn y ti ćiara ﬁt al bambin Gejù cun tan de devoziun y amur. Spo do tröc agn sunsi rové ploan propi a San Martin. Danter mè y siur Angel gnônse gonot a dì mëssa a Picolin; insciö ch’an podô conservè l’eucaristia tl tabernacl por l’adoraziun dla jënt. I à podü sintì che la popolaziun tignî dër tröp söla veneraziun de sant Antone y sön chësc bel santuar. “Sc’ara foss restaurada, sce i altà gniss indorà danü, foss la dlijia da Picolin ater co plü bela co chëra da San Martin”, podôn aldì plü gonot. Y sciöche öna dles prömes cosses tl laûr da ploan, m’ài porchël tut dant le restaur dla dlijia da Picolin; mo spo él stè d’atri laûrs che à trat dant y Picolin à messü aspetè, ćina che Tone Gasser, sciöche presidënt dl consëi de cöra, à fat inant cun l’aiüt de n comitê y dla vijinanza da Picolin. I sun contënt che chësc gran laûr de restaur é gnü realisé y é inće garatè. I ùn düć na gran ligrëza cun chësc santuar veramënter bel, n’opera preziosa d’ert de gran valur, mo inće na dlijia de devoziun, olach’al é bel da zelebrè la santa mëssa, cis da sant Antone y san Berto, da san Bostian y santa Catarina. Plü gonot ia por l’ann vëgnel fat prozesciuns y al s’abina na bela comunité a tignì funziuns, cis tratan la carsëma y tl mëis de mà. Chësc bel liber dess documentè y presentè le tesur de chësc santuar y invié la jënt de döta la valada de storje pro da sant Antone a to confort söl tru dla vita y dla fede. Forsc vëgnera a s’al dè che le tru de Plaies devëntes n tru de pelegrinaje cun staziuns de meditaziun che porta pormez al santuar de sant Antone da Picolin. I oress chilò inće tó l’ocajiun de ti dì n bel dilan a düć i colauradus y benefaturs dla dlijia de sant Antone y de chësta publicaziun. Le ploan - siur Iaco Willeit 3

Parores danfora Al é n plajëi nia ma por la vijinanza da Picolin y Ju, mo bëgn por döt le comun de San Martin de Tor, podëi vigni tan storje pro y s’abiné tla dlijia de sant Antone sëgn ch’ara lomina indô te döta süa richëza d’ert. Picolin n’é nia mâ conesciü por süa storia y sües costruziuns nobles, mo inće sciöche post zentral dla valada olache jënt rovâ ion adöm. Bele dan passa 100 agn êl a Picolin döes ostaries y les prömes istituziuns soziales dla valada: la sënta de n mede y la ćiasa di vedli. Dl’importanza de chësc post testemoniëia dantadöt la dlijia de sant Antone da Padua. Sant Antone é por chi da Picolin dagnora stè le sant plü daimprò ch’an prëia do aiüt y ch’an à inće tres indô da rengrazié. Insciö à chi da Picolin da zacan incà dagnora tignì dër alalt süa dlijia sciöche punt de incuntada ti bi y manco bi momënć dla vita de süa picia comunité. I rengraziëii düć chi che à colaborè y che à daidé pro cun so contribut a restaurè chësc monumënt important d’ert y de spiritualité. N bel dilan y n complimënt al autur de chësta publicaziun dr. Tone Gasser. Cun chësc liber che cunta de nosc bel santuar oressi ti audè a düć chi che storj pro n momënt de palsa y de confort y forzes nöies da jì inant. L’ombolt Pepi Dejaco

Parores danfora Ion toli la gaujiun da portè dant val’ pinsier danfora, nia mâ deache la capela da Picolin vëgn vardada dal Ćiastel de Tor, mo inće por le lian storich, deache so costrutur Domëne de Piaza é stè chilò sön Tor vicare dl vësco da Porsenú dal 1669 al 1678. Al é dagnora n plajëi da odëi canche costruziuns plü vedles, dantadöt dlijies o capeles, vëgn dortorades o comedades sö. Mantignì chisc manufać ô dì: ti dè valur a nosta storia, deache, mâ conescion la storia, ciafunse les dërtes coordinates por se möie tl dër vers tl dagnì. Al sozed baldi sovënz che costruziuns de valur storich va pordüdes, mo pro la capela da Picolin àn tignì cunt de süa storia y an l’à dortorada a regola d’ert do i prinzips dla conservaziun y cun le savëi dal dedaincö. Inće sc’al é stè bindebò de fistidi doìa, pon dessigü dì ch’al à paié la mëia. Grana è inće la contentëza da mia pert da podëi ciafè tles mans chësta publicaziun cun indicaziuns sön la storia dl’ert. I laûrs de restaur pîta dagnora la poscibilité de podëi ti jì dô plü avisa, deach’an n’à tles mans nia mâ la documentaziun d’archif, mo inće les informaziuns dl restauradù, y implü sciàfion da ti rové plü daimprò ales pitöres a da les interpretè damì. Na gran lauda ti va porchël ala ploania da San Martin, al comitê y dantadöt a Tone Gasser, por avëi tut chësc proiet tles mans, por avëi fat les inrescides storiches y artistiches y por les informaziuns che po ester d’öga a chi che chir bibliografia sön la storia y la cultura ladina. Stefan Planker Diretur dl Museum Ladin Ćiastel de Tor

Parores danfora Complimënć a Tone Gasser che ti presentëia indô n iade cun na publicaziun dër garatada la dlijia da Picolin ala jënt dla Val Badia y inće a chi dlafora. I arati che la dlijia da Picolin se mirites na te’ recordanza, éra pö da cënć de agn incà na staziun de refornimënt de energies spirituales y de confort por jënt jona y vedla, por jënt che à ﬁstidi de corp o d’anima. Sce le confrunt é lezit, m’imaginëii la dlijia da Picolin n pü’ sciöche na staziun dal carburant sön ur de strada olach’an storj pro a ćiarié energia por ester bugn da jì indô inant. Le liber ch’i ëis tla man ne spliga y documentëia nia mâ les opres d’ert y de cultura realisades da nüsc antenać, mo al cunta inće dla vita che à implì y animëia dötaurela la dlijia de sant Antone. Implü podunse imparè da conësce la vita y l’opra de sant Antone y di sanć venerà te chësc santuar. Che la dlijia da Picolin sides inant – y śëgn tan deplü cun chësc liber – na staziun de confort spiritual y de recreaziun culturala por les generaziuns che vëgn docà. Hugo Valentin Presidënt dl Istitut Cultural Micurà de Rü

Parores danfora Śëgn che la dlijia da Picolin é restaurada dapé ćina söinsom, me sinti bëgn de debit a sant Antone de me tó la bria, cun tesć y fotograﬁes, de conscidré n pü’ plü sot süa vita y süa opra, de tignì cunt dla crëta che la jënt ti à dagnora albü y de ti recordè indô a nosta valada chësc santuar. La descriziun dla dlijia de sant Antone y les indicaziuns storiches y artistiches tl liber “Kunstdenkmäler Ladiniens” de Eugen Trapp, publiché l’ann 2003, y implü les informaziuns ch’i à ciafè diretamënter da d’ël, m’à invoié y m’é stades dër d’ütl da mëte adöm chësc liber. Cotan de spligaziuns prezioses ài inće ciafè dal restauradù Markus Pescoller tratan l’esecuziun di laûrs. Dala colauraziun cun le fotograf Mario Clara, che à inće impaginé le liber, él gnü fora cotan de bunes idees. Cun chësta publicaziun oressi dì dilan di contribuć y de vigni oferta che à portè pro al restaur dla capela y ala stampa de chësc liber. Dlungia le lalt de Dî y la veneraziun de sü sanć, él bëgn te vigni benefatur sot sot l’intenziun de ti arjigné ala comunité na ćiasa olache jënt storjes pro ion a tó confort y se stais saurì tla conferta cun Chël Bel Dî. L’autur Tone Gasser

Indesc Le paîsc da Picolin ....................................................................... 11 La dlijia de sant Antone ...............................................................15 L’altè de sant Antone da Padua ...................................................18 I altà de santa Maria dal Aiüt y de santa Catarina .......................23 I mirachi de sant Antone ..............................................................31 Sant Antone .................................................................................69 Sant Antone sciöche pordicadù ...................................................72 Sant Antone sciöche maester d’oraziun ......................................73 Oraziuns a sant Antone ...............................................................77 Ćiantia a sant Antone ..................................................................82 San Berto ....................................................................................83 San Bostian .................................................................................84 Santa Maria dal Aiüt ....................................................................85 Santa Catarina d’Alessandria ......................................................86 Sant Ujöp Freinademetz ..............................................................87 Ći ch’al gnô cuntè y ch’an se recorda dla dlijia da Picolin ...........94 Les opres de restaur dl ann 2003 ................................................96 Rengraziamënć ............................................................................97 Bibliograﬁa ...................................................................................98 Fotograﬁes ..................................................................................99 9

Le paîsc da Picolin Cî viandant, che passâ zacan por Picolin sön le tru vedl de Plaies, ne stô pa nia chit, tolô jö le ćiapel y storjô pro tla capela de sant Antone? Chê ne romagnô pa nia incantè dala belëza de chësc post soredlè y da n tlima da se stè saurì. Defora dal rü de Cor sot a tru la ćiasa dl Mair, daìte da rü, n pü’ plü alalt, le ćiastel de Freieck cun la capela de sant Antone, les majuns de chisc dui lüsc y n pêr de de pices ćiases de val’ artejan. Tröp deplü ne saral laôta nia stè a Picolin. La ćiasa dl Mair, bele laôta na costruziun grana y imposanta, cun na picia tor de ćiantun, é gnüda fata sö dal vësco da Porsenù tl scomenciamënt dl secul XVII sciöche sënta dl’aministraziun di furns da Picolin, olach’ al gnô laurè le fer dles mineures da Fursil. Do che les mineures é gnüdes lasciades sö, abitâ laìte i faturs dal lignan dl vësco ćina che la ćiasa é rovada tl tëmp dla secularisaziun tla proprieté privata de paurs. Le ćiastel de Freieck é na bela costruziun chedra cun sporć chedri sön i ćiantuns, feriades a cëst sön les ﬁnestres, sön la falzada dessot le blasun dl cardinal Andreas d’Austria, vësco da Porsenù dal 1591 al 1600. Chësta costruziun messâ ester laôta cotan plü bela ćina ch’al n’ê nia ćiamò i fabricać incëria che la stopâ ia. Le ćiastel Freieck ê la sënta originara di nobli da Picolin, bele nominà tl scomenciamënt dl secul XIV, che é morć fora incër le 1390. Bele l’ann 11

FotograďŹ es di agn 1920 ...

Fotograﬁes dl tëmp dla pröma vera

1317 é le lüch gnü cumprè da Mainle da Ras. Le ćiastél é spo passè tl secul XVI tla proprieté di nobli de Colz. L’ann 1591 é le ćiastel gnü cumprè da Jan de Piaza, surastant dles mineures de Col de Santa Lizia. L’ann 1620 é la familia de Piaza gnüda tuta sö tla nobilté che portâ da dailò inant le predicat “de Piaza zu Freieck”. L’ann 1792 é le ćiastel jü venü ala familia Zingerle, spo ala familia Trebo che à fat na ostaria d’infora. L’ann 1898 é le ćiastel gnü daurì sciöche ćiasa de palsa en gaujiun dl 50ejim iubileum de regnanza dl imparadù Franz Josef I. Dal 1965 é le ćiastel de proprieté dla familia Prada. La costruziun é gnüda restrotorada deplü iadi te süa storia, la forma daincö à le ćiastel ciafè sot ai nobli de Piaza. D’atres ćiases storiches a Picolin: - la ćiasa vedla dl grof, inće stada por n pez ostaria, é gnüda fata sö dal mede Jakob Graf incër i agn 1830-1840; l’ann 1998 éra gnüda trata jö y fata sö danü; - l’ostaria dla posta é gnüda fata sö en gaujiun dla strada nöia ti agn 1888-1992; la costruziun dla ćiasa é gnüda metüda man da Lista Zingerle y é spo jüda venüda a Pire Videsott che à rové da la fá sö; - la ćiasa vedla de comun é gnüda fata sö ti agn 1890 dal mede Iaco Erlacher; dal 1908 ćina al 1984 éra stada sënta dl comun; l’ann 1998 éra gnüda trata jö; - la ćiasa di vedli, gnüda fata sö danter i agn1955-1957, ti à dè alberch ala jënt vedla de döta la valada ćina l’ann 1985; dedô é la ćiasa deventada sënta dla scora profescionala y dl sorvisc ai jogn; - la ćiasa nöia dl raiun sanitar dla Val Badia é gnüda daurida le mëis de jenà 2003. 14

La dlijia de sant Antone Incër l’ann 1680 lascia le scior dl ćiastel Freieck, Domëne de Piaza, che ê aconsiadù dl vësco da Porsenù y vicare dla signoria de Tor, fà sö a Picolin na capela nöia. Da jì te capela làscel fà n punt che condüj dal urt dl ćiastel ia sön dessura. La “capella sancti Antonii in loco Picolein tamquam noviter errecta”, gnüda fata sö danü tl post dla capela vedla, sciöche le protocol dla consacraziun dij, vëgn consacrada adöm cun le gran altè ai 24 d’agost dl ann 1688, en la festa de san Berto, dal vësco da Porsenù Johann Franz von Khuen (1685-1702). La dlijia à mâ un n altè te chël ch’al vëgn deponü les relicuies di sanć Fortunat, Verissimus y Ćiascian. Le protocol dla vijita pastorala dl ann 1704 baia de trëi altà: dl gran altè dediché a sant Antone y de dui altà dales perts, un dediché a san Jan Batista y l’ater dediché a santa Catarina. Ai 4 d’agost 1714 consacrëia le vësco Kaspar Ignaz von Künigl (1702-1747) i dui altà dales perts. L’altè dala pert dl vagnele, che ê denant dediché a san Jan Batista, vëgn dediché a santa Maria dal 15

Aiüt, y l’altè dala pert dl’epistola romagn dediché a santa Catarina. Inće sc’al ê bele denant na capela a Picolin, n’é plü dessigü la lëtra dl 1500 conservada tl archif dla ploania da San Martin, che conzed n’induliënza por na capela dedicada a sant Antone, a san Valentin y a santa Berbora, nia destinada ala capela vedla da Picolin, mo ala dlijia d’Antermëia; deache, bele te na lëtra dl 1450 ti vëgnel conzedü n’induliënza ala dlijia d’Antermëia, te chëra ch’al vëgn nominé i medemi sanć. La dlijia da Picolin, che cun le passè di agn manaciâ da tomè adöm, é gnüda renovada l’ann 1850. L’ann 1868 él gnü fat pormez la sacrestia y le ćiampanin y tl medemo tëmp él inće gnü tut demez le punt che condejô altaìte tla dessura. La dlijia é gnüda depënta fora deplü iadi, daimpröma a blanch, spo a rosa tl 18ejim secul, te n ghel–ros l’ann 1868 y l’ann 1886 da Jan Rudiferia tl stil floreal. L’ultimo iade éra gnüda depënta fora l’ann 1932/33 da Janmatî Pescoller do i dessëgns de so fì Jan Pescoller, che à depënt jö i altà cun corusc lominusc por i apassenè ai ornamënć dla dlijia. Dala restauraziun dl ann 2003 da pert dla firma de Markus Pescoller vëgnel mantignì i ornamënć y i corusc de so nene dl ann 1933, mâ i pici altà y i armà tl presbitêr vëgn reportà te so corù daimpröma. Dles trëi ćiampanes, che ê daimpröma sön ćiampanin, é les döes maius gnüdes tutes jö dala pröma vera l’ann 1917. Al é ma plü restè la picera zënza medieje cun i reliefs dla cruzifijiun y dla sopoltöra de Gejù, de sant Ujöp y sant Antone. Do che la dlijia da San Martin à ciafè ćiampanes nöies l’ann 1922, ti él gnü metü pormez ala picera da Picolin la picera dles ćiampanes vedles da San Martin dl 1887. Le post dla terza ćiampana a Picolin é restè öt. La dlijia de sant Antone é na costruziun chedra y scëmpla. Daìte éra 14,1 m lungia, 7,3 m alta y à na larghëza de 5,9 m amez y de 4,6 m sö da d’altè. 16

Por na stiga de lëgn van daìte sön na picia dessura. Lominus ciafa la dlijia da cin’ finestres a ôt, trëi a pêr sorëdl y döes a porsorì. La dlijia é ota cuntra florì de sorëdl. Söla falzada cuntra munt, olach’al rovâ ia zacan le punt, él na statua baroca de sant Antone te na niscia, dessura na finestra torona y dessot la porta de dlijia a ôt cun döes de pices finestres chedres dales perts. Daìte despartësc n erch le presbitêr dala navada y na cornisc marchëia söinsom i mürs la ligna danter le mür che porta y l’ôt che ponn lassura. Le ćiampanin, 22 m alt, à na forma chedra che se strënj sö dales ćiampanes te na forma otagonala, daurida da cater finestres a ôt y curida cun n tët spizé.

L’altè de sant Antone da Padua

Le gran altè dan l’ann 1932

Do che Domëne Laluega é mort püch do le 1660, à so ﬁ Jan, nasciü dl 1647, surantut la ziplarìa. Chësc à ziplé l’altè de sant Antone por la dlijia nöia da Picolin che porta le medieje 1687. Tla pröma pert dl secul XVIII vëgnel dant ti documënć deplü zipladus dla familia Laluega, danter chisc Berto de Paul che à vit a Graz y che s’à maridé dailò l’ann 1714, Jan che vëgn dant a Badia l’ann 1745 y Cristian che à laurè a Junerëi a Ortijëi y che ê zipladù y marćiadënt de chedri. Le gran altè dan l’ann 1967 18

L’altè de sant Antone a Picolin vëgn portè dant tla leteratöra dla storia dla scultöra tla Ladinia sciöche n bel ejëmpl dl’ert dl pröm baroch. La strotöra dl altè cun dui pêrs de pilastri podess ester inﬂuenzada dal altè dla dlijia da La Plì gnü ziplé 30 agn denant. I pilastri intorcorà (colonnae serpentinatae), sciöche chi da Picolin, ê te chël tëmp i plü aprijà tl’architetöra di altà. So valur n’é nia mâ da chirì tla belëza, mo inće te süa storia. I pici pilastri intorcorà incër l’altè dla basilica vedla de San Pire a Roma dess ester gnüs tuć, do la liënda, dal tëmpl de Sàlomonn a Ierusalem. Insciö à inće Carlo Maderno albü l’idea de cercenè l’altè dla basilica nöia de San Pire cun de te’ pilastri. Mo l’inćiaria ti é spo gnüda dada dal papa Urbann VIII a Gianlorenzo Bernini. L’arvërta di pilastri sön l’altè de San Pire l’ann 1627 é spo stada la gran sbürla por la popolarité di pilastri intorcorà tla ert baroca. Inće i moti dla fëia d’üa che se tira itissö é bele da odëi sön i pilastri de G. Bernini. La strotöra dl alté de lëgn de cir, basada sön na mësa chedra de mür, é rica de ornamënć indorà sön funz che ê daimpröma scür bröm. 20

Le suport scialdi alt dl altè stlüj ite n pice tabernacl cun san Jan Batista y santa Maria Magdalena tles nisces dales perts. Da amiré é l’idea che l’artist à albü da ambientè le Sant da Padua amesa l’altè te na niscia a ôt fata fora sciöche na capela. Al n’é nia na niscia che ti fej da cornisc a na pitöra o a na statua ota cuntra la jënt, mo che tira l’edl ite tl ambiënt de na capela costruida realmënter, inće sce te na perspetiva zentrala scortada, olache le Bambin ti aparësc a sant Antone che prëia inslenè sön n bancorin cun en liber davert dan da d’ël.

I dui pêr de pilastri intorcorà curis da fëia y piches d’üa, bele descrić dessura, sostëgn la pert alta dl altè. Dales perts sta sön consoles portades da ćes de cherubs San Berto a man ciampa, vistì cun na mantelina da sgnecores y cun le cortel y le liber tles mans, y san Bostian, ferì dales saìtes cun la palma dl martìre, a man dërta. Sura la corona di pilastri dales cornisc dër zinzorades, él te döes nisces insuralater la colomba dl Spirit Sant y Dî Pere. L’altè se stlüj söinsom cun le monogram de Gejù te na gherlanda da rais. La Trinité vëgn vardada da dui agnui sentà sön i intorć dales perts. 21

L’espresciun marcanta di müsc dles statues s’un sint ćiamò n pü’ dl stil tertgotich. Dala gran lerch deperpo che les scultöres tol ite y dala proporziun danter la statöra dl corp y le guant vëigon che le zipladù é bele ite tl stil baroch. Chësc vëgn dër a löm pro san Bostian che tëgn i brac indalater sciöche san Longinus dl Bernini tla basilica de San Pire. La brëia ornamentada che cür danjö la mësa de mür dl altè é gnüda metüda pormez plü tert. L’ann 1967 él gnü arobé les pices statues de san Jan Batista y de santa Maria Magdalena y le Bambin fora di brac de sant Antone. Deperpo che le Bambin é gnü ziplé danü da Hubert Prousch, é les nisces dales perts dl tabernacl restades ötes. Le gran altè, che é destachè dal mür, se tol fora dër bel tl ambiënt dl presbitêr y se mët en mostra por süa strotöra bëgn studiada y te süa conzeziun unitara. Baldi ne n’à l’altè, pro l’ultimo restaur, nia podü gnì reportè ti corusc originars sciöche i pici altà, olache l’or sön le bröm gniss fora cotan deplü.

I altà de santa Maria dal Aiüt y de santa Catarina I altà dales perts, fać plü tert, é gnüs consacrà l’ann 1714. Trami altà à sura la mësa de mür dui pilastri intorcorà che ti fej da cornisc a na pitöra. Sura la corona di pilastri él ornamënć de piches d’ordöra y amez söinsom n će de n cherub che portâ, denant che la dlijia gniss arobada fora l’ann 1967, sön l’altè a man ciampa san Jan Nepomuch y sön l’altè a man dërta le cör y le monogram de Maria te na gherlanda da rais. Sciöche le gran altè â inće chisc altà, denanche ai gniss derobà, dui agnui sentà sön i intorć sura i pilastri.

La pitöra sön l’altè a man ciampa rapresentëia tla pert dessura cater agnui che tëgn la toﬂa de santa Maria dal Aiüt y dessot l’arcagno Ràfael che acompagnëia le pice Tobia y sant Ujöp te na contrada cun na cité iadedô.

Sciöche i pilastri intorcorà à raîsc romanes, insciö é inće l’idea dla pitöra de chësc altè piada ia da Roma. Le pröm depenjadù che à presentè na tofla miracolosa portada da agnui, la dessignan sön na gran pitöra sura n grup de sanć, é stè Rubens’ (1607/08). Ara é da odëi söl gran altè de Santa Maria in Vallicella a Roma. Chësta manira de presentaziun de na tofla, a chëra ch’al ti vëgn dè le valur de n’apariziun divina, incùnton dedô sovënz tles pitöres di altà barocs. Tl tëmp dla reformaziun él gnü condüt da Dresden a Desproch la tofla de santa Maria dal Aiüt depënta da L. Cranach incër le 1537. Por la veneraziun de santa Maria sön na copia dla tofla de L. Cranach, él gnü fat sö la dlijia Mariahilf a Desproch. Por la tofla de chësta dlijia à spo J. P. Schor depënt na pitöra incëria tl tëmp ch’al ê stè a Roma dal 1654 al 1660, tolon l’idea da Rubens’. Sce le depenjadù dla pitöra a Picolin conesciô la pitöra 24

dla dlijia Mariahilf a Desproch ne savunse nia. Dessigü êl influenzè y conesciô la manira nöia de presentaziun de na tofla miracolosa sön n’atra pitöra. La desfarënzia danter la tofla miracolosa plü vedla y la pitöra incëria depënta dedô pormez ne n’é chilò nia plü da odëi. La pitöra sön l’altè a man dërta rapresentëia le martìre de santa Catarina d’Alessandria; al é na copia dl secul XVII dla pitöra depënta sön les ares dl altè gotich dla dlijia vedla da Corvara. Les pitöres dl altè da Corvara é laûrs dër de valüta dl secundo dejenà dl secul XVI depëntes da n depenjadù dla scora dl maester Albrecht Altdorfer da Regensburg (1480 -1538). Le fat che Domëne de Piaza à lascè copié por la dlijia da Picolin la pitöra dles ares dl altè da Corvara é porchël interessant, deache tl baroch gnô les pitöres tertgotiches aratades fora de moda y de püch valur. Inće sce la pitöra de santa 25

Catarina a Picolin n’à nia chël gran valur artistich, é chësta na copia de na pitöra tertgotica ch’an ciafa mâ dainré tl baroch. Chësc fat demostra che l’ert todëscia da depënje gnô dötaurela aprijada. 26

L’afrësch tl ôt sö sot cun le medieje 1688 rapresentëia santa Maria, inalzada tl cil da na schira movimentada de de pici agnui, y na composiziun dër via de ﬁgöres incër la fossa öta de Maria implida de ciüf. 27

Chësta pitöra à inće na corepognënza tla dlijia Mariahilf a Desproch: tla cupola él n afrësch dl’incoronaziun de santa Maria sura la fossa öta, depënt l’ann 1689 da Kaspar Waldmann (1657-1720), che ti somëia tla composiziun y ti corusc dër ala pitöra tla dlijia de sant Antone. La pitöra a Picolin é mëndra y manco rica de ﬁgöres, mo pê depënta plü ﬁna. Les atres pitöres sö por i mürs y sö tl ôt dl presbitêr é gnüdes depëntes da Jan Pescoller l’ann 1933. Apé de dlijia él na copa de marmo dal’ega santa cun l’iscriziun arissada ite: Si Deus pro nobis quis contra nos I. I. P. / C. ET. F. 1701, la copa é fata cun la medema pera conglomerada che é da ciafè daìte da Pastrogn. 29

Canche la dlijia da Picolin é gnüda depënta fora l’ann 1933 cun corusc y ornamënć scialdi lominusc, é les toﬂes vedles dles staziuns, plütosc scöres, gnüdes tutes jö y metüdes da na pert, ćina ch’ares é spo gnüdes tacades sö tla dlijia da San Martin l’ann 1966. Plü dessigü éres gnüdes depëntes do na mostra de stampa graﬁca pormò do l’ann 1731, do che la Dlijia à generalmënter reconesciü la devoziun dl tru dla crusc cun 14 staziuns. Ares é depëntes plütosc te na manira artejanala y scëmpla.

La toﬂa a man ciampa.

La descriziun dla vita y la rapresentaziun di mirachi di sanć te na manira daimprò ala realté corespogn ales intenziuns dl Conzil de Trënt (1545-1563). Cun evënć sozedüs dôl gnì renforzè la crëta dla jënt tla veneraziun di sanć. Le valur de chëstes toﬂes sta tl’abilité dl depenjadù da ti cuntè ala jënt dalaôta la storia di mirachi de sant Antone te na manira tlera y da crëie. An vëiga scenes dër realistiches, sciöche les porsones s’astila, ćiara, curiosëia, mostra y baia, y dantadöt prëia. Chedri che cunta de mirachi sozedüs te ambiënć nobli é inće depënć aladô te na gran richëza de formes, d’atri deperpo che rapresentëia mirachi sozedüs te ambiënć plü scëmpli, é depënć te na manira plü popolara, cun fabricać, massaries y guanć plü ala bona. Les pitöres é descrites tl lingaz todësch tirolesc da laôta. Sotval’ pitöra é la descriziun n pü’ da loces y nia dër valìa, dessigü deache la scritöra, descrostada jö te val’ post, é gnüda depënta do. Les pitöres, rovinades dal töme cun le passè dl tëmp, é gnüdes renovades l’ann 1870 da Franz Rudiferia y l’ann 1986 da Leiter & Mair da Percha.

La toﬂa a man dërta.

1) Da der Heillig Antony zu Rom predigte, darbei von allerley Sprachen Leit waren, verstunde im doch ein jeder nach seiner aignen Sprach, dabei sein große Heilligkeit erkent wirt. Pro na pordica de sant Antone a Roma êl jënt da de vigni sort de lingac, mo vignun le capî te so lingaz; insciö vëgnel conesciü süa gran santité.

2) Als die verstockhtn Kezer die Predig des heilligen Antony nit woltn anhern, wendet er sich zum dem Mör und predigt den Fischn, welliche hauffenweis herzue kumben, und bis an das Endt der Predig zuegehört. Deache i eretics dal će dür n’ô nia ascutè la pordica de sant Antone, s’ôjel cuntra le mer y mët man da ti pordiché ai pësc che vëgn a schires y sta a l’ascutè ćina che la pordica é rovada.

3) Ein Kezer so an der consecriertn Hosti zweiflt, bringt ein Maul Esl so 3 Tag nicht gesn oder trunkhn hat herfir stelt im fueter fir, der Esl verlast dasselbe, un verehrt die heilige Hostiä, darauf sich der Kezer bekhert. N eretich che dubitëia tla ostia consacrada, condüj adalerch n müsc che n’à trëi dis ciafè nia da mangé y da bëre, y ti mët dant ojoradöra. Le müsc lascia l’ojoradöra y va a adorè la santa ostia; sön chësta s’à l’eretich convertì.

4) Als der H: Antony für ain vornemb Verstorbnen die Leichpredig verrichtn solte, hat er anstatt des gewohnlichen Lobs, über den Wuecher gepredigt und gesagt, das diser Verstorbne verdambt seye. Zum Zaich sein Herz bei sein Schaz in der Truchn seye. Canche sant Antone dô tignì la pordica por n defunt alangrana, àl pordiché sön süa vita da usurà, impede le laldè sciöch’al ê usanza, y al à dit che le mort ê danè. Por sëgn é so cör da ciafè tla cassa pro sües richëzes.

5) Als des H: Antony, sein Vatter, unschuldiger Weis eines Morts bezichtiget und darumb zu dem Tott verurtlt worden, ist im der H: Antony zu Hilf kumb, und hat den Entleibtn so verdambt, widerumb auß den Grab machn aufstehen zu Zeugnus das sein Vatter unschuldig seye. Canche le pere de sant Antone ê gnü incolpè de n’avëi copè un, scemìa ch’al ê inozënt, y é gnü porchël condanè a mort, ti é sant Antone gnü al’arjunta y à fat lovè sö dala fossa l’acusadù danè a testemonié che so pere ê inozënt.

6) Da der H: A. einstamals predigte, kam ein unsinniger Man mit einer erschreckhlichen Ungestimigkeit in die Kirchn, daß man kein Wort von der Predig versten mag, der H: A: wirft im sein Girtl hinab, sobald er dieselbe beriert, st derselbe zu velligen Verstant kumen. Tratan che sant Antone pordicâ, él gnü te dlijia n mat cun na füria da temëi ch’an n’ê plü bugn de aldî na parora dla pordica. Sant Antone ti sciüra jö so cordun y pornanch’al l’azica, röiel indô deplëgn pro so ciorvel.

7) Einer bekhent den H: Antony in der Beicht, er hab sein Muetter mit dem Fues gestossen, der H: Antony sagt, ein sollicher Fues were werth abzuhauen, worauf der Peichtende hat den Fues abgehauet. Auf dessen seiner Muetter Bit, der H: Antony, der Fues wieder geheilt war. Un ti confessa a sant Antone ch’al ti à dè de n pé a süa uma. Sant Antone ti dij che n te’ pé aldiss da gnì mazè ia, sön chëra él stè le penitënt che s’al à mazè ia. Por l’oraziun de süa uma, ti à sant Antone indô varì pormez le pé.

8) Ein Fuerman so mit lahrn wagn (außer das Fuhrbespann geschlafen hat) wird von den H: Antony angesprochen zu sein Orden etwas aufzulegen und zu führen, dieser bath H: Antony er habe ein Todten Menschen im Wagen und habe net Zeit, als er es eingehen wolt, H: A: auf Fürbitt tuet denselben wiederum erwecken. Sant Antone ti baia ados a n ćiaretì dal ćiar öt y le prëia de ćiarié y menè val‘ por so convënt. Söl ćiar ê chël che ess messü le trà che dormî. Por vertora ti respogn le ćiaretì a sant Antone che sön ćiar n’âl n mort y ch’al n’â porchël nia dlaurela. Canche le ćiaratì orô jì inant, ê chël sön ćiar te n iade mort . Mo sant Antone che ê gnü invochè, l’à indô ressuscité.

9) Es wurde ein Noviz von Teufel versucht, die Religion zu verlassen, den Abit abzulegen, durch den Atthem des H: Antony betroffen, war derselbe erlediget. N noviz vëgn tentè dal malan de s’un desdì dla religiun y de lascè la joca; mo por faziun dl ﬂe de sant Antone vëgn le noviz delibré.

10) Ein vertaubter Feinnd Ketzer des H: Antony auß falscher Freindschaft zu Gast geladen und ime zu Spott ein Nachteil aufgesetz, welliche der H: Antony, nach dem Zeichen des heil Kreutzes zu einen köstlichen Kappaun machte, und die Ketzer zur Speise genossen hatten. N eretich y nemì de sant Antone che n’à degöna orëdla por le Sant, l’à invié a past s’astilan sciöche n so amì y ti à metü sön mësa por coienaria n düle. Cun le sëgn dla santa crusc fej sant Antone n bun galüc d’infora che ti sa bun inće ai eretics.

11) Der H: Antony Schwester Sohn so ertrunckt, war auf instendiger Bit der Mutter widerumben zum Leben erwecht. Al ê soﬁé le möt dla só de sant Antone; do avëi perié cun crëta, ti vëgn ala uma indô cherdè le möt en vita.

12) Als ein Ketzer dem H: Antony an einem Freytag zu Gast habend, allain ain Cappaun zur Speis aufgesezt, mi Vorsatz ime sein Trinkbecher gereicht, der H: Antony verändert der Cappaun der Ketzer unsichtbar, daher Fische entstanden und zum Wunder dem Bischof vorgezeigt waren. N eretich inviëia n dé de vëndres sant Antone a past y ti mët dant nia d’ater da mangé co n galüc y ti sporj ia aposta so gote dal vin. Zënza che l’eretich s’intënes stramüda sant Antone le galüc te n pësc che ti é gnü spo mostrè sciöche miraco al vësco.

13) Als der Tyran Ezelinus in Wellschlandt vil taussend Perschon durch undtescidliche Marter hinrichten lassen, darob wenigelichen erzittert hat ime dessen der H: Antony unerschrockh mit Bedroung verwisen, worauf der Tyran erdattert und sich dem H: gedemietiget. Canche le tirann Ezelin lasciâ martorjè a mort milesc de porsones jö por la Talia, ti va sant Antone zënza tëma adincuntra y ti tira dant süa crudelté. Sön chëra perd le tirann l’ardimënt y s’umiliëia dan da sant Antone.

14) Ein Ehefrau wirdet von der Predig des H: Antony durch ihren Ehehern verhindert, sie vernimbt aber solche auf dem Solder ihres Haus 2 Meillen weit, worauf sy ihren Ehehern gerueffen der auch ein yedes worth von der Predig deitlichen verstanden. Na fomena vëgn impedida da so om da ascutè la pordica de sant Antone, mo ara l’alda sön sorà de süa ćiasa döes milies dalunc. Dailò àra cherdè so om, che capî inće avisa vigni parora dla pordica.

15) Einer gegen dem Orden andechtigen Frauen, sezt Antonius die von den tobenden Eheman ausgerauften Haar widerumb ein. A na ëra devota dl ordinn ti sënta sant Antone ite i ciavëis che so om forius ti â trat fora.

16) Als etliche Khezer ainen die Augen verwunden, und solichen den H: Antony zuegefiert, mit gespetischen Pit er volle disen Blinden widerumben sechendt machen, als derselbe aber das tuech aufelest seint beide augen darauf klebend. Sind, welche im der H: A. auf gethaner Bith, wiederumben eingesezt. Zacotan de eretics ti â ciolè pro i edli a un y l’â condüt por coienaria da sant Antone perian ch’al le variss y odess indô. Canche le Sant ti à tut demez la peza êl trami i edli che tacâ lassura. Mo do ch’an l’â perié, ti à sant Antone indô sentè ite i edli.

17) Als der H: Antony von Khezern zu Gast geladen seint mit speiß und Trankh starckh vergifft wohrn, genieset solche, nach gemachten H: Creiz ganz onschedlichen. Canche sant Antone ê gnü invié n iade a past, ti él gnü intossié spëisa y boanda. Do avëi fat le sëgn dla crusc màngel y bër zënza tó dann.

18) Bei des H: Antony H: Leichnamb erlangen vill lams krumpe gehörlose blinde und khranckhe Persohnnen ire Gesundheit und glider widerumben. Pro le corp sant de sant Antone él tröc storpià, zoć, surc, verc y amarà che ciafa indô la sanité y i mëmbri dl corp che ti manćia.

1) Den Todt des H: Antony zuvor er kundbar war, rueffen die Kinder weheklagend auß: und sein H: Leichnamb wirt nacher Padua getragen. Scemìa che degügn ne n’é gnüs al savëi dla mort de sant Antone, él i mituns che la incünda cun dolur. So corp sant vëgn portè a Padua.

2) Als sein H: Leib nach 32 Jaren in neue Capell versezt wurde, findt mann sein Zung ganz frisch und lebhafft. Canch’an à condüt do 32 agn so corp sant te na capela nöia, ciàfon süa lënga ćiamò frëscia y via.

3) Die Infantin der Königin von Portugall wirt durch Hilff des H: Antony dem Todt auß dem Rachen gerissen. Cun l’aiüt de sant Antone vëgn la ﬁa dla reìna dl Portugal trata fora dl dlotadù dla mort.

4) Einer durch die Zauberkunst betrogen, dem von den Teifflen Augen und Zung herauß gerissen worden, erlangt selbe widerum vor dem Altar dess H: Antony A un che é gnü ingianè dal’ert dl striné, ti vëgnel trat fora i edli y la lënga dai malans; al i ciafa indô derevers dan l’altè de sant Antone.

5) Ein Klosterfrau forchtet die gar zu grosse Pein des Fegfeyers, bitet dan Gott wolte sie in dissem Löbn straffen, da werden die Schmerz so groß, daß sie schier in ein Verzweifflung geraten, wird aber von solchen durch den H: Antony erlediget. Na monia, che se tëm dai gragn tormënć dl purgatore, prëia Chël Bel Dî ch’al la castiëies bele te chësta vita; ara ciafa tan n gran mè, ch’ara toma feter tla desperaziun; mo ara vëgn delibrada da sant Antone.

6) Durch Vorbitt deß H: Antony werden vil Totte zum Leben erweckht. Por interzesciun de sant Antone vëgn tröc morć cherdà indô tla vita.

7) Die Kranckh bettristige, da sie Antonium anrueffen, erlangen die vorige Gesundheit. I amarà tacà al let, che implorëia sant Antone, vëgn indô sagns.

8) Als sich ein Schiff mit vill Persohnen beladen in hegster Gefahr des Undtergangs befande, so ist aber dises durch inbrinstiges Anruffen der Schiffenden durch den H: Antony augenscheinlich von aller Gefahr erreth und behietet worden. Na barca cun n gröm de porsones lassura ê rovada dër al prigo de jì sot. Por l’invocaziun ﬁdënta di naviganć é la barca cun l’aiüt de sant Antone gnüda salvada y stravardada da vigni prigo dan dai edli de düć.

9) Das verlohrne Guet Antonius vilen wider bringen thuet. Le patüć pordü vëgn da sant Antone retü.

10) Ein edle Frau so 22 Iar mit ihren Eheherrn ohne Kind gelebt, auf inbrinstiges Rueffen zu dem H: Antony ist ihr derselbe erschinen und ihr befolchen, die neyn Dinst Täg zuverrichten, darauf sie alsobald empfang und gebohrn, wirt aber von dem Herrn fir ein Eheprecherin gehalten und übl tractiert, zu Straff des Herrn, hat das Kind mer einen Stuckh Fleisch als Kind glich gesechen, die Frau hat das Kind mit großem Vertrauen auf den Altar des H. Antony legen lassen, alwo es ein schene Gestalt eines Kinds bekhumen hat. Na sciora nobla â vit 22 agn cun so om zënza ciafè mituns. Ara periâ dassënn sant Antone che ti é comparì y l’à comanada de tignì i nü dedolönesc. Ara à spo defata conzepì y metü al monn n möt, mo so om l’aratâ n’adultera y la maltratâ. Por castié l’om é le picé gnü a ti somié plütosc a n toch de ćern co a n viadù. Cun gran crëta à la sciora lascè mëte le pice sön altè, olach’al à ciafè la bela forma de n möt. 60

11) Antonius zerbricht die eisene Bandt, und erlediget die Gefangene. Sant Antone rump les ćiadënes de fer y delibrëia i sarà ia.

12) Ob zwar etlich 1000 Kronen einen verstorbenen Herrn schon bezalte Schuldt auß mangl habender Quitung, durch einen Factorn noch einmal abgericht werden sollen, weilen aber auf Verschaffung des H: Antony der abgeleibte Herr (so verdambt war) die Quitung noch vor der Pforthen der Höllen verfertigen miessen, also ist der Factor von solicher Ausprach entledigt worden. Scebëgn che n ël ti â paié n debit de n pêr de mile corones a n signur che é spo mort zënza lascè indô na cubita, orô l’aministradù le sforzè de paié ćiamò n iade. Por desposiziun de sant Antone à le defunt (che ê danè) messü ćiamò dan porta dl linfern scrì fora la cubita. Insciö ne n’à l’aministradù plü podü ghiré nia.

13) Obwollen ain grosse Suma Gelts mit einem falsch ausgerichten Schuldtbrief bei einen Herrn angefordert; und solliche zubezallen albereit schon gerichtlich erkent gewest, so ist aber doch sollicher Betrug, durch Anlaitung des H: Antony mitlst das der vermainte Schuldner dem Brief gegen dem Liecht gehalten und die in Papier eingedruckhte Iarszall, welliche jinger als der Schuldbrief wahr erkendt, leichtlich entdeckht worden. Scemìa che n signur â ghiré le paiamënt de na gran soma de scioldi cun na lëtra de debit falsiﬁcada y ch’al ê bele gnü sentenzié che le debit messâ gnì paié, é chësta fralda gnüda a löm por l’aiüt de sant Antone che ti à dè l’idea al debitur de tignì la lëtra cuntra la löm, reconescion che la data drucada söl papier ê plü jona co la lëtra de debit.

14) Ein Khindt alhier zu Picolein welliches ime selbst mit ein Fleisch– hägelen ein Aug albereit außgerissen, wirdet als es die Mutter dem H: Antony aufgeopfert und umb Hilf angerueffen das Aug ohne Schaden widerumben eingesezt. A n möt, chilò Picolin, che s’â trat fora n edl cun n rampin dala ćern, ti vëgnel indô metü ite l’edl zënza defet, do che la uma à ofrì sö le möt a sant Antone y l’à perié do aiüt.

15) Alhier im Gericht Thurn, ein entfrembte silberne vergulte Khandl nach gelesner h: Mess und Anrueffung des H: Antony ist dieselbe durch den Dieb widerumben zu Nacht an der Thirschnallen angehengt, so dann ein guldner verlohrner Ring und ein Messer wunderbarlichen widerumben gefonden worden. Chilò te signorìa de Tor él stè, do avëi dit na santa mëssa y do l’invocaziun de sant Antone, n lere che à de nöt indô tachè sön snola de porta na ola d’arjënt indorada che ê gnüda arobada; insciö él inće gnü ciafè por miraco n anel d’or y n cortel.

16) Einen Paurn an Getzenperg in Pusterthal, ist ein Seckhel Geldt entfrembt worden, auf Anruffen des H: Antony und gelesnen drey H: Messen, hat der Dieb: weil die Leith beim Nachtessen gewest, das Gelt widerumben durch das Khuchlfenster hinein geworffen. A n paur da Getzenberg fora en Puster ti él gnü tut n carnì de scioldi. Do ch’an à perié sant Antone y dit trei santes mësses, à le lere sciuré, tratan che la jënt ê pro cëna, i scioldi indô da vider de ćiasadafüch ite.

17) Ein guldens Khetl welliches allerdings 2 Iar lang verlohrn gewest, wirdet durch gehabtes Vertraun und Anrueffen zu den H: Antony wunderbarlicher Weis widerumben gefonden. Na morona d’or, che ê jüda pordüda bele da dui agn incà, vëgn indô ciafada te na manira miracolosa por la crëta albüda te sant Antone y por süa invocaziun.

18) In Ötschlandt ist ein Paur sambt den Oxen und aufgeladnen Musel von ein vill klaffterhohen Fahl von den H: Antony unverlezt ehalten worden. Tla Val dl Adesc él gnü salvè da sant Antone n paur sann intun cun i bos y na ćiaria de taies da na tomada alta de cotan de metri.

cumprè da Mainle da Ras. Le ćiastél é spo passè tl secul XVI tla proprieté di nobli de Colz. L’ann 1591 é le ćiastel gnü cumprè da Jan de Piaza, surastant dles mineures de Col de Santa Lizia. L’ann 1620 é la familia de Piaza gnüda tuta sö tla nobilté che portâ da dailò inant le predicat “de Piaza zu Freieck”. L’ann 1792 é le ćiastel jü venü ala familia Zingerle, spo ala familia Trebo che à fat na ostaria d’infora. L’ann 1898 é le ćiastel gnü daurì sciöche ćiasa de palsa en gaujiun dl 50ejim iubileum de regnanza dl imparadù Franz Josef I. Dal 1965 é le ćiastel de proprieté dla familia Prada. La costruziun é gnüda restrotorada deplü iadi te süa storia, la forma daincö à le ćiastel ciafè sot ai nobli de Piaza. D’atres ćiases storiches a Picolin: - la ćiasa vedla dl grof, inće stada por n pez ostaria, é gnüda fata sö dal mede Jakob Graf incër i agn 1830-1840; l’ann 1998 éra gnüda trata jö y fata sö danü; - l’ostaria dla posta é gnüda fata sö en gaujiun dla strada nöia ti agn 1888-1992; la costruziun dla ćiasa é gnüda metüda man da Lista Zingerle y é spo jüda venüda a Pire Videsott che à rové da la fá sö; - la ćiasa vedla de comun é gnüda fata sö ti agn 1890 dal mede Iaco Erlacher; dal 1908 ćina al 1984 éra stada sënta dl comun; l’ann 1998 éra gnüda trata jö; - la ćiasa di vedli, gnüda fata sö danter i agn1955-1957, ti à dè alberch ala jënt vedla de döta

S. Antone y s. Martin söl gran confarun dl ann 1863 70

la valada ćina l’ann 1985; dedô é la ćiasa deventada sënta dla scora profescionala y dl sorvisc ai jogn; - la ćiasa nöia dl raiun sanitar dla Val Badia é gnüda daurida le mëis de jenà 2003.

La dlijia de sant Antone Incër l’ann 1680 lascia le scior dl ćiastel Freieck, Domëne de Piaza, che ê aconsiadù dl vësco da Porsenù y vicare dla signoria de Tor, fà sö a Picolin na capela nöia. Da jì te capela làscel fà n Pitöra de sant Antone söl pice confarun punt che condüj dal urt dl ćiastel ia sön dessura. La “capella sancti Antonii in loco Picolein tamquam noviter errecta”, gnüda fata sö danü tl post dla capela vedla, sciöche le protocol dla consacraziun dij, vëgn consacrada adöm cun le gran altè ai 24 d’agost dl ann 1688, en la festa de san Berto, dal vësco da Porsenù Johann Franz von Khuen (1685-1702). La dlijia à mâ un n altè te chël ch’al vëgn deponü les relicuies di sanć Fortunat, Verissimus y Ćiascian. Le protocol dla vijita pastorala dl ann 1704 baia de trëi altà: dl gran altè dediché a sant Antone y de dui altà dales perts, un dediché a san Jan Batista y l’ater dediché a santa Catarina. Ai 4 d’agost 1714 consacrëia le vësco Kaspar Ignaz von Künigl (1702-1747) i dui altà dales perts. L’altè dala pert dl vagnele, che ê denant dediché a san Jan Batista, vëgn dediché a santa Maria dal Aiüt, y l’altè dala pert dl’epistola romagn dediché a santa Catarina. Inće sc’al ê bele denant na capela a Picolin, n’é plü dessigü la lëtra dl 1500 conservada tl archif dla ploania da San Martin, che conzed n’induliënza por na capela dedicada a sant Antone, a san Valentin y a santa Berbora, nia destinada ala capela vedla da Pi71

colin, mo ala dlijia d’Antermëia; deache, bele te na lëtra dl 1450 ti vëgnel conzedü n’induliënza ala dlijia d’Antermëia, te chëra ch’al vëgn nominé i medemi sanć. La dlijia da Picolin, che cun le passè di agn manaciâ da tomè adöm, é gnüda renovada l’ann 1850. L’ann 1868 él gnü fat pormez la sacrestia y le ćiampanin y tl medemo tëmp él inće gnü tut demez le punt che condejô altaìte tla dessura. La dlijia é gnüda depënta fora deplü iadi, daimpröma a blanch, spo a rosa tl 18ejim secul, te n ghel–ros l’ann 1868 y l’ann 1886 da Jan Rudiferia tl stil floreal. L’ultimo iade éra gnüda depënta fora l’ann 1932/33 da Janmatî Pescoller do i dessëgns de so fì Jan Pescoller, che à depënt jö i altà cun corusc lominusc por i apassenè ai ornamënć dla dlijia. Dala restauraziun dl ann 2003 da pert dla firma de Markus Pescoller vëgnel mantignì i ornamënć y i corusc de so nene dl ann 1933, mâ i pici altà y i armà tl presbitêr vëgn reportà te so corù daimpröma. Dles trëi ćiampanes, che ê daimpröma sön ćiampanin, é les döes maius gnüdes tutes jö dala pröma vera l’ann 1917. Al é ma plü restè la picera zënza medieje cun i reliefs dla cruzifijiun y dla sopoltöra de Gejù, de sant Ujöp y sant Antone. Do che la dlijia da San Martin à ciafè ćiampanes nöies l’ann 1922, ti él gnü metü pormez ala picera da Picolin la picera dles ćiampanes vedles da San Martin dl 1887. Le post dla terza ćiampana a Picolin é restè öt. La dlijia de sant Antone é na costruziun chedra y scëmpla. Daìte éra 14,1 m lungia, 7,3 m alta y à na larghëza de 5,9 m amez y de 4,6 m sö da d’altè. Por na stiga de lëgn van daìte sön na picia dessura. Lominus ciafa la dlijia da cin’ finestres a ôt, trëi a pêr sorëdl y döes a porsorì. La dlijia é ota cuntra florì de sorëdl. Söla falzada cuntra munt, olach’al rovâ ia zacan le punt, él na statua baroca de sant Antone te na niscia, dessura na finestra torona y dessot la porta de dlijia a ôt cun döes de pices finestres chedres dales perts. Daìte despartësc n erch le presbitêr dala navada y na cornisc marchëia söinsom i mürs la ligna danter le mür che porta y l’ôt che ponn lassura. Le ćiampanin, 22 m alt, à na forma chedra che se strënj sö dales ćiampanes te na forma otagonala, daurida da cater finestres a ôt y curida cun n tët spizé.

L’altè de sant Antone da Padua 72

L’altè de sant Antone dla dlijia da Picolin é na creaziun fora dla Ziplaria dai Sanć di sculturs Laluega sö Pescosta a Corvara. Le scultur Domëne Laluega (che à spo ciafè por todësch le cognom Ortner) é nasciü incër l’ann 1600 a Colfosch y é, do ch’al à imparè plü dessigü a Porsenù le mistier da ziplé, jü l’ann 1618 a vire a Tlüses. L’ann 1641 s’àl maridé cun Maria Neiner cun chëra ch’al à albü deplü mituns. Ti agn dal 1646 al 1657 à Domëne Laluega laurè por la dlijia ploanala de Tlüses te deplü opres de reparaziun y l’ann 1656 figurëiel sciöche autur dles scultöres de na fossa santa. L’ann 1656 àl fat le gran altè dla dlijia de Lijun che é jü a perde. L’ann 1658 s’un él indô jü tla Val Badia y à daurì na ziplaria a Corvara. Danter le 1658 y le 1660 àl fat dailò dui altà por la dlijia vedla de santa Lizia a Lungiarü, trami dui jüs pordüs. Do che Domëne Laluega é mort püch do le 1660, à so fi Jan, nasciü dl 1647, surantut la ziplarìa. Chësc à ziplé l’altè de sant Antone por la dlijia nöia da Picolin che porta le medieje Cör de Gejù, signé da Josef Rifesser 1687. Tla pröma pert dl secul XVIII vëgnel dant ti documënć deplü - Gherdëna 1923 zipladus dla familia Laluega, danter chisc Berto de Paul che à vit a Graz y che s’à maridé dailò l’ann 1714, Jan che vëgn dant a Badia l’ann 1745 y Cristian che à laurè a Junerëi a Ortijëi y che ê zipladù y marćiadënt de chedri. L’altè de sant Antone a Picolin vëgn portè dant tla leteratöra dla storia dla scultöra tla Ladinia sciöche n bel ejëmpl dl’ert dl pröm baroch. La strotöra dl altè cun dui pêrs de pilastri podess ester influenza73

da dal altè dla dlijia da La Plì gnü ziplé 30 agn denant. I pilastri intorcorà (colonnae serpentinatae), sciöche chi da Picolin, ê te chël tëmp i plü aprijà tl’architetöra di altà. So valur n’é nia mâ da chirì tla belëza, mo inće te süa storia. I pici pilastri intorcorà incër l’altè dla basilica vedla de San Pire a Roma dess ester gnüs tuć, do la liënda, dal tëmpl de Sàlomonn a Ierusalem. Insciö à inće Carlo Maderno albü l’idea de cercenè l’altè dla basilica nöia de San Pire cun de te’ pilastri. Mo l’inćiaria ti é spo gnüda dada dal papa Urbann VIII a Gianlorenzo Bernini. L’arvërta di pilastri sön l’altè de San Pire l’ann 1627 é spo stada la gran sbürla por la popolarité di pilastri intorcorà tla ert baroca. Inće i moti dla fëia d’üa che se tira itissö é bele da odëi sön i pilastri de G. Bernini. La strotöra dl alté de lëgn de cir, basada sön na mësa chedra de mür, é rica de ornamënć indorà sön funz che ê daimpröma scür bröm. Le suport scialdi alt dl altè stlüj ite n pice tabernacl cun san Jan Batista y santa Maria Magdalena tles nisces dales perts. Da amiré é l’idea che l’artist à albü da ambientè le Sant da Padua amesa l’altè te na niscia a ôt fata fora sciöche na capela. Al n’é nia na niscia che ti fej da cornisc a na pitöra o a na statua ota cuntra la jënt, mo che tira l’edl ite tl ambiënt de na capela costruida realmënter, inće sce te na perspetiva zentrala scortada, olache le Bambin ti aparësc a sant Antone che prëia inslenè sön n bancorin cun en liber davert dan da d’ël. I dui pêr de pilastri intorcorà curis da fëia y piches d’üa, bele descrić dessura, sostëgn la pert alta dl altè. Dales perts sta sön consoles portades da ćes de cherubs San Berto a man ciampa, vistì cun na mantelina da sgnecores y cun le cortel y le liber tles mans, y san Bostian, ferì dales saìtes cun la palma dl martìre, a man dërta. Sura la corona di pilastri dales cornisc dër zinzorades, él te döes 74

nisces insuralater la colomba dl Spirit Sant y Dî Pere. L’altè se stlüj söinsom cun le monogram de Gejù te na gherlanda da rais. La Trinité vëgn vardada da dui agnui sentà sön i intorć dales perts. L’espresciun marcanta di müsc dles statues s’un sint ćiamò n pü’ dl stil tertgotich. Dala gran lerch deperpo che les scultöres tol ite y dala proporziun danter la statöra dl corp y le guant vëigon che le zipladù é bele ite tl stil baroch. Chësc vëgn dër a löm pro san Bostian che tëgn i brac indalater sciöche san Longinus dl Bernini tla basilica de San Pire. La brëia ornamentada che cür danjö la mësa de mür dl altè é gnüda metüda pormez plü tert. L’ann 1967 él gnü arobé les pices statues de san Jan Batista y de santa Maria Magdalena y le Bambin fora di brac de sant Antone. Deperpo che le Bambin é gnü ziplé danü da Hubert Prousch, é les nisces dales perts dl tabernacl restades ötes. Le gran altè, che é destachè dal mür, se tol fora dër bel tl ambiënt dl presbitêr y se mët en mostra por süa strotöra bëgn studiada y te süa conzeziun unitara. Baldlijia ti corusc di ne n’à l’altè, pro l’ultimo restaur, nia Crist podüdlungia gnì reportè originars sciöche i pici altà, olache l’or sön le bröm gniss fora cotan deplü.

arobada fora l’ann 1967, sön l’altè a man ciampa san Jan Nepomuch y sön l’altè a man dërta le cör y le monogram de Maria te na gherlanda da rais. Sciöche le gran altè â inće chisc altà, denanche ai gniss derobà, dui agnui sentà sön i intorć sura i pilastri. La pitöra sön l’altè a man ciampa rapresentëia tla pert dessura cater agnui che tëgn la tofla de santa Maria dal Aiüt y dessot l’arcagno Ràfael che acompagnëia le pice Tobia y sant Ujöp te na contrada cun na cité iadedô. Sciöche i pilastri intorcorà à raîsc romanes, insciö é inće l’idea dla pitöra de chësc altè piada ia da Roma. Le pröm depenjadù che à presentè na tofla miracolosa portada da agnui, la dessignan sön na gran pitöra sura n grup de sanć, é stè Rubens’ (1607/08). Ara é da odëi söl gran altè de Santa Maria in Vallicella a Roma. Chësta manira de presentaziun de na tofla, a chëra ch’al ti vëgn dè le valur de n’apariziun divina, incùnton dedô sovënz tles pitöres di altà barocs.

Santa Maria, signada da Josef Rifesser - Gherdëna 1921

Tl tëmp dla reformaziun él gnü condüt da Dresden a Desproch la tofla de santa Maria dal Aiüt depënta da L. Cranach incër le 1537. Por la veneraziun de santa Maria sön na copia dla tofla de L. Cranach, él gnü fat sö la dlijia Mariahilf a Desproch. Por la tofla de chësta dlijia à spo J. P. Schor depënt na pitöra incëria tl tëmp ch’al ê stè a Roma dal 1654 al 1660, tolon l’idea da Rubens’. Sce le depenjadù dla pitöra a Picolin conesciô la pitöra dla dlijia Mariahilf a Desproch ne savunse nia. Dessigü êl 76

influenzè y conesciô la manira nöia de presentaziun de na tofla miracolosa sön n’atra pitöra. La desfarënzia danter la tofla miracolosa plü vedla y la pitöra incëria depënta dedô pormez ne n’é chilò nia plü da odëi. La pitöra sön l’altè a man dërta rapresentëia le martìre de santa Catarina d’Alessandria; al é na copia dl secul XVII dla pitöra depënta sön les ares dl altè gotich dla dlijia vedla da Corvara. Les pitöres dl altè da Corvara é laûrs dër de valüta dl secundo dejenà dl secul XVI depëntes da n depenjadù dla scora dl maester Albrecht Altdorfer da Regensburg (1480 -1538). Le fat che Domëne de Piaza à lascè copié por la dlijia da Picolin la pitöra dles ares dl altè da Corvara é porchël interessant, deache tl baroch gnô les pitöres tertgotiches aratades fora de moda y de püch valur. Inće sce la pitöra de santa Catarina a Picolin n’à nia chël gran valur artistich, é chësta na copia de na pitöra tertgotica ch’an ciafa mâ dainré tl baroch. Chësc fat demostra che l’ert todëscia da depënje gnô dötaurela aprijada. L’afrësch tl ôt sö sot cun le medieje 1688 rapresentëia santa Maria, inalzada tl cil da na schira movimentada de de pici agnui, y na composiziun dër via de figöres incër la fossa öta de Maria implida de ciüf. Chësta pitöra à inće na corepognënza tla dlijia Mariahilf a Desproch: tla cupola él n afrësch dl’incoronaziun de santa Maria sura la fossa öta, depënt l’ann 1689 da Kaspar Waldmann (1657-1720), che ti somëia tla composiziun y ti corusc dër ala pitöra tla dlijia de sant Antone. La pitöra a Picolin é mëndra y manco rica de figöres, mo pê depënta plü fina. Les atres pitöres sö por i mürs y sö tl ôt dl presbitêr é gnüdes depëntes da Jan Pescoller l’ann 1933. Apé de dlijia él na copa de marmo dal’ega santa cun l’iscriziun arissada ite: Si Deus pro nobis quis contra nos I. I. P. / C. ET. F. 1701, la copa é fata cun la medema pera conglomerada che é da ciafè daìte da Pastrogn. Canche la dlijia da Picolin é gnüda depënta fora l’ann 1933 cun corusc y ornamënć scialdi lominusc, é les tofles vedles dles staziuns, plütosc scöres, gnüdes tutes jö y metüdes da na pert, ćina ch’ares é spo gnüdes tacades sö tla dlijia da San Martin l’ann 1966. 77

Plü dessigü éres gnüdes depëntes do na mostra de stampa graﬁca pormò do l’ann 1731, do che la Dlijia à generalmënter reconesciü la devoziun dl tru dla crusc cun 14 staziuns. Ares é depëntes plütosc te na manira artejanala y scëmpla.

I mirachi de sant Antone Sura les proches él da trames les perts na tofla de lëgn (95 cm alta y 228 cm leria), vignöna cun 18 pitöres di mirachi de sant Antone: a man ciampa i mirachi che le Sant à fat tratan süa vita y a man dërta i mirachi sozedüs dô süa mort. Sön la porta de ćiasa de n cheder che rapresentëia n miraco sozedü tla signoria de Tor à le depenjadù, ch’i ne conesciun nia, scrit sö le medieje 1699. I mirachi fać da sant Antone tratan süa vita é tuć fora di libri che cunta süa vita. I mirachi sozedüs do süa mort é gnüs coiüs adöm da n pü’ indlunch adalerch; en gran pert i ciàfon descrić te libri de devoziun al Sant da Padua, che gnô laôta dër venerè te Tirol, un o l’ater sarà gnü copié da tofles d’us tacades sö te d’atres dlijies. Danter ite él inće n miraco che é sozedü tla signoria de Tor (“alhier im Gericht Thurn”) y na varijiun miracolosa de n möt che s’á trat fora n edl cun n rampin dala ćern chilò Picolin (“alhier zu Picolein”), che podess ester gnüs depënć jö da tofles d’us dla capela vedla. La descriziun dla vita y la rapresentaziun di mirachi di sanć te na manira daimprò ala realté corespogn ales intenziuns dl Conzil de Trënt (1545-1563). Cun evënć sozedüs dôl gnì renforzè la crëta dla jënt tla veneraziun di sanć. Le valur de chëstes tofles sta tl’abilité dl depenjadù da ti cuntè ala jënt dalaôta la storia di mirachi de sant Antone te na manira tlera y da crëie. An vëiga scenes dër realistiches, sciöche les porsones s’astila, ćiara, curiosëia, mostra y baia, y dantadöt prëia. Chedri che cunta de mirachi sozedüs te ambiënć nobli é inće depënć aladô te na gran richëza de formes, d’atri deperpo che rapresentëia mirachi sozedüs te ambiënć plü scëmpli, é depënć te na manira plü popolara, cun fabricać, massaries y guanć plü ala bona. Les pitöres é descrites tl lingaz todësch tirolesc da laôta. Sotval’ pitöra é la descriziun n pü’ da loces y nia dër valìa, dessigü deache la scritöra, descrostada jö te val’ post, é gnüda depënta do. 78

Les pitöres, rovinades dal töme cun le passè dl tëmp, é gnüdes renovades l’ann 1870 da Franz Rudiferia y l’ann 1986 da Leiter & Mair da Percha.

Sant Antone Sant Antone, che â da möt inom Fernando, é nasciü da na familia nobla l’ann 1195 a Lissabonn. Cun 15 agn él jü tl convënt di agostins a studié sciënzes y la sacra scritöra, s’arjignan ca cun gran impëgn ala consacraziun da prou ch’al à ciafè l’ann 1219. Canch’ai â condüt cun gran solenité tla cité de Coimbra les salmes de cin’ franzescans che ê gnüs martorjà tl Maroco, é Fernando gnü brancé dal dejier de jì inće ël cun i franzescans a convertì Fotograﬁa dan l’ann 1967 i pagans a Gejù Crist y a dè ca süa vita por le rëgn de Dî. L’ann 1220 él spo jü pro i franzescans da Coimbra olach’al à mudé so inom te chël de Antone. Dailò àl defata podü realisé so dejier de pié ia tles misciuns dl’Africa, mo bele da passè ia le mer àl ciafè la malaria. La maratia se tirâ en lunch y deach’al n’ê nia bun de varì, é sü confredesc stà bugn de le baié sö de s’un jì indô a ćiasa. Mo la barca che dô condüje Antone indô a Lissabonn é gnüda parada dala tempesta ćina sön les spones dla Sizilia. Dailò él gnü tut sö dai franzescans de Messina che l’à indô daidé pro forza y che l’à invié da jì impara al’indunada di franzescans a d’Assisi. Dailò ê le portugeje sconesciü y forest y ne savô dër olâ ia. Inultima él stè pater Gratian, le provinzial dla Romagna, che s’un n’à tut sura de d’ël. Tl convënt de Montepaolo dlungia Forlì n’adorâi un che ti dijess mëssa a n valgügn confredesc che ê zënza prou. Por 15 mëisc alalungia se dedicâl dailò ai laûrs plü scëmpli, tla penitënza y tla meditaziun. Mâ por caje é gnü n dé le talënt dl gran pordicadù a löm: En 79

gaujiun de na mëssa noela, l’ann 1222, deache degügn n’orô pordiché zënza s’avëi arjigné ca denant, àn invié, plütosc coienan, Antone a dì val’. I confredesc ê fora demorvëia da l’aldì pordican cun na te’ forza, cun tan d’entusiasm y convinziun y dantadöt por süa sapiënza. Le pordicadù demostrâ na gran conescënza dla vita y savô da portè dant i plü bi ejëmpli y i tesć plü adatà fora dla sacra scritöra. Canche san Francësch â aldì chësc, l’àl nominé pröm professur de teologia di franzescans y l’à metü a pordiché sön i perghi dles citês: “I à le plajëi che tö ti insëgnes teologia ai confredesc” ti â scrit Francësch, “madër che te ne perdes nia laprò le spirit dla oraziun y dla devoziun santa sciöch’al é scrit tla regola.” Na gran meja de jënt s’abinâ a l’ascutè indlunch olach’al pordicâ. I tëmps da laôta ê ri y scürs: la püra jënt gnô sfrutada y maltratada dai patruns, fora por les strades gnôl arobè y copè. Antone insignâ, pordicâ, daidâ la püra jënt, fajô pêsc y combatô cuntra la malavita. Al rodâ incërch te döta la Talia y tla Francia meridionala. Sües pordiches ê n’erma potënta cuntra la scëta di catars y di albighesc. Antone tolô süa forza dala penitënza y dala oraziun ch’al fajô por nöts alalungia. Al ê n defensur di püri y se caciâ ite por la iustizia soziala. Al à ćinamai albü l’ardimënt de ti jì adincuntra ala crudelté de Ezzelin da Verona; döt atramënter co ch’an se l’ess aspetada, él stè bun da destó Ezzelin da süa crudelté. A Padua à Antone ćinamai arjunt la reforma dl codesc statutar dla cité: insciö ne podô i debiturs, jüs ala nia zënza colpa, nia plü gnì sarà ia cun süa familia sciöch’al ê usanza. Sü pinsiers à le Sant inće scrit sö te libri che contëgn prezeć dla vita morala y che baia dles virtus, dla fede, dl amur a Chël Bel Dî, dla pieté cun i püri, dla oraziun, dla umilté, dla mortiﬁcaziun y dl scombatimënt di mai dl tëmp dalaôta. Zënza se sconè metôl dötes sües forzes a sorvisc dl rëgn de Dî. Desfat jö dales fadies y cun la sanité rovinada s’àl ala ﬁn dl 1229 lascè jö a Padua. Ćiamò tratan la carsëma dl ann 1231 se consumëiel tl ardur de sües pordiches.

Pitöra de s. Maria söl gran confarun

Por se romëte val d’aisciöda tl pice convënt de Campo Sampiero dlungia Padua. Ai 13 de jügn, canch’al sint rovan adalerch süa ﬁn, ôl gnì condüt a Padua a morì. Mo sü confredesc che le condüj cun n gratun a man röia mâ ćina al convënt dles tlarisses de Arcella dlungia Padua olach’al mör le medemo dé. Sü edli s’à ciamò n iade daurì implis de ligrëza divina y al à dit sües ultimes parores: “I vëighi mi Signur Gejù Crist!” Le Sant vëgn sopolì a Padua tl convënt de Santa Maria Mater Domini, otedé do, ai 17 de jügn l’ann 1231. Insciö é le dedolönesc deventè le dé de süa veneraziun. Dlungia santa Maria é sant Antone da Padua bëgn le sant plü venerè. Cun döta la crëta va la jënt dal gran taumaturgh bunorü, conesciü por sü mirachi bele tratan süa vita, a le perié te vigni sort de bojëgns. Al vëgn rapresentè cun n gile tla man y cun le Bambin tl brac che ti é aparì do la liënda. Sovënz àl dan da d’ël n liber davert sciöche sëgn de süa sapiënza.

Sant Antone sciöche pordicadù

Santa M. Magdalena söl gran altè dan l’ann 1967

Jì dan da n sant, mâ deach’an ti à crëta, y sperè ch’al dëides, é massa püch. I sanć à inće instësc val’ da nes dì. Studian la vita de

1.An - to - ne, da jonn

plëgn a sor-ví.___

Test: Tone Gasser Melodia: Iarone Chizzali

bel’ o - rô - ste te më-te

de -

Fran - cësch tl’ u-mil-té i - mi 1.

tâ - ste a laltse y abasâ glolaôta - ria de Dî,_ glo - ria de Dî._ XIII. La pordicaziun feter deplëgn söla sacra scritöra. Cun i “Sermones” orô le sant porAi tesć fora dla sacra scritöra ti dê tè dant döta la sacra scritöra, la le sant vita cun ejëmpli, confrunć y tolon ca por vigni insegnamënt de stories de vigni sort. Al spligâ inće fede. Le ﬁn ch’al orô arjunje ê la les parores instësses te so signionù de Dî y le bëgn dles animes.

La sacra scritöra spligâste, mirachi é sëgns de to amur. Devoć inće nos dan tè aste, oh Sant cun ti brac le Signur.

ﬁcat original. Le sant dij instës te so prologh che la mentalité di leturs y ascutadus é rovada tan inant ch’ai se stüfa, sc’al ne ti vëgn nia portè dant n lingaz te n stil elegant, arichì de frases selezionades y de parores reres y nöies. Porchël splìghel la formaziun di inoms dles cosses y descrî vigni tan cosses naturales y tiers y ti dà n signiﬁcat moral. Na pordica de sant Antone, plëna de metafores y de confrunć, é por ejëmpl chëra ch’al à scrit pian ia dales parores dla sacra scritöra “Gejù ti à metü al surtström i dëić tles orëdles” : Al pröm dëit dla man ti dìjon poresc, deach’al po, chël ô dì ch’al à plü forza co i atri dëić. Al secundo ti dijon indicadù, deach’al vëgn tut da indiché, o por latin salutaris, deach’an l’alzâ da saludé o inće por damanè la grazia por le condanè. Le terzo é le mesan. Le cuarto é le dëit dal anel, deach’al porta l’anel; al ti vëgn inće dit le dëit da medié, deache i medi tol chësc dëit da abiné adöm l’anghënt do ch’ai l’à arjigné. Al cuinto ti vëgnel dit l’oredladù, deache cun chël se rafunse les orëdles. Conscidrëia che inće tla man dla Parora incarnada êl chisc cin’ dëić.

Gejù ê poresc tl’incarnaziun, indicadù o saludadù te so nadè, mesan tla pordicaziun, mede da fà mirachi y ascutadù te süa pasciun. Le poresc, le plü cört, mo le plü sterch y important de düć i atri dëić, é le simbol dl’umilté y dl’umiliaziun dl Fi de Dî che s’à fat pice tl gremo dla viria Maria. Pro so nadè à l’angel indiché cun le dëit la salvëza dijon: “Incö él nasciü por os le Salvatur, y chësc sarà por os le sëgn: I ciafarëis n viadù” (Lüca 2,11.12). Tla pordicaziun êl mesan, anunzian a düć le rëgn dl cil. Mesan vëgn da mosöra. Al mosorâ la parora de vita a vignun aladô ch’al ê bun da la tó sö. Al ê mede da fà mirachi. L’Eclesiastich dij: “Onorëia le mede, deache te l’adores” (38,1). L’orëdla signiﬁchëia l’olghënza: “Al é stè olghënt ćina ala mort, ćina ala mort söla crusc” (Filipesc 2,8) sön chëra ch’al à completè l’opra che so Pere ti â surandè.

Santa Maria dal Aiüt La gran pert dles tofles venerades é rapresentaziuns de santa Maria, deache tla pitöra ciafa santa Maria, sciöche nosta interzessura y mediatura dan dal tronn de Dî, na espresciun che nes tira pormez. La relaziun personala y la conferta ch’i ùn impara nes liëia ala divinité y ala santité dla tofla y sovënz inće ala santité dl post olach’ara vëgn venerada. Maria che prëia por nos, che nes dëida y che ćiara de nos, nes é tla pitöra venerada dër dlungia y, an po bëgn dì, cun nos y amesa nos. Les tofles venerades va dër indô tla storia. Al ne vëgn nia damanè dô le valur artistich dla pitöra; la gauja de süa popolarité sta plütosc te süa eraiaziun, tla liënda da olach’ara vëgn adalerch y ti mirachi che ti vëgn atribuis. La veneraziun à süa raîsc tl’esperiënza di credënć: la pitöra venerada devënta punt de referimënt te düć i bojëgns y mantëgn n lian strënt cun le destin uman de sü veneradus, ara é n sëgn dl dialogh personal cun Chël Bel Dî. Te chësc raport cun Chël Bel Dî é santa Maria la figöra plü importanta. Te nosc raiun s’à slarié fora la pitöra de santa Maria che tëgn le Bambin ti brac de Lucas Cranach (1472-1553) depënta a Wittenberg y che à ciafè l’inom de Santa Maria dal Aiüt. Ara vëgn venerada sura döta l’Europa, süa festa é ai 24 de mà.

Sant Antone sciöche maester d’oraziun Püć devoć conësc sant Antone sciöche maester de oraziun. Tl liber di “Sermones” él tres indô sentè ite oraziuns sciöche perles prezioses de lalt y de fede. Chilò n valgönes oraziuns dl sant ch’i podésson inće fa nostes: Ôjete pormez a nos, oh Pere, ch’i sun stá de gauja dla mort de Crist, to Fi. Te so inom, sciöche ël nes à insigné, te periunse de n e s Altè de S.Catarina dan dè tè instës, l’ann 1932

deache zënza tè ne sciaﬁunse nia da vire. Tö che t’es benedì y glorius ti secui. Amen. Oh ćiasa de Dî, oh porta dl cil, oh confesciun dl pićé! Beat chël che abitëia en tè. Beat chël che é passè por tè.

Beat chël che s’à umilié en tè. Oh buntè de Dî, oh dignité de n cör pentì! Chël che implësc l’eternité à orü gnì a stè tl cör umil de chël che se convertësc. Signur Gejù, tìresse pormez a té y al proscim cun l’amur, che nosc cör ne vëgnes nia destut da tè, che nosta anima ne vëgnes nia ingianada, che nostes forzes y nüsc pinsiers ne vëgnes nia trać al mal dal pićé, ch’i ne se destacunse mai da tüa ćiarité. Insciö podunse ti orëi bun al proscim cun fortëza, sapiënza y comprenjiun sciöche a nos instësc. Cun to aiüt, tö che t’es benedì ti secui di secui. Amen. Crist Signur, i te periun cun umilté de nes

Pitöra de S.Ujöp Freinademetz tla dlijia da San Martin 87

induné sot les ares de tüa ćiarité y de nes fa vire cun l’ega dl pentimënt, cun l’aria dla contemplaziun, cun le füch dl amur y cun la tera dl’umilté, por ch’i se meritunse de rové da tè che t’es la vita. Cun to aiüt, tö che t’es benedì ti secui. Amen. Signur Gejù Crist, conzédesse de ćiantè l’inn

de tüa lauda,

de ester contënć mâ te tè, de vire ala buna, de lascè da na pert les preocupaziuns y de te portè dant düć nüsc bojëgns, ch’i podunse vire tl rëgn dla ligrëza dla Ierùsalem dl cil. Cun to aiüt, tö che t’es benedì y glorius ti secui eterns. Amen. Alleluia. Spirit Sant, füch dl amur, làscete jö sön vignun de nos, fa che nosta lënga sides arjignada da confessè le pićé aladô che, 88

le confessan zënza n’ascogne ia nia, gnunse dëgns de rové tla vita divina a ćiantè cun i agnui la lauda eterna. Cun to aiüt, tö che te vires y regnëies ti secui di secui. Amen

Nosta signura, tö sora es nosta speranza, i te periun de iluminé nosc ciorvel cun le sﬂandur de tüa grazia, de nes puriﬁché cun le blanch de tüa purëza, de nes scialdè cun le ćialt de tüa vijita y de nes reconzilié cun to Fi, ch’i podunse rové tl lominus de süa gloria. Al nes dëides chël che é gnü anunzié dal agno y che é gnü ćern te to corp glorius y à orü abité por nü mëisc te to gremo. A d’ël la onù y la gloria por i secui eterns. Amen.

Oraziuns a sant Antone Oraziun do aiüt Recôrdete, oh sant Antone, 89

che t’as daidé y consolè vignun che é gnü da tè te sü bojëgns. Sburlé dala conﬁdënza y dala crëta de ne perié nia debann vëgni inće iö dan da tè, che t’es rich de mirić dan dal Signur. Ne stè a refodè mia suplica, mo pôrtela cun tüa interzesciun dan dal tronn de Dî. Dëideme te chësta situaziun che me pësa .... y fa ch’i ciafes la grazia do ch’ëra ch’i prëii de cör, tan inant ch’ara é d’ütl por mia anima. Benedësc mi laûr y la jënt incër mè ia. Pitòra de s. Berto sòl pice confarun

Tëgn dalunć les maraties y i prighi dl’anima y dl corp.

Dame tl’ora dl dolur y dla proa la forza de restè fedel tla fede y tl amur de Dî. Amen. Por sè instësc Oh sant Antone, ejëmpl de santité, dëideme vire da dër cristian fedel ala grazia y ales impormetüdes dl bato. Te vëighes tan de diﬁcultês ch’i à y tan al prigo ch’i sun. Dëideme da afruntè les tentaziuns dl mal y dl picé y da testemonié cun coraje mia fede. Dame n cör che ti ois bun a Chël Bel Dî le plü de döt y n cör arjigné da azetè la orentè dl Signur 90

inće sc’ara ghira sacriﬁzi y renunzies. Sënta te mia anima n amur generus y sinzier por i fredesc, ch’i ne me stlüjes nia ite te mè instës, mo ch’i sides desponü da sorvì mi proscim, da consolè chi che sofrësc y da daidé chi che à debojëgn. Prëia por mè y sostëgneme cun to ejëmpl ch’i pois vire y morì tla grazia y tl’amizizia de Dî. Amen. Por n amarè O ćer sant Antone, che t’as dagnora daidé chi che à chirì aiüt da tè. I te prëii conﬁdënt por na porsona amarada ... che me sta dër a cör. Sporji la scincunda dla varijiun, o fa almanco ch’al ti vëgnes alisiré les soferënzes

1963 91

Tla stüa dla ćiasa dl Mair, delà dal rü de Cor a Picolin, él dan da valgügn agn gnü a löm tla tafladöra sö sot na pitöra dla sacra Familia cun la Trinité y san Iachin y sant’Ana, che porta le medemo medieje 1688 sciöche l’afrësch de santa Maria dal Ciüf sö tl ôt tla dlijia de sant Antone. Porchël podéss trames les pitöres ester opres dl medemo artist. Dala somëia dl afrësch tla dlijia de sant Antone ai afrësć tla dlijia Mariahilf a Desproch podésson ponsè a Kaspar Waldmann da Desproch (1657–1720) che à depënt inće te Südtirol afrësć, tofles de altà y tafladöres. De chësc depenjadù él inće da odëi pitöres tla capela dla ćiasa “Mair am Hof” a Dietenheim depëntes incër la fin dl 17ejim secul; porchël ne foss Kaspar Waldmann nia stè dalunc da Picolin. 92

Blasun dl scior Domëne de Piaza che à lascè fa sö la dlijia de sant Antone. Chësc blasun é arissé sön na plachëta sot n caresc baroch tla dlijia da San Martin. I sciori “de Piaza” descënn dal lüch “Piaza” a Col de Santa Lizia. Do ch’ai à cumpré le ćiastel “Freieck” a Picolin, porti dal ann 1620 inant le predicat “de Piaza zu Freieck”. Domëne de Piaza ê n ﬁ de Jan de Piaza y ê maridé cun Polixena Elisabeth von Buseck y à albü dui mituns: Pire y Otilia. Dal ann 1660 êl capitan de vera y l’ann 1669 él gnü metü vicare dla signorìa de Tor. L’ann 1678 él gnü destut dal vicariat de Tor por ti surandè d’atres inćiaries tla curt dl vësco da Porsenù, dantadöt la direziun dl “Welsches Secretariat (Secretariat Ladin)”. Domëne de Piaza, che â le titul de “aconsiadù dl vësco”, é mort l’ann 1687 a Porsenù. 93

y ch’ara ais la forza de les ofrì sö a Chël Bel Dî y de s’unì ala pasciun de Crist. Tö che te tüa vita sön chësta tera este stè n amich di soferënć y che te t’as dè da fà por i amarà tla ćiarité y cun mirachi. Stasse dlungia cun tüa proteziun, consolëia nosc cör y fa che nostes soferënzes dl corp y dl’anima sides na fontana de mirić por la vita eterna. Amen.

Por la fede de zacai Oh gran Sant, che t’as

Siur Ujöp da Peraforada cun i moni da Picolin: amez Sepl Gasser (1841-1930) a man dërta: Sepl Gasser (1882-1963)

dediché dötes

tüa tües

vita

cun

forzes

por

la salvëza di cristians y por la converjiun de chi che ne crëi nia! Inće incö este stromënt dla misericordia divina por la converjiun dla jënt a Gejù Crist. I

prëii

cupaziuns

de por

ti na

portè

dant

porsona

che

Signur me

sta

mies a

preocör

...

y che n’ô nia ascutè la parora de Dî y vire aladô. Fa, mi bun Sant, ch’ara röies a crëie, toles pert ala vita dla comunité 94

cristiana y ciafes la ligrëza dl’amizizia cun Chël Bel Dî. No lascè sozede che ara se perdes fora, mo condüjela ite tla vita di ﬁs de Dî y làscela esperimentè süa misericordia te chësta vita y tl’atra vita la gloria dl cil. Amen. Oraziun di geniturs Oh ćer sant Antone, benedësc y ćiara de mia familia: mantëgnela unida tl amur, stai dlungia te vigni bojëgn y stravêrdela dal mal. Sepl y Dorotea Gasser dan capela

Benedësc mi om / mia fomena:

fa ch’al ne vëgnes nia a nes manćé le laûr y les cosses ch’i adorun da vire indertöra y da trà sö y eduché i mituns che le Signur nes à dè. Benedësc nüsc mituns: mantëgni sagns y orentis tl bëgn, dëidi da imparè y da studié y ch’ai s’intopes pro süa dërta profesciun. No lascè sozede, amesa tan de prighi, ch’ai perdes la fede, la purëza y sü ideai. Fa ch’i sunse bugn de capì nüsc mituns y de i sostignì cun nosta parora y nosc ejëmpl. Tôletun sura de d’ëi ch’ai ti vais do ai plü bi ideai y àis la forza y la grazia de realisé tla vita 95

süa cherdada umana y cristiana.

Oraziun de n jonn / na jona Sant Antone, mi compagn, l’amur a Gejù él stè che t’à condüt por döta tüa vita: nia ne t’ê massa tröp y massa rî, t’âs mâ un n dejier, ti ester de ligrëza a Chël Bel Dî. I vëgni da tè cun crëta y te surandà mies aspiraziuns y mi dejiers. Dëideme da mantignì n cör nët, da vire do le vagnele ch’i sunse bun de realisé mi ideai. I te racomani mi stüde, mi laûr y mi tëmp lëde ch’i pois crësce te mia vita y ti ester d’ütl a mia jënt y ala comunité. Condüjeme pro de dër amisc, tëgneme dalunc da vigni mal y dame la forza da defëne mies convinziuns umanes y cristianes. Ćiara de mè y prëia por mè dan da Chël Bel Dî. 96

Amen.

Ćiantia a sant Antone

Antone, da jonn bel’ orôste te mëte deplëgn a sorvì. Francësch tl’umilté imitâste a lalt y a gloria de Dî. Implì de sapiënza mostrâste ai rić y ai püri le tru y cuntra le mal pordicâste meton a ﬂorì la virtù.

San Berto

La statua a man ćiampa de sant Antone ne corespogn te so vistimënt cun la mantelina da sgnecores nia dër ala rapresentaziun ch’i sun ausà de san Berto. Tl liber ch’al tëgn tla man él da lì: ”ouf AVS Bei deN S: ioCoB”. Mo la consacraziun dla dlijia ai 24 de agost y i atribuć dl cortel y dl liber te sües mans à fat d’infora san Berto. Chi da Picolin y la leteratöra n’à mai baié d’ater co de San Berto. Le 97

medemo sant vëgn inće rapresentè sön le pice confarun dla dlijia da Picolin; dailò tëgnel tles mans le liber y la pel che ti é gnüda trata jö. San Berto vëgn, tl vagnele do Lüca, cumpedè pro chi dodesc che Gejù à chirì fora y ti à dè l’inom de apostui. Por aramaich signiﬁchëia so inom nia ater co “ﬁ de Tolmai”, y porchël mina tröc che so dër inom sides stè Natànael. Dô le vagnele de san Jan ti respogn Natànael a Gejù, bele le pröm iade ch’al là incuntè: “Rabbi, tö es le Fi de Dî, tö es le re de Ìsrael!”. Da chël dé inant ti él jü do a Gejù y ti à mantignì la fedelté por döta süa vita. Dô la tradiziun à l’apostul Berto pordiché tl’India, tla Mesopotamia, tla Partia, tla Licaònia y tl’Armenia. San Berto é gnü martorjè a Albanopolis tl’Armenia olache le re à comanè de ti trà jö la pel da vi y de ti taié ia le će. So santù vëgn tignì ai 24 d’agost.

San Bostian Chësc sant alda pro i pröms màrtiri plü renomà y plü rapresentà dla cristianité. Sciöche ofezier roman incorporëiel les virtus dla fedelté, dla fidabilité, dla purëza y dla fraternité. Te süa posiziun de comandant dla verda personala dl imparadù sciafiâl da daidè y assistì i cristians sarà ia tles porjuns. Sot les porsecuziuns de Diocletian él gnü pluré por istigaziun y oposiziun cuntra la potënza statala. Deach’al ê soldà él gnü condanè a mort a trata de saìtes. La vëdua santa Irene, che orô le sopolì, l’à ciafè ch’al viô ćiamò y l’à rencuré ćina ch’al é varì. Mo Bostian, che ne la tignî nia fora da vire ascognü, é jü dan dal imparadù a ti trà dant süa crudelté cuntra i cristians. L’imparadù, che s’à spordü dassënn da odëi dailò Bostian ch’al aratâ mort, l’à lascè pié danü y l’à lascè dramè adöm sciöche n ćian tl’arena söl Palatin. So corp, che é gnü sciuré tla cloaca, é spo gnü sopolì da na cristiana dal inom Lucina. San Bostian vëgn rapresentè descurì tachè pormez a n lëgn y trafićé da saìtes. Dal secul VII incà é san Bostian le sant dla pest. So martìre vëgn recordè ai 20 de jenà.

Santa Catarina d’Alessandria La bela jona Catarina, rapresentada cun la corona söl će tla pitöra dl altè a man dërta, é gnüda martorjada a Alessandria incër 98

l’ann 310. Por süa sapiënza éra deventada patrona di scienzià, di studënć y di scolars, mo inće dles jones y dles mitans. Ara vëgn cumpedada pro i 14 Sanć dal Aiüt y bele dal önejimo secul insö vëgnera festejada ai 25 de novëmber. Deach’ara se parâ da adorè d’atri dîs, â l’imparadù comanè - dô la liënda - de la martorjè sön na roda da ﬁćiuns.

Mo do che na forza dal alt â spachè indalater les massaries dl martìre y la santa sighitâ, te süa testemonianza corajosa por Gejù, da se mëte cuntra l’imparadù, àl decretè süa decapitaziun. Por veneraziun dla santa palsâ zacan da so santù i ćiars y düć i mistiers che laurâ cun mascinns da rodes.

Sant Ujöp Freinademetz La dlijia da Picolin é inće gnüda onorada dala presënza de sant Ujöp Freinademetz che à dit chilò plü gonot mëssa ti dui agn ch’al é stè caplan a San Martin. Por recordè cun ći ardur che le caplan siur Ujöp pordicâ laôta por la salvëza dles animes, vëgnel reportè te chësc liber te na forma scortada y ajornada les pordiches ch’al à tignì en sant Antone, ai 13 de jügn, y en San Berto, ai 24 d’agost l’ann 1877.

Picolin, en s. Antone 1877 Tan strënta che la porta y tan ërta che le tru é che condüj ala vita, y püć nen n’él che l’arjunj (Matî 7,14).

100

ISBN 88-88682-06-6