Le m端sc Sabrina
U N I U N L A D I N S VA L B A D I A
Impressum Le müsc Sabrina Storia de: Dessëgns de: Letorat:
Barbara Mühlmann Barbara Mühlmann Tone Gasser
Impaginaziun: Stamparìa:
Mario Clara Ingraf - Auer
Uniun Ladins Val Badia UNIUN LADINS VAL BADIA
San Linert, 44 39036 Badia Tel. 0471 839800 - fax 0471 839960 www.ulvb.ladinia.net
Stampè cun n contribut finanziar dla Provinzia Autonoma da Balsan.
ISBN 88-88682-27-9 © Uniun Ladins Val Badia 2006
Le müsc Sabrina
storia y dessëgns de Barbara Mühlmann
Inće sc’i sun bele cotan de agn demez da ćiasa, me sal tres ćiamò bel da ponsè do al tëmp da möta ch’i à passè te mia familia söl lüch dl Mornà. Dailò ćiarâra fora danter ćiasa y majun sciöche tl’Arca de Noè. Al ê vaćes y ćiavai, n tlap de ćioures y de bisces, n pêr de porcì, loi, alćes y iarines y na schira de spazuns che ti mangiâ danfora le molè, n gröm de iać incërch, Pluto, le ćian, y pro düć chisc tiers ćiamò n müsc. De chësc tier dal će dür y da fà ert belassà, mo impò da orëi bun, oressi ves cuntè sciöch’ara ê jüda.
Na sabeda ch’al plovô sciöche le cil foss davert, s’â archité te plaza n auto dai tiers. Al ê gnü fora n ël che parô de ne savëi nia olâ ia. Al â ćiarè n pez intoronn, spo êl gnü ca dan ćiasa a mazè pro porta. Vijo, le fre plü vedl, che ê jü a daurì, gnô indô te stüa plütosc coienan: “Ha ha, cafora él zacai che oress vëne n müsc”. La uma â tut l’ambrela y ê jüda fora a odëi. Mo bele defata l’aldîn sćiampin cun chël ël forest; ara porvâ da ti splighé ch’al s’â falè y che sön chësc lüch ne n’êl pa stè degügn che â apostè n müsc. Mo le sciacher ne se lasciâ nia desgorje ma insciö saurì y ti mostrâ ala uma la zetola cun la misciun dl lüch dl Mornà lassura. Döt stimenâ avisa. Tratan s’un stô mia picia só Evi sentada bela chita ia sön banch da furn y ne dijô madër nia. Chësc se savô demorvëia, deache mefodër ëra â dagnora la boćia daverta. Fora de nìa âra metü man da pité, y pormò do ch’ara â cocogné: “Prëibel, no parede demez mi müsc, al me mëna tan pićé”, capînse che la picera savô val’ de chël müsc.
Evi ê stada dan da dui dis cun le pere a marćé dai tiers. Denanche rové ti vilins dl marćé, olache i tiers bradlâ y i paurs sciacarâ, êl n müsc dai edli dër dala ria löna tachè pro na si. Le pere, che ê jü inant, ne s’â nia intenü che la picera â lascè ia süa man; ara n’ê nia stada bona da jì dlungia chël müsc ia, zënza stè n pü’ a l’aruscé y le consolè. Le patrun dl müsc, che ê dailò avërt sö por si, â metü man da baié cun la möta y, odon ch’ara â na dërta chêcia cun le tier, l’àl damanada: “Magari él to pere che t’al cumpra?” “Chël scê, al m’à pö impormetü ch’al me cumprâ pa n müsc!” â respognü Evi. Chël furbaciun de n sciacher l’â spo damanada olach’ara ê da ćiasa y s’â ponsè: “Ćiara pa, n bel dé ti al condüji pa, spo odaran bëgn, sc’i sun bun da gnì lëde da chësc strambun”.
Tratan che chëstes cosses gnô a löm, sighitâ la uma da ciugné de no: “Ći spavënt, pro döt le laûr ch’i ùn, madër nia ćiamò n müsc!” Oramai ê le sciacher bele por s’un jì cun so müsc, speran de ester bun da le vëne altró. Evi, che sustâ tres ćiamò, ess dè ca döt por podëi se salvè le müsc y le condüje te stala pro i atri tiers. Siöch’al ess de jö le tonn, ti él gnü na idea: ara é stlutada sö te ćiamena, à trat fora de cassabanch le porcel dal sparagn y l’à batü sön le lastun dan porta. Ara à coiü adöm chi tan de scioldi, che ê tomà fora dl porcel spachè en toć, y ti é saltada do al sciacher dlun perian ch’al lasciass dailò le müsc. Ara savô che chës monëdes ne tlecâ nia y ti impormetô dassënn de sparagné inant ćina ch’ara â pa abiné adöm ći che manćiâ ćiamò.
Te chël gnô le pere da ćiampoprè ite y â defata capì coche la cossa s’â brodorè. La uma ti â ćiamò n iade scraié ia, che ëra ne n’ôro pa chël müsc, y s’un é jüda döt soza te ćiasadafüch. Le pere ne savô nia dër co la tó. Mo odon Evi che se terjô ia cun les mans de te’ gran leghermes, ti àl dè la man al sciacher, dijon ch’al podô desćiarié le müsc, y l’à paié. Sambëgn che Evi l’â indô n iade davagnada; da picera insö âra salpü da s’la fà bona pro le pere. Chël mësson bëgn dì che Evi jô pa inće tres impara te stala y fajô n gröm de te’ pici scüfs. I ne n’ên pa gnanca nos dër a öna, mo le pere minâ: “Pu n müsc scê à pa ćiamò lerch sön chësc lüch”. Insciö éra stada, y Evi ti à atira metü inom Sabrina; chësc inom s’âra bele da n pez ponsè fora adascusc. Evi à tut Sabrina por la ciavëza, l’à condüta te stala y l’à tacada pro cianê dlungia vider. Ara â impormetü de la ojorè y l’abrè, la stridlé y ti romenè demez i cauchi. Evi â na dërta ligrëza cun so müsc y le viziâ can cun na papa, can cun n pügn de zücher. Y döt ći che le müsc fajô, jôra a ti al cuntè al pere y bëgn inće ala uma che ne n’â pa dër orëdla. Mâ Evi ê bona da derzè fora val’ pro chël müsc, pro nos atri s’astilâl tan da strambe ch’i ne n’ên gnanca bugn da le möie de n vare.
L’ann do êl stè le consëi de ploania che â fat fora de mëte indô a jì l’usanza da zacan dla prozesciun dal orì cun siur ploan che raitâ sön n müsc. Düć ê a öna ater co le ploan nia; al n’ê mai stè sön n ćiaval y demanco ćiamò sön n müsc. Porchël tirâl fora de vigni sort de vertores, mo al ne jovâ döt nia. “Al é na bela zeremonia che ti plej ala jënt”, minâ le presidënt dl consëi de ploania. Y insciö s’à le ploan rassegné. An â atira perié le Mornà, sc’al ess lascè ca le müsc por chë domënia. Le pere se sintî bëgn dër onorè ch’an tolô so müsc por chë funziun nobla y santa. Düć te familia se porvânse da arjigné ca Sabrina por la gran solenité. An l’â ćinamëi lavada, stridlada y puzenada ch’ara lominâ ma. Evi ti â infornì les tlines y la coda cun lac cöci y incër les gran orëdles ti âra metü na gherlanda de ciüf. Tan ion ch’ara ess instëssa menè Sabrina por la ciavëza. Mo chël ne podôra nia, deach’ara messâ jì cun i scolars danfora a ćiantè “Osanna, Osanna ...”; ara â ćinamai pité dala möia.
La Domënia dal Orì ê n bel dé da sorëdl y alüsc êl bele les milandores che spizorâ. Da dötes les viles incëria rovâ adalerch pici y gragn cun granares y rames d’orì y de minai, implin la plaza da festa. Le Mornà, le pere de Evi, s’â bele da n pez metü sö döt brau cun so müsc dan calonia a d’aspetè le ploan. Les ćiampanes â metü man da sonè y siur ploan che gnô da porta fora porvâ da se fà coraje: “Sce inće Gejù é raité sön n müsc, spo poi bëgn inće iö la vaghè”. Döt valënt â le Mornà daidé le ploan sön le müsc sighitan da dì: “Madër degöna pôra!” Al â bëgn messü trà codî tla ciavëza ćina che le müsc é pié ia. I scolars che jô danfora â metü man da ćiantè “Osanna, Osanna....” y impara inće Evi che s’ojô tres indô a ćiarè tan bela che Sabrina ê cun la gherlanda y cun i lac sön les tlines y sön la coda. La jënt s’â arcuncè sö dui a dui jon ia do le müsc. Mo te n iade dan brënta, s’à Sabrina impuntè y ne n’ess plü dè n vare. Sce le ploan s’ess pö intopè da gnì jö de müsc y da jì inant a pé, ne fóssel sozedü nia. Śëgn pormò ti êl tomè ite al Mornà che dadoman, dal porì puzenè sö le müsc, s’àl desmentié da l’abrè y che le müsc messâ avëi na gran sëi. Evi ess dessigü albü na papa te gofa, mo chëra messâ ćiantè “Osanna, Osanna ....”, inće sce le müsc ne jô nia plü inant. Le Mornà ne savô plü ći fà, ater co le lascè jì pormez a brënta a bëre. Al tier ne ti butâra nia da bëre cun chël pëis ados y s’à dè na dërta scassada, dales orëdles ćina fora insom la coda, por se delibré dal pëis ch’an ti â ćiarié sö. Le ploan ne savô co se tignì y pluff ... él tomè danjö te brënta.
Śëgn êra fata. Le ploan â ćiamò boiü deplü ega co le müsc y manaciâ da sofié laprò. Le Mornâ, che s’â spordü le plü de düć, se dodâ bëgn dassënn. Impröma êl döt brau, y śëgn na te figöra! Ch’al â ma sciafié da se desmentié da abrè denant le müsc y ch’al n’ê nia stè arjigné da tignì le prou! Chësc ne n’êl bun da dlotì. Śëgn êl ma plü da se trà fora dl paltan a val’ manira. Al à pié le ploan sot les sciables, che svatorâ döt desperè tl’ega de fistì, y l’à sentè sön ur de fistì, ti perian pordenanza ch’ara ê jüda insciö. Al ê da se strighé. Le ploan, mol sciöche n punjin, s’à tert demez l’ega dai edli y, dlun rogoron, cun n pêr de gragn vari s’un él stè te calonia. Le Mornà tirâ le müsc cun de te’ strüfs, che le tier ê sforzè da ti jì do, y s’un ê scufiné impara ite por la pröma locia ch’al à abiné. Les ćiampanes sonâ adöm y i aconsiadus de cöra ê sforzà da rovëne la prozesciun zënza prou ia y ite te dlijia. Mo puntualmënter gnô le ploan cun na bela schira de sorvidus do altè fora, al â bëgn ćiamò i ćiavëis n pü’ platorà jö, mo zënza ne ti conesciôn pa sura nia.
Le baje y le tradimënt de Iüda messâ ester stà por Gejù bëgn cotan piec co chël bagn frëit te brënta. Chësc pinsier ti dê al ploan forza da jì inant y da stè sö cun le će. Inće le Mornà ê rové adora assà a mëssa y â ćiamò pordejü da jì te süa proca. Mo por chë püra Evi, che s’â pa tan confortè, scê ê pa la festa stada pozerada, y i ân albü n pez da la consolè. Tröc ne s’un â gnanca fat nia d’infora che la prozesciun dal bel orì s’â archité por n pez. Pormò domisdé ê les ciacoles piades ia indortöra t’ostaria y fora por les viles. Y sciöch’ara ess orü ester, â le Mornà ćiamò urté da sëra le ploan che liô le brevier spaziran itifora por antersis. Ai s’lâ cuntada dî alalungia y ê contënć de podëi se scassè jö döt ći che ne ti ê nia garatè en chël dé. Da dailò inant ài metü man da s’incuntè plü gonot y é deventà dui de bugn compagns. A Sabrina, che fringhinî vigni tan sura si ca “I-aa, i-aa, ....” n’êl bindićé un o l’ater che ti baiâ ados y ti tlocherâ söl spiné.
s to ries