La vacia ´ balarina
La vacia ´ balarina
U N I U N L A D I N S VA L B A D I A
Impressum La vaćia balarina Storia de: Dessëgns de: Letorat:
Barbara Mühlmann Barbara Mühlmann Tone Gasser
Impaginaziun: Stamparìa:
Mario Clara Ingraf - Auer
Uniun Ladins Val Badia UNIUN LADINS VAL BADIA
San Linert, 44 39036 Badia Tel. 0471 839800 - fax 0471 839960 www.ulvb.ladinia.net
Stampè cun n contribut finanziar dla Provinzia Autonoma da Balsan.
ISBN 88-88682-28-7 © Uniun Ladins Val Badia 2006
La vacia ´ balarina
storia y dessëgns de Barbara Mühlmann
Sön le lüch de Fodara êl dan da tröc agn n pere y na uma cun le nene y cater mituns. Le pere, a chël ch’an ti dijô Andrè da Fodara, fajô le paur cun döt so cör y s’interessâ y s’informâ porsura vigni novité. Süa fomena Tarina fajô i scüfs de ćiasa y â laûr assà dadoman adora ćina dassëra tert da socodì düć chi ëi. Sön n scagn da rodes s’la tripâ le nene, Ujöp da Fodara, foman la pipa y se sburlan inant incër ćiasa y majun a ćiarè do sce döt ê bëgn apost. I fis, che jô ćiamò a scora, ê bele bindebò de fanć y daidâ n pü’ indlunch olach’ara ogâ; datrai s’la scufinai bëgn inće y fajô val’ berta.
Canch’al gnô le portalëtres cun la posta, ćiarâ Andrè vigni iade sc’al ê val’
d’interessant :
dantadöt se studiâl jö i prospeć dles mascinns da laurè le ćiampoprè y inće le retlam che laldâ sö tres indô sorts nöies de liché da mioré i armënć.
Te stala â Andrè cin’ de beles vaćes y al â na dërta ligrëza impara. Dadoman y dassëra jôl a les ojorè, a les muje y les stridlé, a ćioviré fora la coltöra y a ti sterne ite ch’ares ess n let bel morjel da se pone. Canch’al â dlaurela stôl dî alalungia a les aruscé y a ti fà les beles. La maiù ligrëza âl cun Mizi, a chëra ch’al ti dê deplü liché co ales atres, porchël se miorâra tres deplü y metô man da s’astilé demorvëia.
Andrè â inće lit invalgó che les vaćes ascuta ion musiga y ch’ara ti fej bun, y porchël lasciâl jì fora por i rondenì de stala musiga calma y fina, mo datrai inće de chëra che jô debota y dadalt. Dailò dêl ca te stala na dërta büsia, les vaćes se devertî y mangiâ cun apetit y dê les condles plënes de lat bel grassin. Te stala y te curt s’la rodâ loi y iarines, iać y n ćian. Al patrun ti plajôra pro sü tiers. Danter n scüf y l’ater jôl tres indô te stala y s’la rodâ cun la granara da frasces da n piz al ater. Mizi ê daspavënt öna che savô da ti an jì al patrun, ara scriciâ do le tact dla musiga y val’ iade stôra ćinamai sön döes iames.
Chësc ê bëgn val’ demorvëia. Andrè metô man da se fà pinsiers: Êl pa la musiga che fajô tan de faziun o le bun liché che Mizi licâ döt golosa cun süa lënga lungia fora de ćiadin, aspetan do vigni past ch’ara nen ćiafass ćiamò. Al paur ne ti êl nia plü dërt che chësta vaćia metô man da s’astilé te na manira tan stravaganta. Inće sc’ara ê tacada pro cianê, se spraizâra sön les iames iadedô y balâ a roda tan lunc che la morona arjunjô, fajon sö morvëies che, da la odëi, gnô le paur tres plü gram. Deach’al ne savô nia plü co la tó, él jü n bel dé a cherdè le mede dai tiers. Chël s’â sambëgn inće spordü y ne savô gnanca ći nen dì. Döt ći ch’al aratâ da podëi fà ê: ti tó jö n pice gote de sanch y l’ortié inant por na proa.
Deach’al ê rové dlafora le zircus Saltaró adalerch, s’à Andrè scaprizié da lascè damanè do, sc’ai ess adorè na vaćia che savô da fà de vigni sort de morvëies sön paladina. Ara n’à nia doré dî che le portalëtres gnô cun n telegram dl diretur dl zircus che ess ion odü chë vaćia balarina. Tarina, che ê ausada da partì le bel y le burt cun so om, é atira jüda a ti lavè y a ti destlotè fora le smaz dla coda ala vaćia y a la infornì sö cun de bi lac cöci. Laprò ti àra ćinamai arjigné n per de ćialzà bröms da balè sön paladina. Le paur ê ma döt gram le dé do dadoman canch’al odô gnon adalerch n gran auto dl zircus. Mo cun trëi salć ê Mizi saltada sö y ite t’auto y Andrè s’â sentè dant pro le ciafêr.
Canch’ai ê rovà sön le post rondenîl bele adalerch n gran crabal bindebò da splundri. Sciöch’al somiass, ê capité Andrè cun süa vaćia dan dal zircus Saltaró danter na gran meja de jënt gnüda adalerch a curiosé. Le diretur dl zircus ê döt brau da podëi presentè indô n iade na scena spetacolara, na vaćia che savô da balè y laprò ćiamò cun ćialzà dal tach! Gnanca ël ne n’â ćiamò odü val’ de te’ te döta süa cariera. Al ê n gran sburlamënt de coriusc, tanć, che tröc ne n’ê gnanca plü rovà te tendun y messâ stè sön les pizes di pîsc sc’ai orô odëi val’.
Śëgn ê le gran momënt chilò: Andrè, vistì sö elegant y con le cör tl col, gnô fora sön le paiun cun süa vaćia balarina döt zinzorada sö. Düć batô les mans y Mizi s’un â defata anadè che düć i edli ê ôć sön ëra. La musiga gnô plü sterscia y Mizi metô man da ćiarpedè do le tact tres deplü, propi sciöche na balarina. Ara s’intorjô, slaifâ lisiera ia y ca, menâ la coda y tlocherâ i tać di ćialzà bröms ia por le funz de lëgn. N gran aplaus stlujô jö la presentaziun. Por pest âra ciafè na bela copa che slominâ y n star de liché.
Deache le spetacul ê tan garatè, ê le diretur a öna da ti cumprè jö a Andrè chë vaćia tan demorvëia. Bel anfat tan che Andrè ghirâ lassura, ara valô dessigü deplü co düć i tiers dl zircus! Le diretur ti à compedè ia a Andrè na desëna de monëdes d’or, y da odëi chës monëdes pesoćes che slominâ é le paur atira stè arjigné da pié do. Le diretur ê daspavënt contënt cun l’afar ch’al â stlüt jö y Andrè ê indô pié it’a ćiasa cun le carnì plëgn de scioldi, scemìa ch’al â n pü’ la ria da ponsè che la prossa cujela ne n’ê nia plü te stala y ch’al ne la odô pa mai plü.
Mizi â defata capì ch’al ê sozedü val’ te süa cariera: le paur ne n’ê plü ignó da spié y incëria êl döt d’atra jënt ch’ara n’â mai odü. Mo ara n’â impònenia la ria löna, deach’ara gnô tignida bun. Ara podô rodè jö döt le monn y passè fora por les gran citês de Roma, Paris y forsc n dé inće por New York y por Pechin. Sön chisc iadi da n post al ater âra bëgn n pü’ da patì, al ê gonot dër ćialt y da s’indormedì y palsè fora se stentâra bëgn n pü. Mo canch’ara ê indô sön le paiun dan dala jënt y podô se presentè cun sües morvëies, se desmentiâra düć i strabać y ê dër capazia. Mo plü che le tëmp passâ, plü ch’al ti inchersciô do süa stala da n iade y do so prodadù da orëi bun.
Sön le lüch da Fodara ne n’êl pa gnanca propi segra: la patrona ê dessenada che so om s’â lascè baié sö da dè ia chë vaćia tan de morvëia y che cun chi scioldi ne n’âl spo cumprè nia d’ater co na gran mascinn da fà ite le fëgn, deperpo che ëra, che ê patrona dl lüch, messâ stracè inant y rodè dagnora cun i medemi borduns indos. Mo bun o mal messâ la vita jì inant.
Le zircus Saltaró, conesciü lunc y lerch, sighitâ da rodè da n post al ater y implî sües casses plënes de scioldi. N dé da d’altonn ê la trupa dl zircus cun sü artisć, sü tiers y la vaćia balarina indô rovada dlafora. Pornanche Mizi â pestè ia por tera, âra atira tofè l’aria ladina che tirâ dala valada iaifora. Ara ê stanćia y stüfa da rodè por le monn y inće la jënt döt coriosa ti jô tres deplü söi nerfs. Tan ion ch’ara ess indô albü na tria tla stala d’Andrè; porchël messâra se ponsè fora val’.
Bele en chë sëra, canch’ara é gnüda cherdada sön le paiun dl zircus, âra metü man da fà la macàcora. Le diretur se desperâ che te n iade ne ti olgâra nia plü y i spetadus metô man da se temëi dala müsa scöra y dai corgn spizà che la vaćia mostrâ ca. Cun n smiz dla coda tla müsa y cun na stolada tla punza ê le diretur defata stè inciurnì y coretè sotissura. I ćialzà dal tach jorâ altafora y i fanć y i clauns dl zircus mudâ ma cira dal spavënt. Do na bela ciordada sprinzada sö por i parëis, s’un é Mizi besada fora de tendun y ite tla scurité dla nöt a s’ascogne.
Dî alalungia êra rabida ia y ite por i bosć ćina ch’ara à aldì danmisdé ia te n iade bronsines y la tlicatloca de na scoriada. Ti jon do a chël bun sonn éra rovada pormez a na si, da olach’ara odô cater vaćes pascentan sö por les pares dla tëmpla de Fodara. Dala ligrëza s’àra tut na punza de flè y à trat n gran bradlun lunch dal sot dl cör che rondenî da na costa al’atra. A saltuns éra spironada iaissö y ne zedô nia da scricé incër so patrun che s’â dër toćé le foliet te gofa. Y do che Andrè â menè, cun les leghermes ti edli dala ligrëza, les cin vaćes te stala, âl dè ca n past y n pastun y nos nen n’ân gnanca ciafè n bocun.
Inće Mizi, che ti â ciafè le spiso a chël liché de fabrich, ê döt contënta de podëi indô mangé fëgn y artigöi.
s to ries