Guanc da zacan y da paur by UNIUN LADINS VAL BADIA

GUANĆ DA ZACAN

DA PAUR

Lois Trebo

Uniun Ladins Val Badia

Conzet y test: Lois Trebo Impaginaziun y grafica: Mario Clara - www.madem.it Stamparìa: Ingraf - Auer Stampè cun n contribut de: Provinzia Autonoma de Balsan - Assessorat ala Scora y Cultura Ladina

UNIUN LADINS VAL BADIA

a CHËL DA PAU GUANĆ DA ZACAN

y DA PAUR

de Lois Trebo

C o n t i g n ü Guant da zacan (Pio Baldissera) ............................................................. 7 Parores danfora ............................................................................................ 8

I. Storia dl guant da zacan 1.

Le paur s’arjignâ instës ...................................................................... 11

Fontanes d’informaziun .................................................................... 12

Vigni valada cheriâ so guant ........................................................... 13

Balè te paiun ......................................................................................... 14

Le vistimënt da zacan cara .............................................................. 15

N’aisciöda bindebò cörta ................................................................. 16

Uniun guant da zacan ....................................................................... 17

II. Le guant da ël 1.

Le ćiapel.................................................................................................. 19

La pipa..................................................................................................... 19

I snauzeri ................................................................................................ 19

La ćiamëja .............................................................................................. 19

La peza da col ....................................................................................... 20

Le corpet ................................................................................................ 20

I comoc ................................................................................................... 20

La camejöla o le samare ................................................................... 20

La braia ................................................................................................... 20

10. I centurins .............................................................................................. 21 11. La butla dal tabach y la tabachira ................................................. 22 12. Les ćialzes .............................................................................................. 22 13. I ćialzà ...................................................................................................... 23 14. Les dermenes ....................................................................................... 23 Consëis sön la manira da porté le guant da zacan da ël ............... 24

III. Le guant da ëra 1.

Le ćiapel da corf(or)a ......................................................................... 25

Le ćiapel dala pücia ............................................................................ 25

La ciüria da pozi ................................................................................... 26

La scuﬁa .................................................................................................. 26

I pieti y i tremorins .............................................................................. 26

Les gherlandes ..................................................................................... 27

Le creassl ................................................................................................ 27

La peza da col ....................................................................................... 28

La ćiamëja o la plusa .......................................................................... 28

10. Le büst o le mider ............................................................................... 28 11. Le cêpl ..................................................................................................... 28 12. Le pieso o le perstöch........................................................................ 29 13. I manins .................................................................................................. 29 14. Le manec o le muf .............................................................................. 30 15. La camejöla ........................................................................................... 30 16. La gonela o le chitl.............................................................................. 30 17. Le gormel o le ciaz .............................................................................. 31 18. La centöna ............................................................................................. 32 19. Les ćialzes .............................................................................................. 33 20. I ćialzà ...................................................................................................... 33 21. Les dermenes ...................................................................................... 33 Consëis sön la manira da porté le guant da zacan da ëra ............ 34 Parores che reverda le guant da zacan ................................................ 37 Valgönes osservaziuns .............................................................................. 40 Retrać ............................................................................................................... 42

IV. Guanć da paur .................................................................. 59 V. Bibliografia........................................................................ 91 6

Guant da zacan Bele da vedlamënter incà s’à nosta jënt tres dè da fà por se vistì sö indortöra cun guant, cujì cun ert y mosöra, por ëi, por ëres y mituns, da tó tles beles ocajiuns.

La troht o le guant da zacan s’à bëgn col tëmp mudé cotan, mo al é restè n spidl dl tëmp che ti mostra a nosta jënt di antenać la vita soziala, de relaziun y materiala.

Al é insciö garatè bel plan le guant tradizional „da zacan“ o “la troht” sciöch’al vëgn dit, de chël ch’al vëgn tres indô scrit ch’an dess inće al dedaincö porvè da le fà do y le conservè.

Fata cun de beles formes y corusc, cun ert dër ﬁna da de bugn sartusc, sartorësses y ćiapoleri col drap tiesciü dai vedli tesceri, ti à la bela troht de nüsc raiuns dè forza y vita a tröpes uniuns. Guant da jì a noza o da pluré, da jì por sanć o a marćé, guant da gnidé o da santusc, fat cun richëza de corusc, cun drap de lana, sëda y lin caraterisëia le raiun ladin. Mo é la troht sëgn ćiamó via? Daldöt de no ne pon dì nia. Pro festes sacres y profanes, festes de familia, piceres y granes, é jënt tla troht dër bëgnodüda y fej dagnora bela parüda. Por vistì sö certes uniuns vëgnel dè fora de bi sciolduns; an fej a gara coi vistimënć, zënza sconè investimënć, paià en gran pert dala publica man che bëgn se mirita n bel gran dilan. Pio Baldissera 7

Tracht – heute noch aktuell? Die Tracht gehört zu unserer Volkskultur, sie ist ein Teil unserer ureigensten Identität. Bedingt durch den wirtschaftlichen und gesellschaftlichen Wandel, ist die Tracht zwar längst aus unserem täglichen Leben verschwunden, doch zu besonderen Anlässen wird sie immer noch getragen. Was ist das Geheimnis der Tracht, dass sie über Jahrhunderte Höhen und Tiefen überstanden hat? Eine Tracht ist etwas sehr Komplexes. Je mehr man sich mit ihr auseinandersetzt, umso interessanter wird sie. Jeder einzelne Teil hat seine Geschichte. Man kann sie von vielen Seiten her beleuchten: Geschichte, Mythos, Politik, Ideologie, Lebensgefühl, Volkskunde. Im Unterschied zur Mode hat eine Tracht stets regionalen Charakter. Ein Volk trägt eine ganz bestimmte Kleidung, wie sie durch Sitte und Brauch vorgeschrieben ist. Dadurch äußert ein Volk seine Gemeinschaft und schützt und stärkt so seinen Zusammenhalt. Nach der Abtrennung Südtirols vom Gesamttirol im Jahre 1918 hat die Tracht für uns einen neuen, zeitgemäßen Sinn bekommen. Die Tracht, ursprünglich das Standeskleid der bäuerlichen Bevölkerung, wurde zu einem Bekenntniskleid. Wer um die geschichtliche Bedeutung der Tracht weiß, hat auch die richtige innere Einstellung dazu. Man sollte sich eingehend mit ihr auseinandersetzen, denn nur was man gut kennt, dafür kann man sich auch begeistern. Wer heute eine Tracht trägt, zieht sie bewusst an und zeigt dadurch, woher er kommt. Es sind vor allem die trachtentragenden Vereine, die uns die einmalige Vielfalt der Südtiroler Trachten immer wieder vor Augen führen. Doch nicht nur die Vereine, auch viele Privatpersonen tragen sie mit Stolz und Würde. Tracht ist aber noch viel mehr: Tracht ist Heimat, Tradition, Teil unseres Brauchtums. Sie ist etwas Besonderes, Einmaliges, Unverwechselbares. In Zeiten allgemeiner Entwurzelung, Identitätsverlust und Globalisierung schafft die Tracht Gemeinschaft und Zugehörigkeitsgefühl. Sie ist mehr als nur ein Gewand. Wenn wir die Tracht ablegen, sind wir wie alle anderen. Deshalb möchte ich alle ermutigen, wieder mehr Tracht zu tragen und auch das bäurische Gewand und das Dirndl wieder öfter anzuziehen! Agnes Andergassen Arbeitsgemeinschaft Lebendige Tracht im Heimatpﬂegeverband Südtirol

Parores danfora Sc’al sozéd al dédaincö che le guant fej val’ iade la porsona, ê le guant da zacan valch che aldî pro la porsona y che caraterisâ la jënt de n paîsc, de na valada o val’ iade inće de n majer raiun. Le guant ê na pert dl’identité particolara de n grup de porsones: al daidâ conësce fora atira i badioć y i marôi dai gherdënes, dai fascians, dai fodomi, dai ampezans o dai pustri. Y düć ê brai da se desfarenzié dai atri, inće sce so guant ê forsc manco rich co chël di vijins che â dandaìa plü le möt ... Al dédaincö é i guanć da zacan y les trohtes deventà plü co ater na sort de uniform dles musighes de paîsc y dles uniuns de bal popolar che tëgn en vita te na manira n pü’ particolara chël ch’é stè n elemënt fondamental dla vita da plüdadî ... Mâ plü püces ëres y jones é ćiamò braies da tó dales gran festes le bel guant, dötaorela ćiamò tan elegant y che descëda morvëia y amiraziun te vigni porsona che le vëiga por le pröm iade. Sciöche vigni usanza y tradiziun rapresentëia i guanć da zacan n liam danter le presënt y le passè, danter nos y nüsc antenać. Al é porchël dessorora da alzè fora ćiamò n iade süa importanza. Chësc pice liber che la Uniun di Ladins dla Val Badia à le plajëi y l’onur de podëi dè fora, dess ester – tles intenziuns dl autur Lois Trebo – n invit de tó ca plü gonot le guant da zacan y da paur, dantadöt dales gran festes. Impò contëgn le liber trö’ deplü co mâ n invit: al cunta la storia dla jënt de nosta valada da n ater punt d’odüda, cun n gröm de retrać che se dëida s’imaginé la vita da zacan; laprò cöiel adöm n gröm de inoms de tòć dl guant da zacan che i jogn ne conësc al dédaincö apëna plü y che jiss pordüs sc’ai ne gniss nia scrić sö por tëmp y ora. Al prof. Lois Trebo ti val porchël n rengraziamënt sintì por so laûr che desmostra ćiamò n iade süa ligrëza y pasciun por la storia y por les tradiziuns y che contribuësc da renforzè les raîsc de nosta identité ladina! Werner Pescosta Presidënt dla Uniun Ladins Val Badia

Parores danfora Le guant dij dër tröp. Sc’i incuntun na porsona vistida da santù o da gnidé, do la moda o ala bona, dal dedaincö o da zacan, ara fajarà vigni iade n’atra impresciun. Le guant che dà le plü tl edl de döta la sort de vestimënć é bëgn le guant da zacan, nia ma deach’an le vëiga plü dainré, mo deach’al é le plü bel, y deach’al é na creaziun nia dl momënt, mo na creaziun che s’à svilupé te na manira naturala por secui alalungia. Guant da zacan ti vëgnel dit a chël guant che nüsc antenać portâ plü dadî. Te chësc pice liber oressi tratè plü avisa chël guant da zacan che na pert de nosta jënt se vist ćiamò al dedaincö da certes festes de paîsc sides de dlijia co profanes. Al é miné le guant che à por todësch inom «Tracht». Sides i scizeri co nostes musighes cun sües marćiadëntes, val’ cor y inće na lia o l’atra porta ćiamò le guant da zacan. De chësc orunse aldì val’ deplü: Cô él pa gnü sö, cô à pa inom sü ciöms y sües perts, ćî importanza àl pa albü y àl pa dötaorela? Le guant da zacan é n vistimënt che gnô tut dandaìa y che s’à mantignì ćina incö. Nostes valades ladines à formè guanć tipics y carateristics; chësc à i esperć tres scrit y dè pro. Sciöche le carater dles porsones, le dialet, la forma dles ćiases y l’aredamënt é desvalis da valada a valada, insciö à vigni valada inće cherié so guant. Cun le passè dl tëmp à le guant da zacan surantut daimproìa dal nü ći che passenâ laprò, ći che ê plü pratich y che corespognô ala posiziun, ala profesciun o al mistier dl portadù dl guant. Le guant da zacan ti sta bëgn a nosta jënt che le porta cun bravöra y dignité; la forma, le material, i corusc y i ornamënć ti dà n bel aspet ala porsona. Bele le material zidlé söl post, le drap y le lin intënt ti dê al portadù dl guant na bela parüda. Le gran poêt Goethe, che ê passè por Tirol, laldâ i bi guanć dla popolaziun. Chertes dessignades cun jënt dal guant da zacan rovâ n pü’ suradöt denanch’al gniss sö la fotograﬁa. Cis le tëmp baroch y rococô â cherié guanć da corusc sciöche inće la moblarìa che gnô fata ćina incër le 1850. Al ćiapel, al corù dles vëtes, ala pert dërta o ciampa ch’ares é tacades, ai moti desvalis dl guant, conëscion sce na ëra é da maridé, nücia o maridada; pro i ëi s’intënon al corù dles vëtes, ales plömes sön le ćiapel y ai ciüfs, sc’ara se trata de n ël maridé o de n jonn ćiamó da d’avëi. Les rapresentaziuns de grups dal guant da zacan dan da autoritês o dan dala jënt en gaujiun de na festa o de na manifestaziun ademplësc süa funziun, sce chësc vistimënt é ćiamó na cossa via, sintida, sinziera y nia tuta fora de val’ armè mâ por adorbè le ghest. Les ćianties y i bai popolars mëss gnì portà dant cun scerieté, dignité y convinziun por i mostrè ai ghesć na pert de nostes carateristiches.

I. Storia dl guant da zacan 1. Le paur s’arjignâ instës Le paur zidlâ instës le patüc da mangé y le material por fà le guant. Sön les störes gnôl le cargà, le sartù, le tescere. Guanć originai é da odëi ti museums a Dietenheim, a Desproch y a Balsan. Le guant da zacan ne n’é nia na uniform fata en seria, mo n vistimënt cherié y fat dai artejans a man. Ara se trata de drap folé, de brocat, de bambesc, de lana, de drap de lin y de stopa y draps de sëda. Laprò ôl ester de vigni sort de vëtes, de corduns, bordüres da ćiarié ite, da cujì sö, da strapunje, da faldè, da fà cujidöres y da cujì fora. Nia mâ le guant, la frisur y la belijia ê d’importanza, mo döta la figöra dla ëra y la manira da tó le guant. Dala biscia ala iestadöra: Vigni paur tignî bisces, de blanćes y de fosces. Ares gnô tosorades dui iadi al ann; denant messâres gnì lavades por netè la lana dales bacoies. La lana gnô despartida aladô dl corù, metüda te linzos o te canëstri y portada dal batalana a Mantëna, a San Martin o a La Ila che la scartaciâ y fajô de bi panjì d’infora. Fora dla lana blanćia y foscia gnôl fat la lana grija (da fà drap da braies y da iestes). Les ëres firâ d’invern i panjì de lana por fà d’infora ćialzes y drap. Le fi gnô menè sön i gragn spösc da tescere o an fajô aces impara. Le tescere jô plüdadî tles ćiases pro i paurs: al jô sön les störes. Te stüa metôl sö le torà y fajô bun chi 10 pasc de drap de lana al dé; drap de stopac nen fajôl demanco, deach’al messâ vignitan unje ite le fi cun na sort de jüfa, ch’al ne se rumpiss nia. Le drap ê da righes o da cadrì. An fajô brodi impara y le portâ a San Laurënz a folè. Al gnô plü toch y tignî deplü. Al drap de lana foscia che gnô ćiamò intënt y folè ti dijôn râs. Cun le drap fajô le sartù le guant. Dal lin ai linzos: Val’ paurs metô ti ćianps ćianapia; al n’ê de groia y de fina o morjela. Nonanta dis do la somenada florîra a bröm y d’otober gnôra trata; cun i jops fajôn manodli che gnô ciolà adöm cun liadöres d’erba; ara gnô spo destenüda fora sön n pre a porsorì por arossì. Sot la plöia y la rosada se desfantâ le mane y le miol di mani fraidî ciarà; insciö romagnôl mâ plü les fires. Sot i rais de sorëdl gnô la ćianapia tan co arestida, y do n valgönes edemes gnôra abinada adöm, fat poć o fascì impara y condüta te majun. La gran pert di paurs metô ti ćiamps inće lin. Chësc gnô trat de setëmber, an fajô manodli impara y cogoi da cater manes. Les manes de lin y de ćianapia gnô riflades fora por n piete da dënz de fer por i tó les ampoles, les somënzes; spo gnô les manes portades te parencinch a d’assuié. Sides la ćianapia co le lin gnô gramorà. Sura le büsc dal lin cun füch sotite gnô la scorza dles plantes n pü’ apratada. Cun deplü sorts de gramores dales strameses strëntes o leries gnôl rumpì la scorza y les fires pordô le grou dl lëgn. Le lin gnô spo reflè: trat fora por n injin da agüs y astlè. Ales fires fines ti dijôn tëi, a chëres groies stopa. Ći che tomâ sot gramora ite ê la nücia (cun le fi de chësta gnol fat sać y linzôs da fëgn). La stopa y le tëi gnô firé. Les aces de fi messâ gnì cötes fora te cënder, sporfognüdes pro rü y tacades sön sorà a d’assuié. Le tescere fajô d’infora drap che gnô tut da fà pezes da mans, linzos da let, braies da ël, gormà da gnidé, pluses o spenserli. Drap de lin tëgn d’invern ćialt y d’isté frësch, al é val’ de natural y de sann. Cun la somënza de lin gnôl fat öre o jüfa che ê dër de medejina.

Dal armënt al coran: Te nosta valada él valgünes ćiases che à inom le Galber. Chësta parora dal todësch Gerber ô dì ch’al ê dailò na porsona che laurâ pels, che fajô d’infora coran. Na pert i dijô inćee le cunciad cunciadù de pels. Laota â le galber cotan de laûr: dai paurs y dai bocas ciaf ciafâl les pels di tiers, i cargas y i śotleri i cumprâ jö le coran. Le galber adorâ cënder nder da ffà jì fora le polan sön les pels, scorzes de ró y peció minizades por cuncè y laurè les pels. Cun cënder gnôl fat na sort de pasta, les pels gnô lasciades valgünes edemes laìte, che le polan cun les raîsc se lasciass tó demez saurì. Dala pert daìte dla pel messâl gnì crazé demez resć de ćern y gras, spo gnô la pel lavada. Les scorzes minizades gnô met des t’ega y fora dla scorza se destacâ l’aje tanin che tirâ ite tla pel. Cun la pel de de metü gragn tiers gnôl fat coran gros da sòres, cun chëra de de mëndri tiers garatâl coran plü ﬁn, le scapin. Le coran gnô tut da ffà ćialzà, mo gnô inće adorè pro de vigni sort de massaries.

2. Fontanes d’informaziun Le guant da zacan, la “Tracht”, é gnü sö tl’eté medievala. Al ê le guant che la jënt portâ inlaôta. An ti dê gran importanza al guant de so post o de so raiun sciöch’inće ales ćianties nasciüdes te so ambiënt por ti dè ala vita na espresciun naturala, originara y autëntica. La popolaziun baiâ, ćiantâ y fajô festa tl ambiënt ch’ara viô; chësta ê na carateristica sostanziala dla cultura de na popolaziun. Vigni tlassa de jënt – i nobli ti ćiastì, chi de cité y i paurs ti paîsc, tles viles y sön i lüsc – vignöna cheriâ so guant. Le guant da zacan desfarenziâ dantadöt i paurs dal’atra jënt. Por i paurs jô bun drap plü grou dal corù grîsc y da ornamënć scëmpli. An dij che le guant fej la jënt (Kleider machen Leute). Al guant conescion, da olache un vëgn, ći laûr ch’al fej – sc’al ê n mede, n paur, n cöch, n stradaröl, n verdabosch o n sorvidù. Le guant da zacan é da vedlamënter incà tres indô gnü influenzè dala moda, dales zircostanzes soziales y economiches, da posiziuns geografiches y dal tlima. Sc’i orun savëi val’ dl guant da zacan da plüdadî, podunse bëgn damanè fora jënt vedla, mo chësta se recorda mefo al plü co ch’ara ê dan 80 agn. I podun tó ca retrać vedli de porsones dal guant da zacan, mo dan 150 agn ne gnôl chilò da nos nia fat retrać. N’atra fontana é les pitöres che mostra jënt da plüdadî. La gran tofla fata da Francësch Rudiferia da Costalta / Badia por l’ann 1909 mostra Catarina Lanz tl guant da zacan. Tla dlijia da n’Antermëia à l’ann 1920 l’artist Jan Matî Pescoller da Grones/ Badia depënt sö jënt dl post cun le guant da laôta. Tla dlijia de Sant Antone a Picolin él deplü tofles che nes mostra jënt tl vistimënt ala fin dl 1600. Te dlijia da La Pli vëigon cater tofles de chi da Valsperch cun le guant da laôta. Le gran scenograf da Corvara, Franz Rottonara (+1938) se lasciâ dagnora fà jö cun le guant da zacan. L’inj. Vijo Pupp, che é stè dal 1955 al 1960 surastant dla Provinzia da Balsan, â l’ann 1958 daidé mëte sö la uniun provinziala di scizeri. Por la gran festa iubilara dl 1959 (150 agn dala vera de Andrè Hofer cuntra les trupes de Bayern y Napoliun) àl menè do che tröpes compagnies di scizeri y musighes s’arjignass le guant da zacan. I ùn cotan de inventars y documënć de arpejuns che cumpëda sö guanć, draps y pezes che jënt lasciâ indô. Döta la moda dl guant s’à cun le passè di tëmps bel plan mudé sciöche inće la jënt instëssa. Al gnô surantut ći che butâ, che jô bun, ći che passenâ adöm y ti plajô ala jënt da paur. Por fà plü bela parüda y se mostré sabies, se metô les ëres incërjö morones d’arjënt y val’ prosc de filigrana, de granat o fać cun corones, cun i scioldi da laôta.

3. Vigni valada cheriâ so guant Ćina ala fin dl secul 18ejim êl scrit dant dal imparadù o dal prinz de Tirol co che la jënt â da se vistì, ći material ch’al dô gnì tut da fà le guant. Al podô mâ gnì adorè sö le material ch’an â sön le post: lana, stopa, tëi, pels de tiers. Cun la prescriziun de messëi fà le guant sön le post, orôn ti garantì laûr y davagn ala jënt dl post. La Revoluziun Franzeja à albü n gran influs sön le guant da zacan; ara à eliminé les desvalianzes soziales inanter les tlasses dla sozieté. La jënt de nosta valada jô dlafora y dlaite a marćé y urtâ jënt foresta vistida atramënter, ara jô por sanć a Sares, fora dal Crist, a Weißenstein, a Trens, ia n’Ampëz y jö dal Crist de Ćiadura. Jënt foresta da foradecà rovâ ite por la valada. Chi da Valsperch y da Valdaora gnô a La Pli por sanć. Dai paîsc todësc vijins gnôi en prozesciun ite da Santa Maria da La Pli a perié do bun tëmp; chi da Funes, da Lijun, da Onies y da San Laurënz jô sö La Crusc, i ampezagn gnô ca La Crusc por sanć. Insciö odô nosta jënt d’atri guanć che gnô en pert fać do. Tröc gherdënes rodâ por le monn a vëne chiena, d’atri davagnâ bun cun les statues ch’ai ziplâ, i fascians rodâ incërch a depënje mobilia, i ampezans ê maestri de filigrana y dl laûr da intaié. Tröc ladins imparâ tl forest da conësce cosses nöies y guanć nüs da de bi ornamënć. Chi che davagnâ bun y â le möt portâ a ćiasa val’ toch de drap cumprè (de sëda, de lin fin, de bambesc o de lana fina) y l’adorâ da abelì süa iesta. Le guant da zacan de Gherdëna, de Fascia y d’Ampëz é inće porchël cotan plü rich de ornamënć, al é fat cun drap plü fin co chël dla Val Badia y da Fodom. Nosta jënt jona jô bëgn dlafora a patrun, a fà i fanć y les fanceles, mo ai l’â döra y le davagn ê magherlin. Porchël é inće süa iestadöra romagnüda plütosc scëmpla y ala bona.

Guanć dl 1900 13

Pormó canch’al s’â svilupé tles valades deplü mistiers che savô instësc da arjigné i materiai y da fà le guant, àn metü man te vigni valada da fà guanć de material y dal corù desvalì. Le batalana scartaciâ la lana, i tesceri jô incërch sön les störes a tiesce drap de lana y peza de lin ch’an tolô da fà de vigni sort de guanć y ciöms da gnidé y da festa. Sartus êl bele tla valada dal secul 15ejim insö, sciöch’an po lì te documënć vedli. Sce na ćiasa a Al Plan à inom “Ćiapolere” ôl di ch’al n’ê un te paîsc che fajô ćiapì cun drap folè de lana; alüsc tolôn, por sparagné drap, polan de ćioura o d’armënt da fà ćiapì. Le ćiapel gnô formè, sterchè, superscè, buscé, sotrat cun peza o coran. Ala ﬁn dl secul 19ejim à l’industria metü man da fà ćiapì y i ćiapoleri de nüsc raiuns à pordü le laûr. A Al Plan gnôl inće intënt drap tla gran ćiasa dal intënjadù, cunesciüda cun l’inom “La ćiasa dal Ferber”. Le fomere fajô föms y ćiaéstri, le feur inferâ ćiavai y massaries da lauré. Les ëres savô da fà ćialzes da moti vedli y la ciüria da pozi, d’atres fajô zaindl cun mazëtes, le śotler savô da fà centurins de coran, al i cojî fora o i inzinzorâ cun broćes de latun o d’arjënt, le feur dal or fajô centönes, tremorins y aódles arjentades, le cazorà fajô les massaries da mësa. I corusc dal guant gnô cun le tëmp plü rić, vîs y zinć. Le guant gnô abelì cun trinëtes, vëtes y corduns da corù. Le cöce ê le simbol dla jënt jona, le corù ros y vërt ê n sëgn sigü che i portadus de chël guant ê bele maridà. 4. Balé te paiun Bele deache le laûr da paur ê zacan scialdi sfadius, sintî la jënt le bojëgn da se devertì. La gran pert dles dumënies y dles festes gnôl balé te paiun do ch’an ê sta al domisdé te dlijia. Le paiun ê na costruziun de lëgn dlungia dlijia o calonia ch’an urtâ feter te vigni paîsc. Le paiun ê curì da n tët y i parëis de lëgn parâ dal vënt y dal ri tëmp. Vedli y jogn jô vistis cun le guant da zacan a se divertì te paiun che gnô infornì cun vëtes da corù, cun ciüfs y rames d’aunic. Por ch’al ne gniss nia fat valch dadandô metô le comun n ël ti agn y forü a ćiaré sura te paiun. Al ê da conësce fora al gran ćiapel dales ares leries cun de bi batotli. Al ti spetâ a d’ël da aposté i jobleri y da daurî le bal. Chësta usanza à döré ćina al 1800, spo l’àn tan co destuta deach’al s’â trat ite comporć deslià. Ch’al gniss balé n’â la dlijia mai cis dlotì; dal pergo jö gnôl gonot pordiché ch’al ê proibì da balé. Fora dl paiun él spo gnü fat les prömes ćiases dla scora y chëra dl mone. A La Pli ti dìjon dötaurela ala plaza danter la dlijia y la ćiasa dl mone ( chësta é gnüda trata Ti agn 30 se divertîn cun bai popolars jö da püch) – “sora paiun”! 14

Na patrona

Le guant di scizeri da laôta

5. Le vestimënt da zacan cara Deache le guant da zacan jô püch do la moda, àl suraduré secui y sajuns y à mantignì süa uniformité y sües carateristiches plü importantes. Chësc fat nes dij che la popolaziun l’â azetè sciöche so guant che é dötaorela na testimonianza dla storia dla popolaziun y na espresciun de zivilté. Deperpo che la moda se müda da vigni sajun, s’à le guant da zacan mantignì codî anfat. Val’ püch s’à bëgn mudé, mo dër pëigher cun de pici vari, deach’al fej pert dla tradiziun dla popolaziun. Plü picera che la popolaziun é, plü ch’ara é ala vedla y s’ingrifa tles tradiziuns. Dal secul 18ejim incà podô la jënt s’impormëte da s’arjigné val’ ciöm de guant de sëda o de alü (lüch). Fora de guanć vedli àn fat iestadöres por i scizeri, i cors y les musighes che le tol da val’ festa, dales prozesciuns, da sopoltöres, da nozes y da mësses noeles. Te püćes contrades (Sarntal, Ritten, Salten, Burggrafenamt) s’à le guant da zacan mantignì vi, nia ma pro i scizeri, i cors y les musighes, mo inće pro la popolaziun; alüsc vëgnel scialdi mâ plü tut dales ëres. Dötes les atres valades de Südtirol porta le guant da zacan mâ da certes ocajiuns, da festes de dlijia y festes mondanes, mo inće mâ sc’al vëgn comanè da val’ organisaziun o da na uniun. Ćina l’ann 1850 gnô le guant da zacan tut dala popolaziun vigni domënia y vigni festa, dedô àl metü man la desmunta dl guant da zacan: i corusc à metü man da perde vitalité y les formes é gnüdes plü scëmples. I bi gragn ćiapì ghei, vërć y fosc dales ares leries y les ciüries cujides fora sparî alüsc, la gonela drapüda gnô rogosada da chëra de draps de sëda; la camejöla di ëi ćina jö sot i jenëdli - an ti dijô “le mazacü” - lasciân da tó; al gnô de moda iancherli cörć, joches scöres ćiariades ite cun sëda, la gonela ghela gnô rogosada dala foscia, le corpet de lüch o de sëda abelîn cun ﬁôs y botuns arjentà. An se vistî la braia de coran che rovâ ćina jö dai jenëdli, i ćialzà cujis fora cun scać de paom y les ćialzes da moti fajô plü parüda y dê plü somianza ala jënt de cité. N pice ćiapel toronn bas o n ćiapel mezalt fat cun polan de lou se lasciâ odëi olachessî, incër la capüla ia âl vëtes fosces y barloches arjen15

tades. Le centurin cujì fora cun scać che ê stè d’usanza te döt Tirol ćina l’ann 1850 ê da odëi tres demanco. Chilò da nos vëgn le centurin, cujì fora cun scać o inferè cun broćes de latun, tut dötaorela pro le guant da zacan dlungia chël da broćes de latun. L’interès de nosta jënt por le guant da zacan â feter sura döt Tirol zedü defüga. I vedli nasciüs incër le 1860 ne se recordâ apëna plü ch’an ess tut chësc guant dales domënies o dales festes. Degun retrat vedl da noza ne n’é da odëi cun le guant da zacan. Bele dan le 1880 scriô folieć todësc de Tirol ch’an â metü man tla Val Badia da lascè le guant da zacan da na pert, t’armè a gnì da termes; al ê tres manco jënt che le tolô y insciö é inće i püć guanć sparis. I podun impò dì che val’ ciöm de guant vedl é alüsc gnü salvé, cis chël da ëra à albü vita plü lungia. Le svilup economich modern rovâ bel plan ite por les valades. Ti paîsc tles munts ti fajôn bel plan do ala vita y ala moda dles citês, l’ert popolara aprijada y tignida alalt por secui jô dojö. La tentaziun da ti fà do a chi dla cité é dagnora stada grana, deach’an ô jì cun le tëmp, fà pert dl monn modern. Le vistimënt portè adalerch da foradecà parô bele laôta plü comot, plü pratich, da se stè plü saurì laìte. 6. N’aisciöda bindebò cörta Le vistimënt da zacan s’â ciafè dl 1909 bindebò de sbürla en gaujiun dla festa de recort di 100 agn dala vera de André Hofer. Sura döt Tirol êl gnü organisé n gröm de festes de recordanza di avenimënć dl 1809. Le monn politich â invié la jënt a tó pert ales manifestaziuns se vistin le guant da zacan. Sön chësta â privać y grups tut le guant da zacan fora d’armè, s’al lascian comedé sö o s’al lascian fà nü. Mituns, jonins de pröma lana, la jënt chersciüda y atempada de döta la Ladinia â mostrè cun so guant da zacan na carateristica dla identité di Ladins de Tirol. Te deplü citês y tla gran pert di paîsc ân organisé festes cun

La Pli 1936: festa iubilara de chi da Valsperch 16

prozesciuns, a chëres che i scizeri, i veterans de vera y les musighes â tut pert cun le guant da zacan. Na delegaziun di scizeri dla Val Badia cun so bel guant da zacan ê jüda ala gran festa fora Vìena. Inće tröpa d’atra jënt s’â vistì le guant da zacan. Vigni comun y prësc vigni paîsc s’â sintì oblié de ortié fora Desproch delegaziuns cun le vistimënt da zacan a tó pert ala gran sfilada di 29 d’agost 1909 dan da l’imparadù Francësch Ojöp y les maius autoritês de Tirol. L’interès al bel guant â defata zedü; al s’â ciafè na borta scornada cun la derota dla Pröma Vera, do da chëra che Südtirol é rové sot la Talia y i fascisć â proibì döt ći che tofâ en pü’ da tirolej. Mâ sc’al capitâ adalerch princ de Savoia o gerarcs fascisć ê chësc guant bëgnodü. Dal gran iubileum dal 1936 che recordâ i 300 agn dla prozesciun de chi da Valsperch a La Pli s’â la musiga dla ploania da La Pli vistì sö da zacan. L’interès da pert de nosta jënt por le guant da zacan â defićio lascè do. Na pert l’â lascè gnì da termes, les braies ê gnüdes untices, les goneles drapüdes i savô ales ëres massa incompres, pesoćes y podôres, ares se sintî massa ciolades ite y se stô êrt laìte. Na pert à tizé chësc guant, d’atres families l’à dè ia o tut da fà scofuns. Cun le vedl ên stüfs y al ê pa massa de bel drap da cumprè dlafora. Chësc fajô plü gola, al ê plü pratich, plü modern, an se stô plü saurì laìte y al ê plü sann, se tolô na pert a dì. Al gnô dit: “An mëss se sentè sön le ćiar che va”, ti jì do ê de moda. L’interès por le modern ti la sticâ al respet y ala idea de conservè le guant da zacan che ê dî alalungia stè le guant daćiasa te nosta valada. 7. L’Uniun dl guant da zacan Te cotan de paîsc de Tirol él da tröc agn incà na uniun che se fistidiëia ch’al vëgnes tut le guant da zacan por le mantignì vi y ch’al vëgnes dè inant na tradiziun che manacia da sparì. A Balsan él la lia “Heimatpflegeverband” che se crüzia che le vedl ne vëgnes nia a trà la cörta daldöt, sides i fabricać vedli, i raiuns naturai y le vistimënt da plüdadî. Tles valades ladines él inće lies che se crüzia dl guant da zacan aladô dl statut. Le cunsëi mët a jì iniziatives y desfira n’ativité rica de manifestaziuns popolares por ti mostrè al publich le bel guant da zacan; la lia inviëia la jënt a s’arjigné tres deplü le bel guant da zacan y a fà pert dla lia. Che la jënt i dà na gran importanza al’adoranza de chësc guant vëigon che les gran autorites che röia adalerch vëgn tutes ite da porsones dal guant da zacan. Daimprò da 50 ëres â l’ann 1982 tut pert al curs da fà guant da zacan gnü tignì a San Martin. Chësc ti à dé coraje da mëte sö l’ann do a San Martin la Regina dl Stifler da La Pli à na vita fat gherlandes 17

“Uniun dl guant da zacan”. Che â invié ia chësta iniziativa él stè Carlo Castlunger, Marlene Zingerle, Hilda Sottara y Irma Trebo. An â metü adöm n statut y lité n consëi de ot porsones. Sciöche pröm surastant ê gnü lîté Carlo Castlunger de Milio; al à manajè chësta lia adöm cun le consëi 10 agn. Le ﬁn dla uniun ê: tignì vies les usanzes de paîsc, che tres deplü s’arjignes le guant da zacan, to pert a manifestaziuns y festes che reverda le guant da zacan. Da valgügn agn incà él a će dla “Uniun dl guant da zacan da San Martin” Clara Castlunger, instëssa sartorëssa. La Uniun à te chisc passa 20 agn d’ativité tut pert a manifestaziuns de carater cultural a Balsan, Desproch, Urtijëi, Ćianacëi, Al Plan, Mühlbach, la Roćia y tl Grijun. Te so paîsc à la Uniun organisé plü gonot “Sëres ladines” cun grups de musiga, de bal popolar y cun cors. Sö por 70 ëres s’à arjigné le guant da zacan. Al foss ma da s’audè che d’atri paîsc fajess pert de chësta lia y che inće tröc ëi s’arjignass le guant da zacan por acompagné Carlo Castlunger da San Martin fej les ëres pro les manifestaziuns y les festes. centönes

Chi dla “Uniun dl guant da zacan” da San Martin 18

II. Le guant da zacan da ël 1. Le ćiapel Le ćiapel é fat de drap folè lominus ghel y à les ares leries dala forma de scëiba. La capüla torona é daìte sotrata cun peza da fiôs. Tla pert daìte dla capüla àldel na stricora de coran por assorbì le soius. Deforaìa é la capüla feter deplëgn corida da na vëta de sëda vërda. Iadedô pica la vëta chi 30 cm sura l’ara jö. L’ara dl ćiapel é sotite corida feter deplëgn da la medema peza vërda de sëda. Sot l’ara réstel defora incëria mâ cater cm de ghel da odëi, suraìa vëigon döta l’ara y le piz dla capüla. L’ara dërta dl ćiapel é ôta sö y tacada cun na ciolëta pro la capüla; chësta é na usanza di scizeri, deache da chë pert ài le stlop tenü sö. Na coda de galeder, val’ ciüf inscaié o de filigrana, plömes de ial o nagoles cun rosmarin infornësc le ćiapel. Ćina incër le 1920 êl de moda inće n ćiapel fosch toronn bel bas da n cordun fosch y batotli d’arjënt o d’or. I maridà i lasciâ piché sura les ares jö a man dërta y i jogn a man ciampa. 2. La pipa Pro le guant da zacan aldîl na pipa. Le ro dla pipa gnô fat cun na rama forada fora, le bochin ê d’ôs y le će d’arjënt. Na pert â na pipa ziplada de lëgn dür cun lassura de vigni sort de scenes: salverjins, na fujina, mai y ancügn y d’atres. I dër patrioć n’â öna cun le će dl imparadù intaié lassura, de Andrè Hofer o de Tarina Lanz. 3. I snauzeri y la berba Le pröm, a ći ch’an ti ćiara pro na porsona, é le müs y de chësc ô vignun tignì cunt. Nia ma pro les compagnìes di scizeri y pro les musighes, mo inće zënza, êl ëi incërch che tëgn sön de bi snauzeri o de bi mostac sciöch’an ti dijô plü dadî. Al rodâ la rima: Ojep da Crosta é n bel paz, al se leca jö i mostac! I snauzeri dess ester bi spësc y no ma da zacotan de polans. Tröc i â bindebò lunć y i broderâ sö sciöch’ai foss intorcorà. Interessantes ê inće les berbes che tröc se lasciâ crësce por fà bela parüda; la forma ê cochessî: la berba plëna coche Andrè Hofer, la berba da imparadù, la berba a rodela, la berba da bëch o spizada. Zacan n’êl nia usanza che i maridà â n anel tl dëit, spo â naôta i ëi metü man da nen tó un y plü tert é inće les ëres rovades pro l’anel da let, sciöch’an ti dijô. 4. La ćiamëja I paurs metô ćianapia y lin ti ćiamps y d’infora gnôl fat peza che ê dër sana. An podô fà de vigni sort de ciöms de guant d’infora. La ćiamëja de stopac gnô tuta dai ëi i dis da laûr y chëra de lin blanch les domënies y les festes. Les manies dla ćiamëja ê incër les sciables dër infizades o infaldades y cotan leries; ares ćiarâ fora sciöch’ares foss slunfades sö. Dant gnôres stlütes cun ciolos y cun botuns de umaperla. Incö tôlon mez lin y mez bambesc da fà de chëstes ćiamëjes blanćes. 19

5. La peza da col La peza da col é gnüda de moda incër le 1700 ia. Ara gnô metüda dopla incër le col y ingropada adöm dant. Dandaìa â chësta peza de vigni sort de corusc: bröm, cöcejin, vërt o grisc. Incö pôrton pro la camejöla cöcena n bel fazorel fosch fin y costus de sëda. Dant ingropëion adöm le fazorel o an le tira fora por n’anela; i pic dess gnì toćià do le corpet jö o brodorà adöm da na pert y metüs sot les sciables ite. I maridà tol na picia peza da col foscia y la mët sot la colira dla ćiamëja, dant feji n grop impara. 6. Le corpet Le corpet, che ne n’à degönes manies, gnô fat cun drap cöce por i jogn, cun de bröm por i maridà. Deforaìa n’âl degünes gofes. Dant ê le corpet scialdi dagnora stlüt sö. I botuns de metal podô ester sot la sciabla ciampa. Zacan â le corpet n pieso o n laz. Incö fêjon le corpet plütosc cun brocat de lana y al vëgn sotrat cun peza de bambesc da cadrì. Incër le col é le corpet ćiarié ite a vërt y zinzoré da döes vëtes dal corù or. Al é davert da podëi le ciolè dan sö cun na lignora de botuns de latun arjentà o de filigrana; les botenares, taiades ite dal iaicà, é ćiariades ite cun fi ghel. L’alzëta dl corpet é na vëta ghela cun chëra che le corpet vëgn ćiarié ite dansö y incër le col. La morona dl’ora arjunjô pro le corpet stlüt da na gofa al’atra, pro le corpet davert êra tacada ite te na botenara. L’ora ê gonot na scincunda dl tot da confermè. I fanć ciafâ val’ iade na ora cun na bela morona laprò, n ćiaval o val’ monëdes vedles tacà ite, canch’ai gnô paià fora dal patrun. 7. I comoc La gran pert di comoc é de drap vërt de brocat de lana. Tl drap de brocat él da odëi motifs desvalis stampà ite: fiôs, cerfs, ćiamurc, le gran ial o le galeder. I comoc â naôta la forma de n «V» y plü tert de n «H». Ai vëgn portà sura le corpet cöce ia. La vëta di comoc é 9 cm leria; le trausagn dess passè 12 cm sot l’intaiada dl col. I pic di comoc é ćiarià ite cun coran por renforzè les botenares ch’ares ne se desfires nia. 8. La camejöla o le samare “I śamari é bi lunć, datrai grisc cun corduns. Defora dales perts él gofes che porta la pipa dal ro che passa prësc sö le će” scriô dan 120 agn le degan Declara. La camejöla arjunjô naôta ćina jö amez la cössa y gnô mâ tuta da porsones plü alingrana sciöche da prôi, medi, jënt nobla. Ara ê de drap folè, i jogn n’â na cöcena, i maridà na rossa; ara n’ê nia sotrata y dant daverta. Forainsom ne n’âra degöna cujidöra y sö dal col êra taiada fora torona. Incër les manies y le col êra cujida ite cun vëta vërda de sëda, iadedô âra val’ falda. Dandaìa gnôra mâ tuta d’invern. Plü tert àn metü man da la tó mâ plü dales prozesciuns, na usanza che s’à te val’ paîsc de Südtirol mantignì ćina incö. La camejöla da incö é cörta sciöche n śamare y ara po gnì portada stlüta o daverta. L’ur dla camejöla y chël dles manies é ćiarié ite a vërt. La camejöla vëgn mâ sotrata ćina jö amez le spiné. La cöcena é plütosc da santù, la rossa da gnidé. 9. La braia “I ëi porta de regola düć les braies lunges, mo tan lunges ch’ai mëss les oje sö jödapé, acioch’an vëighes i stifli o i scarpëć lisiers y dessura n pü’ de ćialza blanćia o blea” scriô le degan Declara. Ara se tratâ de braies fosces, börnes, grijes o ćinamai vërdes de drap de ćiasa o de mesalana. 20

Pels de cerf laurades büta cis da fà braies dl guant da zacan. Ares gnô untes ite cun öre che les fajô dër morjeles y pastoses. Trëi pels de ćiamurc adorân da fà na braia de coran. Pels de bëch de ćioura nen n’orôl ester cater da fà na braia. Da fà les gofes sbieches tolôn zacan coran de pel de biscia o de rehl, spo àn tosc metü man da les fà de peza. La braia ê daìte ghela y defora foscia. Na pert se lasciâ trà dales perts jö na juntöra de nerfs de coran. La braia de coran röia ćina jö dai jenëdli y à dant n cuertl o n balcun cujì fora da lobrì jöpert. I jenëdli gnô zacan coris dala braia dessot lungia che rovâ jö tles ćialzes. I botuns dla braia é d’ôs. A chësta braia cörta ti dìjon “braia da secl”. I jogn ciola i ros dla braia jö dai jenëdli cun na corëia o na vëta cöcena, i maridà cun na vërda. La braia po inće avëi n gaioﬁn por l’ora. Iadedô n’él degüna gofa. Incö vëgnel inće fat braies de drap fosch folè. 10. I centurins Cioi dla braia y centurins abelis aldî bele zacan pro le guant da paur, canch’an ne baiâ nia ćiamó de n guant da zacan (Tracht). Sön i maius lüsc fajô i śotleri centurins, cioi da ti tachè les tlunches, ćiampaneles y bronsines ales vaćes y ala mansonara. I gragn paurs se lasciâ inferè le centurin cun broćes de latun o de stagn. Daìte ê le centurin sotrat cun na pel cöcena ﬁna. I ornamënć deforaìa ê le variöl y le liun. Iadedô gnô i centurins tacà adöm cun na gran stlara de latun. Dandaìa ê i centurins scialdi ampli por corì la lerch inanter le corpet cört y la braia che n’arjunjô laôta nia tan insö. Le centurin

I centurins de coran é zinzolà cun broćes de latun 21

lerch ogâ inće da mëte ite cosses de valüta; tla pert daìte êl tasces da ascogne ia i scioldi y da mëte l’ora d’arjënt. Te chëstes tasces o gofes â i viandanć inće les massaries da fà füch: le scossù y la polsura. An ê zacan dla minunga che en centurin dess forza y coraje. I centurins cujis fora é gnüs sö tl secul 19ejim. An tolô scać de paom da cujì fora de vigni sort de simboi sciöche fiôs, medieji, variöi, cerfs, liuns y les iniziales dl inom dl patrun o simboi religiusc. Impede cujis fora, gnô chisc simboi inće stampà ite tl coran. Tl secul 18ejim él gnü sö i gragn centurins abelis da broćes de latun arjentades. 11. La butla dal tabach y la tabachira La butla dal tabach ê de peza foscia y gnô curida jö cun zaindl y sotrata cun sëda cöcena. Por la stlüje gnôra trata adöm cun na vëta o n cordun fosch. Dales perts jö êra ćiariada ite cun vëtes de sëda vërda. Dala pert dërta dla braia podôn odëi pican fora le carnì dal tabach che ê te na viscìa sećiada de porcel. Canch’al gnô tut ia le porcel tolôn la viscìa, la soflâ sö y la tacâ sössot te stüa por sis edemes a sećé. Ara gnô laurada cun malau por i tó le gras, dales perts la taiân sö y la metô te na sort de peza de zaindl fosch. Na pert dles jones la abelî cun perles de spidl por i la scinché a so cherstian. Tröc â tla gofa dl corpet na tabachira de corn da mëte ite le tabach da fomé o da snufé. Lassura êl ziplé de vigni sort: dui cörs, cerfs, ćiamurc y rosëtes. Le funz y le cuertl dla tabachira ê sovënz de lëgn; la forma dla tabachira ê ovala. Les jones ćiarâ de ti scinché ai jogn na bela tabachira zinzorada. Chi che snufâ â n gran fazorel cöce da moćé che picâ gonot fora de gofa. 12. Les ćialzes Les ćialzes da gnidé ê de fi de lana foscia. Ares rovâ sö ćina sot i jenëdli y â söinsom n batotl; porchël ti dijôn «ćialzes dala ćiampanela». Por ch’ares stess sö gnôres ciolades incër le jenëdl cun lians o vëtes o ciolins de coran. Les domënies y les festes se vistîn ćialzes blanćes de fi de lana: i jogn plülere de cöcenes, les vërdes ê por i maridà. Zacan ê les ćialzes fates de drap de ćiasa o de bambesc. An portâ inće mâ ćialzines ćina sö a mesaiama.

13. I ćialzà I ćialzà ê laôta scialdi dürs y stari. Pro le guant da zacan tolô na pert di ëi scialdi ćialzà alć. Sön i ćialzà basc gnôl cujì fora cun scać de paom ﬂus o ﬁôs. I ćialzà basc gnô ciolà cun na corëia cöcena. Ai ćialzà che â l’ur de coran cöce i dijôn “ćialzà da zentëna”. Chisc gnô fać aposta da jì a noza. I ćialzà da deplü zirachi se tlamâ “ćialzà da menüdi”. I ćialzà basc â dant sovënz la forma spizada. Inće pro i ëi êl stè dî usanza da tó ćialzà alć cun corëies che jô da n cioló al ater. 14. Les dermenes Le paur se fajô les dermenes scialdi instës cun lignan de cier dal inom «darmedin». Sotite êres arsorades cun broćes. Val’ dermenes ê dant suraìa curides cun coran y valch â mâ n ciol suraìa. Les dermenes gnô tutes vigni dé y nia ma i dis da laûr. Ares ogâ da jì te stala y alaleria. Tröc les tolô da jì a dlijia y se les despiâ spo dan üsc de dlijia. An cunta che na pert jô ćinamai a marćé y por sanć cun les dermenes tl pé, mo chisc caji sarà pa bëgn vedli sciöche le cuch.

Consëis sön la manira da portè le guant da zacan da ël Le guant da zacan é n vistimënt ch’an tolô dales festes de dlijia. Por le respetè, désson le portè cun dignité y se tignì a certes regoles che le grup de laûr «Lebendige Tracht» à dè fora. Chilò dessot valgünes de chëstes regoles cun val’ injuntes da respetè. 1. Le guant da zacan à stil, porchël déssel ester fat sön mosöra y taié pro ala porsona che le porta. Al dess gnì ćiarè de se tignì ala forma, ai corusc, al material y ala manira dla fatöra. 2. Chël che se vist le guant da zacan dess avëi la dërta relaziun impara; al mëss se sintì bëgn laìte y l’aratè sciöche che so guant. Le portad portadù mëss le conscidré sciöche guant da sant . santù 3. Le ćiapel é essenzial pro le guant da zacan y alda dagnora da gnì tut laprò. Important él da ćiarè dl ornamënt dl ćiapel. Al passenëia lassura ciüfs chersciüs sciöche nagoles y rosmarin, ciüfs fać inscaià o na bela sort de plömes. 4. La ćiamëja ëëja de bambesc o de lin ne po nia gnì rogosada da valch de modern. Les manies dess ester inﬁzades incër les sciables y dess rové ćina fora dales conëdles. An ne dess tó laprò no manscëtes, no colires modernes. 5. Le corpet dess stè bëgn y avëi la dërta larghëza y lunghëza. I botuns mëss passenè laprò, la morona dla ora de gofa vëgn tacada te na botenara, o da na gofa al’atra sc’ara arjunj. Al é miù tó l’ora da gofa co chëra da brac. 6. La peza da col de sëda foscia vëgn gn met metüda incër le col, dant vëgnera ciolada adöm cun n grop löcher, i pic vëgn toćià sot le corpet ite. 7. Impede i ćialzà da zacan cujis fora pon tó ćialzà fosc dal tach bas. 8. La braia de coran vëgn acompagnada da ćialzes blanćes de lana ćina sö dai jenëdli. Da aconsié é mâ ćialzes fates a man cun moti vedli. 9. I comoc é importanć che la braia stais bëgn. Ai é de coran o de brocat. Le trausagn mëss ester ampl. I cater pic di comoc dess gnì renforzà cun coran che les botenares tëgnes! 10. Medaies de mirit y prosc vëgn portà a man ciampa y do la festa atira tutes jö. Ares ne dess nia ti tó la valüta al guant instës. 11. Degügn ne dess s’arjigné n guant da zacan mâ deach’ai n’ô nia ester plü stleć co d’atri o por i bi corusc. 12. Vignun mëss ćiarè de n’avëi nia les ćialzes da roc. 13. Chël che s’arjigna n guant da zacan porta na gran responsabilité. Al ne dess nia mâ ester na imitaziun. An dess ćiarè de mantignì tradiziuns sinzieres y nia falsiﬁcades. 14. Chël che tol le guant da zacan dess se stè saurì laìte, se mostrè onorè y se sintì inće n pü’ brau. Le guant dess ester scëmpl y passenè pro la porsona che le porta cun dignité y respet. 15. Al é nosc compit de mantignì la iestadöra vedla. An ne dess nia la tó por n caprize o mâ por ti ffà n plajëi a zacai. Ara dess gnì portada indortöra y sciöch’al ch’al alda por ffà festa. 24

III. Le guant da zacan da ëra Le degan Matî Declara (1815-1884), porsona astüta y critica, scriô porsura le guant dles ëres: “I ne po nia baudié tröp de nosta moda. Les ëres é bëgn fates ite te sü cêpli, miderlaibli, cun de pici ćiapì fosc söl će, fornis cun cordeles fosces y na rösa cöcena. Se sa che chi gormà bröms - nia ma de sëda - lomina desco lapislazoli y tëgn le corp dessot injopè ite daldöt; ai é scialdi plü cörć co le chitl; chësc mëtun inće man da scurtè - desco śëgn la coda di ćiavai - acioch’ an vëighes i stivalëć da balarina y dessura ćiamó n to’ de ćialza blanćia.” 1. Le ćiapel da corf(or)a Le ćiapel da corfa é le ćiapel plat dles ëres marores ch’ares tolô d’isté. Al é de felter fosch y à les ares leries; al pê na schidela fleza cun na capüla de dui dëić alta; apé dla capüla roda incëria n cordun sotì d’or; forainsom les ares él dales perts n pügn de fis fosc de sëda che à la forma de na ciola. Sön na tofla de chi da Valsberch tla dlijia da La Pli vëigon ëres cun chisc ćiapì da corfa. Cun les döes vëtes de taftà o de sëda vërda (les maridades) o cöcena (les jones) tacades daìte tla capüla vëgn le ćiapel fermè iadô le će sot le grop di ćiavëis. L’ur dl ćiapel é n pü’ ôt sö y ćiarié ite cun na vëta fina d’alü. 2. Le ćiapel dala pücia Le ćiapel dala pücia é le ćiapel fosch dales ares leries che la ëra badiota tolô d’isté. La capüla, dala forma de ćiampana, é söinsom stlüta jö cun la sciagoma de na pücia; incëria rodâ la faldacia; chësta é n brode de peza foscia; forainsom àra n cipl de franses de fi de sëda. Apé dla capüla rodâ incëria na vëta d’alü acompagnada da n cordun ingropè che se röia te dui batotli da franses. Les jones à a man ciampa n cipl de fis fosc sön l’ur dl ćiapel, les maridades a man dërta. Le ćiapel vëgn tachè cun na cordela o na vëta foscia iadô sot les trëces o le ghigherle; a chësc i dijon inće le cauco. Les trëces gnô metüdes da val’ jones plü braies insuralater sciöche na cresta o a forma de na pücia.

3. La ciüria da pozi La ciüria da pozi gnô scialdi mâ tuta d’invern da jì a dlijia les festes y les domënies. Ara à la forma de na ćiampana y é ćiariada ite cun drap de stopa o de lin grou. Deforaìa éra fata cun na sort de drap tiesciü a malia ch’an fajô cun n torà aposta; an tolô fi scür bröm o fosch de lana o fi de bambesc. Sön la piza - dita la corona dla ciüria - svata valgügn lac de sëda börna, n sëgn dla ëra maridada, o de sëda cöcena por la ëra jona. Le col o le mane dla ciüria à döes o trëi lignores de fis blanć intorcherà, tlamà i pozi. 4. La scufia Les ëres lobrî adöm i ćiavëis ia do le će, i intorcorâ ite te n ghigherle fat ia te na ciüria o butla dala forma de rëi; an ti dijô la “scufia”. En gran pert ê la scufia mesa de peza y mesa de zaindl. La peza podô ester de lin blanch, fosch o bröm; les nüces l’â de sëda lominosa cöcena. Ara ê sotrata y gnô ciolada cun na vëta ghela o n zaindl. Ara gnô fermada sura le ghigherle cun aódles arjentades o cramples d’ôs. Plüdadî gnôra portada sot le ćiapel dala ara fleza. Na pert dles ëres la tolô mâ, sc’ares se vistî le guant da zacan, d’atres s’la vistî inće da jì a dormì por ne se sputidlé nia i ćiavëis. Da jì alaleria se vistî tröpes ëres incër le će n fazorel de mesalana da franses, dit fazorel da dessot. Les jones se metô ćiamò n ćiapel de stran surajö por ne se borjé nia massa da sorëdl y se mantignì la pel sana intun.

5. I pieti y i tremorins Les ëres ne se lasciâ mai odëi cun i ćiavëis incërjö. Les trëces gno fermades cun n gran piete ampl d’ôs intaié d’ert o cun cramples d’ôs o de metal. N’aódla laurada d’ert tignî adöm i ćiavëis; spanges suraindorades y abelides cun perles gnô fićiades ti ćiavëis. Na pert dles ëres se fajô le ghigherle, cis sc’ares tolô le guant da zacan. Tl ghigherle gnôl fićé n piete o val’ crampla d’ôs. Chëres che tolô le guant da zacan y le ćiapel, forâ mesa la tlufa de filigrana fata a spirala danter la scufia fora; l’atra pert dla tlufa â la forma de pënes fines cun forainsom fis broderà sö sciöche cërtli; chisc tremorâ dal mënder movimënt y porchël ti dijon “i tremorins”. 26

b Tremorins ampezans

6. Les gherlandes Dandaìa â dötes les jones la gherlanda da codes che arjunjô dojö ćina amezcà. Les gherlandes gnô fates de confolia frësca. Plü tert gnôres fates cun ciüfs de peza incerà o stercà. Dandaìa â mâ les nüces tla Val Badia la gherlanda dal piz (an ne dij nia: gherlanda spiza) che gnô tacada ite te na vëta cöcena y metüda sura le ghigherle. I batotlins cöci gnô metüs sot le ghigherle. Chësta gherlanda ê fata cun fertrat, cun röses, rosëtes, fiôs y fëies. An dijô che la gherlanda ê da flinghernes, ćiodich’al ê inanterite vëtes de fertrat intorcorè. Por süa forma ti dijô na pert inće «le zigher». La gherlanda gnô tuta dales jones (dai agn de scora insö) pro les prozesciuns y le dé dla noza. 7. Le creassl Al é na colira de zaindl blanch riciolé, tachè pro n plastronn de lin blanch cujì fora a man. Le creassl vëgn metü incër le col sura le büst ia por stopè le col. Dandaìa curîl scialdi döta la lerch dles sciables y stopâ jö la intaiada dl büst. Al ê formè da döes lignes de zaindl da mazëtes cun motifs incrujà. Le creassl gnô abelì sö dal col da zaindl strënt infizé. Na pert se tacâ sö n bel prosc lassura. En iade tolô mâ la nücia le creassl. Val’ paîsc de Südtirol à mantignì le creassl lerch. Pro tröc guanć da zacan é le creassl gnü plü scëmpl y plü pice; al à ciafè la forma de colira inzaindlada y stercada, tacada pro la ćiamëja. La parora creassl vëgn dal todësch “Krause”. 27

Gherlanda dal piz

8. La peza da col La peza da col é foscia de crep o de sëda, cotan fina y lungia. Ara vëgn brodurada sö, metüda incër le col sura la colira de zaindl y ciolada adöm dant sot le montun cun n grop morjel o tirada fora por n’anela. Les jones mët i pic dla peza dant sot le büst o le cêpl ite, les maridades i lobrësc sot les sciables ite. 9. La ćiamëja o la plusa Les ëres tolô d’invern na ćiamëja de stopa y d’isté öna de peza de lin sotì. Incër le col éra infizada y ciolada cun n botun de marlüca. Na pert tolô ćiamëjes zënza manies y cujî les manies pro le büst. Les manies ê infizades pormez ala sciabla y gnô stercades; insciö parôres daìte dai comeduns soflades sö. L’ur incër le col y forainsom les manies de lin ê de zaindl de fi de lin. Le zaindl lavè mëssâ gnì sterchè y superscè. Dandaìa n’â la ćiamëja gonot degöna colira y degügn botuns, ara gnô tacada adöm sö dal col cun na tlufa; ćina jö dal piet êl n scriz davert. Incër le col tolôn inće na colira da zaindl o le creassl che gnô tacà cun vëtes sot les sciables ia. 10. Le büst o le mider Le büst é n corpet zënza manies sura la ćiamëja ia. Incër i brac y le col é le büst taié fora cotan. Al ê dandaìa zënza cujidöres y bindebò cört, porchël gnô la gonela gonot sentada ite tl büst sura la vita ca. Al é fat de brocat de sëda, de lana o d’alü. Le corù dla peza é bröm por les maridades y cöce cun moti stampà ite por les jones. Le büst é ćiarié ite cun vëtes fosces d’alü; dant él davert y é da ciolè cun cordeles che va da n cioló al ater. Sö por le spiné dl büst vëgnel cujì cater stricores d’alü vërt por les jones y deplü lignes d’alü dala forma de n boscun por les ëres maridades. 11. Le cêpl Le cêpl é le guant surassö dla ëra, fat de drap de lana, ch’ara tolô pro la ciüria da pozi. Al é sotrat y vëgn mâ tut d’invern. Les manies dal corù cöce, fosch o scür bröm é strëntes. Les manies röia ma püch defora dai comeduns y é dl medemo drap co le cêpl. Incër les sciables é les manies infizades o infaldades; a chësta infizadöra ti dìjon inće la faldira. Chëstes mesesmanies é daìte dai comeduns cotan ponjes. Por sparagné 28

les implî na pert cun polan de ćiaval o de porcel impede adorè lana y bata. Le cêpl é dant davert y à almanco sis ciolôs d’arjënt por pert che é intornà. 12. Le pieso o le perstöch Le pieso é na peza de lana, de sëda o de brocat cöce o bröm o inće vërt, n pü’ aladô dl corù dl büst, cun ﬁôs tiesciüs ite dal medemo corù dla peza dl büst. Al n’ê de chi che tolô taftà da fà le pieso. Le pieso à la forma de n cör y é ćiarié ite cun na vëta vërda y zinzolè cun bordöres d’or. Le pieso vëgn sentè ite dant sot le cêpl o le büst. Zacan gnô le pieso ciolè cun na vëta iadô le spiné sot le cêpl ite. Le büst o le cêpl vëgn ciolè adöm cun na cordela sura le pieso ca che vëgn passada fora por i ciolôs dl büst o dl cêpl. La cordela po ester d’or o d’arjënt, vërda o cöcena, torona o plata. Le pieso é le toch dl guant che tira le plü l’edl di ëi sön la ëra; porchël ćiarâ vigni ëra de avëi n pieso zinzorè da plü corusc. An i dij tiraedl - por todësch Blickfang! La parora perstöch vëgn dal todësch - Brusttuch.

13. I manins Ti brac - dal comedun ćina fora por la man - portân zacan manies fates a rëi cun fi fosch o blanch de bambesc; an ti dijô manins o stizli. Forainsom se stlüjeres jö incëria cun na fascia de zaindl infizé fat cun mazëtes; a chësc zaindl ti dijon “les borjelines”. Incö nen vëgnel ćiamó fat de chëstes da Türesc ite a Prettau. Le zaindl pon inće fà cun l’aódla. I manins po inće ester scürs vërć ćiarià ite y tacà forainsom cun n botun. Na pert é d’alü y pê manëces zënza dëić. Dales festes tolôn manins blanć (plüdadî mâ pro le gormel blanch) y zënza i fosc. Ai dess corì le sotbrac y mostrè cun sü bi moti eleganza y savëi. Zaindl é dagnora val’ de fin che dà la saù da festa. La parora stizli é tuta dal todësch Stützeln.

14. Le manëc o le muf Le manëc é n rode de drap doi 50 cm lunch da tó d’invern por mëte ite y se scialdè les mans. Dales perts i vëgnel tachè ite na vëta o n cordun che va incër le col. Na pert l’â sotrat daìte cun pelicia d’agnel y defora cun pelicia d’olp. Gonot ê le muf nia sotrat cun pel, mo porchël êl fat cun plü tëres de drap.

La mëda à les mans tl manëc

La camejöla (a man ciampa)

15. La camejöla Zacan gnô la camejöla mâ tuta d’invern. Ara ê fata cun le medemo drap de lana co la gonela. La camejöla ê dandaìa sotrata cun lüch fosch y cujida fora a cöce o vërt, aladô sce la ëra ê da maridé o maridada. La camejöla o joca (na pert ti dij inće “iancherle”) toma adërtajö y resta dant daverta. Les manies é faldades incër la sciabla y röia ćina fora dales conëdles. Defora dai comeduns éres plütosc strëntes. Forainsom àlderes da ester davertes por podëi les rogucé ite. 16. La gonela o le chitl La gonela é foscia de ras (drap de lana tiesciü a corda) o de mesalana (lana y lin). Ara po inće ester grija o börna. Les ëres plü alingrana tolô chitli ghei. La gonela é da cater tëres y dër drapüda, y de ot draps leria. An adorâ set metri de drap da fà la gonela. Iadedô éra söinsom dër inﬁzada; ales tröpes faldes i dijon «la faldira». Söinsom les faldes êl le rogn, 30

na sort de brode de peza che daidâ tigni sö la gonela. Ara gnô cujida pro le büst o le cêpl che ê n iade dër cörć. Zacan â la gran pert dles ëres incër la vita, bel impunt, n roz o n cërtl por tachè ite la gonela; ara stô ti üfs dër fora y parô na poscela. Apé dla gonela vëgnel injuntè y ôt daìtessö 10 cm de drap cöce de lana. Ala stricora cöcena ch’an vëiga apé dla gonela ia ti dìjon “lina”. A La Val i dij na pert “arlinga”. Iadedô él cojì amesa la gonela cà trëi lignes (vignöna 8 cm ampla) de sotrata de bambesc. Na pert de goneles à la ligna amezite de lüch fosch. A chësc toch da lignes ti dìjon «le lignó». Al ogâ dandaìa da sconè la gonela y porchël ê le lignó gonot de coran fin. Cun le lignó fej la gonela na parüda plü da festa y la ëra podô s’aratè plü sabia. Dant â la gonela n scriz, n toch davert, che gnô tignì adöm da na morona o da n cioló. A man dërta dla gonela êl na sort de gofa de lin cujìda ite. Ćina incër l’ann 1850 rovâ la gonela mâ ćina jö dai jenëdli, spo l’àn arlungiada ćina jö dai ćialćiagns. A chësta fosa é la gonela gnüda cotan plü pesoćia, cis cun le rogn. Ara gnô pa inće a pesè plü de sis chili. I nüc 17. Le gormel o le ciaz Le gormel é fat de mesalana o de peza de lin; a chësta peza ti dìjon “bocherun”. Le gormel é scürbröm, grisc o fosch. Tl gormel él de vigni sort de mostres. Insomìa à le gormel na fascia o na vëta foscia che vëgn ciolada iadedô. Chësta vëgn curida suraìa incër la vita cun na vëta börna da fiôs tiesciüs ite. Le gormel gnô tut les domënies y les festes. Les festes tolô les jones le gormel blanch cun vëtes de sëda börna tacades sö a man ciampa, les maridades les â a man dërta. La nücia tolô en la noza le gormel blanch por l’ultimo iade. Da gnidé gnôl tut le ciaz da grac che ê scialdi stare. A man ciampa él tachè ite tla fascia dl gormel le ciol de coran, simbol dla patrona; al é trëi dëić ampl y röia ćina jö dai jenëdli, abelì él da trëi fiôs de coran cöce. Te chësc ciol vëgnel tachè ite les tlês, le smocadù, la britola y la forfesc. Mâ la patrona podô daurì les casses, i armà y le stangode de ćiasadafüch. Ara comanâ dla ćiamena dala farina y dla ćianoa. Cun le smocadù gnôl destodé la löm (ora da lascé vëies) o agaié le paì, cun la britola fajôn les porziuns y cun la forfesc taiân pro le guant. Mâ la ëra maridada podô zacan tó le ciol dales tlês. A man dërta â la ëra le codà o le cazorà cun laìte le cazü, la forchëta y le cortel, i simboi da mësa.

18. La centöna La centöna vëgn metüda incër la vita. La pert dant é fata cun deplü lames o plates chedres de latun arjentè, tacades adöm cun na injunta o na lisöra. Sön vigni plata él ingravè ite deplü sorts de ciüfs, ﬁgöres de fantasia, ﬁôs o fëies. Amez vigni plata él na pera de cristal o de spidl da corù. Tla centöna é tacada ite na sciagoma d’agnel che simbolisëia la portegnënza dla Val Badia ala diozeja de Porsenù. La pert doìa dla centöna é de latun o de coran sotrat cun lüch. Na ligna de scodì, de schideles o de cochelins é inćiodà lassura. Dala noza metôn averda, tan de cochelins che la nücia â iadedô sön la centöna: tan de schideles, tan de mituns dôra ciafé. Les jones à sön la pert ciampa vëtes cöcenes de sëda, tacades tla centöna, les maridades les à vërdes y a man dërta. Do le maridé ne dô la ëra nia plü tó la centöna, mo chësc ne gnô nia cis respeté.

a b

Centöna dla patrona

Centöna vedla

Le codà y l’agnel dla centöna

I cochelins 32

19. Les ćialzes Les ćialzes ê dandaia de drap de ćiasa, spo él gnü sö chëres fates a ćialza cun ﬁ de lana o de bambesc. Les ćialzes dala domënia ê cöcenes, chëres da gnidé vërdes o fosces. Dales festes tolô les jones ćialzes blanćes, les maridades les â börnes. Ares rovâ ćina sö dai jenëdli y gnô tacades cun lians de lastiga o de peza. Tla ćialza êl fat ite de vigni sort de moti y dessëgns vedli, porchël ne n’ê les ćialzes nia saurides da fà. Incö à les iestes da zacan de nostes musighes ćialzes de lana blanćes fates do ai motifs dër vedli. Al é por fortüna ëres che sa ćiamó da les fà y mantëgn insciö na tradiziun vedla. 20. I ćialzà I ćialzà basc de coran fosch cun tać da broćes ê laôta de moda y gnô tuć les domënies. Ai ćialzà basc ti dìjon dötaorela “i zochi”. Dant ési spizà y suraia ài na stlara y n lac cöce sc’ai é de na jona, vërt sc’ai é de na maridada. Les jones se lasciâ fà ćialzà da grac ch’ares se vistî dales festes da jì a dlijia. Canch’ares jô sö por dlijia a se spijé êl i ćialzà che graciâ, y al n’ê nia mâ i jogn che ti ćiarâ do. I ćialzà alć é sta dî de moda sciöche retrać nes mostra. Incö tol les ëres pro le guant da zacan ćialzà basc cujis fora y ćiarià ite a cöce. 21. Les dermenes Les ëres tolô tröp les dermenes de lëgn de bedoi o de cier. A n tlapun da fà dermenes i dijôn darmedin. D’invern gnôl tut dermenes che â sotite tlalć, broćes de fer da cater costes, por ne sbriscé nia. D’atres â sotfora fers sotisc cun lassura na sort de stói; un n fer ê sön la pert dant y l’ater iadedô. Les dermenes â dant suraìa n ciol de coran ch’ares stess plü saurì tl pé. Ares ogâ scialdi da jì te stala, mo tröc les tolô inće da jì a dlijia. Chëres ch’an se despiâ y che gnô lasciades tratan la gran mëssa dan üsc de dlijia, gnô datrai da val’ canaia ciolades adöm döt moscedades o ascognüdes te n tiac nia dalunc por scechè de te’ mëdes.

Le ćiapel dala pücia, la gherlanda dal piz y la ciüria da pozi 33

Consëis sön la manira da portè le guant da zacan da ëra Carateristiches dl guant da zacan é so lian cun la valada, la fatöra, le corù y le material. A Balsan él na lia che se tlama “Landesverband für Heimatpﬂege in Südtirol” che à n grup de laûr “Guant da zacan vi“ (Lebendige Tracht), metü adöm da 20 porsones. Laìte él rapresentanć dles musighes, di museums, di cors, di scizeri, dla sconanza dla natöra, di sartus y di cargas, di śotleri che fej centurins y centönes. Le ﬁn de chësc grup de laûr é tignì alalt le guant da zacan, ćiarè che vigni ciöm vëgnes metü adöm dërt y portè cun dignité y respet. Le guant da zacan nes dà tët, al se mostra olach’i sun daćiasa, al fej pert de nostes tradiziuns. Incö ti mànćel a tröc les raîsc de süa esistënza, ai ne sa nia de ći vers ch’ai é ôć, l’identité é brodorada jö por brëia. Le guant da zacan liëia l’inier cun le doman. Chësc grup de laûr à metü jö regoles, a chëres che düć, chi che porta le guant da zacan, é invià de se tignì.

1. Al guant da zacan ti fféééjon jon le dër sorvisc sc’an sa da le tignì nët y da le sconè. La iesta mëss stè bëgn y gnì vistida indortöra. 2. Le ćiapel dess stè ﬂeze sön le će, nia sön na pert o dojö. Les vëtes da tachè le ćiapel ne dess nia gnì ciolades sot le montun, mo iadedô sot le jop di ćiavëis. Sce le ćiapel é massa lerch, ti déssel gnì metü met sotite na vëta de drap folè. Le ćiapel alda pro le büst o le mider, la ciüria da pozi tôlon mâ pro le cêpl. 3. I ćiavëis ne po nia tomè jö por la müsa sa o do dojö, mo ai dess gnì tacà sö o ciolà adöm iadedô.. Cor Corù sö por le müs, lach sön les aundles, ores da brac, morones o variëtes ne n’alda nia pro le guant da zacan. 4. Le pieso o le perstöch mëss ester sentè ite bëgn. La cordela vëgn gn met metüda iaicà en crusc da na ciolëta al’atra meton man jödapé; söinsom vëgnel fat n grop ascognü sot na ciolëta dl büst ite. 5. La peza foscia da col mëton incër le col; an la ciola dant cun n grop lisier o an la toćia fora por na anela. Les jones mët i pic dla peza da col dant sot le büst o le cêpl ite, les maridades i mët dala pert dles sciables sot le büst o le cêpl ite. Alüsc tôlon impede la peza da col n fazorel, inće dit “surajö”. Chësc mëss gnì metü met avisa bel infaldè y ne po nia piché sura les sciables fora. 6. Le gormel ne po nia ester massa lunch o massa cört; al alda da ester cin’ zentimetri plü cört co la gonela. Cun les vëtes dl gormel bel supersciades vëgnel fat dant amez o a man ciampa n lac o anﬁghes. 7. Impede ćialzà da zacan cujis fora pon tó ćialzà fosc dal tach mezalt. Ćialzà spizà o da cor corù ne n’alda nia pro le guant da zacan. Pro val’ guanć vedli àldel ćialzà alć da corëies. 8. Les ćialzes dess dagnora ester bel trates sö y nia da roc. Chë ëra che n’à nia na joca da d’invern, na camejöla, po tó n scial fosch fat cun spëisc o cun mazëtes. 9. La gherlanda ne vëgn nia tuta jö dl će sön plaza de dlijia, mo pormó canche la jona o la möta röia a ćiasa. Cis chësc bel toch dl guant da zacan che é le simbol dla möta o jona, dess gnì tignì cun respet y dignité. Na te’ gherlanda vëigon sön les statues y i chedri de Santa Maria y ara simbolisëia la purité dla porsona jona.

Parores che reverda le guant da zacan: Material da fà le guant - ras, le - stopa, la - stopac, le - brocat, le - struz, le - struch, le - drap a lignó - drapamënta, la - persc, le - setel, le - mesalana, la - terlisc, le - na tëra de drap - drap crü, le - drap a ligna - tripeza, la - bambejina, la - panjel, le - ćiapin, le Toć dl guant da zacan - ciöm, le - scuﬁa, la - bujela, la - bandl, le - portè le guant zënza zanca - bujelina, la - tremorins, i - gherlanda dal piz, la - gherlanda da codes, la - belët, le - capüla, la - ara, la - ćiapel da corf(or)a, le - ćiapel dala pücia, le - ćiapel dala cazina, le

drap de lana tiesciü a corda ( Loden); lin o ćianapia astlada plü fina; drap de stopa plü groia de lin o ćianapia; peza cun moti stampà ite o tiesciüs tl drap sciöche chël di confaruns; drap de lana cumpré sćialtiné; drap de lana fina; drap da cadrì; deplü sorts de draps; peza sotida de bambêsc; peza de mesasëda; drap moscedé de lin y lana; peza de lin tiesciüda a corda da mëte ite la plöma; n funz de drap; drap nia pliscié da fà linzos; drap dër deslisse; peza infizada, volann; bambêsc fin; l’injop de lana o lin sön le rochin dla roda da firé; le coran plü sotì da fà les perts surassö dl ćialzà; n toch de guant; na butla de peza o de mesa rëi da fà ia l’injop di ćiavëis; n’aódla d’arjënt intornada da mëte ti ćiavëis; la sotrata dl guant da ëra cun ligrëza y gran festa na picia aódla d’arjënt cun söinsom n pom de metal; aódles arjentades dal mane por i ćiavëis; ares é fates a forma de spirala, söinsom àres n ciüf de filigrana che trëmora dal mënder sofl; la gherlanda spizada fata cun fiôs, röses y flinghernes; la gherlanda da confolies y da pices ćiampaneles de cëra; ara po avëi codes dojö ćina jö dai jenëdli; le corù che les ëres tol da se fà plö beles; la pert torona dl ćiapel; la pert plata incër la capüla ia; le ćiapel dla ëra marora; le ćiapel dla ëra badiota; le ćiapel dales ares che sta jö; 37

- coda de galeder, la - ciuﬁn, le - faldacia, la

i jogn la metô sön le ćiapel da jì a noza; n smazin de ciüfs fać da mëte sön le ćiapel ; le brode de peza foscia incër la capüla dl ćiapel da ëra; an i dij inće le gurlo; - barloca, la l’injop de fîs fosc ciolà adöm y tacà forainsom les ares dl ćiapel dla ëra marora; - trinëta, la na vëta da zaindl o de peza; incër le col é le zaindl da beć o da spic; - pieso, le al é le toch dant, le perstöch dala forma de n cör pro le guant da ëra; i ampezans i dij “ badin” dala forma c’al à; - arentadöra, la la vëta o le cordun da ciolé ite le pieso; - cordela, la le cordun da trà adöm le büst; - colé, le la colira stercada di ëi che se lascia destaché dala ćiamëjia; - büst, le le mider o le corpet da ëra; laprò tolera les manies blanćes, cujides o tacades pormez; - anel da let, l’ l’anel di maridà; - manies da burjelines, les les manies a rëi che arjunj dai comeduns ćina fora dales conëdles; forainsom àres incëria na fascia de zaindl infizé; chësc vëgn fat cun mazëtes o cun l’aódla; - muf, le n pilic toronn de peza sotrat; al vëgn taché cun na vëta incër le col y al öga da se scialdè les mans; - chitl da ürz, le na gonela da tröpes faldes, dër drapüda; - lina, la la stricora de peza cöcena injuntada apé dla gonela ia o lobrida sotite; a La Val i dijon - arlinga; - chitl dal rogn, dal rench, le la gonela che à söinsom n roz de peza o de stran por la tignì sö; - lignó, le les lignes de peza d’alü, de sotrata de sëda o de coran fin sön la gonela iadedô; - ciaz da bocherun, le le gormel de lin; - centöna, la le ciol de metal dles ëres incër la vita ia; - scudì, i les schideles o i cochelins de metal iadedô sön la centöna dla ëra; - cazurà, le le codà pro la centöna dla ëra da mëte ite les massaries da mësa; - centurin, le le ciol de coran da ël; - braia de gorun, la la braia de drap folé, drap de ras, inće dit gorüm; - gaiofin, le na picia gofa tla braia o tl corpet da mëte l’ora; - mazacü, le le mantel ćina jö dai jenëdli ( Frak); - ćialzà da menüdi, i ćialzà bi fins da zirachi o moti; - ćialzà da grac, i ćialzà dala sora che gracia da jì; - zochi, i i ćialzà basc; - brac, le na mesöra de 80 cm, dal brac destrat fora ćina amez le piet; - 24 brac na tëra de drap; 38

- 50 brac - passet, le - alzëta, la - doblëta, la - ciolëta, la - cioló, le - juntadöra, la - faldira, la - inﬁzadöra, la - pedana, la - mustac, i - butla, la - tabachira, la - ćialzes da ćiampanela, les - ćialzà da zentëna, i - ćialzà da broćes, i - ćialzà da sapa, i - tlalć, i - scossù, le - smocadù, le - ester smoché - mezez, le - roboć, i - le guant da zacan zotidlëia

na peza de lin; la mosöra de 1 meter; la falda amez le guant ia, l’indoblët pro guanć; le toch ôt sö pro la braia (Stulpe) ara po ester de metal o de ﬁ por tachè ite le cioló; le rampin de metal va tla ciolëta por taché le guant; le toch dla mania ôt ite ch’an po injuntè; la pert infaldada dl guant; la pert inﬁzada dl guant; la sotrata che renforza la pert dessot dala gonela; de bi gragn snauzeri; la bursa dal tabach; na scatora d’os o de lëgn da mëte ia le tabach; les ćialzes cun batotli sö dal jenëdl; i ćialzà da noza dal ur de coran cöce; ćialzà cun les sores inferades cun broćes stortes o mozes; i ćialzà da gnidé; les broćes da cater costes sot les dermenes ite ; l’ aciarin da bate sön peres da füch por fà stizes ; l’injin da smozé le paì dla ćiandëra; avëi les sciables che pica; l’injin, pice torà da fà vëta da gormà guanć vedli vëgn porté ingert

Valgünes osservaziuns: Dal 1909 êl gnü indesprè tla popolaziun n gran interès por le guant da zacan. Mo chësc interès é gnü cun la pröma gran vera a trà ala cörta do ch’al ê gnü sö döt d’atri problems. Do la vera é Südtirol rové sot la Talia y le rejim fascist proibî döt ći che tofâ da tirolej. Do la secunda gran vera à le turism indô fat pé. I foresć ê coriusc da odëi valch de carateristich dles valades olach’ai passâ sües vacanzes. Inće nostes valades gnô ti agn 1950/60 interessantes por i turisć. Insciö â nosta jënt metü man da i fà do a d’atres valades y s’â intenü che se vistì le guant da zacan y se mostrè impara ti plajô ai foresć. Te cotan de paîsc él defata nasciü “Lies dal guant da zacan” che s’interessâ che tröc toless fora d’armè so bel guant da zacan por s’al vistì dai santus de dlijia, mo nia ma por fà bela parüda defrunt ai foresć. Na sbürla a tó ca o a s’arjigné le guant da zacan à dè les festes iubilares dl 1959 y dl 1984 por recordè les veres dl tëmp de Tarina Lanz y Andrè Hofer. Degun comun n’orô ester da manco y orô tó pert ales gran desfilades ti zëntri de Tirol y dantadöt fora Desproch. Te nosta valada à les ëres indô tut ca le guant da zacan, l’à comedé sö y à metü man da le tó dales gran festes: en Les Antlês, en la Festa dl Cör de Gejù y en Santa Maria dal Ciüf. Al ô ester sensibilité por le tradizional y respet por le passè; chësc reverda la vita da zacan, la storia, les tradiziuns y les usanzes. An dij pö: Nia döt le vedl n’é da sciuré, nia döt le nü da adorè! Le guant da zacan fej pert y é espresciun de nosta cultura popolara. Al é valch che suradöra les sajuns y i tëmps por süa belëza, süa valüta, por la bona cualité dl drap y la naturalité di materiai. Laota ê chësc guant sigü cotan incomper. La gonela drapüda ê massa pesoćia, le cêpl y le büst massa strënć, la portadëssa dl guant da zacan se sintî strënta ite y se stô dër ert. Por che la jënt le toless plü ion él gnü modernisé, fat plü lisier. Deach’an messâ fà guanć nüs, él gnü chirì fora drap, peza y materiai plü lisiers y plü adatà a n guant da tó d’isté. Le tradizional ne n’àn porchël nia sciuré ales agneles, an s’à tignì ales carateristiches de funz. Insciö po chësc bel guant ester inant n toch carateristich de nüsc paîsc che à suravit la storia y che rapresentëia dötaorela la iesta da santù de nosta jënt da paur. Le guant da zacan nü n’é nia bunmarćé, mo porchël àn valch che döra generaziuns, che n’é nia sotmetü ala moda, al jì dl tëmp. Al é mâ da aconsié che tröc ladins dla valada, y no ma les ëres, s’arjignes chësc bel guant y le toles dales gran festes. Porsones cun le guant da zacan, portè cun dignité y respet, fej parüda tla sëda y tl alü. Gaujiuns da tó ca le guant fóssel cotantes, sc’an les anuzass. An po tó pert a prozesciuns, a manifestaziuns de carater cultural tles valades ladines y foradecà. Manifestaziuns significatives por mostrè nosta cultura, nostes tradiziuns y usanzes podéssel gnì organisé canchemai. Chëstes indesprass te nosta jënt plü l’interes por le tradizional y autentich da mantignì y da dè inant. Ares daidass tignì sö chël püch che i ùn ćiamó da plüdadî. Les atres valades ladines i dà gran importanza a sò bel guant che vëgn tut gonot. Nosta valada ne dess nia ester da manco, ara mëss se porvè deplü por daidé tignì sö le guant de nüsc auns, che fej pert de nosta storia y de nosta cultura. Chël che conësc le guant da zacan, chël conësc inće la cultura da olach’al vëgn. Tl guant da zacan se respidlëia le svilup de secui intiers. Chësc guant po mâ suravire, sce porsones s’al vist regolarmënter dales festes de dlijia y l’arata so guant da festa; scenò saral n toch da museum che à pordü valüta. Sce le guant da zacan ess mâ plü la funziun de ester n’atraziun museala por i foresć, dailò fóssel da conscidré tan co mort. Süa adoranza falsificada 40

i toless döta la valüta y le respet ala popolaziun instëssa. Le guant da zacan é na iesta che dij tröp: chê che un é, da olà ch’al é y de ći categoria ch’al fej pert; al é n guant che va sot, che branćia, che dà l’impresciun “chilò sunsi daćiasa, chësta é mia assosta, insciö me sënti me instës rapresentè sciöche ladin”. Al é n guant nia sotmetü ales aces dla moda. Le guant da zacan mëss ester valch de vi; chi che le porta mëss avëi la convinziun da se stè saurì laìte, da se sintì valutà y aprijà, da avëi indos valch de so che ti dà le stamp ala porsona, che mostra süa identité. Sc’al röia de gran personalitês te val’ raiun o regiun, se mostra la jënt tl guant da zacan. Le guant da zacan é la ﬂu dles iestes. I Ladins à festejé l’ann 2005 i “100 agn Uniun Ladina”; ocajiuns sciöche de tares nes inviëia a tó ca o da s’arjigné le guant da zacan. Chësc guant da zacan dess lié i Ladins plü adöm y i fà sintì ch’ai é na pert dla medema stlata, ai fej düć pert di Ladins dles Dolomites. Al oress mâ ester na desëna de porsones atives sön chësc ćiamp, a chëres ch’al ti sta a cör da dè inant ći ch’an à arpè da nüsc auns o antenać.

Uniun Ladina da Desproch

Dl 1912 Ă˘ i scizeri tut pert fora Viena al Congres Eucaristich

Teater sĂśn la storia de Tirol 42

Fredesc dl primiziant jô vistis cun le guant da zacan a perié a mëssa noela

Dala mëssa noela se vistî i ćiavaliers le guant da zacan 43

Le bel guant ladin: na fodoma, na badiota y na ampezana

La n端cia

La maridada 44

Le guant da zacan ê scempl y fajô impò parüda

Canch’al ê santù, jô i jogn a vila 45

A vila jôn bi fać sö

La tota cun la ﬁocia

La jona marora 46

Na noza zacan

Na noza de nüsc tëmps 47

Guanć da Calfosch

La patrona

Inj. Vijo Pupp Surastant di scizeri de Südtirol

Festa dla Gran Santa Maria: Benedisciun dl ciüf 48

Abelì les festes de dlijia cun le bel guant

Cotan de ëres à tut pert a cursc por imparè da fà le guant da zacan 49

Balarins dâ&#x20AC;&#x2122;Al Plan

Le grup Bal Popolar 50

Pro le guant da ël

Pro le guant da ëra 51

Les musighes dla Val Badia te sĂź bi guanÄ&#x2021; da zacan

La musiga dâ&#x20AC;&#x2122;Al Plan de Mareo

La musiga da Calfosch / Corvara 53

La musiga da La Ila

La musiga de Badia 54

La musiga da La Val

La musiga da La Pli de Mareo 55

La musiga da San Ä&#x2020;iascian

La musiga da Rina 56

La musiga da San Martin

I scizeri da La Pli 57

IV. Guanć da paur “Guanć da paur” ti vëgnel dit al guant che feter dötes les ëres tolô ćina incër le 1960 da jì a dlijia les domënies y les festes. A chël di ëi podésson pö inće i dì guant da paur! Al à ciafé chësc inom, deach’al viô ćina dan da püch tla valada mâ paurs y chisc portâ so guant da paur, sides ëi co ëres. Artejans êl daldöt püć; la gran pert de chisc â instësc n pice lüch o na grüzena y ai ne se vistî nia atramënter che l’atra jënt, i paurs. Incö él plü püć paisc dla valada olach’an po odëi dales gran festes d’isté ëres cun chësc bel guant da festa. Al gnô fat da sartorësses dl post. Da le comedé savô bëgn feter te vigni paîsc öna o l’atra. La gran pert dles ëres â dandaìa cater sorts de guant (da paur): chël por i gragn santus, i pici santus, les domënies y da jì por sanć; da jì cun crusc ne portân degun ćiapel. La gonela y le cêpl é te val’ paîsc un n toch, altró é gonela y cêpl dui toć; trami é dl medemo drap. Dandaìa ê la gonela de drap de râs. Incö é le drap de fi de lana, an dij ch’ara é de comgorn (dal todësch: Kammgarn). Le guant ê feter dagnora fosch, al podô inće ester ros; dainré n’êl öna che l’â scürvërt cun strisciores blanćes. La gonela â iadedô amezcà na stricora d’alü cujida fora cun fiôs, röses o stëres de munt. An i dijô – le lignó! Le büst y le cêpl é le toch surassö. Sc’al vëgn tut les manies blanćes, tôlon impede le cêpl (da manies) n mider o n büst; les manies blanćes vëgn metüdes laprò. Le büst y le cêpl à na colira. Les plü sabies à n plastronn che é na colira de zaindl fosch ćiariada ite cun na vëta foscia d’alü; dainsomcà pol gnì metü na stricora de zaindl blanch; danjö é le plastronn mâ chi 10 cm lerch y al vëgn ciolè iadedô cun vëtes ; sö dal col vëgn le plastronn ciolè iadô cun cioló y botun. Chëres che à n plastronn à le cêpl o le büst cun na colira danjö daverta y lobrida fora. Les manies é pormez ala sciabla infizades y forainsom la conëdla éres stlütes jö da na fascia. Les jones tolô les manies blanćes y le ciaz blanch mâ da chës festes ch’al ê prozesciuns. Te val’ ploania él sté codî usanza che les jones tolô les manies blanćes da Pasca de Mà ćina dala Segra dl Rosare. Por abelì le guant metôn dant sot le col n bel prosc sön le plastronn y na morona d’or incër le col. Na pert â inće na picia ora che gnô ascognüda te na gaiofina dl mider o dl cêpl. Le ciaz o le gormel é de sëda da de vigni sort de corusc y fiôs, dandaìa êl de bambesc. Les maridades se ciola les vëtes dl ciaz a man dërta y les jones a man ciampa. Incër le col tolô tröpes n fazorel blanch che gnô ciolè dant fajon n lac. Le fazorel incër le col é dales gran festes de sëda y al vëgn mâ tut sce la colira de peza va sö pormez al col. La sciarpa podô ester da de vigni sort de corusc y gnô tuta canch’al ê frëit y da jì a mëssadora. I ćiapì gnô dandaìa fać cun polan de lou, vëgnel cuntè. Ai é fosc y al n’é de döes sorts: le ćiapel plü vedl é le plat dala capüla bassa; cun la vëta dla capüla gnôl fat deplü lac; la vëta dojö é d’alü y röia ćina jödapé dla gonela. Le ćiapel alt à na capüla cotan alta y inćëria àl na bela vëta leria d’alü cujida fora; pro les jones vëgnera a man ciampa lobrida adöm, pro les maridades a man dërta. Les vëtes dl ćiapel alt arjunj dojö mâ ćina jö amezca. Le ćiapel vëgn tachè iadedô cun vëtes. An tolô laota dagnora i ćialzà alć da broćes y ćialzes fosces laprò. Chëres che orô se mostrè plü sabies tolô les festes i ćialzà da grac. Dandaìa ê le guant fat döt atramënter. An adorâ cotan de pasc de drap da fà na gonela y le gormel n’ê nia manco drapü. Interessantes é les manies: beles ponjes, slunfades, sö dala sciabla picâ n toch surafora; porchël i dijôn – manies dal cuertl. Le guant da gnidé ê fat plü scëmpl, deach’an n’ê mine ziti.

Ara é jüda da abiné adöm cotan de retrać de jënt cun le guant da paur. Deache les ëres é dagnora stades plü caprizioses, s’àres inće lascè fà jö cotan plö gonot cho i ëi. Chësta é nosta fortüna : insciö unse na bona documentaziun sön le guant da ëra. Dai retrać vëigon plü avisa co ch’al s’à svilupé, mudé y renové. An ti arà sigü fat do a guanć de d’atres valades; ocajiun da i odëi â pö nostes jones canch’ares jô tl frostì a patrun. A ćiasa spo arà val’ ëra da na bona man porvé da fà do le guant odü tl forest. Tröpes ëres, cis les umes savô dandaìa da cujì cotan ; ares fajô i guanć di mituns, le guant da sotite a pici y gragn. Na pert â imparé sartorëssa pro val’ sartù ladin o dlâfora. A conscidrè le vistimënt da laôta, pêl ch’al sides stè dër incomper y da se stè ert laìte. Mo chësta impresciun àn bëgn inće da na pert di guanć dla moda da incö. Por orëi fà parüda y ti jì do ala moda ne vëgnel fat nia de pici sacriﬁzi. Punsede ma a na pert dles braies y di ćialzà da incö! I pîsc ne se stà sigü nia saurì laite. La moda à dagnora trat. Do da n strüf vëgnera inće azetada da chi che ê tl pröm dër decuntra. Cun i massmedia da incö röia vigni moda nöia te nostes ćiases a invié la jënt de i fà do, de s’arjigné le guant aladô por jì cun “i atri”, chi che cunta.

Guanć dl 1900 da na mëssa noela 60

Ëi y ëres â le ćiapel plat

Le guant messâ stopè döt le corp ćina jö dai pîsc

Cun le bel guant de moda podô öna ester sabia L’alzëta passâ gonot amesa le gormel ca 61

Cuntra les sböres messân d’invern da jì a mëssa se fà ia indortöra cun sciarpa y ćiapel

Les manies ê slunfades y â itinsom n cuertl

Trami tolô jö le ćiapel da se lascè fà jö 62

Le guant di ëi ê valgamia scëmpl; al ne jô nia do la moda

La moda dles ëres mostrâ plü desvalianza 63

Cis la pert dansö dl guant mostrâ gonot la ultima moda dles ëres

Les manies da cuertl s’à mantigni dî alalungia

La stricora d’alü dapeìa messân lascè odëi 64

VistimĂŤnt dan 120 agn

Piceres y granes se vistĂŽ anfat 65

La moda dles ëres y di ëi se mudâ bel plan

MĂŤssa noela y noza le medemo dĂŠ

La familia dl maester 67

Nia vigni nüc n’â la gherlanda tal brac

Le guant da zacan n’é nia daldöt sparì

Ëi zënza ćiapel odôn mâ te dlijia y dal fotograf La morona dl’ora aldî da gnì lasciada odëi; la pipa ne podô nia manćé 68

Le ćiapel da ciüfs y la colira dl samare de lüch abelî vigni ël

Na familia dan 100 agn

Le gormel dal perstöch se vistîn i santus do dlijia

Chëres dales manies blanćes cun dui gormà

Da fà santù se vistî i jogn le ciaz blanch

Ti agn 30 tolô ma plü i scizeri le guant da zacan 70

Les manies blanćes pro le mider gnô alüsc tutes da Pasca de Mà ćina dala Segra dl Rosare

Guant ala vedla cun ćiapel plat, les manies Cordeles passâ da na ciolëta al’atra dl büst; pro blanćes pro le büst y döes sorts de gormà les manies blanćes passenâ le gormel blanch 71

Jones dan 80 agn

Ti agn 50 tol么 d枚tes les jones le guant da paur 72

Les jones cun la gherlanda da codes dan 100 agn a La Pli

Na prozesciun te nĂźsc tĂŤmps 73

Al past dla colm s’urtâ de vigni sort de artejans; i guanć di ghesć ê dër desvalis

Insciö se prejentân da fà santù 74

La uniun dles fomenes dl 1900 cun le degan Pallua y le maester Jepele Frontull

Canch’an laora ôl ester sura le gormel ia ćiamó Piceres y jones, mo da festa cun la gherlanda y n gormel da surajö le ciaz blanch 75

Gormà da döes alzëtes y incër le col fazorì tacà cun na variëta

I pici sta ion pro la lâ

Iestadöres da dan 80 agn

Na marćiadënta 76

Da jì al domisdé tolôn la sciarpa pro le bel guant

Guant de lana da d’invern

Da fà santù butâ le gormel dal perstöch

Na variëta tl pice dëit, la morona pro le corpet y i batotli incër le col 77

Nüces dal guant da paur, mo da tó la nücia cun le guant da zacan

Ti agn 20 êl de moda le diendl 78

Por santurè se vistîn aladô

Sön munt fajôn inće santù 79

Püćia desfarënzia danter le guant dles jones da n paîsc al ater dan 60 agn

Marćiadëntes badiotes

Marćiadëntes marores 81

Inće i ëi savô da se vistì sö bi da catìf

Guanć de chi agn

Insciö jô nosta jënt inće sö por chi crëp 83

Setus y tiradรถms

Guant da noza dan 100 agn

Dl 1940

Nüc dan 60 agn

Nosc tëmp 85

Da na mëssa noela dl 1900

Mëssa noela dan 50 agn 86

Cîs da festa ê chës jones che portâ

Nü sorus cun le guant da paur a Rina 87

Por nostes umes ê le guant da paur chël da festa

I bi guanć aldî da gnì tuć dales prozesciuns 88

Le guant da paur abelĂŤsc les gran festes cun sĂźes usanzes

Trami chisc gunać é da festa

Deplü cors s’à arjigné n guant aposta 90

V. Bibliografia 1. Atzwanger Hugo: Unsere Volkstrachten. Der Schlern 20, 1946, Seite 5-9 2. Bauer J.E.: 1809 Denkschrift 1909 die Tiroler Landes - Jahrhundertfeier in Innsbruck, 1910 3. Bindi Mondaini Donatella: I costumi della Val Gardena, Firenze 1990 4. Boquoi - Seifert Sabine: Die Kleidung der Grödnerin, Romanica Aenipontana XII, Innsbruck 1984 5. Colleselli Franz: Tiroler Bauernmöbel, Innsbruck 1967 6. Colleselli Franz: Neuaufstellung der Trachtenabteilung im Tiroler Volkskunstmuseum. - Mitteilungsblatt der Museen Österreichs 18, 1969, Seite 3-7 7. Dörrer Anton: Tiroler Trachten für heute - Der Schlern 35, 1961, Seite 318 – 319 8. Fochler Rudolf: Trachten aus Österreich, Wels 1965 9. Gasser Antone: La dlijia de Sant Antone da Picolin, Uniun di Ladins, 2004 10. Gasteiger Josef: J.M. Pescoller, Bruneck 1988 11. Gierl Irmgard: Ausblick auf die Entwicklung der Tracht im Gadertal - Ladinia IX, 1985 12. Gierl Irmgard: Trachtenschmuck aus fünf Jahrhunderten, Rosenheim 1972 13. Gschnitzer H.-Menardi H.: Katalog Tiroler Volkskunstmuseum-Feuer und Licht, Innsbruck 1983 14. Ilg Karl: Haus - und Hofformen, Tracht, Sitte und Brauch in Südtirol. In: Südtirol, eine Frage des europäischen Gewissens, Wien 1956, Seite 97 – 120 15. Inama - Sternegg Karl: Tiroler Trachten einst und jetzt in “ Tiroler Heimatblätter” 9, 1931, Seite 124 - 128, 167 – 174 16. Kastner Otfried: Ranzen, Gürtel, Federkiel. Alte volkstümliche Lederkunst, Linz 1974 17. Kierdorf - Traut Georg: Brautringe aus Südtirol - Der Schlern 45, 1971, Seite 34 – 38 18. Kierdorf - Traut Georg: Kunstweber im Puster - und Gadertal - Der Schlern 40, 1966, Seite 221 – 225 19. Menardi Illing Amelia: Il costume in Ampezzo. La Cooperativa di Cortina, 1995 20. Moroder Johann: L guant dala gherdëina - Die Grödner Tracht te: “L Museum de Gherdëina”, Eppan 1985 21. Nos Ladins 1.10.49; 1.11.49 ; 15.01.1953 22. Obwegs Günther: Das Standschützenbataillon Enneberg. Schützenkompanie Enneberg, 2005 91

23. Österreichisches Museum für Volkskunde: Volkstrachten aus Südtirol, Ausstellung im Schloßmuseum Gobelsburg in Niederösterreich, 1978, Katalog 24. Pescosta Werner: L’Uniun Bal Popolar dla Val Badia complësc 20 agn. Uniun di Ladins, 2005 25. Pesendorfer Gertrud: Federkielgürtel der tirolischen Bauerntracht in “Tiroler Heimatblätter” 10.Jahrgang ,1932 Heft 10, Seite 1 26. Pesendorfer Gertrud: Über das Wesen der Volkstracht in “Tiroler Heimatblätter” 10.Jahrgang, 1932, Heft 10, Seite 129 27. Pesendorfer Gertrud : Das tirolische Trachtenbild, in “Tiroler Heimatblätter” 10. Jahrgang 1932, Heft 10, Seite 326 28. Pesendorfer Gertrud: Über die Hüte der Tiroler Bauerntracht vom 17.Jh. bis zur Gegenwart in “Tiroler Heimatblätter” 10.Jahrgang, 1932 , Heft 10, Seite 351 29. Pesendorfer Gertrud: Lebendige Tracht in Tirol, Innsbruck 1982 30. Pizzinini Franzl: Parores ladines, La Ila 1967 31. Ploner Iaco: La dlijia de Sant Antone d’Antermëia, 1994 32. Rampold Reinhard: Die Tracht in Buchenstein / Fodom - Ladinia IX, 1985 33. Ringler Josef: Grundsätzliche Bemerkungen zum Trachtenwesen unserer Zeit, “Tiroler Heimatblätter” 10. Jahrgang, 1932, Heft 10, Seite 322 34. Ringler Josef: Trachtenkundliche Bemerkungen zum tirolischen Genrebild in “ Tiroler Heimatblätter” 10.Jahrgang, 1932, Heft 10, Seite 339 35. Ringler Josef: Tiroler Trachten, Innsbruck, 1961 36. Sulzenbacher Josef : Der verlobte Kreuzganz der Welsberger nach Enneberg, Südt. Volksbank, 1996 37. Tiroler Bote 1897, Seite 1757: Der Niedergang der alten Volkstracht in Enneberg 38. Trebo Lois: Plü cultura te nüsc paîsc - Calënder Ladin 1991, plata 141 – 148 39. Trebo Lois : Cultura, tradiziun y turismo - Calënder Ladin 1991, plata 149 – 163 40. Trebo Lois: Val Badia. Usanzes, cherdënzes y tradiziuns. Istitut Ladin 2003 41. Tschurtschenthaler Paul: Die Brauttrachten jenseits des Brenners in “Tiroler Heimatblätter” 10.Jahrgang, 1932, Heft 10, Seite 343 42. Tschurtschenthaler Paul: Von der Bauerntracht des 14. und 15. Jahrhunderts in unserem Lande. Der Schlern 16, 1935, 386 43. Waggerl, K.H.: Schöne Sachen, Residenz Verlag, Salzburg 1967 92

Fotografs -

Alfarei Zeleste/ Badia pl. 71 a, 74 a, 74 b, 76 a, 76 b, 78 b, 81 a, 83 b, 84 a, 84 b

Cherta postala pl. 36 a, 36 b, Tone Tolpeit

Clara Mario / Lungiarü: 88 b

Complojer Antone / Framacia: a plata 46 a, 64 a, 67 a, 69 a . 73 a, 75 a, 76 b, 80 a, 81 b

Dalfauro, Sterzing: 48 c

Erlacher Jan, Al Plan: 43c, 50 a, 72 b, 85 c, 87 b

Hampl / Desproch pl. 7, 41

Hansi / Al Plan: 53 a, 55 b

Hofer / Freienfeld: 43 b

March / Porsenù: 42 b, 61 d, 82 a, 82 d

Mariner / Bornech: 63 d, 64 b, 66 a, 68c, 82c, 86a

Oczlon / Mareo (coertl dant) pl. 16, 14, 21, 28 b, 39, 44 c, 44 d, 45 a, 45 b, 62 b, 63 c, 70 c, 70 b, 78 a, 80 b

Pescoller Giuvani / S.Martin: 18 a, 18 b, 32 c, 32 d, 89 a, 89 b, 90 a

Pescoller Jan Matî / Badia: 13 a, 13 b, 30 a, 30 b, 31 b, 45 b, 61 a, 61 b, 62 c, 62 d, 63 a, 63 b, 64 c, 64 d, 66 b,66 c, 66 d, 67 b, 68 a, 69 b, 71 c, 75 b, 75 c, 76 c, 77 c, 77 d

Piccolruaz Albert / Badia: 46c, 47b, 48d, 49a, 49b, 54b, 73b, 86b, 88 a, 90 b

Planinschek Fredy / La Ila : 17, 54 a, 85 d

Planinschek Hubert / Porsenù , La Ila: 36 a, 36 b, 47 a, 71 d, 74 a

Ploner Tomesc / La Val : 33, 45c, 60, 62a, 65b, 68 b, 68d, 69 c, 69 d, 72 a , 77a, 77b, 79b, 87 a

Rapid / Bornech: 43 a

Rudiferia Francësch / Badia: (Retrat a öre) pl. 26

Schlegel / Arco: 82 b

Stirner / Desproch: 61 c

Unterrainer / Windischmatrei pl. 46 b

Walsa / Imst pl. 65 a

Dessëgns Mutschlechner Gabi / Al Plan : pl. 3, 21, 22, 26, 27 b, 27 c, 32 a, 32 b Pedevilla Pia / San Martin: pl. 28 a

Da publicaziuns y istituziuns Ferdinandeum, Desproch: pl. 15 a , 44 a, 44 b, da – „ Lebendige Tracht: pl. 23, 34 Menardi: pl. 27 a Obwegs: pl. 15 b, 42 a Österreichisches Museum: pl. 29 a, 29 b Ringler, Tiroler Trachten: pl. 27 d, 31 a Tiroler Volkskunstmuseum: 25 a, 25 b, 46 d Waggerl: pl. 19, 22, 51 a, 51 b

LOIS TREBO é nasciü dl 1935 a La Pli de Mareo te na familia da paur. Do avëi fat les scores a Porsenù tl Vinzentinum, àl studié storia y lingac tl’Université da Desproch. Al à insigné 30 agn todësch, storia y ladin tles scores mesanes dla Val Badia. Dan da 40 agn àl metü man da scrì articui por folieć y revistes. Sü articui trata dl lingaz ladin, dla storia, dla cultura, dles usanzes y tradiziuns, argomënć che i sta dër a cör. Al é stè n gröm d’agn ti consëis dles uniuns culturales ladines – cin’ agn presidënt dla Uniun di Maestri – sis agn surastant dla Uniun Generela – nü agn redadù responsabl dl foliet „La Usc di Ladins“ – por 25 agn àl metü adöm la mapa „I Ladins tla stampa“. Lois Trebo é un di fondadus dl Istitut Ladin „Micurà de Rü“. Süa publicaziun plü conesciüda é „Val Badia. Usanzes, cherdënzes y tradiziuns“. Te sü articui y tles trasmisciuns mostra Lois Trebo competënza y coraje zivil da fà comentars taiënć, critiches positives y propostes concretes. Al s’inﬁda da dì fora y da scrì ći ch’al pënsa. Bele dl 1968 â Lois Trebo invié nosta jënt da ne vëne nia fora le patüc da zacan: casses, armà, cassabanć, guanć da zacan, retrać vedli. Nia manco atif n’é Lois Trebo stè tl ćiamp politich. Te sü articui prôl da indesprè ti ladins n interès tres maiù por na politica ladina che se dais jö cun i problems concreć di ladins dles Dolomites.

Uniun Ladins Val Badia

Cun chësc pice liber ô le prof. Lois Trebo invié i ladins a tó dales gran festes de dlijia sides le guant da zacan che chël da paur.