SAS DLA CRUSC 2004 1/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

2004 1

SAS DLA CRUSC LA VAL BADIA TRATAN L´ANN 2004

UNIUN LADINS VAL BADIA

Impressum Sas dla Crusc La Val Badia tratan l’ann 2004 nr. 28 Reg.Tribunal BZ nr. 3/72 Coordinaziun: Giovanni Mischì Impaginaziun: Mario Clara - www.madem.it Uniun Ladins Val Badia San Linert/Badia 44 39036 Badia Tel.0471/839800 - fax 0471/839960 www.ulvb.ladinia.net Stamparia: Ingraf / Auer Cronica dla Val Badia 2004 Tiradöra: 1.500 ejemplars Stampè cun n contribut ﬁnanziar de : Provinzia Autonoma da Balsan - Assesorat ala Scora y Cultura ladina Regiun Trentino-Südtirol

Chësta cronica vëgn inće sostegnida dai Comuns Corvara, Badia, San Martin, La Val y Mareo, a chi che al ti va n bel dilan. © Uniun Ladins Val Badia 2005

Stimades leturies, stimà leturs, l’ann 2004 é bele passè da n pez, mo tröc recorć y avenimënć é ćiamò frësć te nos y a ponsè zoruch, pêl sciöche sce al foss impormò stè. Tan debota passa le tëmp! Che l’ann 2004 é stè rich de avenimënć savunse, mo sce i tolun tles mans y platernun chësta cronica, spo odunse impormò tan de cosses che al é efetivamënter sozedü tla roda de 365 dis te nüsc pici o gran paîsc. Dessigü: nia döt ne sarà important o dëgn de gnì scrit sö y documentè. Dal’atra pert po inće val’de pice avëi süa importanza por na comunité. I cronisć dla valada à porchël indô porvè da i stè do cun pëna y aparat da fà jö ales cosses che à caraterisé te öna o tl’atra manira la vita te nosta valada. Te chësc laûr n’él nia dagnora saurì da fà na cerna, al depënn da de plü faturs, nia inultima inće dala colaboraziun che le cronist ćiafa te so paîsc. L’interès che le „Sas dla Crusc“ cöi sö danter la jënt é bëgn öna dles majeres motivaziuns por dè fora ann por ann chësc liber. Che al é n gran laûr doia, él vignun che vëiga. Jì vara ma da portè inant chësc proiet por mirit dla desponibilité y colaboraziun de de plü porsones: imprömadedöt oressun i sporje – sciöche vigni ann - n gran rengraziamënt ai singui cronisć che se dà ca cun impëgn y ligrëza por chësc sorvisc. Al é n sorvisc ala comunité, ala valada, ala mendranza intiera. Ai mirita porchël respet y reconescënza.

ta por la storia y le svilup dla Val Badia. Tröpes cosses che vëgn documentades chilò ne gniss scenò bonamënter nia scrites sö. Tröp gniss desmentié y se desfantass ia por dagnora... Le „Sas dla Crusc“ röia oramai te vigni ćiasa dla valada y chësc é n sëgn de gran interès y garantësc inće la continuité dla publicaziun. I periun porchël inće chësc ann indô da cumprè le liber y da sostignì insciö l’ativité dl’Uniun di Ladins dla Val Badia (Chi ch’oress savëi val’deplü söles ativitês desvalies de chësta uniun, po jì ite sön la plata www.ulvb.ladinia.net). Na uniun o na lîa é te süa esistënza dagnora liada al’ativité di mëmbri y al sostëgn che ara ciafa. A tanć che nes dëida, inće ﬁnanziariamënter, y nes motivëia da fà inant ti sporjunse te chësta ocajiun n bel „Dî s’al paies“ y periun inće tl dagnì do so sostëgn. Ćiamò na cossa: sce zacai ess n iade val’d’interessant o de particolar da publiché, vëgnel perié da tó sö contat cun le cronist de paîsc. Inće retrać vedli o material d’interès storich po gnì dè jö pro chisc. Ai se ﬁstidiarà da le dè inant ales istituziuns competëntes a na manira che al ne vais nia a perde.

Le „Sas dla Crusc“ devënta bel plan na fontana de documentaziun importan-

Werner Pescosta (Presidënt U.L.V.B.)

Giovanni Mischì (Coordinadù) 3

La Uniun di Ladins dla Val Badia tratan le 2004: le travert plü important é stè chël de avëi cherié movimënt tl monn cultural dla Val Badia! Na gran compëda de porsones y uniuns à tut pert te na manira ativa, o ince mâ passiva, al’ativité portada inant dala Uniun. I mëmbri dl consëi dla Uniun à en pert metü adöm y s’à cruzié de dè fora bëgn 9 publicaziuns nöies y de mëte a jì zacotan de manifestaziuns de na certa importanza, che à inće albü n bel suzès de publich. Por ći che reverda les publicaziuns n’un n’él altamo n valgönes sciöche le „Lezionar dles domënies y di santus“ metü adöm da siur Iaco Ploner y Tone Gasser, le liber por la preparaziun ala pröma santa comuniun o le liber sura l’educaziun de Rosa Castlunger che ti à daurì strades nöies al lingaz ladin. D’atres publicaziuns sciöche la cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc“ o l’ajënda de scora por i mituns dles elementares fej oramai pert dla tradiziun y pro chëstes él dantadöt gnü ćiarè de mioré la cualité dl produt. L’ativité plütosc grana dl 2004 à podü gnì realisada dilan al contribut finanziar da pert dla Consulta Ladina, dl Assessorat ala Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma de Trënt y Balsan, dla Cassa Raiffeisen Val Badia y da pert di Comuns dla Val Badia, inće sce ara ne foss jüda da fà assolutamënter nia sce vigni aconsiadù dla Uniun ne s’ess nia surantut y portè a fin na bela sóna de düć i laûrs che é gnüs realisà fora por döt l’ann. Dilan al impëgn di mëmbri dl consëi, mo inće de tröpes d’atres porsones y colaboradus à la Uniun arjunt deplëgn chëres finalitês che é preodödes tl statut y che an à 4

dagnora ćiarè de tignì dan i edli: portè inant la cultura y le lingaz a düć i livels, tignon cunt de vigni grup d’eté, di jogn y di manco jogn. Insciö é n valgönes publicaziuns dades fora dala Uniun dër adatades ai jogn, d’atres a jënt n pü’ plü de tëmp. Le medémo rajonamënt é gnü fat por mëte a jì les manifestaziuns dal momënt che le lingaz y la cultura dess ester y restè inant patrimone de düć. I punć indicà chilò dessot dess ilustré plü tl menü le program realisé. Vëndres, ai 26 de merz 2004 - Incuntada danter rapresentanc dles uniuns culturales a livel de valada y l’assessur Florian Mussner Ćiamò tl 2003, dan les lîtes provinziales, à la Uniun di Ladins dla Val Badia, l’Uniun di Maestri Ladins y l’Ert por i Ladins tut sö contat cun le dr. Florian Mussner (inlaôta ćiamò candidat al assessorat ala cultura ladina) por ti portè dant n valgönes chestiuns de chëres che al ess podü tignì cunt te so program politich. Ai 26 de merz dl 2004 s’à spo n valgügn rapresentanć dl consëi dla Uniun di Ladins, dl’UML y dl EPL incuntè cun l’assessur ala cultura Florian Mussner por baié dles esigënzes dl monn cultural ladin. Danter ater él gnü baié dles poscibilitês de n aumënt dles ores de ladin tles scores, dl debojëgn de avëi na sënta dl Istitut Pedagogich Ladin ince tla Val Badia, dl’istituziun de n istitut de ladi-

En ocajiun dl’incuntada di rapresentanć dla Uniun di Ladins, dl’UML y dl EPL cun l’assessur provinzial Florian Mussner: (iadedô dmc.) Claudia Canins Egger, Werner Pescosta, Lois Trebo, Christian Ferdigg (dant dmc.) Edith Ploner, Florian Mussner, Otto Moling.

nistica tl’université da Porsenù, de n aumënt dles trasmisciuns televisives ladines, dl debojëgn de na sënta oﬁziala por les uniuns culturales a livel de valada. Te chësta incuntada à l’assessur dè süa disponibilité por la realisaziun de deplü punć che ti é gnüs portà dant y n valgönes cosses é bele gnüdes inviades ia. Aurì 2004 - Publicaziun dl Le Lüch di Tiers de George Orwell. La traduziun tl ladin é gnüda fata da Max Castlunger da San Martin. Ara se trata de na publicaziun nöia che tóma ite pro la seria de romanns conesciüs a livel internazional traslatà tl ladin dla Val Badia. Chësc é en cört le contegnü: i tiers sön n lüch da paur, stüfs da gnì tres ma comanà intoronn dales porsones, se mët a öna da se lascè sö. Do avëi sciuré fora le patrun prôi da mëte sö regoles nöies che se basëia sön n conzet utopistich de parité. Mo defata nàscel na tlassa nöia de burocrać, i porcì, che se mët cun süa astüzia y avidité y cun so egoism - te na manira prepotënta y tiranica - sura düć i atri tiers plü debli de carater y de orentè.

I ideai stersc de avalianza y de fraternité anunzià al tëmp dla revoluziun davagnada vëgn insciö tradis un indolater, y sot le govern de Napoliun, le gran porcel ch’é bun da conzentrè sön sè instës döt le podëi y da se gode düć i beneﬁzi dl lüch, röia düć i tiers a messëi soportè i medemi maltratamënć y les medemes privaziuns da denant. La satira ﬁciosa de Orwell cuntra na sort de totalitarism, ch’à albü te Stalin l’ejëmpl plü da temëi, mët adöm cun na felizité fantastica y cun na gran energia stilistica le “Lüch di Tiers” söla strada dla gran tradiziun libelistica ingleja dl Setcënt.

Le cuertl dessigné da Silvio Streddi por la versciun ladina de „Le Lüch di Tiers“.

Domënia, ai 25 d’aurì 2004 - Incuntada di cors de mituns dles valades ladines a Cortina La domënia ai 25 d’aurì à la Union Generela di Ladins dla Dolomites organisé, deboriada cun les seziuns de valada, l’incuntada di cors de mituns dla Ladinia „Ćiantéde cun nos“. Endöt 7 cors à podü jì en chësc ann a Cortina y ćiantè dan da n publich che é rové adalerch da dötes les 5 valades ladines. Le „Cor di mituns da Lungiarü“ cun süa dirighënta Irene Clara, à rapresentè dër bun nosta valada. Por fà rì pici y gragn à aturs dla „Filodrammatica“ da Cortina portè dant

deboriada cun n valgügn mituns n pice teater por alzè fora i problems de comprenjiun danter mituns, geniturs y neni. La manifestaziun é garatada dër bun y l’apuntamënt por la proscima ediziun é te dui agn tla Val Badia.

Le „Cor di mituns de Sëlva“ cun so dirighënt Pauli Senoner é un di cors che n’à mai manćé pro le „Ćiantéde cun nos“.

Cun n pice teater à chi dla „Filodrammatica“ da Cortina y n valgügn mituns orü alzè fora te na manira da rì les diﬁcoltês de comprenjiun danter mituns, geniturs y neni.

Danter i cors partezipanć al conzert che é gnü tignì a Cortina tl PalaAudi êl le „Còro Sóen in Fèsta“, le „Cor Ousc Bience“ dla Scola de Mùsega Il Pentagramma, le „Cor di mituns da Lungiarü“, le „Cor di mutons de Sëlva“, le „Pico coro Col de Lana“, le „Cor di bec da Poza“, le „Còro de ra Ójes Biànches de ra scòra de mùsica de Anpezo“.

9 de mà 2004 - Conzert por la festa dla uma Ai 9 de mà él à la Uniun di Ladins dla Val Badia metü a jì n conzert por la festa dla uma a San Martin de Tor. La manifestaziun che ê bele l‘ann 2003 gnüda dër aprijada à inće tl 2004 albü n bel suzès

Maria Trebo d‘Al Plan à salpü da presentè la manifestaziun te na maniera dër plajora...

Werner Pescosta, presidënt dla Uniun di Ladins dla Val Badia, à dan le conzert saludé en cört les umes y döta la jënt che é rovada adalerch y sambëgn inće i grups che à spo fat deventè la manifestaziun bela y particolara...

Christian Ferdigg, poet jonn d‘Al Plan à lit dant n valgönes de sües rimes, acompagné dal tlavier sonè da Iarone Chizzali da San Martin. Ći che fej les rimes de Christian particolares é dantadöt le ritm che ël ti dà y che les notes musicales à sotlinié...

Le Cor dla Scora de Musiga dla Val Badia sa dagnora da se presentè te na maniera originala, ćiantan y sonan a n bun livel. Le mirit é dessigü di mituns che à tröp talënt, mo inće dl maester Bruno Rives che sa dagnora co i motivé. Teresa Palfrader à lit dant n valgönes de sües rimes, inće rezëntes che tocâ les umes de nosta valada, mo inće les umes fora por le monn a chëres che ara ti va forsc manco bun, a chëres che ara ti toca da soportè n pëis ćiamò plü gran co chël d‘ester uma che à ﬁstidi por sü mituns...

Les mitans da Lungiarü à lascè aldì sües beles usc ﬁnes...

Le „Terzet a per sorëdl“ è dessigü stè la cherscia söla turta de döta la manifestaziun cun sües notes ﬁnes y armonioses...

Na picia scincunda ti é gnüda surandada a dötes les umes: n ciüf y na rima dedicada a d‘ëres...

de publich. Al é stè n‘ocajiun por i mëmbri dla uniun, mo inće por mituns e ómi da ti dì dilan ales umes por döt ći che ares fej. „Uma“ ê inće le tema prinzipal dles poesies portades dant da Teresa Palfrader y da Christian Ferdigg. Le „Cor dla Scora de Musiga dla Val Badia“, le „Terzet a per sorëdl“, le „Cor dles mitans da Lungiarü“ y le „Cuartet Göma“ à ciantè deplü ćianties che paissenâ ite por l‘ocajiun. Ala ﬁn dla manifestaziun à dötes les umes ćiamò podü pié do n pice ciüf y na picia rima da se tó a ćiasa. Mà 2004 - publicaziun dla cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc“ 2003:

Le Cuartet Göma à portè dant ćianties cun parores che ti é jüdes dër a cör ales umes, mo ince a mituns, jogn y ómi che les à acompagnades al conzert.

Le liber de cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc“ por l’ann 2004 é gnü fora tl mëis de mà cun bëgn 460 plates de articui y fotograﬁes a corusc. Sides la cualité di articui co dla stampa é miorà en confrunt ai agn da denant y le liber n’é mai ćiamò stè tan rich d’informaziuns. Sciöche vigni ann él gnü reportè i movimënc dla popolaziun, i avenimënć plü importanć sozedüs ti paîsc de nosta valada y les relaziuns d’ativité en cört dles uniuns culturales,

soziales y politiches. Laprò él rové na pert de cronica cun articui sura uniuns o avenimënć che va sura i singui paîsc fora y che reverda porchël döta la Val Badia. 21 de mà 2004 - Incuntada di cronisc di paîsc dla Val Badia Le vëndres, ai 21 de mà él stè i auturs dla cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc“ che s’à incuntè tla biblioteca dl Istitut Ladin por valuté deboriada la publicaziun impormò gnüda fora. Les 460 plates de articui y fotograﬁes che

Giovanni Mischi, coordinadù dla cronica „Sas dla Crusc“, ti à surandè da pert dla Uniun di Ladins n pice sëgn de reconoscimënt al maester Heinrich Castlunger da Rina por süa ativité de cronist de so paîsc.

N valgügn di cronisć che scrì le „Sas dla Crusc“: iadô dmc. Giovanni Mischì, Mario Clara, Renato Paratscha, Heinrich Castlunger y Werner Pescosta; dant dmc. Elisabeth Penazzi, Giovanni Pescollderung, Albert Daverda che se crüzia dla distribuziun, y Tone Gasser.

documentëia oramai döt ći co é sozedü ti paîsc dla Val Badia tratan le 2003 é garatades bun sides por le contegnü, co ince por la cualité dla stampa. Do che i cronisć à platernè fora la publicaziun, él stè vignun che à portè dant osservaziuns, cuntè di problems albüs da abiné adöm le material y da mëte adöm la cronica y fat propostes nöies de chëres che an tignarà cunt por mioré tres deplü la publicaziun. N pice sëgn de reconoscimënt ti é gnü surandè a Heinrich Castlunger da Rina che à scrit la cronica por zacotan d’agn y che ti à passè le testimone a so fì Walter che scriarà la cronica dal 2004 inant.

N momënt tratan la mëssa zelebrada por ladin da Siur Fonjo Clara y ćiantada dal Cor Fodom.

18 de messè 2004 - Festa dl’Unité Ladina tignida a Fodom tl Ćiastel d’Andraz En domënia ai 18 de messè 2004, en ocajiun dla Festa dl’Unité Ladina tignida a tl raiun incër le Ćiastel d’Andraz ia, él ince gnü premié chi che à tut pert cun les mius composiziuns al concurs de teater scrit fora dal’Uniun di Ladins dla Val Badia por cunt dla Union Generela. Tres le concurs de teater àn orü abiné adöm tòć de teater che trata de problematiches atuales y sintides tles valades ladines. Bëgn 9 partezipanc partis sö danter la Val Badia, Gherdëna, Fascia, Ampëz à tut pert. Do che la comisciun metüda sö aposta y n valgügn rapresentanć dl consëi dla Uniun di Ladins dla Val Badia à valuté les composiziuns, él gnü fat fora de ti assegné i pesć a Iaco Rigo da La Pli autur dl toch „Le morin da vënt“, a Simon Kostner da Corvara y a Daria Valentin de Badia auturs de „Al inrescida 10

Les autoritês presëntes ala manifestaziun!

La Musiga da Rina à abelì la festa cun sües melodies.

Delegaziuns da dötes les valades ladines à tut pert ala Festa dl’Unité Ladina cun le guant tradizional y cun bandires.

Tratan la premiaziun dl concurs de teater. Dmc. Iaco Rigo, Daria Valentin, Rut Bernardi, Simon Kostner, Pepi Trebo (rapresentant dla Fondaziun Cassa dl Sparagn che à dè cà un di pesc assegnà), Nani Pellegrini (presidënt dla Union Generela) y Werner Pescosta.

dl ladin perfet“ y a Ruth Bernardi auturia de „Ladin deﬁn“. N pest particolar ti é gnü surandè a Carlo Suani, l’autur de „Agno“ – so teater ne corespognô nia te vigni punt ai criters scrić dant dal concurs, mo impò l’à la comisciun valuté dër bun y porchël àra inće aratè dërt che al gniss premié. Messè 2004 - Publicaziun sura la dlijia de Sant Antone da Picolin. Do che la dlijia da Picolin dedicada a Sant Antone é gnüda restaurada da pé ćina söinsom, à Tone Gasser y la Uniun di Ladins orü dè fora na publicaziun cun tesć y fotograﬁes che tòl en conscideraziun la vita y les operes dl sant y la crëta che la jënt ti à dagnora albü. La descriziun dla dlijia de sant Antone y les indicaziuns storiches y artistiches tl liber „Kunstdenkmäler Ladiniens“ de Eugen Trapp, publiché l’ann 2003, y implü les informaziuns ciafades diretamënter dal autur é stades n aiüt important por l’autur dl liber. Tröpes spligaziuns prezioses àl ciafè dal restauradù Markus Pescoller tratan l’esecuziun di laûrs. La publicaziun ô ester n rengraziamënt por i contribuć y por vigni oferta che à impormetü le restaur dla capela y la stampa dl liber.

Agost 2004 - publicaziun dl’ ajënda de scora por i mituns dles elementares. Ann de scora 2004/2005 Inće por l’ann de scora 2004 – 2005 à l’Uniun di Ladins dla Val Badia – cun l’aiüt de scolars y maestri – metü adöm l’ajënda che ti é gnüda partida fora a düć i mituns dles elementares. L’ajënda é gnüda abelida cun dessëgns fać da mituns y mitans dla scora elementara de Badia y é deventada plü interessanta dilan ales stories scrites da mituns y mitans dles scores dla valada. Laìte él inće da ciafè rimes y oraziuns da podëi imparè adamënt. Les rimes che va danfora a vigni mëis é gnüdes scrites da Christian Ferdigg d’Al Plan a chël che al ti va n bel dilan. N dilan particolar ti va a düć i maestri y ai mituns che à daidé mëte adöm l’ajënda! 7 d‘ agost 2004 - Iade cultural di mëmbri dl Consëi dla Uniun En chësc ann é n valgügn mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins jüs a Bregenz a ti ćiarè al musical „Westside story“ metü a jì tl ambit di „Bregenzer Festspiele - 2004“. Al é stè n’ocajiun por tó pert a na manifestaziun particolarmënter bela y bun garatada che à albü n grandiscim suzès te chisc ultims dui agn.

I mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins s’à abiné a Longega por jì spo deboriada a Bregenz.

Le palch sön le lech olache al é gnü rapresentè le musical, döt le scenar y l’interpretaziun curada ti mëndri details à incantè n publich de 7000 porsones.

Le palch sön le lech a Bregenz che vëgn mudé vigni dui agn é n’opera d’injinieria. Sön le retrat vëigon n crazacîl fat te na manira particolarmënter moderna.

I mëmbri dla Uniun dlungia l’opera de Lois Anvidalfarei a Hörbranz, dlungia Bregenz!

22 d‘ agost 2004 - Presentaziun dl liber sura la dlijia de Sant Antone a Picolin En la domënia, ai 22 d’agost, s’à la comunité abiné ala gran mëssa, nia sciöche zënza tla dlijia da San Martin, mo a Picolin tla dlijia de Sant Antone. Al ê n’atmosfera da festa, y gran parüda fajô le gran alté indorè danü dl Sant da Padua. Jon ite söl vagnele dla domënia, à siur curat Iaco Willeit metü dant i sanć sciöche ejëmpli che nes mostra le tru por la porta strënta che condüj ala salvëza. Chësta dlijia, che gnô plü dadî tignida dër alalt y che ê zacan travert de tröc peregrins, dess, do l’audanza de siur curat, te döta süa ert inće indô gnì implida de vita spirituala, ći che sozed bele en pert. Conscidran y lion le liber sura la dlijia da Picolin, gnü presentè do la gran mëssa cun n gröm de de beles fotograﬁes y descriziuns dër intressantes, s’intënn tröc pormò śëgn ci richëza d’ert ch’an po amiré tl santuar da Picolin. Le conzert dassëra, tignì da cin solisc dl’Orchestra Haydn, à trat adalerch tröc apascionà de musiga, che à podü ascutè musighes tlassiches de gran prestisc te n ambiënt olache döt jô en armonia.

La picia dlijia tl zënter dla fraziun da Picolin odüda da defora.

N momënt tratan la mëssa zelebrada da siur Iaco Willeit tla dlijia de Sant Antone.

Tone Gasser é l’autur dl liber sura la dlijia da Picolin dè fora dala Uniun di Ladins dla Val Badia.

I componënc dl Cuintet dl’orchestra Haydn de Balsan/Trënt: Francesco Dainese (fabló), Margherita Pigozzo (viola), Roberto Tomada (violin), Elke Hager (violoncello) y Gianni Olivieri (oboa).

Vëndres, ai 10 de setëmber 2004 - Presentaziun y pröma vijiun dl dessëgn animé “Lunca” Contegnü en cört: Le striun Laurus à abiné y stlüt te na scatora düć i lingac dl monn. Al ti manćia ma le ladin. Canche al incunta Lunca él bun da l’ingianè y da ti arobè inće chësc lingaz. Lunca fej dles dötes por ch’al ciafes indô zoruch so lingaz. Dui fotograms fora dl dessëgn animé realisé da Harald Pizzinini de Badia sön inciaria dla Uniun di Ladins dla Val Badia y presentè en ocajiun di „Dis de leteratöra, teater, ert, musiga y ﬁlm“.

Otober 2004 - Publicaziun dl „Lezionar dles domënies y di santus por l’ann A“ Siur Iaco Ploner, curat da La Val y Tone Gasser da San Martin é inće i auturs dl Lezionar por l’ann A, do che ai à bele dè fora l’ann passè chël por l’ann B. Le Lezionar é n liber por le festejamënt dla mëssa dles domënies y di gragn santus dl ann de dlijia. Al contëgn dötes les perts variables che möda da domënia a domënia: les antifones, les oraziuns, les letöres y i salms. Ći che gnô dal 1987 inant cina incö dè inant sön plates lëdies é śëgn ﬁnalmënter lié adöm te n bel liber. Al é da s’audè che chësc liber ne vëgnes nia ma adorè te dlijia, mo ch’al röies inće tles mans di leturs y de chi che s’un tol sura dla zelebraziun dla liturgia dla parora. Al é n liber che ne dess nia manćé tles families che tëgn ćiamò alalt la parora de Dî y le dé dl Signur. Otober 2004 – Publicaziun dl liber „Poesies por en ann“ de Christian Ferdigg. Le pice liber contëgn les rimes scrites da Christian Ferdigg édema por édema y por n ann intier te „La Usc di Ladins“. Por ne lascè nia ch’ares devëntes mâ tan snel pert dl passè à Christian y le Consëi dla Uniun di Ladins orü les publiché ciamò n iade dötes adöm. Les rimes re16

spidlëia le tëmp y la vita frenetica d’al dédaincö. Al é apëna frases intieres da odëi fora. Al é plütosc parores, fraziuns de pinsiers che va sot, mo che pordüsc apëna da gnì pronunziades, ch’al n’un vëgn bele d’atres do cà! Na buna idea de Christian é inće stada chëra de passè dis a ti lì dant sües rimes ai jogn dl „Salf protezionè“ da Pidrô, che s’à lascè ispiré dales composiziuns poetiches por fà i dessëgns che ti fej da cornisc te chësc liber. Avisa sciöche les rimes da i dessëgns l’idea de movimënt, de n monn che ne sta mai chit y che va tres plü debota. I dessëgns pordüj da jì sot te n cört tëmp, zënza ch’ai mësses gnì conscidrà n pez alalungia. Sciöche les rimes ési scëmpli, mo impò dij les parores y les ﬁgöres fora tröp. N dilan particolar ti va a Christian y ai jogn dl „Salf protezionè“ por la realisaziun de chësc pice liber y i m’aódi che al pois plajëi sciöche n’opera d’ert che à n so signiﬁcat, mo che ti comunichëia impò ciamò a vigni porsona val’ d’ater, n’opera che nes azica a vignun de nos d’atri sentimënć. Otober 2004 - Publicaziun dl liber „L‘educaziun é n ri mistier“ de Rosa Castlunger Ellecosta. Do che l’auturia Rosa Castlunger Ellecosta (da Rina) à presentè dan da n per d’agn cun suzès le liber „Le mede te ciasa“ ti àra śëgn dant ai leturs n se-

cundo liber de gran atualité che porta le titul „L’educaziun é n ri mistier“. Te chësta publicaziun à l’auturia laurè sö le tema relatif al’educaziun di mituns da pici insö ćina tl tëmp dla puberté. Rosa Castlunger à dediché süa vita intiera al insegnamënt tla scora elementara y à tl medemo tëmp inće trat sö süa familia. Dal’esperiënza fata te trami i ambiënć de laûr nes trasmëtera n gröm de consëis y prô da mostrè sö olach’ le mistier da eduché é particolarmënter complès y zite. I consëis contignüs te chësc liber é düć orientà ala pratica y ne se perd nia invalgó te val’ teories. Rodunt por chësc devënta la publicaziun de Rosa Castlunger n stromënt pratich y d’ütl por düć i geniturs. Sabeda, ai 6 de novëmber 2004 - Presentaziun dl liber „L’educaziun é n ri mistier“ La sabeda ai 6 de novëmber domisdé, à la Uniun di Ladins presentè tl salf dla scora elementara da Rina le liber „L’educaziun é n ri mistier“ de Rosa Castlunger Ellecosta. Por l’ocajiun él rové adalerch na bela compëda de porsones y personalitês. Do n valgönes parores danfora dl Intendënt ales scores ladines Roland Verra y n discurs introdutif da pert dl’auturia Rosa Castlunger Ellecosta y dl pedagogh Ianni Miribung, él gnü portè dant deplü punc d’odüda por ci che reverda l’educaziun da pert de esperc tl

ciamp dla pedagogia y dl’educaziun. Ala mësa torona y ala discusciun, moderada cun savëi da Lois Kastlunger, à tut pert siur Iaco Ploner, Ianni Miribung, Lois Ellecosta, Franz Vittur, Rosa Castlunger Ellecosta y Giovanni Mischi. Por alisiré le program plütosc impegnatif él stè i mituns dla scora elementara da Rina che à sonè y ciantè n valgönes cianties. Ala ﬁn ti ài ince scinché de bì ciüf al’auturia dl liber y ti à insciö fat na gran ligrëza.

Rosa Castlunger Ellecosta, l’auturia dl liber nü, à portè dant n valgügn pinsiers d’introduziun.

I mituns dla scora elementara da Rina à ćiantè y sonè n valgönes ćianties por alisiré le program plütosc impegnatif.

Ala mësa torona, moderada da Lois Kastlunger, àl tut pert siur Iaco Ploner, Ianni Miribung, Lois Ellecosta, Franz Vittur, Rosa Castlunger Ellecosta y Giovanni Mischì.

Sabeda, ai 13 de novëmber 2004 La sabeda ai 13 de novëmber él gnü presentè tl’Ostaria Cone a Al Plan le liber „Poesies por en ann“ de Christian Ferdigg cun dessëgns fać dai jogn dl „Salf laûr protezionè“ da Pidrô. La manifestaziun é garatada plütosc bun y chësc por

deplü rajuns: al é rové adalerch cotan de jënt y dantadöt tröc jogn. Do n salüt da pert dl presidënt dla Uniun di Ladins Werner Pescosta éson passà ala presentaziun dl liber. Markus Videsott d’Al Plan à, en rapresentanza dl „Salf laûr protezionè“, saludé y rengrazié oﬁzialmënter Christian por la buna colaboraziun che

Deboriada cun Werner, Carlo, Markus, Guido y Nicol à Christian presentè so terzo liber de poesies.

Le liber „Poesies por en ann“ cun le dessëgn fat da Ivo Irsara de Badia.

ti à impormetü de dè fora deboriada le liber che é spo gnü presentè. Guido Sottara da La Val à lit dant n valgönes rimes de Christian y ti à spo surandè n cheder cun les dediches che düć i jogn dl „Salf“ ti à fat. Carlo Suani à spo splighé te so intervënt ći che poesia é por n valgügn di critics plü conesciüs a livel mondial, por jì ite spo plü tl menü sön la poesia de Christian Ferdigg. Christian à spo lit dant n valgönes de sües poesies critiches ti confrunć dla sozieté d’al dédaincö. Por arichì y fà ćiamò plü bel döt le program à Nicol Alberti d’Al Bagn ćiantè y sonè deplü ćianties, en pert componüdes da ël instës, öna aposta por l’ocajiun. Novëmber 2004 - publicaziun dl CD „Nos mituns“ cun 46 cianties ciantades da cors de mituns dla Val Badia:

Carlo Suani, leterat y professer de talian y latin tla scora alta a La Ila à fat n intervënt che à fat löm sön i aspec manco tlers dla poesia de Christian Ferdigg.

Nicol d’Al Bagn à ćiantè y sonè deplü ćianties, öna metüda adöm aposta por l’ocajiun y dedicada al’amizizia cun l’autur dl liber.

Le CD “Nos mituns” contëgn 46 ćianties tutes fora dl liber dal medémo titul dè fora dala Uniun Maestri Ladins dl 1994. Dötes les ćianties é gnüdes tutes sö cun la partezipaziun dl Cor di pici ciantadus d’Al Plan cun la dirighënta Inge Ties, dl Cor dles mitans da Lungiarü cun la dirighënta Irene Clara, dl Cor de mitans da La Val cun le dirighënt Bruno Rives y cun le Cor di mituns dla scora mesana da La Ila cun la dirighënta Ruth Rungger. Le CD é ponsè dantadöt por i mituns dla scolina, mo inće por chi n pü’ plü gragn che va ales elementares, por che ai pois ascutè y imparè plü saurì ćianties nöies. 19

Sabeda, ai 11 de dezëmber 2004 La sabeda ai 11 de dezëmber él gnü presentè tla Ćiasa J.B. Runcher la CD nöia “Nos mituns” dada fora dala Uniun di Ladins dla Val Badia y le liber por mituns dal titul “Tl rëgn dles stories” dè fora dal Istitut Ladin “Micurà de Rü”. Döta la manifestaziun é garatada bun dilan ala partezipaziun di dui cors de mituns, chël di “Pici ciantadus d’Al Plan” y chël dla Scora de Musiga dla Val Badia che à salpü da portè dant cun talënt y savëi deplü ćianties che ai â tut sö söl CD nü. Bela é inće stada la “bonasëra a düć” ćiantada dai pici mituns dla scolina de Badia. Le liber “Tl rëgn dles stories”, che contëgn la traduziun tl ladin de deplü stories di fredesc Grimm, é gnü presentè dai colaboradus dl Istitut Ladin y da Michael Moling da San Martin che à fat la traduziun y realisé i dessëgns originai. Öna na storia é gnüda cuntada cun savëi da Simon Kostner da Corvara: ai mituns plü o manco gragn ti àra plajü dassënn.

Le CD “Nos mituns” é gnü realisé pian ia dal liber “Nos mituns” che é gnü dè fora dan da 10 agn dala Uniun Maéstri Ladins.

Le “Cor di pici ćiantadus d’Al Plan” cun la dirighënta Inge Ties, adöm cun Herta Verra y Zenzo Obwegs à tut sö deplü ćianties sön le CD nü y les à inće portades dant en ocajiun dla presentaziun. Y deache al é da püch passè le tëmp de San Micorà, à i mituns y la dirighënta orü portè dant la ćiantia dedicada a ël te na manira originala y da plajëi.

I pici mituns dla scolina de Badia, cun la maéstra Tarejia Moling y sües colaboradësses, ti à ćiantè la ćiantia “bonasëra” a düć i presënć por ti dè le bëgnodü a autoritês, geniturs y a düć i atri mituns.

Danter le publich numerus êl autoritês dl monn politich y cultural y dantadöt tröc geniturs jogn cun mituns a chi che al ti à salpü bel da ascutè pro ćianties y stories.

Le “Cor dla Scora de Musiga dla Val Badia” cun le dirighënt Bruno Rives à portè dant n valgönes dles ćianties tutes sö cun val scena y mimica che à fat deventè plü vì le raport danter cor y publich.

Na idea nöia realisada dal’Istitut Ladin “Micurà de Rü” en colaboraziun cun l’Uniun di Ladins dla Val Badia y cun l’Uniun Maestri Ladins é stè le “Marćé dl liber” olache tröc à podü ti ćiarè y cumprè libri danter düć chi co é gnüs dà fora tla Val Badia te chisc ultims agn.

Dezëmber 2004 - publicaziun te na forma provisoria dl liber d’acompagnamënt ala pröma comuniun Ara se trata de n sföi por les incuntades cun i mituns che va ala pröma comuniun metü adöm da Magdalena y Tone Gasser cun dessëgns de Manuela Dasser da San Martin. Le sföi é partì sö te döes pertes: öna por i mituns y öna por i geniturs y insegnanć che mëss arjigné cà i mituns al sacramënt dla pröma comuniun. Da dì éle che por intant é le sföi, lié adöm te ciasa, ma na proposta che mëss ćiamò gnì svilupada por rové spo a na publicaziun deﬁnitiva tl ann che vëgn. 22

DESVALIES Realisaziun de tòfles informatives da mëte sön ciases y frabicac de valüta storica: al é gnü arjigné ca i tesć y lascè fà tòfles informatives te trëi lingac da mëte sön dötes les ćiases y i frabicać de valüta storica dla Val Badia, che é spo ince gnüdes tacades sö. Les tofles dess ti dè informaziuns interessantes sides ai turisć co inće a la jënt dl post che passa dlungia i frabicać ia y dess insciö valorisé i frabicać instësc.

Sit internet y iscriziuns ala Uniun: tratan l’ann passè él gnü completè y ajornè le sit internet dla Uniun di Ladins dla Val Badia olache an ciafa dötes les informaziuns sura la fondaziun, le statut, le consëi, les publicaziuns y les ativitês dla medéma Uniun. Söl sit www.ulvb.ladinia.net pòn intratan inće se scrì ite ala Uniun tres la rëi y chësta é na sauridanza emplü por deventè mëmbri y sostegnì les iniziatives culturales tla Val Badia.

Sostëgn a cors y grups musicai: Sciöche bele ti agn passà à la Uniun di Ladins sostegnì cors y grups de musiga dla Val Badia che é jüs te studio a tó sö ćianties por proieć musicai che gnarà portà a fin ti agn che vëgn. N contribut organisatif ti à la Uniun inće dè al’assoziaziun „Badiamusica“. Publicaziun de n liber cun documentaziun fotografica de usanzes y tradiziuns che va a perde: al é gnü invié ia n proiet de na publicaziun por documentè de vedli laûrs lià a usanzes y tradiziuns sciöche por ejëmpl chël de fà ciapì, ciüf y gherlandes de cëra. Na pert dles fotografies é bele gnüdes fates, sciöche ince na registraziun video por podëi dè fora ti agn che vëgn n liber y n DVD che documentëia avisa chisc laûrs antics che gniss sceno desmentià. Publicaziun dl sföi „Gran personalitês de n pice monn“: le material sura la vita y opera de personalitês dla Val Badia che ê gnü abiné adöm y laurè fora, ti é gnü surandè ala Union Generela che darà fora tl 2005 n liber sura les personalitês de dötes les valades ladines. Insciö deventarà nosc laûr pert de n laûr plü ampl y plü interessant co chël che i minân de realisé tl pröm. Tratan döt l’ann s’à i mëmbri abiné regolarmënter por invié ia döta l’ativité che é gnüda tuta sö bun dala jënt dla Val Badia. Le Presidënt Werner Pescosta

Le consëi dla Uniun di Ladins en ocajiun de na incuntada de dezëmber dl 2004: (iadedô dmc.) Carlo Suani, Tone Gasser, Werner Pescosta, Diego Clara, Lois Trebo, Giovanni Mischì, (dant dmc.) Irene Clara, Ulrike Vittur, Maria Trebo y Michaela Vittur. Sön la fotograﬁa mancel Vito Zingerle, Davide Brandlechner y Christian Ferdigg.

Indesc Indesc CALFOSCH ....................................................................... 27 CORVARA ......................................................................... 61 LA ILA ............................................................................... 117 SAN ĆIASCIAN ................................................................. 175 BADIA ............................................................................... 221 LA VAL .............................................................................. 291 LUNGIARÜ ........................................................................ 323 ANTERMËIA ..................................................................... 367 SAN MARTIN .................................................................... 397 RINA .................................................................................. 453 AL PLAN ........................................................................... 473 LA PLI ............................................................................... 511 Dis culturai 2004 .............................................................. 555 Le Sorvisc ai Jogn Val Badia .......................................... 561 Le Cineforum tratan le 2004 ........................................... 564

CALFOSCH

CALFOSCH • Cristina Zingerle

La familia de Mane cun 17 mituns y mitans é stada la plö grana chilò a Calfosch. Aldedaincö ne vëigon nia plö de te’ gran families.

L’ann 2004 é stè l’ann internazional dediché ala familia: la familia é la tle por l’integraziun soziala dles generaziuns jones sciöche nia demanco la tle por tignì y daidé les generaziuns vedles. Tröpes é stades ia por l’ann les incuntades: al é gnü tignì referać sura l’tema “familia” y al é gnü tignì iniziatives al ﬁn de fà crësce l’interès sön tematiches liades ala familia.

CALFOSCH

INTRODUZIUN Canche i ê picera, passâ l’tëmp dër plan, sëgn pàssel tres plö debota y al me vëgn imënt che al é tres ma da tò cà y fà l’resocunt de n’ann che è jü a piz. L’ann che i un stlüt jö pon dì che é stè n bun ann por nosc paîsc: a punsè a ći che al é sozedü ala ﬁn dl’ann ti paîsc dl Asia, messason bëgn punsè sura n püch y mëte man de aprezè inće ma les piceres cosses. I vëighi che chilò da nos, scebëgn che ara ti va a scialdi düć bun, él impò tres val’da se baudié. Material sura de gran y pici avenimënć che caraterisëia la vita de nosc paîsc ài chirì adüm le miù che i sun stada buna: por i retrać y les informaziuns che me é gnüdes dades da deplü porsones, diji bel giulan y prëii do comprenjiun sce al è romagnü val’ loćes. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Por ći che reverda l’movimënt dla popolaziun unse albü en chësc ann 3 viadus che à portè ligrëza te families, 4 è sta i pêrs che s’à maridé y 7 è stades les porsones che è passades a miù vita. En chësc ann messunse indô constatè na diminiziun dla popolaziun. Nasciüs: 3 é stades les creatüres che à portè ligrëza te familia : 15.05.2004 11.07.2004 06.12.2004

CANINS NATHAN de Michael y Costner Bernardetta MERSA IRIS de Paul y Pezzedi Carmen DAPUNT JACK de Norbert y Declara Annemarie

Les mius aodanzes ai geniturs y che chisc pici ti dàis tröpa ligrëza

I trëi viadus nasciü l’ann 2004 (d.m.c.) Jack, Iris y Nathan.

CALFOSCH

Maridà: L’sacramënt dl matrimone (*2 é stà i matrimoni zivii) s’à scinché en chësc ann: 24.03.2004 18.06.2004 02.10.2004 23.10.2004

Peccei Marcello cun Dapoz Adelheid * Posch Daniel cun Wu Pei-Ti (Taiwan)* Troi Oskar cun Alfreider Brigitte Stuﬂesser Daniel cun Ebner Dagmar

Les mius aodanzes de fortüna y che Chël Bel Dî làsces garaté düć sü dejiders! Morć: 7 é stades en chësc ann les porsones che à tut comié da chësc monn. 23.01.2004 03.02.2004 28.02.2004 07.05.2004 14.09.2004 16.09.2004

Pescosta Hubert de 64 agn Costner Petronilla de 92 agn Costner Paolina Vittur de 90 agn Costner Germano de 85 agn Pescosta Paolo de 93 agn Alfreider Gustin de 69 agn y Schwartz Doris de 68 agn

Foradecà él mort: ai 08.03.2004 a Maran Alfreider Maria da Rönn vëdua Nagler de 96 agn y ai 21.04.2004 a Levico Terme Suor Mersa Tarejia de Ric de 74 agn Recordanzes: * ai 06.04.1939 † ai 23.01.2004 Pescosta Hubert, conesciü sciöche Hubert dl Riposo é nasciü a Calfosch da Sepl Mone y Afra d’Afra. Düta süa vita àl laurè te ustaria y manajé la ustaria ﬁna n pêr de mëisc denanco morì. Ala ﬁn dl’iste dl’ann passè àl metü man da s’amarè y na burta maratìa s’l’à tut ai 23 de jenà al’eté de 64 agn. Por Hubert é stada la ćiacia la pasciun de süa vita. Al lascia indô dui fredesc te n gran dolur.

* ai 01.01.1912 † ai 03.02.2004 Petilla Costner è nasciüda a Calfosch al 01. de jenà dl 1919. Tres àla laurè a ćiasa söl lüch da paur. I ultimi agn de süa vita éla stada scialdi püra y gnô sochedida cun lezitënza da süa so Frida. Ai 03 de furà s’l’ à le Signur cherdada te so rëgn tla bela eté de 92 agn.

CALFOSCH

* ai 25.04.1913 † ai 28.02.2004 Paolina Costner é nasciüda a Calfosch ai 25 de aurì dl 1913. Da jona éla jüda a Roma a sorvì y ailò àla conesciü Giuvani dl Mone de Badia. Ai s’à maridé y da chësta uniun él nasciü döes mitans. Do n pêr d’agn éla gnüda adüm a so om zeruch a Calfosch y deboriada s’ài fat sö na ćiasa olache al vëgn dütaurela inće aﬁté a sciori. I ultimi agn de süa vita àla passè te ćiasa de Palsa a S. Martin y ai 28 de forà, feter 3 edemes do avëi cherdè süa so Petilla, s’l’ à l’ Signur cherdada te so rëgn. Ala lascia zeruch t’en gran incherscimun les 2 mitans cun families. * ai 06.06.1918 † ai 07.05.2004 Costner Germano conesciü sciöche Germano d’Mane è nasciü a Calfosch ai 6 de jügn dl 1918 da na gran familia de 17 fredesc y sorus. Bele da jonn àl dè jö l’ejam por l’abilitaziun da maester de schi y mënacrëp. Al à maridé Gretl da Ju da S. Martin y da chësta uniun él nasciü 4 mitans. Tl 1986 él romagnü vëduo. Sciöche maester de schi él stè un di fondadus dla scola de schi da Corvara y al à insigné la tecnica dl schi a tröc 30

sciori. Inće sciöche mënacrëp àl portè tröpa jënt sön les pizes. 34 agn él stè ostì dla ütia Pisciadù y ideadù dla via ferata Tridentina y dla teleferica che pëia ia da cava ﬁna sön Pisciadù. Inće tla realisaziun dla via ferata àl daidé para. Al à fat sö la ütia Crëp de Munt che vëgn dütaurela manajada da 2 mitans. L’Signur s’là cherdè ai 7 de mà lascian zeruch t’en gran dolur les mitans cun families. * ai 02.04.1911 † ai 14.09.2004 Paul dl Mone é nasciü a Calfosch da na familia de 7 mituns y 2 mitans. Da jonn àl metü man da fà le carigà t’n local dla ćiasa de Sepl de Sorà. Plö tert àl metü man da fà le boteghir y à daurì la butëga che vëgn dütaurela manajada dal müt. Ai 14 de otober dl 1948 àl maridé Maria dl Tiscêre y da chësta uniun él nasciü na müta y dui mituns. La gran pasciun de Paul è stada chëla de jì a chirì corëć y te süa ćiasa él da udëi na gran coleziun de de vigni sort de corëć. Ai 14 de setëmber s’l’à l’Signur cherdè te so rëgn lascian zeruch te n gran dolur i mituns cun families.

CALFOSCH

riada s’un esi inće jüs da Chëlbeldî en chël domisdé dl 16 de setëmber. Ai lascia zeruch t’en gran dolur i mituns Andreas, Raimund y Ariane cun families. SCOLA

*ai 18.04.1936 † ai 16.09.2004 Alfreider Doris *ai 05.05.1935 † ai 16.09.2004 Alfreider Gustin Ai 16 de setëmber domisdé fora de n cil sarëgn aldon la noela de na burta desgrazia sön strada a S. Sigmund che à costè la vita a dui compaejans, Gustin y Doris conesciüs sciöche Gustin y Doris dl Reutlingen. Gustin Alfreider dl Jocer é nasciü a Calfosch ai 5 de mà dl 1935. Al à imparè sartù y adüm a Zenzo d’Mane ési jüs tla Germania a pratiché le mistier. Ailò al conesciü Doris che al à spo inće maridé. Adüm esi gnüs do n pêr d’agn zeruch a Calfosch olache ai à fat sö la ćiasa Reutlingen y deboriada ai metü man da laurè cun sciori. Gustin é stè dër atif tl aiüt alpin sciöche radiofonist. Süa pasciun ê inće chëla te fà jö tratan les festes dl paîsc cun süa telecamera. I recordun chësc pêr sciöche n pêr dër lié y an i odô tres adüm intoronn. Debo-

Tres plö sciode me sal che sön chësc argomënt n’él nia plö da scrì tröp, nia ćiudì che al n’è nia plö mituns, mo deache la scola è stlüta y tres plö sunsi dla convinziun che ala ne gnarà nia plö daverta. Dütaurela vëgn i mituns che frecuentëia la scola elementara menà a Corvara cun la coriera y insciö inće por jì zeruch a ćiasa.

Trëi é i posć olache i mituns sënta sö por gnì menà a scola. N tlap de mituns che aspeta la coriera.

Festa dla Prüma S. Comuniun Por ći che reverda la Festa dla Prüma S. Comuniun che é gnüda tignida en la domënia ai 16 de mà, él da lì tla cronaca da Corvara; chësc inće deache en chësc ann é la festa gnüda tignida a Corvara. 31

CALFOSCH

SCOLINA L’ann de scolina 2004/2005 à metü man ai 13 de setëmber ia a Corvara. En chësc ann él ma 3 i mituns da Calfosch che va ala scolina ia a Corvara. Deplö él da lì tla cronaca da Corvara. GRUP DI JOGN Ia por l’ann s’à chësc grup, che n’à nia tröpa ativité da purtè dant, abiné cun Siur Fonjo por mëte a jì iniziatives. Implö à Siur Fonjo metü a jì n pêr de iadi incuntades danter i jogn dai 14 al 17 agn. Por na preparaziun ala Festa de Pasca s‘à ai 4 de aurì i jogn abiné ia Costa por fà adüm les ultimes Staziuns dla Via Crucis cun na picera meditaziun te dlijia

adüm a Don Gianpietro y cun ocajiun da se confessè. En Jöbia Santa por la Velia jö Oies, s’à i jogn suratut de organisé l’ora de adoraziun: a chësta ora d’adoraziun tòl pert vigni ann deplö porsones, mo de chîsc é bëgn püć jogn. Döes é stades les sëres de diapositives cun la referënta da Calfosch Karin Pizzinini: ai 28 de aurì sura “Africa, natöra y cultura” y ai 24 de novëmber sura “La Monolia: a ćiaval söl tru di nomadi”.Karin à cuntè süs esperiënzes te chisc paîsc. Inće en chësc ann à n grup de jogn tignì inant la tradiziun de S. Micurà. Sön chësc dé se inconforta bel dî i mituns. S. Micurà ê n Sant che ćiarâ dles porsones che ê tla meseria y â diﬁcultês. Cun la vijita de S. Micurà tles ćiases vëgnel in-

Na familia dl desert Gobi. Interessant ći che Karin à cuntè sura la cultura dla jënt che vir tl desert: la familia che é sön le retrat zidlëia camei, i muj y fej inće de vigni sort de ćiajôs.

CALFOSCH

Grup de ministranć al Gardaland.

Grup de S. Micurà che è jü a ćiafè i mituns.

cundé les beles festes da Nadè. S. Micurà vëgn odü sciöche na bela ﬁgüra, n bun Sant che porta ćialt y ligrëza tles lunges nöts dl Advënt. Por stlüje jö l’ativité s’à le grup cruzié de organisé l’rorate sunè da n grup dla müjiga da Calfosch – Corvara.

Un é stè en chësc ann le ministrant (Declara Denis), che à ciafè da pert dl presidënt dl Consëi de Cüra Rudiferia Albert en dumënia, ai 3 d’otober, le diplom sciöche sëgn de rengraziamënt por l’sorvisc fat ala Comunité. Tratan l’Advënt él gnü metü a jì n rorate por i ministranć.

GRUP DI MINISTRANĆ L’ann do avëi ciafè l’Sacramënt dla Prüma S. Comuniun, pò mituns y mitans gnì tuć sö pro le grup di ministranć che vëgn dütaurela condüt da Siur Fonjo. L’grup é chersciü en chësc ann de 5 unitês y cunta sëgn 24 ministranć che se incunta regolarmënter a fà proes por les S. Mësses y festes de dlijia. Nia ma proes, mo al è inće aurela cürta y jì cui jadins söl program di ministranć. Ai 29 de lugio à le grup tut pert ala miniolimpiada di ministranć a La Val, dé de compagnia y devertimënt por imparè inće a conësce i atri grups. Sciöche sëgn de reconoscimënt y paiamënt a chisc mituns che é tres tan diligënc, él stè da jì ai 26 de agost al Gardaland tla plaza di jüć.

Declara Denis cun le diplom de rengraziamënt adüm a Siur Fonjo.

CUNSËI DE AMINSTRAZIUN Regolarmënter s’à l’Consëi d’aministraziun abiné por ćiarè do y tò dezijiuns sön les ﬁnanzes dla dlijia. Indiretamënter él stè da se cruzié por la cortina da Calfosch: la lerch tla cortina gnê tres manco y insciö él gnü purtè inant che al gnìss ampliè la cortina. Da 33

CALFOSCH

Inant é bel i laûrs dl ampliamënt dla cortina.

pert dl comun él stè da dè ia i laûrs de proietaziun y scrì fora i laûrs che à metü man do Pasca da pert dla dita Impianti Colfosco. Al é gnü laurè ia por düt l’isté y altonn y i laûrs dess gnì ruvà deﬁnitivamënter tl isté dl 2005. A pert dles dezijiuns rituales che vëgn dant vigni ann, à le consëi d’aministraziun aprovè da baratè l’terac dla curia cun l’terac che la fraziun mët a disposiziun por ći che reverda l’ampliamënt dl magazinn di Stüdafüch. Dër en malester ê inće l’tagurio dan l’gran üsc de Dlijia che é gnü fat danü ćiamò dan les Festes da Nadè.

tëghes a portè la noela dl Nadè de nosc Signur aodan n Bun Ann de fortüna y sanité. N gran giulan por la buna organisaziun y por avëi ćiantè y coiü adüm na bela soma che è gnüda dada en beneﬁziënza. Cun chisc scioldi vëgnel sostegnü tröc proieć de aiüt por mituns y jogn te de plö paîsc.

AZIUN DI TRËI RESC Inće sce al ê bindebo frëit y les temperatures n’ê nia les plö mestes, é dui grups de mituns y mitans jüs cun gran entusiasm da ćiasa a ćiasa, te hotì y bu34

I Trëi Resc.

CALFOSCH

CONSËI DE CÜRA 5 é stà i iadi che l’consëi de cüra é gnü cherdè ite a sentades por tratè y tò dezijiuns sön ći che reverda la vita dla cüra: al ne pê nia, mo do ia él n gran laûr. Le laûr à metü man cun l’mët jö n program dles staziuns tratan l’tëmp de Carsëma, organisé l’Edema Santa, se ﬁstidié por les prozesciuns en i dis dles crusc y jö la Crusc che é gnüdes tignides regolarmënter. Al é stè da mëte a jì düs festes de iubileo de 60 agn prô y 50 agn de sorvisc a Calfosch de Siur Vinzenz Frena y le iubileo de 40 agn de prô de Siur Fonjo Clara. N bun suzès à inće albü i 2 pelegrinaji che é gnüs metüs a jì por i sciori al Santuar dla Crusc adüm a Siur Fonjo. Da pert d’en responabl dles “Verwal-

tungsangelegenheiten” él gnü fat na vijita de control che à albü na buna impresciun. Dô che l’Vësco ê stè en vijita pastorala ala ﬁn dl’ann passè, àl menè indicaziuns operatives por la programaziun pastorala dl decanat y les impresciun che l’Vësco à albü en chëla ocajiun, è stades dër bones. Implö à l’Vësco, che i dà na gran importanza ala colaboraziun nanter les cüres, dè consëis por miuré l’ativité. Por la festa dla racoiüda él gnü portè sö da d’alté sëgns dla racoiüda y n cëst de mangiaria che è gnü portè jö te Ćiasa de Palsa a San Martin. Festa di iubilars de matrimone En la dumënia, ai 24 de otober él gnü fat festa ai pêrs che festejâ tratan l’ann n iubileo de matrimone. 6 è stades les copies che à dit de scê al invit por chësta festa:

Grup di iubilars de matrimone.

CALFOSCH

l cor de dlijia à ćiantè la S.Mëssa y dedô ti él gnü pité ai iubilars n pice aperitif. Chisc i pêrs che s’à anunzié por festejé so giubileo de matrimone: Konrad y Agnes Alfreider 35 agn Giovani y Lise Pescollderungg 30 agn Heinrich y Anna Pescollderungg 25 agn Ugo y Cristine Pitscheider 20 agn Otto y Gaby Dapoz 15 agn Nesto y Elfriede Pitscheider 15 agn Ia por l’altonn s’à Siur Fonjo tut sura da jì a fa vijita ales families. Le consëi s’à inće incuntè por n domisdé de ritiro spiritual a Oies adüm al consëi de cüra da Corvara. Por ći che reverda la liturgia à 2 mëmbri dl consëi de cüra tut pert a n curs por cundüje la liturgia dla parola a San Martin de Tor. I leturs y aministradus dla comuniun è gnüs cherdà ite da d’altonn por na incuntada, olache al vëgn baié sura i problems che an à da lì y sciöche an dess lì miù. Dedô ti él gnü ofrì n pice renfrësch. Rorate y Festa dles families En la prüma dumënia d’Advënt, ai 28 de novëmber, él gnü metü a jì domisdé l’ Rorate por les families ćiantè dal côr de dlijia. Dedô él gnü fat festa Le grup dles ëles s’à ﬁstidié d ’ A d v ë n t por bëire y mangé. 36

te palestra. La festa à metü man cun la proieziun dl ﬁlm sura la santiﬁcaziun dl Sant da Oies y é jüda inant cun aurela cürta. La festa dles families é gnüda organisada dai grups dles ëles y di ëi.

Tratan la festa él stè na buna ocajiun da stè n püch adüm denanco mëte man la lungia sajun da d’invern.

FESTA DE IUBILEI DE PRÔ Ia por l’ann un podü festejé a Calfosch bëgn 2 iubilei da prô, ai 30 de mà le iubileo de 60 prô y 50 agn sorvisc a Calfosch de Siur Vincenzo Frena y ai 25 de setëmber l’ iubileo de 40 prô de Siur Fonjo Clara. Iubileo de Don Vincenzo Frena En la dumënia de Pasca de mà, ai 30 de mà él gnü fat festa a Siur Vinzenz Frena por so iubileo de 60 agn prô y 50 agn de sorvisc a Calfosch. Adüm a Siur Degan, Siur Fonjo, familiars, amisc y Comunité da Calfosch él gnü tut ite le iubilar sön plaza de dlijia olache mituns da scola ti à dit sö n raiml. Saludé y rengrazié él sambëgn inće gnü dala raprejentanta de Comun y assesuria ala cultura Tavella Agnes. Dedô él gnü zelebrè la S. Mëssa ćiantada dal cor de

CALFOSCH

Le iubilar vëgn tut ite dala comunité (d.m.c. Siur Fonjo Clara, le iubilar Don Vincenzo Frena y Siur Degan Franz Sottara).

Dlijia da Calfosch. Sciöche scincunda dla festa al iubilar, ti à l’presidënt dl consëi de cüra Rudiferia Albert surandè na statua dl Sant da Oies. Da pert dl Papa y dl Vësco, che ti à menè n telegram de aodanzes ti él gnü scinché na medaia d’arjënt. Dô la S. Mëssa éson ćiamò stà n pü’adüm cun le iubilar pro l’ Agape y dedô él gnü tenü sö por la marëna de iubileo ia dala Pension Vittoria. Don Vincenzo é nasciü a Col de Santa Lizia ai 5 d’aurì dl 1920. Studié àl a Porsenù y ai 24 de jügn él gnü cherdè ala vijita por gnì tut sö dala SS. Totenwacht dles forzes armades todësces, olache al è gnü detlarè abl. 5 dis dedô, ai 29 de jügn él gnü consacrè prô tl Dom da Porsenù. Ai 4 de lugio dl 1944 àl dit mëssa novela te so paîsc Nadè Col de S. Lizia adüm a Don Oreste Chizzali che é stè dî prô a

San Ćiascian. Caplan él stè dal 1945 al 1946 a Redant (Rodeneck), dal 1946 al 1948 a Mauls, dal 1958 al 1953 a Sanćiana y dal 1953 al 1954 a La Val.

Don Vincenzo à tut l’ocajiun por rengrazié i benefaturs che l’à daidé de chisc 50 agn de sorvisc.

CALFOSCH

Don Vincenzo cun parënć y amisc en süa Mëssa noela ai 04 de lugio dl 1944.

Dlungia la cöra d’animes à Don Vincenzo istruì côrs de dlijia y organisć. Al è inće stè dirighënt y organist. Dal 1954 al 1995 él stè prô chilò a Calfosch. Dal 1995 él en ponsiun mo al dëida tres inant, dijan vigni dé la santa

mëssa da duman y canche al n’è debujëgn, tratan le tëmp de saison, inće da sëra. Da pert dla Comunité n giulan de cör por so sorvisc y aodanzes de sanité y benedisciun por le dagnì.

Iubileo de Siur Fonjo Clara En sabeda sëra, ai 25 de setëmber, él gnü fat festa por i 40 agn de prô se Siur Fonjo Clara. La festa à metü man cun la prozesciun dala Dlijia da Corvara ﬁna sön plaza de Dlijia da Calfosch, olache al aspetâ parënć, amisc, la comunité y la müjiga che à tut ite le iubilar cun na marcia da festa y cun chësc raiml dit sö da mituns da scola: Incö gran festa pudunse fà a Os Siur Fonjo nosc curat che 40 agn a survîsc de Chël Bel Dî gragn y pici ala religiun ês istruì. Söl Lüch de Broćia jö n Lungiarü ai 27 de setëmber dl 1940 sês nasciü, te na famiglia, olache na gran fede s’ é gnüda vita dant sês chersciü sö adüm a dui mituns y 4 mitans. 38

CALFOSCH

Êse n pice dër dala buna lüna y busiënt valgamìa da sté chit bëgn püch y nia n pü da sbiro y bun da les cumbiné insciö s’èl pa gnü cuntè. Studié ês tl Vinzentinum y spo plö tert tl Seminar a Pursenù y tôsc inće dailò tröc cumpagns ês albü, ostes matades fajôs tres inant, püri professri, un o l’ater n’ês bëgn cuaji fat gni sant. I ti dôs bëgn dër da punsé scialdi de Os gnôl dubité y tartan che os bel inozënt faiôs sciöch tumésses dal cîl aldîn dër gunot dijan: “Da ist sicher wieder Herr Clara im Spiel”. I sês jü do ala cherdada dl Signur y ai 29 de jügn dl 1964 da gnì consacrè prô dal Vësco Gargitter ês ablü l’onur Püć dis do ai 05 de lugio ês podü zelebrè La prüma Santa Mëssa te Osc paîsc nadè. Cun ligrëza y cun gran dediziun ês metü man imprüma jö da pé dla valada a fà l’ caplan, a La Pli, na gran ploania dër slargiada fora implö jôs ćiamò a Al Plan a insigné te scola. Dô trëi agn sês spo gnü menè sura Ju de Frara ia en Sëlva a daidé, inće dailò êse dër bëgn odü che ês messü jì tosc do a Branzol y spo a Naturns ti à bëgn a düć dër desplajü. Tröc agn preo d’Al Plan sês stè denanco sun jì a Eores a purdiché, dl ‘95 inant unse nos spo podü s‘avëi sciöche nosc bun famëi. Te düc chisc agn ês fat dër tröp por nosc paîsc ês purvé da mëte bunes raîsc. Scuné n’és degüna fadia por l’ bëgn de nosta ploania.

CALFOSCH

Tosc do Nadè ia Metês man da arjigné ca i mituns por la Santa Eucarestia por che la festa dla Santa Comuniun sides na festa de ligrëza por vignun. Inće dla jënt atempada ne se desmentês nia, da vigni compliann cun na picera scincunda piês ia se tulês inće dlaurela da stè n pü cun ëi a s’la cuntè y da fà val’cartada, mo sambëgn sënza sburdené. Al cunsëi de cüra, di omi y dles fomenes ti stês dlungia cun de bugn cunsëis la dlijia ês lascè durturé sö che al é n plajëi che les festes vëgnes dal cor abedlies chël é bëgn inće sté Osc ﬁstide. A cör se sta inće dër nosta jonëza I purvês da ti fà capì che Chël Bel Dî é nosta salvëza. Aldedaincö n’él nia saurì da i fà capì ciun che é l’ dër tru da jì. Te scola ês cun nos na gran paziënza mo inće da se daidé fà calcio ês na giama dër asvelta da jì cui schi sês na bomba i batesses pö inće Tomba. Incö se aodunse düć düt l’ bun che Osc laûr se dais ćiamò tröpa ligrëza y sodesfaziun y por l’bëgn che ês fat ala jënt vëgn dal cör de düć nosc n gran rengraziamënt Te dlijia urunse sëgn s’acompagné y Chël Bel Dî perié che pudëis inant stè pro nos speran che chël se fejes plajëi inće a Os. L’umbolt Heinz Kostner y l’assesuria ala cultura Tavella Agnes à saluté le iubilar, ti à fat les mius aodanzes por l’iubileo y l’à rengrazié por düt ći che ël s’à dè da fà por nosta cüra y l’à perié inant de so aiüt. Adüm en prozesciun esun jüs te dlijia, olache Siur Fonjo à zelebrè la S. Mëssa adüm a Siur Tone Fiung, che è stè so scolar, Don Vincenzo Frena y Siur Christian Moroder. La S. Mëssa é gnüda abelida dal cor Mosaic, de chël che Siur Fonjo é stè l’fondadù. Tratan la S.Mëssa él stè l’ocajiun de aldì düt l’gran laûr che Siur Fonjo à sön les sciables te chisc agn a Calfosch y al è gnü tut l’ocajiun da le rengrazié. 40

CALFOSCH

L’iubilar Siur Fonjo Clara cun Siur Degan Franz Sottara.

Sciöche scincunda ti él gnü surandè da pert dl presidënt dl Consëi de Cüra Rudiferia Albert n relief dl Sacher Cör de Santa Maria. Siur Fonjo è nasciü a Lungiarù ai 27 de setëmber dl 1940 söl lüch de Broćia da Florian da Broćia y Anna Dejaco da Seres. Al à studié tl Seminar dl Vinzentinum y tl Seminar da Porsenù. Ai 29 de jügn dl 1964 él gnü consagrè prô tl Dom

da Pursenù dal Vësco Josef Gargitter. Ai 5 de lugio dl 1964 àl dit mëssa noela a Lungiarü. Sciöche caplan él stè a La Plì, Sëlva, Branzol y Naturns. Dedô él stè por 16 prô a Al Plan y dedô prô a Sant Andrè cun Eores y San Linert dlungia Pursenù. Dal 01. de setëmber dl 1995 àl suratut les cüres da Calfosch y Corvara. Te chisc agn àl laurè dër tröp y purchël uressun

Al ti vëgn surandè na scincunda por la festa.

Alfred y Nesto arvërj le caresc por l’iluminaziun.

CALFOSCH

de cör ti dì n gran gran giulan y perié inant de so aiüt. Dô la mëssa esun jüs te palestra de scola che è gnüda iluminada dai mituns da scola: ailò él sté n renfrësch cun sonn dla müjiga. Por l’ocajiun él inće gnü fat te paîsc na iluminaziun. La festa è spo jüda inant l’dé do ia a Corvara.

l’ann é stada chëla en i dis dles crusc: l’prüm dé te paîsc, le secundo dé a La Ila y le terzo dé a Corvara. Ai 5 de jügn s’à n grup de pelegrins abiné por jì por sanć jö la Crusc: chilò a Siur Fonjo dit la S. Mëssa y do na picera palsa dereves a ćiasa.

PROZESCIUNS Les prozesciuns solenes y jì cun crusc à dagnora caraterisé la vita religiosa de nüsc paîsc. Inće en chësc ann é la prozesciun dles Antlês gnüda tignida cun gran solenité en la dumënia, ai 13 de jügn, olache tröpa jënt dl paîsc à daidé para purtan statues, cunfaruns, cîl, lanternes y à daidé para inće cun l’ćiantè y l’sunè. D’atres prozesciuns tignides ia por

Prozesciun inlaôta.

La prozesciun dles Antlês aldedaincö. La solenité dles Antlês che stlüj jö les Festes dl Tëmp de Pasca y zelebrëia l’mistere dl’Eucarestia é chilò a Calfosch, sciöche inlaôta, la majera prozesciun dl ann.

CALFOSCH

Picera prozesciun, mo porchël inće da recordè é stada la prozesciun che vëgn tignida regolarmënter da Pescosta a Calfosch, tres la Via Crucis. Les prozesciuns é na espresciun de fede religioja sinzira y de pentimënt, nia ma n avenimënt de folkor dl post da se lascè udëi a sciori: sce al foss insciö, fóssles bel dadî mortes fora sciöche al é stè cun tröpes d’atres manifestaziuns. UNIUN DI PAURS Ia por l’ann s’à le comitê dl uniun di paurs abiné 3 iadi por fà fora sön argumënć che vëgn dant tl monn di paurs. Al é da se cruzié dles domandes de conzesciun dl benzinn agricol, contribuć por sié prà y prà da munt. Ai 17 de jené él gnü metü a jì, adüm al grup de Badia, n dé coi schi chilò te nosc raiun por i impiegać dl uﬁze dl uniun di paurs da Bornech. Ai 5 de novëmber él gnü organisé en colaboraziun cun le consëi de formaziun culturala, n forum zivich sura l’bosch, süa funziun y gestiun aldedaincö cun le referënt dr. Gottlieb Moling, vize-diretur dl Ispetorat Forestal da Bornech. FORMAZIUN CULTURALA “Formaziun dëida restè jogn” chësc pon lì sön la brosciüra de na lignora de apuntamënć che vëgn metüs a jì tl tëmp chît fora de sajun. Sciöche bel i agn passà à l’consëi de formaziun culturala metü jö dui programs, un da d’ainsciüda y un da d’altonn, olache al é gnü pité de vigni sort de referać, conzerć,cursc y i.i. Chilò a Calfosch à metü man l’program ai 28 de aurì cun na sëra de dia-

positives sura l’africa portada dant da Karin Pizzinini. Ai 3 de mà él gnü adalerch Siur Tone Fiung che à baié sura la familia sciöche post de educaziun a valurs. Ai 10 de mà à Siur Iaco Ploner tignì le referat “Imparè da perié cun i salms”. Por le secundo iade èl gnü tignì dai 28 de setëmber inant n curs da depënje aladô dla tecnica dl acuarel cun Christiano Tortirici, artist y depenjadù de acuarel. Dër interessant é stada la sëra ai 2 d’otober, olach’al é gnü portè dant da pert dl prof. Giorgio Pietrobon na inrescida storica sura i recorć y les imajes de tröc testimoni dl fligher american tumé jö ai 19 de dezëmber dl 1943 ite en Crespëna tla büja dles giarines. Le prof. Pietrobon che fajô na enrescida a Reba é por cajo gnü alsavëi ai 4 de mà dl 2000 da Giovanbattista Crepaz “Tita da Uliana” de Alfur de Reba, che chilò da nos êl inće tumé jö en chëla dumënia n fligher american. Atira àl tut sö contat cun tröpa jënt dl paîsc che l’à daidé inant cun retrać, recorć y inće tòć de fligher. Da n tòch de fligher che Franzl de Sorà â te bercstot y aulà che al ê lassura n numer de codesc, é le prof. Pietrobon gnü lassura cun sigüda che chësc fligher, che parô foss tumé jö te n lêch tl Austria, ê tumé jö ite en Crespëna: al ê le 19 de dezëmber dl 1943 , la cuarta dumënia d’advënt y incër misdé aldìn stlupetan, le cil ê plëgn de fligri, al ê ma n te scür. Söl misdé él gnü stlupeté jö n fligher american cun lassura 11 soldas. Bel domisdé é jënt dl post jüda ite en Crespëna a ćiarè y do n pêr de dis él gnü portè fora cun la liösa i 11 soldas che é gnüs sopolis te cortina a Corvara. Do la vêra esi gnüs spo portà tl ossare 43

CALFOSCH

sön Pordù. Tröpa jënt dl post, en pert jënt che à vit chësta dumënia, à tut pert ala sëra.

Giorgio Kostner che à acompagnè le prof. Pietrobon le prüm iade ai 20 de otober dl 2001 söl post, olach’al è tumè jö le ﬂigher.

Ai 29 de otober él gnü presentè la zentrala di consumadus y dl sorvisc destachè a Picolin. Por ći che reverda la “costituziun de n’ativité autonoma: potenzialitês y risć” é le comerzialist dr. Klaus Vanzi gnü adarlerch ai 12 de novëmber por n referat. Ai 16 de novëmber à Siur Tone Fiung tignì n referat sura vire contënć te familia. Dai 17 de novëmber inant él gnü tignì te palestra n curs de yoga. Ai 24 de novëmber à Karin Pizzinini tignì na sëra de dias sura la Mongolia. Por stlüj jö la seria di apuntamënć él gnü tignì n curs da cujiné pësc tl restorant Stria. UNIUN DLES ËLES L’ativité dla uniun po inće chësc ann mostrè sö n bel numer de iniziatives. Imprümadedüt él stè da arjigné les scincundes por i senioren. La uniun s’à, sciöche bele i agn passà, cruzié di placać 44

por la bacheca dan Dlijia, che vëgn mudà fora n pêr de iadi al’ann. Na scomenciadia nöia y che à dër plajü y olache 18 ëles à tut pert, é stè le curs de ginastica t’ega tla bela nodadoia dl Hotel Gran Ćiasa de merz y aurì cun Simon Dapoz. La ginastica t’ega pîta gran vantaji y n’à degüna faziun colaterala. Ala stimolëia l’aparat dl cör, renforza i muscui y dëida combate l’strès. La ginastica t’ega é adata por ëi y ëles, jogn y manco jogn y al n’è nia debujëgn da savëi na nudè. Por la Dumënia dal Urì él stè da arjigné cà i sacli cun l’urì por i sciori y por la Festa de Pasca les coes por i ministranć. En Sabeda Santa y en Dumënia de Pasca do la S. Mëssa s’à l’uniun cruzié da vëne röses por sostegnì l’aziun “na rösa por la vita”. La spënora gnüda ite é jüda ala “Krebshilfe” de Südtirol. En Dumënia do Pasca, Dumënia Blanćia, él stè la benedisciun di mituns. Al è gnü menè fora i invić a 9 mituns che ê nasciüs dal dé dla vita dl 2003 al dé dla vita dl 2004 y düć a tut pert: al se trata de Mersa Elia, Ferdigg Patrick, Kostner Lois, Costner Jan, Pescosta Lena, Oberbacher Sepl, Nagler Alessia, Zöschg Steven y Oberbacher Jacob. Mersa Elia y Kostner Lois vir a Corvara mo è gnüs batià a Calfosch y Nagler Alessia vir a La Val mo è inće gnüda batiada a Calfosch. Cun le grup dles ëles da Corvara él gnü metü a jì n pelegrinaje d’ainsciüda a Porsenù sö dala picera dlijia de San Cirillo documentada bele tl ann 1283. Inlaôta êl tröc che jô por sanć sö da chësta dlijia, por perié do bun tëmp, tröpa racolta y sanité por sè instësc, por la familia y por fanć y fanceles. Al é na picera

CALFOSCH

prozesciun che da püć agn è indô gnüda metüda sö y al é tröc che tol pert. Por ruvé sö dala dlijia dedicada a S. Cirillo pàsson por le tru di sanć d’Europa: l’Europa che déss nasce y se svilupé nia ma tl’signiﬁcat di prinzips economics, mo suradüt dles plö amples dimensciuns dla fede cristiana che é buna da ti dè n’anima sön aiüt di sanć europei che é raprejentà tles singoles staziuns dl tru. Ruvades sö dala picera dlijia de S. Cirillo, à Siur Fonjo tignì la S. Mëssa. Dedô é le grup jü a Felthurns a marëna. De jügn él gnü fat adüm ales surastantes dla valida le tru de meditaziun de S. Klaus y Dorothea von der Flüe a S.Ćiascian. Manćé n’à gnanca chësc ann la partezipaziun ala festa dl complì di agn di berbesc jö te Ćiasa de Palsa a San Martin.

De otober él stè da lité le consëi nü, olach’ al é ruvé ite Clara Sandra, Castlunger Paola, Kostner Regine, Pitscheider Rita y Pitscheider Elfriede. N rengraziamënt va naturalmënter al consëi da denant por düć i agn de laûr. L’ativité è jüda inant cun le pelegrinaje adüm ales ëles da Corvara jö Oies ai 7 de otober domisdé. De novëmber él gnü metü a jì n curs da cujiné pësc tl restorant La Stria. Por la prüma dumënia d’advënt él gnü pastelnè, adüm al grup di omi, gherlandes d’advënt che é gnüdes venüdes. Ći che è gnü trat ite, è jü en beneﬁziënza. Ai 28 de novëmber él gnü organisé adüm al’uniun di omi l’Rorate dles families cun festa d’advënt te palestra dla scola. L’ativité è gnüda stlüta jö cun le Rorate y cëna tla ustaria Jägerhof.

Tratan la festa dl complì di agn metüda a jì dal’uniun dles ëles.

CALFOSCH

UNIUN DI OMI L’ativité de chësc grup à metü man cun la S. Mëssa en ocajiun de S. Ujöp ai 19 de merz, festa primaria di omi: l’cor de dlijia à abelì la S. Mëssa cun so bel ćiantè. Regolarmënter s’à spo le consëi abiné por sentades adüm a Siur Fonjo: fora dles dezijiuns sura ći che vëgn fat de regolarmënter vigni ann, él gnü tut la dezijiun de paié na S. Mëssa ai omi che é passa a miù vita. Laûr che pësa söl grup di omi è chël de mëte sö le Vëindres Sanć le Sacher Sepolcher te Dlijia y le dé do indô le tò jö. Adüm al grup da Corvara él gnü organisé la Via Crucis da Pescosta ala Dlijia da Calfosch. Ai 20 de otober él stè da tò pert a n referat de motivaziun jö San Martin de Tor adüm a düć i consëis di omi dla valada. Chësta é stada na buna ocajiun por se baratè fora minunghes y esperiënzes. I omi à daidé mëte a jì, adüm al’uniun dles ëles, la festa d’advënt dles families. Por stlü jö l’ann él gnü organisé le rorate ćiantè en chësc ann da n grup de ëles da La Ila. Dedô picera festa d’Advënt te biblioteca dla scola.

Grup che à tut pert al iade a Falzes.

ocajiun dles incuntades nanter la jënt de tëmp. Dër interessant por nüsc berbesc è stè le referat tignì ai 19 de mà a Corvara dal dr.Lois Trebo che à presentè le liber “Usanzes, cherdënzes y tradiziuns”, früt de n laûr de tröc agn. Da chësta incuntada él inće gnü mostrè dias. Ai 7 de jügn s’à le grup abiné por jì a fà deboriada le tru de meditaziun a S. Ćiascian. Do na picera palsa da d’isté s’à l’grup abiné ai 28 de setëmber por n iade a Falzes, olache Siur Fonjo à zelebrè la S.Mëssa. Dedô picera marëna. Ai 05 de otober él gnü adalerch l’dr. Köhl che à tignì n referat sura “I valurs dla terza eté”. L’ grup dla caritas s’à inće cruzié dl’organisaziun dla racoiüda dl guant

GRUP DLA CARITAS La lignora di tröc apuntamënć metüs a jì da chësc grup à metü man cun la Via Crucis ai 24 de merz cun tröpa partezipaziun. L’incuntada d’ainsciüda por l’aministraziun dl’ Öle Sant è gnüda tignida ai 23 de aurì. Do la funziun s’à la jënt de tëmp abiné te biblioteca, olache al è gnü portè dant fotograﬁes fates en 46

Tratan la festa de S. Micurà.

CALFOSCH

por la Caritas. Por stlüj jö l’ativité, él gnü metü a jì l’rorate por la jënt de tëmp cun Festa de S. Micurà de palestra. COR DE DLIJIA Nosc cor de dlijia é metü adüm da 23 porsones partides sö te sopranns, basc, tenors y alć che se dedichëia cun gran pasciun y dediziun a imparè ite les partitöres metüdes dant dal dirighënt. Al é porsones che por l’ćiantè da cà tröp de so tëmp lëde por fà vies les funziuns de dlijia y S. Mësses. Implö ti vëgnel dè la poscibilité a vigni ćiantarin da se istruì te chësc ćiamp. Les proes dl’ativité à metü man de forà do na picera palsa. Al è stè da se arjigné ca por la Festa da Pasca y les Festes de dlijia che vëgn tignides ia por l’ainsciüda. En ocajiun dla Festa de Santiﬁcaziun jö Badia ai 23 de mà, à l’cor

tut pert al gran cor dla valada por abelì la funziun solena. D’isté s’à l’cor dediché a imparè ite la S. Mëssa cun orchestra che é gnüda ćiantada adüm al cor da Corvara en ocajiun dla festa de iubileo de 40 agn de prô de Siur Fonjo, ai 26 de setëmber. Ia por l’isté él stè da ćiantè la S.Mëssa en la Festa de S. Maria dal ciüf y al è gnü dè n contribut a na serada folcloristica a Corvara. Fora de dütes les proes y festes de dlijia à albü l’cor da ćiantè 6 iadi a supultüres y un n iade a na noza. L’travert dla jita che é n pice sëgn de paiamënt por dütes les bries che l’grup à ia por l’ann, é stè chësc iade la cité de Salzburg, cité cun na gran storia y n gran patrimone artistich y architetonich, conesciüda y aprijada sciöche cité de nasciüda de Wolfgang Amadeus Mozart. Al é na cité che à na gran tradiziun por la

Ćiantarins cun süa bela troht.

CALFOSCH

müjiga tlassica y cun so festival chërdela adalerch vigni ann apascionà y sunadusc de strumënć da düt l’monn. Al é inće na cité che à salpü da conservè cun amur les fondamëntes dla cultura y zivilté sënza perde l’ödl sön les esigënzes dl svilup d’ aldedaincö. A puntin l’organisaziun che à indô portè prò a passè dui dis de compagnia, amizizia y ligrëza. Ia por l’altonn él gnü tignì regolarmënter les proes por s’arjigné ala Festa de S. Zezilia y ales Festes da Nadè. En la Festa de S. Zezilia él gnü ćiantè la S. Mëssa a Corvara adüm al cor da Corvara. Dedô aurela cürta adüm ai musicontri dla müjiga da Calfosch y Corvara.

abiné te so local por tignì la sentada generala. Do l’salüt da pert dl presidënt Othmar Costabiei à l’secretêr Luca Pizzinini portè dant l’ativité de n ann apëna stlüt jö. L’dirighënt Gerhard Mohr y l’verdajogn Michael Pescollderungg à portè dant sües relaziuns. Inant éla jüda cun la relaziun dër menüda di cunć da pert dl cassier Raimund Irsara. Sciöche punt prinzipal dla sentada ê les lîtes dla junta sön l’ordin dl dé: do avëi rengrazié i componënć dl consëi vedl por so laûr y süa lezitënza, él gnü lité l’consëi nü: confermà é gnü l’presidënt Othmar Costabiei, l’dirighënt Gerhard Mohr, l’scrivan Pizzinini Luca, l’cassier Irsara Raimund, i aconsiadus Roman Crazzolara y Erich Piccolruaz che à en chësta ota inće surantut la funziun da vizepresidënt. Nüs é ruvà ite l’verdajogn Daniel Mussner, l’aconsiadëssa Susanne Kostner y la verdatroht

Tan bun ch’al sona: “Na sëra, sarëna, dër bela de ma………….”

Le rorate dla uniun é gnü tignì ai 11 de dezëmber, dedô sentada generala cun relaziun dl dirighënt, presidënt, relaziun di cunć y ocajiun por propostes y cunsëis. Na buna pizza à stlüt jö la sëra. L’ativité s’à stlüt jö cun l’abelì les gran festes da Nadè. MÜJIGA En la sabeda, ai 17 de jenà s’à i musicontri dla müjiga da Calfosch-Corvara 48

L‘consëi nü dla müjiga di proscimi 3 agn. (d.m.c.1 ﬁla) cassier Raimund Irsara, verdajogn Daniel Mussner, verdatroht Cristina Zingerle, scrivan Luca Pizzinini, (d.m.c.2 ﬁla) presidënt Othmar Costabiei, aconsiadù Roman Crazzolara, dirighënt Gerhard Mohr, aconsiadëssa Susanne Kostner y vizepresidënt y aconsiadù Erich Piccolruaz.

CALFOSCH

Cristina Zingerle. Bel avisa n’edema do à metü man les proes che tratan l’ann è stades 72, de chëstes 18 proes despartides. Al è inće gnü fat 7 proes da deﬁlé. Ai 01 de furà à n pêr de musicontri tut pert ala gara dles liöses a Sanćiana. L’Klassisches Quintett à tut pert al cuarto consurs provinzial de müjiga te pici grups, stlujan jö cun n bun resultat. Gara dles müjighes dla Val Badia Ai 21 de merz él gnü metü a jì la gara dles müjighes dla Val Badia sön la pista Sponata a Badia. Nösc musicontri s’à indô porvè dassënn y al é gnü portè a ćiasa l’trofê.

Conzert de mà Ia por l’invern él stè da fà proes y s’arjigné ca al’avenimënt plö important dl’ann, l’conzert de mà che é gnü tignì ai 15 de mà. Inće chësc iade à l’dirighënt Gerhard cun so savëi y motivaziun insigné ite n repertoire dër desvalì che é gnü imparè ite cun gran impëgn dai musicontri. En chësta ocajiun él gnü surandè chësc iade bëgn 8 onoranzes por l’impëgn de sorvisc dla uniun. Do n pice discurs da pert dl umbolt Heinz Kostner y l’surastant dles Müjighes de Südtirol Gottfried Furgler ti él gnü surandè por i 15 agn de ativité la medaia de brom a Vittur Monica da S. Ćiascian. Por l’chert de seco o 25 agn d’ativité pro l’uniun à podü pié do la medaia d’arjënt Pizzinini Luca, Zingerle Cristina, Picccolruaz Erich, Mersa Paul y Costner Elmar. Granruaz Rudi y Mersa Giuvani à pudü pié do l’onoranza da pert dl’Uniun dles Müjighes de Südtirol y da pert dl Comun por bëgn 60 agn de ativité.

Musicontri cun l’bel trofê.

I iubilars y les autoritês.

CALFOSCH

Ai iubilars à la müjiga suné la marcia “Bozner Bergsteigermarsch”. Dedô éla jüda inant cun na secuënza de melodies conesciüdes. L’dirighënt s’à maridé Che nosc dirighënt ne s’â nia presentè ala gara dles müjighes se fajô bëgn demorvöia, mo tosc unse capì ciudì: al ê da organisé la noza y insciö éla inće stada. N pêr de dis dan la noza ti à la müjiga ćiamò fat un pü de festa. Ai 5 de jügn unse pudü jì a trà fora de let nosc dirighënt cun l’sonn de müjiga. Domisdé é la müjiga jüda a sunè por la noza. A Gerhard y süa nevicia Ruth ćiamò les mius aodanzes de fortüna y benedisciun. Festes y funziuns de dlijia y festes ia por l’ainsciüda Ia por l’ainsciüda él stè da suné por la

Gerhard y Ruth adüm ala müjiga.

L’dirighënt cun les musicontres ala festa de comié da jonn da maridé.

Festa de S. Florian, la Prüma S. Comuniun y la prozesciun en la Festa dl Cör de Gejù a Corvara y la prozesciun dles Antlês a Calfosch. En la festa de iubileo de 40 agn prô de Siur Fonjo à la müjiga dè n contribut te trami i paîsc. Ala ﬁn de jügn sun stà a La Ila a sonè en ocajiun dla gara internazionala di Stüdafüch.

CALFOSCH

N contribut unse dé al grup di Stüdafüch pro l’tendun de restoraziun en la Maratona dles Dolomites. Conzerć serai D’isté él gnü tignì conzerć serai a Corvara y Calfosch y un inće a S. Ćiascian ite dal Sas Dlacia. Les festes alalergia è gnüdes tignides regolarmënter les prümes düs dumënies d’agost a Calfosch y Corvara. Festa dles müjighes dla Val Badia En la dumënia, ai 12 de setëmber unse tut pert a Al Plan ala festa dles müjighes dla valada. Iade a Udine La gita dla uniun é gnüda fata ai 19 y 20 de setëmber y en chësc iade a Udine. Festa dl’üa a Maran Ai 17 de otober é pià ia i musicontri bel adora da duman cun la coriera por ruvé a Maran a sunè n conzert sön la promenada. Domisdé él gnü tut pert ala gran deﬁlada.

cun i ćiantarins de trami i paîsc. Sentada generala y cëna En sabeda, ai 27 de novëmber, él gnü tignì la sentada generala. Do l’salüt da pert dl presidënt à l’scrivan purtè dant en cürt süa relaziun sura l’ativité: bëgn 103 iadi él stè da s’incuntè cun la uniun ia por l’ann, nia mal! Tröc é inće stà i tòć nüs che i ùn imparè ite. L’”Leistungsabzeichen” de brom à arjunt Pescollderungg Katja cun l’côr y chël de arjënt Costabiei Barbara cun l’fagot. Pescollderungg Michael à arjunt l’diplom dla Musikhochschule a Nürenberg. A düć les mius congratulaziuns. L’ musiconter plö diligënt che n’à mai mancé tratan l’ann 2004 é stè Colleselli Diego. Bravo! Inće l’dirighënt, l’verdajogn, l’cassier, l’stabführer y la verdatroht à portè dant sües relaziuns. En chësta ocajiun él gnü baié sura l’program dl’ann che vëgn y al é stè l’ocajiun por purtè dant minunghes y consëis. Por stlüj jö l’ann sunse spo sta a mangé la pizza. LA BÖHMISCE DLA MÜJIGA

Tratan l’conzert sön la promenada.

Festa de S. Zezilia En al festa dla patrona S. Zezilia, patrona di musicontri, unse sunè la S.Mëssa a Calfosch y dedô aurela cürta

Chësc grup de chël che al fej pert mëmbri dla müjiga, se abina n pêr de iadi al’ann por fà proes por jì a sunè scialdi por les serades folcloristiches che vëgn pitades ai sciori. En chësc ann él ma sön l’program l’iade de dui dis ai 23 y 24 de otober. An é jüs ﬁna Andrian cun la coriera, dedô na spazirada de n 1 ora y mesa ﬁna sö Gaidberg, olache i ùn marnè al Moarhof. Söl domisdé él gnü la coriera a se tò y s’à menè al “Gasslfest” a Tramin. 51

CALFOSCH

La Böhmische à impò sciaﬁé chësc ann da jì en jita.

Durmì unse a Andrian y l’dé do sunse stà a Maran y Dorf Tirol. Do marëna spo derevers a ćiasa. GRUP DI STÜDAFÜCH Cun 5 intervënć y, por fortüna, gnanca un por medefüch, adüm a tröpes proes y eserzitaziuns à l’grup di Stüdafüch da Calfosch stlüt jö l’ann 2004 cun gran scerieté y profescionalité te süa inćiaria. Di 5 intervënć é stè un n inzidënt sön strada, por i atri él stè da jì a despifé, a daurì na porta, por n cërtl cört y por alarm de gas. Dles tröpes proes s’à l’grup abiné por se spezialisé sön cherdades por medefüch, intervënć tecnics de inzidënć sön strada, intervënć cun l’jolir en cajo de medefüch te bosch, por l’Atemschutz y i.i. Tröc é inće stà i iadi che omi de stüdafüch à portè sorvisc de sigurtè pro les manifestaziuns desvalies y nia da desmentié é l’sorvisc pro les sopoltüres che é stades en chësc ann 6. Al é gnü tut pert ales Skilandesmeisterschaften a Obereggen y la gara de 52

schi ai 24 de jené a Antermöia. Adüm ala scola de schi él gnü metü a jì la 20ejima gara dl paîsc. Nia ma eserzitaziuns y intervënć, mo tröpa ativité vëgn inće fata te magazinn, les mascinns à da gnì ćiarades dô, portades a colaudè y les mascheres de respiraziun mëss gnì regolarmënter controlades. Ia por l’ann él gnü inće comprè na forfesc nöia. Cun l’oﬁze forestal él gnü tut contat por laurè fora les mapes nöies dl teritore. L’grup di jogn è stè ia por l’ann dër atif: al à tut pert al Jugendwettbewerb ai 26 y 27 de jügn a La Ila. Ai 6 de novëmber él gnü tignì la sentada generala, olache al à tut pert mëmbri atifs, mëmbri d’onur y autoritês. L’comandant Costa Werner à rengrazié dla scerieté portada ia por l’ann y à rengrazié i 5 omi che à tut pert a cursc de ajornamënt y formaziun tla scola a Vilpian. En chësc ann él gnü lité l’consëi nü: confermà é gnüs l’comandant Costa Werner y l’vizecomandant Alfreider Harald. Sciöche scrivan à ciafè la crëta Steinmann Ingo y sciöche cassier Oberbacher Otto. L’laûr da magazinier à surantut Alfreider Michael. Aconsiadus é gnüs lità Mersa Walter y Costa Christof. La sentada generala è inće ocajiun por surandè onoranzes por l’sorvisc dè ala Comunité: por i 15 agn de sorvisc à ciafè la medaia de brom Alfreider Michael, Costa Werner y Costa Christof. Por i 25 agn de sorvisc ti él gnü surandè la medaia de arjënt a Oberbacher Andrea. L’grup compëda sëgn 38 mëmbri atifs y 9 mëmbri d’onur. Dl grup di jogn

CALFOSCH

Grup de jogn che à tut pert al concurs provinzial a La Ila.

é passà a mëmbri atifs Valentin Marco, Alton Lucien, Pitscheider René y Alfreider Denis. Dl grup di jogn che compëda 10 jogn, é ruvà laprò Crepaz Elias y Canins Julien. Ia por l’ann él gnü baié y metü man la proietaziun dl’ampliamënt dl magazinn: la realisaziun foss n gran dejidêr dla uniun. Dô la sentada é i stüdafüch jüs a cëna al Mesoles.

ite al’uniun. L’pësc plö pesoch è gnü trat fora da Agreiter Paolo, chël plö gran da Clementi Willi. Do la gara s’à indô Rudi d’Arlara arjigné ca na boniscima marëna y por düc él stè da se tò a ćiasa n pest trat fora dala ola dla fortüna. Sön proposta fata en la sentada dl tes-

UNIUN DI PËIAPËSC L’grup de 37 sozi che pratichëia chësc sport fora por i rüs à metü man süa ativité ai 1. de mà cina ai 30 de setëmber. Ai 10 de lugio à pudü i sozi se musurè tla gara che vëgn tignida vigni ann sön Lech de Boà, lech resservè ma ai scrić

Grup che à tut pert ala competiziun.

CALFOSCH

seramënt, él gnü portè inant n proiet por romenè sö y ressanè tòć de rüs de nosta pëscia. Dô n ispeziun da pert dla provinzia él gnü dè l’bëgnester y i laûrs gnarà fać bonamënter n’ater ann. Ai 25 de otober tratan la sentada genarala él inće gnü lité l’consëi nü: al é rovè ite sciöche sorastant Agreiter Paolo, vizesorastant Costner Hubert y aconsiadus Pezzedi Herbert, Oberbacher Lothar y Costa Christof. Scrivana y cassiera é Zingerle Cristina y verdapësc é Pezzedi Siegfried. N bel giulan al comitê da denant y al presidënt Bassot Franco che do 10 agn de presidënt s’à trat zoruch. N giulan va inće al verdapësc Pezzedi Siegfried por so laûr de control. Por stlüj jö l’ann él gnü metü a jì na picera jita. En sabeda, ai 13 de novëmber domisdé s’à abiné 12 sozi por jì düć adüm cun le bus ﬁna a Maran a ćiarè l’zidlamënt itich provinzial. Ailò s’à l’ing. Gasser fat vijité l’stabilimënt, al s’à cuntè avisa dla strutüra, dles maraties di pësc y sciöche i pësc vëgn zidlà. Al è stè na bona ocajiun por damanè sön de vigni sort de maraties y fonguns che i pësc tol sö. Implö s’él gnü cuntè sö dl gran nemich y predadù di pësc che un albü inće chilò da nos: l’cormoran. Chësc vicel,

Grup de pëiapësc che à dit de scé al invit al iade.

“Petri Heil”

che é sot a sconanza dla natöra é te tröc raiuns n gran dann por la pëscia. Dô la vijita esun stà a Algund ala Forst y dedô dlungia Tlüses a Törggelen. Ailò unse albü aurela cürta, al è gnü ćiantè y inće balè. SCOLA DE SCHI La scola de schi à albü tratan l’ann mudamënć por ći che reverda l’consëi: do les dimisciuns dla direturia Tanja Pescollderungg é les lîtes tomades fora insciö: Costa Oswald diretur, Kostner Susanne vizedireturia, Alton Raimund, Costa Werner y Oberbacher Moritz acondiadus. En chësc ann él gnü tut sö por l’insegnamënt dla brëia la maestra Posch Marion y le assistënt Costa Armin y por ći che reverda l’insegnamënt dl schi, él gnü tut sö i assistënć Thaler Mathias y Mersa Stefan. I maestri é spezialisà tl insegnamënt de dütes les disciplines che tôl ite la brëia, carving, schi alpin, o alpinism, dai livì plö basc al’agonism jan do ala tecnica taliana dl schi plö al’avanguardia y cun maestri tres ajornà sön les tecniches plö atuales d’insegnamënt. Vigni 2 agn vëgn i maestri cherdà por tò pert a cursc de ajornamënt obligators,

CALFOSCH

Maestri de schi cun familiars tratan la Festa de Pasca tla ustaria Cappella tl’ann 1980.

olache al vëgn portè dant les tecniches d’insegnamënt nöies. Grana é inće la partezipaziun da pert di mituns dl paîsc al curs che vëgn organisé por ëi. Fora dl’insegnamënt mët a jì la scola de schi raić cun i chentli, gares de schi y desmostraziuns dla tecnica d’aldedaincö y da inlaôta y daida para pro tröpes d’atres manifestaziuns. TOURISTIC PROMOTION Chësc grup, metü adüm da raprejentanć de ustìs, aﬁtaćiamenes, butëghes, Stüdafüch, scola de schi y implanć portamunt, s’à incuntè dan, tratan y ala ﬁn dla saison da d’invern por mëte jö n program dles manifestaziuns che ti vëgn pitades ai sciori y sambëgn inće ala jënt da chilò, ma che chi da chilò

à tratan l’invern püch tëmp lëde. Tl grup él ruvé ite en chësc ann inće forzes nöies y jones cun idees nöies. Gara de ﬁn curs di mituns Vigni jöbia d’invern, dô la gara de ﬁn curs de schi, pîta na ostaria ai mituns n pü de tê, ciuchelada ćialda, checs y duciarìes. Jöbia grassa Bele da tröc agn vëgnel metü a jì la festa dla jöbia grassa sön pista, olache al vëgn pité müjiga y spezialitês da chilò. Al tol pert tröc sciori mo plajëi fejel inće che jënt di paîsc vijins vëgn a se ciafè. Chentlades 3 é stades les chentlades pitades dala scola de schi che à albü dër suzès: tröc é stà i partezipanć. 55

CALFOSCH

N bel grup de mituns che é gnüs a fà jöbia grassa.

Grup de maestri de schi che porta dant la tecnica dl telemark.

CALFOSCH

Majera manifestaziun dl’invern La gran manifestaziun dl invern che é gnüda fata ai 12 de furà cun i füć d’artiﬁze che comporta do ia n gran laûr de organisaziun, é indô garatada. Tratan chësta manifestaziun vëgnel portè dant salć acrobatics, demostraziuns tecniches dl schi da inlaôta y aldedaincö, telemark, jors de parapënd y d’atres matades sön la nëi : chësc düt a sonn de müjiga. Por stlüj jö la sëra vëgnel pité n beliscimo spitaco pirotecnich. Por parè l’frëit vëgnel pité tê y vin cöt.

Inće sce al é bel n pêr de agn che al vëgn tignì chëstes competiziuns, pòrtles impò tres ćiamò divertimënt, sides por l’publich che inće por i concorënć instësc che se conforta da n iade al ater a se musurè sön la liösa y tecnica che nüsc antenać adorâ inlaôta da trà l’fëgn. Da amiré él particolarmënter che düć i partecipanć é vistìs cun gunć da inlaota.

Gara dles liöses da fëgn Por lascè udëi a nüsc ghesc l’laûr sfadius da inlaôta canche nüsc antenać tirâ tratan l’invern l’fëgn cun de te’ gran liöses, él dan da n pêr de agn gnü fat la proposta da mëte a jì na gara dles liöses da fëgn.

I prüms trëi classiﬁcà dala gara dles liöses.

Davide Agreiter Ditur, fant sön l’lüch de Sorà, ćiaratì, y Battista de Sorà che mëna fëgn da mont l’ann 1937.

Ai 15 de jenà y ai 04 de merz à podü 10 scuadres de liöses se mosorè sön la liösa. Davagné l’trofê, dè ca dala Cassa Raiffeisen Val Badia, à la scuadra dla Pension Vittoria cun i piloć Pepi de Col y Lorenz de Sorega da S. Martin de Tor. Secundi la scuadra dl Haﬂingerhof y terzi la scuadra dl Tabladel.

Por stlüj jö l’ann se incunta l’comitê por n’aurela cürta: en chësc ann a marëna sön Frara dala ütia nöia “Jimmy”. La marëna à duré scialdi dî y insciö unse pudü gnì da Frara jö cui schi acompagnà da lüm dl giat dala nëi.

Grup dla touristic promotion pro marëna.

CALFOSCH

GARA DL PAÎSC Sciöche vigni ann, stlüj jö la manifestaziun dla gara dl paîsc, la sajun da d’invern. Purchël é chësta por i paesagns na buna ocajiun por stè indô n iade adüm. La gara dl paîsc, che é gnüda tignida en Lünesc de Pasca, ai 12 de aurì, à cherdè adüm n bel tlap de paesagns, jogn y manco jogn che à albü l’ocajiun da se mosorè söi schi sön la pista Colfosco. L’organisaziun, sciöche vigni ann i Stüdafüch y la scola de schi, à arjigné cà düt a puntin. L’miù tëmp dl dé é gnü fat chësta ota da Pescollderungg Manuel. Dô la gara s’à i paijans abiné domisdé sön la terassa dla ustaria Gran Ćiasa por la premiaziun. I mius de vigni categoria à pudü pié do copes y medaies dades ca dala Cassa Raiffeisen Val Badia. Deache en chësc ann êl inće da festeje l’iubileo de 15 agn de “Gara dl paîsc”, àn podü ćiarcé n tòch dla gran turta de iubileo. Implö él gnü scinché a vigni partezipant n pice prosc de iubileo. La festa è jüda cun l’estraziun de tröc pesć dla ola dla fortüna y cun müjiga da bal ﬁna da doman. ASSOZIAZIUN TURISTICA A udëi les statistiches dl’ann 2004 unse albü n aumënt dles presënzes. En cürt dui numeri por udëi sciöche l’andamënt turistich è jü: les presënzes anuales che tl 2003 è stades des 352.050 è aumentades dl 1,7 % ruvan a n total de presënzes de 358.030. Le numer di turisć ruvà adarlech chilò a Calfosch è aumentè dl 1,9 % passan da 58.009 a 58.514. La durada 58

mesana dles sojornanzes è restè de 6,1 dis sciöche l’ann passè. Le numer di leć é passè da 3.273 tl 2003 a 3.481 tl 2004. Les presënzes di ghesć é stades por la maiù pert de sciori talians che à albü 206.178 presënzes, che uréss dì l’ 0,9 % demanco co l’ann passè. Les presënzes di ghesć tudësc é aumentades dl’5,2 % ruvan a 111.928 presënzes. Inće les presënzes di sciori che vëgn dal Austria é aumentades dl’7,8 % respet al’ann passè ruvan a 9.376. Dala Svizera y dai Paîsc Basc mëssun constatè che les presënzes è jüdes zeruch dl 12,6 %. Aumentades dl 21 % é les presënzes di ghesć dla slovenia. Inće en chësc ann à l’assoziaziun turistica da mostrè sö tröpes iniziatives desvalìes che va dales manifestaziuns serales y escursiuns ia por l’dé tratan la sajun da d’isté ala gran colaboraziun cun scola de schi y comitê de promoziun turistica. SPORT – SCHIALPINISM Michael Moling arjunj de bugn resultać L’jonn talënt Michael Moling da Calfosch nasciü l’ann 1988 à arjunt ia por l’ann dër de bugn resultać tl schialpinism. Bele da pice jê Michael cun so pêre cui schi da schilapinism y chësc l’à portè a avëi ligrëza te chësc sport. Al se alenëia cun Maria Canins y Bruno Bonaldi, inće d’isté vài adüm cun la roda y tröp va Michael inće sö por munt por se tignì tres en alenamënt. Ai 25 de jenà él ruvé secundo tles gares de Copa Europa Morgins tla Svizera ai 25 de jenè. Secundo s’àl plazé tla gara de Copa Italia Trofeo Bozzetti-Bionaz al 1. de furà. Ai 15 de

CALFOSCH

furà al davagné pro i Campionać Taliagn Giro del Monviso” la proa de 11,6 km cun n dislivel de 960 metri. Cun chisc bugn resultać él gnü convochè a fà pert dla scuadra nazionala taliana de schialpinism. Ai 28 de furà él ruvé prüm te na gara de Copa Europa tl Andorra. Dai 2 ai 4 de merz él gnü tignì i campionać mondiai Val d’Aran tla Spagna y chilò s’à Michael classiﬁché terzo tla Vertical Race y tla proa individuala. Ai 13 y 14 de merz a Pierra Menta (Areches-Beaufort) tla Francia él ruvé secundo y por stlüj jö la buna sajun él stè da jì söl scalin plö alt dl podest tla Tour du Rutor (Arvier-Valle d’Aosta) ai 4 de aurì. I ti augurun a Michael tröpa ligrëza te so sport y ćiamò tröc de bugn resultać y ma inant insciö.

FRABICHE` Inće en chësc ann él gnü fabriché cotan de manco co i atri agn, mo impò à l’uﬁze tecnich albü cotan da laûr por scrì fora düć i zetli che an adora por na lizënza da fabriché o da restruturé. Bel dan Pasca él gnü trat jö la majun de Sorà che n’ê nia plö funzionala. Al n’é gnü fat sö na nöia y l’fëgn à bel podü gnì metü ite d’isté.

Al vëgn trat jö la majun de Sorà che â passa 100 agn.

De mà à inće metü man i laûrs de ampliamënt dla cortina. De agost él gnü trat jö sön Frara l’rifugio Clark y al è gnü fat sö danü. Bel cun mët man dla sajun da d’invern à pudü la ütia nöia Jimmy gnì daurida. D’altonn fora èl ćiamò gnü metü man cun la costruziun dl fabriché alisiré tla zona Anteriöl. FRAZIUN

Michael tratan na gara de schialpinism.

Le comitê de fraziun s’à regolarmënter incuntè por tó dezijiuns por ći che reverda l’aministraziun de fraziun. Gnanca chësc ann n’à la fraziun fat de gran laûrs. D’isté él gnü tut sö i lauranć 59

CALFOSCH

Al vëgn fat sö na nöia ütia.

Sottara Alex y Costner Karlheinz che à albü l’so da fà da sié grunć de fraziun, ćiarè sura les sëmenes y trus y ćiarè de tignì nët l’paîsc. En colaboraziun cun la staziun forestala èl gnü taié fora lëgns te bosch de fraziun por ti i dé ai paijans por fà lëgna da scialdè. L’TËMP En chësc ann é l’tëmp jü n pü’dô les sajuns. I dis burć ia por l’invern é stà tröc; al é stè, sce an po’ dì, n invern normal caraterisé da frëit y nëi. Indüt invern él gnü musuré cater metri de nëi. L’ainsciüda é stada cürta y l’isté n’é nia stè mal.

Ai prüms de dezëmber àl novü y insciö él gnü arjigné ca les pistes por l’mëteman dla sajun da d’invern. Dan Nadè él stè n’edema de gran frëit. Ai 26 de dezëmber àl fat jö 70 cm de nëi y l’ann s’à ruvé cun bel tëmp. Por stlüj jö ćiamò na particolarité: l’ann passè, l’2003 é stè n’ann cun tröpes öspes y nüsc antenać dijô che al gnê n’invern da tröpa nëi; insciö éla inće stada. Tratan l’ann 2004 an odü dër püces öspes. Co sarà mo l’invern 2005?

CORVARA

CORVARA • Elisabeth Penazzi

Te n tëmp olach’al vëgn dit che al é na crisa de valurs àn punsè bun de protlamè l’ann 2004 sciöche “Ann dla familia”. De canch’ al é gnü druché chësta foto él passè avisa 90 agn. Al dedaincö ne s’à nia ma mudé dassënn les condiziuns de vita, mo inće la posiziun dla dlijia y la situaziun dla familia impara. Avëi bele ma trëi mituns é feter na rarité, ćiudì che i geniturs mëss podëi garantì por l’sostentamënt, la sanité, l’educaziun y l’dagnì di viadus. La gran familia de Col de Sot ess arcumpedè indüt bëgn 13 componënć, mo la vera, les maraties y l’destin à orü atramënter: de 11 mituns à l’pere y la uma suravit a set. Dües piceres Lenes é gnüdes cherdades da Chël Bel Dî püch tëmp do ester nasciüdes, Iaco é mort cun 13 agn a gauja dla “Spanische”, na maratia inlaôta dër slariada fora, Maria à messü morì al’eté de 20 agn te spitol da Balsan do ti avëi scinché la vita a na picera creatüra, Pire é jü manćia tratan la Gran Vera, Bepo s’à tachè le marac (typhus) y s’è destudé ia te n ospedal a Krakau y Giuvani ne é mai plö gnü zeruch dala Secunda Vera. Storia de na familia da zacan. Sön la fotograﬁa él da odëi da man ćiampa l’pere Pire Costner, Nina, Franzl, Giuvani, Iaco, Rusaria y la uma Lena. Al manćia i maius: Maria é a Balsan a patrun, Pire, Bepo y Angel é gnüs cherdà te vera.

CORVARA

Reflesciun d’Advënt La cronica dla Val Badia ne dess nia ma reportè ćî che al é suzedü ti paîsc dla valada tratan l’ann, mo te na manira o l’atra déssla inće ester spidl dl tëmp che passa, dles usanzes che và a perde y dles modes nöies che se slaihëia ite chitamënter tl vîre de nosta jënt. I savun che düt é en evoluziun: la tecnica, la sciënza, la medejina, la tera y sambëgn inće nos sciöche porsones, nosc corp, nosc lingaz, nosta minunga. Mia introduziun é chëst’ann na reflesciun che dess gnì lita cun n pü de ironia mo dess inće dè n pü da punsè. Te degun tëmp dl ann sciöche d’Advënt y da Nadè incunta nosta comunité cristiana tan tröpes usanzes y tradiziuns che fej pert tl medemo momënt inće de nosta identité ladina. Chilò é vis i recorć plö soć de düć i mituns: a mëte man dala lüm zilorënta dles ćiandëres dla corona d’Advënt, San Micurà cun i malagn che slinghinëia les morones, l’lëgn da Nadè, la cripele, l’Pice Bambin, jì a dè l’Bundé fina a ruvé ai Trëi Resc. Insnöt él la Vöia de Nadè y i me damani sce ala é veramënter ćiamò insciö. Sunse nos gragn bogn da portè inant chëstes beles tradiziuns o se lasciunse gian y saurì destó da chëles de d’atri paîsc, dai folieć y dala televijiun, zënza plö co tan se parè? Cî gran confujiun él mô mai ti pinsiers de val’ pić müt che stënta a capì y a desfarenzié üna dal’atra figüres tan de morvöia sciöche San Micurà, l’Pić Bambin, Babbo Natale, l’Weihnachtsmann, Santa Claus… Chi é pa pordërt düć chisc? ćî feji pa? L’müt se punsarà... “Babbo Natale chël roda da sù. Al ti somëia dër a San Micurà, mo al é trööö’ plö tóch y impede na ciüria da vësco se vìstel na ciüria dal batotel… y al porta plö de beles scincundes… chësc và dagnëra bun! An mëss ma ti scrì na picera lëtra y la mëte fora sön balcun… l’vënt s’la tol y la sofla demez sö tl nord, olache Babbo Natale à la ćiasa. Spo vëgnel adarlerch en Vöia de Nadè sön süa liösa tirada da rehli…o él mo cerfs?... tiers da cor mefo! … se sciüra jö pur ćiamin y fićia i pacli te na ćialza… sce al n’en ciafa degüna spo i mëtel sot al lëgn. Spo val indô inant sura düt l’monn…y ala fin storjel ćiamò pro a Betlehem, olache sot te na grota, te na ćianê de na stala, che à inom cripele, é nasciü l’Pić Bambin. Chiló él n gran sotessura y via vai de jënt, tiers y agnui… düć ô ti ćiarè a chësc bel pic viadù apëna nasciü. N pü a pé y n pü sön camei, rüva adarlerch ingalin inće i Trëi Resc… mo impormó ai 06. de jenè, dagnëra al ultim momënt, ćiudì che denant mëssi jì a scrizelné cun crëda sö por dütes les portes de dütes les ćiases de düt l’monn… L’medemo dé, ai 06. de jenè, vëgn inće la Befana… chëla sce é üna che spaza laûr! Mo ala à pa inće na ghernara che jora! Sperun che inće i Trëi Resc se fejes n ater ann n pü plö furbi y barates ite i camei sön trëi ghernares. Insciö rüvi inće ëi n iade adora assà!” 62

CORVARA

L’ann nü scomëncia inće cun les aodanzes di Trëi Resc. Mai sciöche sëgn unse indô debojëgn dla pêsc.

MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ai 31.12.2004 arcompëda nosc Comun na popolaziun residënta de 1.267 porsones. I ëi ti la stica de püch ales ëles: 642 cuntra 625. Sce an despartësc la jënt por fraziun, spo unse indüt bëgn 517 porsones che vir a Calfosch, 472 porsones che vîr a Pescosta y 278 porsones che vir a Corvara. Tratan l’ann é 15 porsones gnüdes a stè a Corvara y 18 é jüdes demez. Inće a Calfosch n’él gnü pormez 15 mo bëgn 23 à lascè l’paîsc. Nasciüs Tratan l’ann 2004 él nasciü te nosc paîsc ot de pici viadus. L’aodanza é che ai crësces sö sagns tl cërtl de na familia ćialda y plëna d’amur, che ai ais n dé ligrëza da jì a scola, da imparè y da mëte man n laûr, che ai ne se sperdes nia dala vita y che ai ais la forza da jì inant sön so tru vigni dé cun positivité y ﬁdënza tl dagnì. - ai 24.02 - ai 10.03

Jordan de Romina Granruaz y Harald Dapunt Emma de Katrin Koﬂer y Maximilian Costa 63

CORVARA

- ai 31.03 - ai 25.05 - ai 17.07 - ai 01.08 - ai 17.10 - ai 22.11 - ai 03.12

Moritz Aaron Iaco Matteo Susan Jan Elena

de Petra Nitz y Lorenz Penazzi de Roswithe Irsara y Iaco Sigismondi (vîr a Reba) de Monica Mischì y Luigi Piai de Anna Daccó y Armando Di Genova de Viktoria Vallazza y Silvano Seppi de Jasmin Costamoling y Ivan Sommadossi de Raffaella Zingerle y Claudio Giuliani

Maridà Tratan l’ann 2004 se à bëgn dodesc pêrs maridé, unis tl sacramënt dl matrimone te dlijia o te Comun: - ai 24.04 - ai 14.05 - ai 15.05 - ai 22.05 - ai 29.05 - ai 05.06 - ai 12.06 - ai 03.09 - ai 25.09 - ai 01.10 - ai 15.10 - ai 09.11

Pepi Costner cun Michaela Thaler da Kaltern Lois Kostner cun Ottavia Moser da Balsan Astrid Steinmayr cun Elmar Clara da San Martin de Tor Tanja Profunser cun Achim Finazzer da Urtijëi Norbert Planatscher cun Claudia Pitscheider da San Ćiascian Gerhard Mohr cun Ruth Crazzolara da La Ila Christian Costabiei cun Carmen Crazzolara da San Ćiascian Ewald Alfreider cun Sittah Russo da Berlin Philipp Pescosta cun Johanna Stocker da Aldein Michela Pitscheider cun Alfred Frenademetz trami dui da Corvara Manfred Hafner cun Paola Ploner da La Val Iaco Sigismondi cun Roswithe Irsara da Reba

Morć Por fortüna é chëst ann nosc paîsc gnü sconè dala crusc dla mort. Respet al 2003, olache i un messü tó comié da bëgn 10 porsones, se n’é jüda da nosta comunité ma üna na porsona: - ai 08.01

Hilda Kostner vëdua Finazzer, nasciüda ai 04.03.1912

CORVARA

Recordanzes Bele atira tl mëteman dl ann é Hilda dl Ost gnüda cherdada demez da nosta comunité. Te süa jonëza à mëda Hilda laorè da chelnera tl’ustaria de familia. Ala à maridé Arturo Finazzer da Fodom mo n’à nia albü mituns. So om à laorè agn alalungia da mehanicher tla fujina de ćiasa, dlungia l’bocà, olache al â inće na pumpa dal benzinn. Mëda Hilda â gran ligrëza cun i ciüfs che ala chersciö sö cun amur y pasciun. I balcuns de ćiasa süa é dagnëra stà inanter i plö bi infornis sö. Por l’rest la recordunse sciöche n’ëla scialdi chîta. Do ester restada vëdua la incuntân por l’plö te curtina, olache ala jê por bagné i ciüfs, impié na ćiandëra o inće ma por dì na oraziun. Mëda Hilda ê na porsona dër credënta. Avisa d’agost dl 2003 âla messü tó comié da so frè Walter, che ti é jü danfora do na lungia maratia. Fina tl ultimo à mëda Hilda dagnëra albü na sanité dër sterscia. Ai 08 de jenè, tla bela eté de 91 agn, se l’à Chël Bel Dî cherdada pormez te So Rëgn. Mëda Hilda lascia zeruch l’frè Erich.

I recordun mëda Hilda dl Ost, la sóra porsona che se n’é jüda da nosta comunité tratan l’ann 2004.

Comoziun à descedè la burta noela dla mort de Oswald Alfreider, inće ćiudì che tl ultimo ann à la gran familia da Murin plö iadi messü se confrontè cun l’dolur dla mort: ai 24 de furà dl 2003 se n’é jü tan te n iade l’jonn pere de familia Erwin y ai 15 de agost dl medemo ann inće süa uma Ana. Oswald é gnü cherdè demez da chësc monn ai 18 de otober, al’eté de 46 agn a gauja de na maratia nia plö da varì. Plö da jonn se à Oswald fat gran esperiënza, laoran sön n bastimant. A chësta moda âl rodè l’monn, rovan te tröc pórc de mer. Tla ﬁnada se âl lascè jö tla cité de Köln, olache al à metü man n laûr nü y se à maridé. Al lascia zeruch la fomena, l’pere y i fredesc te n gran incherscimun.

Oswald da Murin, mort a Köln (D) al’eté de 46 agn.

L’dé dan la Vöia de Nadè él gnü sopolì te curtina de nosc paîsc Maria Kostner, vëdua Cavenago, morta ai 21 de dezëmber te Ćiasa de Palsa da San Martin al’eté de 91 agn. Mëda Maria dl Cajarin é nasciüda a Corvara ai 05 de furà dl 1913 y à vit da jona a Calfosch, olache sò pere â comprè la vedla ustaria dl Cappella. Sciöche tröpes jones da inlaôta se âla maridé fo65

CORVARA

radecà, a Milan, y à albü n müt. Do ester restada vëdua, à mëda Maria indô orü gnì zeruch dlungia ćiasa. Por tröc agn éla stada a Bornech, olache al vîr ćiamò so frè Cesco. Canche les forzes y la sanité à metü man da lascè do, à mëda Maria orü jì te ćiasa de palsa. So ultim dejidêr é stè chël de gnì sopolida te so paîsc nadè.

L’ultim dejidêr de mëda Maria dl Cajarin é stè chël de gnì sopolida te so paîsc nadè.

La mort fej pert dla vita sciöche les sajuns fej pert dl tëmp che passa. Chëstes é paroles scëmples che scinca consolaziun canche i messun tó comié da porsones püres o te na eté atempada. Mo tratan l’ann 2004 é tröpes vites gnüdes scarzades demez da chësc monn cun forza, a gauja de catastrofes naturales o atentać teroristics: umes y pici mituns, jogn tl plö bel ﬂurì dla vita, ëi y ëles. Inće tla cronica de na picera valada sciöche la Val Badia, urunse recordè - ai 11 de merz: l’atentat a na ferata a Madrid cun 191 morć y 1.500 feris; - ai 01. de setëmber: l’ocupaziun violënta da pert de terorisć tschetschens de na scola a Beslan cun 344 morć, la maiù

Podëi recordè y plüré nösc morć te curtina é na gran consolaziun. Mo nia düć po le fà: punsun a tan tröpes vitimes dl tsunami dl 26 de dezëmber che ne gnarà bonamënter mai plö ciafades.

CORVARA

pert de chisc ê mituns; - ai 26. de dezëmber: l’tsunami, la gran ona gaujada da n scassarot dl funz dl mer tl süd dl’Asia, che à lascè zeruch mort y destruziun cun meseria y epidemies. La fin de chësc ann se restarà imënt inće por les imajes crüdies de ćî che é suzedü. L’bilanz final é stè daimprò a 300.000 morć, passa 5 miliuns de porsones zënza ćiasa y milesc de pordüs. Fina sëgn é chësta stada la plö gran desgrazia cun chëla che les Naziuns Unides à messü se confrontè. TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES Dessigü pon dì che i agn di gragn frabicać é oramai passà. Laûrs desvalis é sambëgn gnüs realisà inće chëst ann n pü sura düt l’paîsc, mo al vëgn generalmënter investì cun plö mesüra. La crisa economica se lascia adintënn inće chiló da nos y l’dagnì n’ é nia plö tan sigü sciöche n iade. Da d’ainsciüda él gnü laorè te zënter de paîsc pro la Ćiasa Trieste, olache al é gnü fat laûrs sot tera. Definitivamënter ruvà é i laûrs pro la vedla ćiasa da Burjé, che se apaissenëia ite sëgn dër bel cun la contrada incëria. Sura en valgünes garage de Graves, dlungia Rü Tort, él gnü realisé abitaziuns privates. Ampliamënć é gnüs fać pro l’Hotel Costes y privatamënter pro la Ćiasa Felicita. Tratan l’ann él inće gnü metü man cun costruziuns nöies: na picera abitaziuns à metü man Angel Costamoling sö Schütz, Andreas Kostner dlungia la Villa Al Sole y Ingrid Costamoling a Pescosta.

Ia Sotscofes, dlungia l’Lüch Weber, à Raimund dl Pinter fat sö na majun dai ćiavai. Helmuth Thaler à laorè fora la stala dai tiers dai Sanć, arjuntan n sistem da podëi ojorè a mez fora.

I laûrs pro la vedla ćiasa da Burjé é prësc ruvà.

Abitaziuns privates é gnüdes realisades sura n valgünes garage de Graves.

Üties plö beles y plö granes La sozieté Sciovie Ladinia à realisé ampliamënć pro l’restorant dla Ütia G. Ferrante, plö conesciüda cun l’inom de Col Alt. L’ediﬁze a 1.980 metri d’altëza, che taca praticamënter pro l’implant portamunt, à ciafè n fabricat arjuntè. Nanter ater é inće la Ütia La Marmotta de Heinz Pezzedi de Merscia gnüda fata sö da nü. Te na posiziun dër ideala sön Ju de Inzisa, laorada fora de lëgn y 67

CORVARA

cun na bela terassa por stè a sorëdl, chërdela dessigü adarlerch tröpa jënt.

FORA DL’AMINISTRAZIUN DE COMUN Laûrs de Comun Benedì cun solennité l’paiun nü dles manifestaziuns

La ütia nöia La Marmotta é bel ponüda ite sön Ju de Inzisa y inviëia la jënt a storje prò.

Dües uniuns à deﬁlé deboriada y se à metü sö te plaza de comun por la santa mëssa y benedisciun dl paiun y dl meso nü di Destüdafüch.

In ocajiun dla Festa de San Flurian, ai 02 de mà, él gnü inauguré y benedì cun solennité l’paiun nü sön plaza de comun. L’infrastrutüra sterscia, de lëgn, dessignada dai architëć Hermann y Hugo Kostner, se avërj spizada cuntra l’cil. Ponüda ite amez la plaza de comun, cun n mez cërtl de scalins, dess düt deventè l’zënter nü de incuntada por la jënt de paîsc. Al é porchël da se aodè che al vëgnes inće anuzé nia ma dala Assoziaziun Turistica por manifestaziuns a foresć, mo inće dala comunité instëssa.

CORVARA

In funziun l’local da scialdè uniﬁché

Lîtes

Dal 20 de setëmber, do ester gnü colaodè düt isté, é l’local da scialdè gnü metü regolarmënter en funziun. L’infrastrutüra realisada dal Comun laora cun cogeneradus che à la capazité de scialdè y cherié tl medemo momënt forza eletrica. Tratan i mëisc dl isté vëgnel coiü sö l’ćialt generè dai motors di compressurs da desfridé la dlacia. Chësc vëgn menè ti locai da scialdè. L’energia recuperada vëgn partida sö aladô di bojëgns por i ediﬁzi dla scolina, dla ćiasa de comun y dla scola elementara. Implö vëgnel inće alimentè la hala dl tennis y l’stadium dala dlacia. D’invern, canche i compressurs n’ é nia en funziun, vëgn l’energia menada tl stadium. Chëla che é surafora po gnì tignida sö o venüda inant. L’proiet é gnü laorè fora dala dita ProManage da Corvara, la realisaziun ti é gnüda surandada ales dites Edilladinia, Termoladinia y Davide Valentin. La dita Costabiei à tles mans i laûrs de manutenziun.

Ai 13. de jügn é la popolaziun gnüda cherdada ite por lité l’renovamënt dl parlamënt europeich. Ala ﬁn é chëstes lîtes stades caraterisades da n gran assenteism. Ma te 7 statesc dla Uniun Europeica sön 25 indüt, é i litadus stà deplö co l’50 %. L’record negatif por la partezipaziun é gnü registré te Polonia, olache ma l’20,7 % di zitadins se à prejentè a lité. Bona é stada la partezipaziun tla Talia cun n 73,1 %. Insciö inće te Südtirol. Chilò é la SVP por l’prüm iade tla storia rovada sot ala merscia dl 50 %, ćî che ne é nia sozedü tla Ladinia, olache l’partì dla stëra de munt é dagnëra ćiamò partì de maioranza.

Tratan l’ann 2004 é la popolaziun gnüda cherdada a dè jö la usc por l’renovamënt dl parlamënt europeich.

FORA DLES SCOLES Scolina

Walter Zingerle y Günther Alfreider, surastanć dles fraziuns da Corvara y Pescosta te n mumënt de bona lüna.

L’ann de Scolina à indô metü man ai 13. de setëmber. Indüt él 36 de pici mituns che vigni dé da duman ciütia da porta de Scolina ite, acompagnà por l’plö da un di geniturs. Scufuns y gurmel fej pert dl vistimënt da vigni dé. I scolarins é despartis sö te dües seziuns 69

CORVARA

manajades dales medemes maestres dal ann passè: Tanja Profunser y Christl Pitscheider, daidades te so laûr da Margit Planker. Les assistëntes é Anita Alfreider y Evelyn Burchia. Chësta ultima à tut ite l’post de Irma Frenes y Evelin Pescollderungg, che laorâ denant a mez tëmp. Dlungia l’program tradizional, che se desﬁra plö o manco anfat fora por düt l’ann, à chësc iade les maestres orü se conzentrè sön n proiet dër interessant y istrutif: chël de sensibilisé i mituns a partì y a daidé les porsones che ne vir nia sön la pert a sorëdl dla vita. Insciö él gnü invié te ćiasa de scolina Alberta Declara da Calfosch. Ai pici scolarins ti à Alberta cuntè sö sciöche i mituns vir te chël post dla Ruscia, olache ëla à daurì na ćiasa de acoliënza. La meseria y la surité é stades da odëi inće tres

les diapositives che ala à mostrè. Por che inće chisc mituns, che tla vita ne é nia gnüs bajà dala fortüna, pois avëi n Nadè n pü plö ligher, à i scolarins coiü adüm valch de sü jüć y de so vistimënt por ti l’menè ia te n pacl. Sot al medemo proiet é tomada ite inće la festa dla jënt atempada dl 15 de dezëmber, metüda a jì dai mituns deboriada ai geniturs y ales maestres. L’rorate abelì cun val ćiantia y la picera festa te salf dla comunité ti à fat gran ligrëza a mëdes y berbesc. Dër bel él inće sciöche la Scolina se porta pormez al vire sozial tres les uniuns de paîsc y les forzes dl ordinn. Ai 21 de otober él gnü metü a jì na proa d’evacuaziun cun l’aiüt de n valgügn omi di Destüdafüch. La vijita al magazinn cun la scovrida de mesi y atrezatüres é dessigü stada na bela esperiënza por düć. N recort dër sot restarà inće la vijita ala caserm di Carabinieri, ai 17 de dezëmber. San Micurà, gnü adarlerch sön la liösa a motor, à partì fora a düć i mituns na picera scincunda: n auto da fà belaìta, sponsorisé dala Assoziaziun Turistica da Corvara. Por pici y gragn é chësta stada sambëgn na bela festa y na ocajiun por dè da capì che i Carabinieri ne é nia ma rapresentanć dla lege, mo inće porsones davertes y amicales. Scola elementara (ann de Scola 2004/2005)

Scolarins deboriada ales dües maestres Margit y Tanja y ala assistënta Anita.

Avisa sciöche la Scolina à inće la Scola Elementara indô metü man ai 13 de setëmber. Indüt él bëgn 70 mituns y mitans, dessigü n bel numer, da canche

CORVARA

les dües scoles da Corvara y Calfosch é gnüdes uniﬁcades. Plö avisa él 20 scolars tla prüma, 7 tla secunda, 14 tla terza, 15 tla cuarta y 14 tla cuinta classe. 8 mituns y 12 mitans é pià ia a scola chëst ann por l’prüm iade. Ara se trata de: - Alfreider Lisa - Belardi Marcella - Daporta Arianna - Hafner Matteo - Liotto Dylan - Pedevilla Andrea - Pezzei Katharina - Pinter Maximilian - Schrott Max - Seppi Vivian - Alfreider Sandra - Alfreider Valentina - Dapunt Jo - Franch Celine - Moling Samuel - Oberbacher Tita - Posch Marc - Zingerle Anna - Zingerle Daniela - Delmonego Cristina

da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Corvara da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch de Ćiaulunch

Les maestres che insëgna tratan l’ann de scola 2004/2005 é Clara Irene, Crazzolara Annemarie, Dejaco Martina, Flatscher Heidi, Frenes Ruth, Irsara Daniela, Mitterrutzner Herta, Oberbacher Elisabeth, Vittur Miki (religiun) y Willeit Sylvia. Ćiarun zeruch al ann de Scola 2003/2004 Can che l’ann se rüva sön l’calënder é gran pert dl program dles scoles ćiamò

Carnescè en mascora por i scolars dla Scola Elementara.

scialdi danfora. Porchël ćiarunse zeruch a ćî che é gnü fat l’ann passè. Sciöche dagnëra él gnü metü a jì la jita da d’altonn, la festa de San Martin, la festa de San Micurà, l’Dé dla Nëi (chësc iade cun la liösa sön la pista de Valparola), la festa da Carnescè en mascora, la jita de mà (chësc iade jö Al Plan a vijité la Ćiasa dl Parch Natural cun les prümes dües classes y a Türesc a ti ćiarè al ćiastel cun les atres trëi), la festa di lëgns cun i verdabosc y ala ﬁn dl ann la griliada cun i geniturs. Na bela esperiënza é stada la incuntada cun Max Castlunger da San Martin, che é gnü te scola por prejentè sü strumënć a percusciun. I scolars dla 2 y dla 3 classe à insciö podü imparè ite n tòch da sonè avisa cun chisc strumënć y l’à spo portè dant tratan l’Dé dl Ert. L’Dé dl Ert é gnü metü a jì de mà y dütes les classes à arjigné cà val’ nanter teatri, ćianties, poesies y toć sonà cun strumënć a perscusciun. Por l’ocajiun él gnü mostrè vigni sort de dessëgns che i scolars à realisé ia por l’ann. Ala festa é sambëgn gnüs invià inće i geniturs. N valgügn de chisc se à metü adüm y à organisé cun gran suzès l’jüch dla “Millionenshow”, che é spo gnü presentè ai 71

CORVARA

I scolars dla terza, cuarta y cuinta classe elementara é jüs en jita a Türesc a vijité l’ćiastel.

mituns. Nia ma l’ćiastel de Türesc mo inće chël de San Martin de Tor é gnü vijité tratan l’aisciüda dai scolars dla 4. classe. L’emoziun de passè na nöt te n ćiastel à dessigü descedè n grüm de emoziuns y fantasies. De aurì à düć i scolars dla scola elementara tut pert ala 34ejima ediziun dl concurs de dessëgn metü a jì dala Cassa Raiffeisen Val Badia, dal titul “Wer lacht, lebt!”. Tla ﬁnada é i laûrs realisà gnüs valutà da na juria metüda adüm da cin’ esperć dl setur. La premiaziun à ciafè lerch tl salf dles manifestaziuns, olache al é gnü partì fora i pesć por i dessëgns plö garatà. Por l’divertimënt de gragn y pici él nanter ater gnü invié n magier che à fat vigni sort de morvöies y strinać. 72

Stüdi universitârs Congratulaziuns ti và al jonn Stefano Pezzei che à stlüt jö sü stüdi al’Université Comerziala Luigi Bocconi da Milan, tla facolté de economia – curs de laûrea dles Istituziuns y di marćià ﬁnanziars. Ai 13 de furà se à Stefano laûreè cun l’mascim resultat de 110 y lalt. FORA DLA CÜRA Consëi de Aministraziun dla Cüra Inće chëst ann él indô gnü fat laûrs te y incër dlijia. L’implant de scialdamënt é gnü baratè fora cun n implant a mür. Inće sö dal cor de dlijia, olache al é dagnëra plö frëit, él gnü metü ite radiadus. Nanter ater é chësc tòch gnü slarié cun l’avëi tut ite dües dles piceres proches.

CORVARA

strentüra. Por completè l’laûr él spo gnü sblanchejè la dlijia dait’ fora. Defora sön plaza él gnü metü jö danü i cubeti y les plates. Por ćî che reverda la ćiasa de calonia él gnü baratè fora i vidri. L’Consëi de Aministraziun dla Cüra aspeta porater bel da agn de podëi fà sö dües piceres abitaziuns sura les garage de Graves. Chëstes podess gnì anuzades n dé por lascè jö l’mone o l’orghelist de dlijia. Ativité dl Consëi de Cüra

Al vëgn laorè dan dlijia, por fà plö bela l’entrada.

Dandadüt en ocajiun de santes mësses ćiantades cun orchestra o sonades dala müjiga êl denant por düć na gran

Dessigü ne él nia baié fora de mosüra dì che i laûrs che l’Consëi de Cüra fej tratan n ann vëgn datrai püch cunscidrà. Al vëgn metü a jì festes, prozesciuns, mësses, rorati y i altà é dagnëra infornis sö dantadüt dai gragn santus, mo sce al ne foss nia Siur Fonjo, che cun süa sensibilité lalda gonot l’Consëi de Cüra inće tratan les funziuns, restess bonamënter düt plö ascognü. Dessigü él vëi che al é

L’majer laûr por l’Consëi de Cüra é ste chël de ﬁstidié por la festa di 40 agn da prô de Siur Fonjo. Chilò n valgügn mëmbri atira fora da sacrestia tratan la funziun.

CORVARA

volontariat, mo n complimënt ne à mai sciuré ia por tera degügn. Dlungia les festes tradizionales che vëgn dant à tratan l’ann 2004 l’Consëi de Cüra albü gran ﬁstide por mët a jì la festa de 40 agn de Siur Fonjo. Che al é tan bun garatada é sambëgn mirit de mëisc danfora de organisaziun deboriada al Consëi da Calfosch. Inće chësc é stè n bel sëgn de colaboraziun nanter i dui paîsc, é pö Siur Fonjo l’famëi de trames les cüres. FESTES DE DLIJIA Festa dla Prüma Santa Comuniun Ai 16 de mà se à les comunitês da Corvara y Calfosch incuntè por la festa dla Prüma Santa Comuniun de 5 mitans y 9 mituns. L’tëmp de chëla domënia é stè valgamia bel, inće sce plö lere frëit y da vënt.

La festa à metü man cun la deﬁlada da ćiasa dla scola demez, deboriada ai geniturs, a Siur Fonjo cun i ministranć y ala Müjiga Calfosch-Corvara. La Santa Mëssa, dër solënna, é gnüda abelida da rimes, oraziuns y ćianties di scolars. N lalt particolar và a dütes les maestres che à albü na gran bria por insigné jö i mituns y por fà la festa plö bela. Dô la funziun se à düć ćiamò tut dlaûrela por stè n püch en cumpagnia sön plaza de dlijia y por ascutè val toch dla Müjiga Calfosch-Corvara. I pici scolars che à fat chëst ann la Prüma Santa Comuniun y à insciö tut pert por l’prüm iade al past de Chël Bel Dî é plö avisa: - Alfreider Ellen - Alfreider Philipp - Castlunger Peter - Costamoling Janine

La Prüma Santa Comuniun é dagnëra na bela festa por düta la comunité.

CORVARA

- Crepaz Caterina - Daporta Christian - Dorigo Dominik - Frenademetz Simon - Frenademetz Steven - Miribung Nadine - Moling Jean-Marc - Rottonara Andreas - Targhetta Sofia - Visciani Luca Festa de San Florian cun dopla benedisciun Por vigni assoziaziun de volontariat él dagnëra na gran ligrëza da podëi prejentè ala comunité na novité. N conzert nü, na bandira nöia o na troht nöia é simboi de vita y de renovamënt y renforza ćiamò deplö i lians cun la jënt de paîsc. Insciö éla inće stada en domënia ai 02 de mà en ocajiun dla Festa de San Florian. L’sant protetur di omi di Destüdafüch à en chël dé ćiarè jö nia ma sön ëi mo inće sön i musicontri dla Müjiga Calfosch-Corvara. Te deplö festes de dlijia, dandadüt da d’ainsciüda, rüva chëstes dües uniuns adöm y se mët gian a desposiziun por l’bëgn dl paîsc. Presentè y naturalmënter inće benedì él gnü l’paiun te plaza de comun y n meso nü por i intervënć di Destüdafüch. L’tëmp, bel mo frëit y da vënt, à lasce garatè la indunada de chëstes dües uniuns, che à daurì l’dé cun na defilada fina sön plaza. Chiló à Siur Fonjo zelebrè la santa mëssa avisa sön paiun, che é deventè en chël dé l’altè dl Signur. La Müjiga Calfosch-Corvara à abelì la funziun. Inanter i presënć él stè da odëi deplö autoritês: danfora l’ombolt Heinz Kostner y i mëmbri dla junta comunala,

i rapresentanć dles fraziuns, les verdes de comun, l’maresciallo Di Genova y i rapresentanć dla Crusc Blanćia. Fora dl monn di Destüdafüch él gnü adarlerch l’scrivan dl comprensore de Puster de Sot y dla Val Badia Raimund Steinkaserer y l’cassier dl comprensore Franz Nagler, i rapresentanć dles uniuns di paîsc vijins, i mëmbri d’onur y sambëgn les dües totes Charlotte Castlunger y Edith Kostner. Dô la funziun él gnü lascè lerch al salüt y ales paroles di dui surastanć. Tan bëgn l’comandant di Destüdafüch Hubert Costner sciöche l’presidënt dla Müjiga Calfosch-Corvara Othmar Costabiei à sotrissé l’lian sterch, nia da ponsè demez, inanter les uniuns y la Comunité, n cërtl che roda ma sce düć dëida para y

Por süa festa à la statua de San Florian ciafè curusc plö vis, do l’restaur de Oskar Moling da La Val.

CORVARA

laora por les medemes gaujes y cun la medema motivaziun. Do la pert uﬁziala dla festa à l’curat cherdè jö bëgn dües benedisciuns, üna sön l’meso nü di Destüdafüch y l’atra sön l’paiun dles manifestaziuns. Festa de 40 agn da prô de Siur Fonjo A Siur Fonjo De lugio dl ’64 a Lungiarü indô n iade fol val’ da nü: festa a n te’ pić primiziant ti fajô l’paîsc düt cant. So pere ﬁnalmënter fo cuntënt che chël Fonjo, tan busiënt, l’dër tru se â chirì fora… madër che ël la tëgnes pa spo fora. La uma scutâ scialdi bela chîta, periâ che l’müt ess fat la dërta lîta; nia gran crëta ti â fredesc y sorus, ël n’en combinâ pö de düć i curusc. Mo ćî punsâ pa nosc Signur? “Chësc me fajarà n dé gran onur” porchël l’jonn se âl cherdè y Os, Siur Fonjo, la cherdada Ês ascutè. 40 agn da inalaota é sëgn passà, laûr, rinunzies y ligrëzes ai dè cà, düt Ês tut dales mans dl Signur cun fede sota te So gran amur. Gran paziënza Ês cun nos mituns porchël Se urun dër bun, cun nos fajês inće val’ matada, Osta bona lüna da düć vëgn aprijada.

L’raiml por Siur Fonjo é gnü dit sö dër bel da dui mituns da scola.

Adora lovês bel daduman, l’dé cun Chël Bel Dî urês mët man, bel denant che al vëgnes lominus de Osta oraziun aldel sigü la usc. Da Os te dlijia gnunse recordà pici y gragn, sains y amarà, nosc bëgn spiritual a cör se stà al é pö chël che ligrëza y pesc Se dà. Bele da 9 agn Sês nosc bun famëi, misciun che fajês cun amur y gran savëi, ala se porta sigü sodesfaziuns mo gonot bëgn inće delujiuns. Dües cüres portês inant cun gran bria por descedè te nos na fede via. I proi ne l’à nia saurida incö, mo Os sigü ne la dês nia sö. Por nosta fortüna Sês n famëi che ne se tëm nia dala nëi, Ês ligrëza da jì cui schi, porchël sperunse che stês chiló dër dî.

CORVARA

Sëgn, Siur Fonjo, de düt dër bel giulan, che l’bun Dî paiamënt Se daîs n gran, che al Se scinches tröc agn de sanité düć canć de cör incö urun perié. Rima scrita da Agnes Lezuo en ocajiun dla festa de 40 agn da prô de Siur Fonjo.

Por la festa de 40 da pro de Siur Fonjo Clara, se à les dües comunitês da Corvara y Calfosch stlüt incër so famëi ia por bëgn dui dis, ai 25 y ai 26 de setëmber. Cun gran ﬁstidi di dui Consëis de Cüra él gnü metü a jì na bela festa, ponsada te vigni pić particolar y garatada de plëgn. Düć à daidé para y inće la jënt de paîsc à desmostrè cun süa presënza la gran simpatia por l’curat. La sabeda sëra él gnü metü a jì na purciun dala dlijia de Corvara sura l’Gran Col ia cuntra Calfosch. Sön plaza de dlijia é l’iubilar gnü saludé denant

Inće la Müjiga Calfosch-Corvarà à orü dè so contribut ala festa.

dala Müjiga Calfosch-Corvara y spo da Siur Tone Fiung, da Don Vincenzo Frena y da Siur Christian Moroder. Do la santa mëssa, abelida dal cor Mosaik da Al Plan, de chël che Siur Fonjo é stè l’fondadù, é i festejamënć jüs inant te salf dles manifestaziuns cun müjiga, da mangé y da bëir. L’dé do é l’iubilar y düta la comunité

Siur Fonjo y Siur Degan tratan la zelebraziun dla santa mëssa solënna.

CORVARA

Siur Fonjo à laldè düć chi che à daidé para da fà garatè tan bela la festa.

da Corvara gnüs descedà bele dales set daduman dal sonn dla Müjiga. I musicontri é pià ia sö insom paîsc, à fat na bela gran roda y é ruvà ﬁna dan calonia, olache ai à ciafè da gostè. Dales nü à spo metü man la pert uﬁziala dla festa. Sön plaza de dlijia à inće l’ombolt Heinz Kostner orü saludé y sporje rengraziamënt da pert de düta la popolaziun por düt ćî che Siur Fonjo à fat tratan chisc nü agn che ël é chiló da nos. Deboriada cun Siur Degan Franz Sottara, cun la parentela y düta la jënt é l’festejè gnü acompagné te dlijia, olache la presidënta dl Consëi de Cüra Mary Agreiter ti à surandè n relief dl Sacher Cör de Gejù y dui mituns da scola à dit sö n bel raiml. La mëssa solëna é gnüda ćiantada dai dui cors de Corvara y Calfosch deboria78

da, acompagnà da na picera orchestra d’archëć y dal orghelist Renzo Huber. Do la funziun é düć gnüs invià sön plaza de comun, olache la Müjiga Calfosch-Corvara à lascè aldì n pić conzert y l’Consëi de Cüra à arjigné ca vigni sort de bun patüć da bëir y da mangé. Pro na bona marëna tl Ustaria Posta Zirm à l’iubilar podü passè n valgünes ores plajores en cumpagnia de amîsc, parënć y surastanć dles majeres uniuns de paîsc. I recordun che Siur Fonjo Clara é nasciü ai 27. de setëmber dl 1940 sön l’lüch da Broćia a Lungiarü. Chilò él chersciü sö deboriada a dües surus y cater fredesc. Al à studié tl Vinzentinum y tl Seminar da Porsenù. Ai 29 de jügn dl 1964 él gnü consagrè prô tl Dom da Pursenù dal Vësco Josef Gargitter y ai 05 de messè

CORVARA

dl medemo ann âl dit mëssa noela te so paîsc nadè. Siur Fonjo à metü man sciöche caplan a La Pli, spo a Sëlva, a Branzoll y a Naturns. Por bëgn 16 agn él stè pro a Al Plan ﬁna che al ti é gnü surandè la cüra de Sant Andrè cun Eores y San Linert sura Pursenù. Dal 01 de setëmber dl 1995 él famëi dles cüres da Corvara y Calfosch. Festa di Iubilars Ai 24 de otober, sciöche oramai tradiziun, à l’Consëi de Cüra metü a jì la festa di Iubilars, che à inće chëst ann indô albü na bona resonanza. La festa à metü man dan ćiasa de calonia cun l’incuntada de Siur Fonjo cun i iubilars. Deboriada esi spo jüs te dlijia, olache l’orghelist à abelì l’entrada cun la solenité dl “Hochzeitsmarsch” y l’cor de dlijia à ćiantè la mëssa. Tratan la funziun à Siur Fonjo su-

randè a vigni pêr na picera scincunda sciöche recort y rengraziamënt por ester d’ejëmpel a düta la comunité. Ala ﬁn é düć gnüs invià te salf de calonia olache vignun a ciafè n pü de val’ por se parè la maiù fan dan marëna. I Ćiantarins da Corvara à ćiamò ćiantè val ćiantia dala bona lüna. 12 é stà i pêrs che à respognü al invit dl Consëi de Cüra y à partezipé ala festa di Iubilars: - Lezuo Lejio y Agnes 50 agn maridà - Thaler Vijo y Paola 50 agn maridà - Piccolruaz Carlo y Anna 45 agn maridà - Dorigo Pio y Maria Pia 40 agn maridà - Deiaco Erich y Gusta 40 agn maridà - Kostner Richard y Clara 35 agn maridà - Lucchini Paolo y Rosa 30 agn maridà - Bassot Elio y Adelina 30 agn maridà - Mussner Raimund y Hilde 30 agn maridà - Pezzedi Herbert y Hermine 30 agn maridà - Valentin Vijo y Elsa 25 agn maridà - Di Genova Armando y Anna 15 agn maridà

Foto de grup di Iubilars che à tut pert ala festa metüda a jì dal Consëi de Cüra

CORVARA

Festa de Santa Zezilia

Segra de Santa Tarina

An se rënd cunt tan tröc de agn de vita che na porsona mët a desposiziun de na uniun impormò canche ala pëia do na onoranza. L’cheder, che vëgn surandè por i tröc agn de sorvisc , ciafa porchël dessigü inće n post particolar tles ćiases di onorà. Tratan la festa de Santa Zezilia, patrona dl ćiantè y dl sonè, tomada ite ai 21 de novëmber y ćiantada deboriada al cor de dlijia da Calfosch, à l’surastant Raimund Irsara partì fora chëstes toﬂes de mirit: - Richard Costabiei por i 10 agn de ativité - Franco Pizzinini por i 25 agn de ativité - Richard Kostner por i 40 agn de ativité Por stlü jö la bela festa é düć i ćiantarins y i musicontri jüs deboriada tl’Ustaria Vittoria por la marëna y n pü de aurela cürta.

Sce al vëgn val’iade dit che chi da Corvara é capazi, spo stimenëila dessigü ai 25 de novëmber, festa de Santa Tarina y segra dl paîsc. Da duman ﬁna da sëra, en ann n pü de plö y en ann n pü demanco, vëgnel fat festa. Y la maiù pert ô ester laprò. Interes-

Sepl de Col, Vijo dai Sanć y Giuvani da La Lega ne se à nia lascè sciampè Santa Tarina.

Da man ciampa l’surastant di Ćiantarins Raimund Irsara, Franco Pizzinini, Richard Kostner, Richard Costabiei y Siur Fonjo.

CORVARA

sant sciöche n paîsc, che vir tröp de turism y de aparënza mo à loćes de vigni vers, tëgn sön süa segra! Dessigü val de bel! FORA DI GRUPS DLA CÜRA Schira jonila Bel da trëi agn ne n’unse plö degüna Schira Jonila te nosc paîsc. Chësc é dër sciode mo, sciöche bele scrit plö iadi te chësta publicaziun, ôl inće ester tëmp: tëmp por chëles porsones che se tol sö la bria da mëte a jì na uniun sciöche la Schira Jonila y tëmp inće por i mituns che dess la frecuentè. Al ne é nia saurì te n paîsc sciöche l’nost porvè da tignì en pé düt ćî che se lascia: la scola, l’sonè, l’jì cui schi, l’jadiné y la Schira Jonila. Fora de nia él val’che và a perde. Bonamënter n’él te chësc momënt degügn che à manćia la Schira Jonila. Sperun che n bel dé, te n dagnì nianca tan dalunć, la situaziun se müdes. Grup di ministranć L’laûr che ne vëgn nia plö fat dala Schira Jonila él Siur Fonjo che prô da portè inant tres l’grup di ministranć. Chëst ann él indüt 27 mituns y mitans che và regolarmënter a sorvì a mëssa. Bëgn ot é stà i scolars che é gnüs laprò, do avëi ciafè la Prüma Santa Comuniun. Trëi ministranć é rovà te terza mesana y à insciö podü pié do l’pice diplom de reconoscënza. Al se trata de: - Philipp Pescosta - Lisa Di Genova - Alexa Marchi

L’grup di ministranć se abina dër gonot por les proes, mo inće ma por stè adöm, por fà jüć y por se conësce plö sot. I mituns dess ciafè la convinziun che la uniun fej bun ala dlijia, ala comunité mo dandadüt ad ëi instësc. Inće sce datrai fora de let él rî da gnì, impò gnunse gian te dlijia a sorvì. Siur Fonjo, urun de cör Se rengrazié por düt l’tëmp che a nos Sês dediché: a Gardaland junse vigni ann adüm y d’invern a jadiné sunse dagnëra n grüm. La pause passâ por nos tres mâssa snel, da sughé cun Siur Fonjo fol mâssa bel. Da rì êle da sughé cun Os al palon te porta foves miù co Buffon. Se un portè n palon n pü por S’alenè y por Se recordè da gnì datrai cun nos a sughé. Te scola Sês insigné la religiun, al é pa bëgn rî da ti la fà capì a vignun. Pro l’compito, do da 20 iadi “dër bel” cun na bona zuculada gnêse bel snel. Y sci i fajon val’ dër de falè atira spo “Oh du lieber Augustin” gnêl ćiantè. Te chësc liber, Siur Fonjo, unse porvè te tröpes mainîres da Se raprejentè. Ćiaredemo, Sês pa sön vigni plata dër garatè. Sês stè n bun maester por tröć agn y fora de scola por nos n bun cumpagn. Inće sce sëgn Sês stanch de insigné gnidema impó datrai a se ciafè.

CORVARA

N cheder, n liber, na zuculada, na cogora y n jadin é stades les scincundes di mituns da scola por l’iubilé Siur Fonjo.

Sön chësc cheder sunse nos düć canć de Os de bì recorć n’unse contanć. Por i 40 agn da pro urunse Se congratulé y ćiamò de düt cant Se rengrazié. W SIUR FONJO!!! Raiml scrit da Lydia Zingerle y dit sö da valgügn mituns da scola l’dé dla festa de 40 da pro de Siur Fonjo.

Uniun di jogn Savun che l’laûr cun i jogn ne é nia saurì. Te nosc paîsc da Corvara él praticamënter imposcibil. An é apëna bogn da se incuntè de n valgügn por les reuniuns o por les sëres de discusciun. Inće sce al n’è nia n’ativité regolara, vëgnel almanco tignì ite chi püć apuntamënć dl ann: - la letüra dla domënia, n iade al mëis - la Velia da Pasca jö Oies, olache i grups 82

La bela statua dl Angel Custode che dess acompagné i jogn söl tru dla vita… y forsc n dé inće a mët sö ﬁnalmënter na uniun.

CORVARA

da Corvara y Calfosch se abina por la oraziun de n’ora y mesa - la prozesciun de jenè cun les ćiandëres dala dlijia da Calfosch a chëla de Corvara - l’rorate tratan l’Advënt La gran ligrëza de Siur Fonjo é sëgn chëla por n grup de mitans, che se à metü adüm y che à metü les raîsc por n pice cor. Al chersciarà dessigü inant sce al é la orentè de l’fà. Uniun dles ëles L’Uniun dles ëles, che é un di grups dla cüra plö atifs, à inće chëst ann indô ﬁstidié por mëte a jì de plö iniziatives. Por desmostrè solidarité a chi che se amara dal crebesc y por dè n sostëgn ﬁ-

nanziar por la inrescida de chësta maratia, él gnü venü en Pasca bëgn 300 röses sön plaza de dlijia. Ai 20 de mà él gnü organisé la jita da d’ainsciüda adöm ala Uniun dles ëles da Calfosch. L’program à portè l’bel grup tla cité de Porsenù, da olache al é piè ia a pé derevers la dlijia de St. Zyrillus. Chiló él gnü zelebrè la santa mëssa. Fina a Feldthurns é les ëles jüdes inant a pé y do na bona marëna eles jüdes a vijité l’ćiastel. L’mëis de jügn él stè les lîtes dla uniun. Dl’consëi nü fej sëgn pert Adelina Bassot, Erika Delfauro y Valeria Dagai. Do tröć agn de servîsc à lascè la uniun Agnes Lezuo, Edith Kostner y Maria Marchi. Ai 15. de dezëmber él gnü ﬁstidié por l’rorate y por la cëna de dütes les ëles dl

Ëles da Corvara y Calfosch tratan la jita a Feldthurns. Siur Fonjo les à sambëgn acompagnades.

CORVARA

N valgünes ëles tratan la cëna do l’rorate al Alisander.

paîsc al Ustaria Alisander. Tratan l’ann él gnü metü a jì n curs de Nordic Walking, n curs de ginastica de condiziun, deplö referać y na incuntada de yoga. Uniun di ëi L’Uniun di ëi se abina indüt dai cinch ai sis iadi al ann. Proscimamënter gnarâl dè fora n bel sföi che ó jì plö sot tla tematica dla fede. Chësc é inće l’argomënt che caraterisëia deplö les reuniuns dla uniun. Plö che te atri grups vëgnel te chësc grup rajunè dër tröp de convinziun, de raporć nanter les porsones y dl crëi te Chël Bel Dî. Sciöche vigni ann él gnü metü a jì na sentada a livel de valada por podëi se confrontè cun les uniuns di atri paîsc. Da d’ainsciüda, ai 13. de mà, à tröc 84

omi da Corvara tut pert ala purciun cun les ćiandëres da San Linêrt a Oies. Inće l’rorate por i omi y la festa d’Advënt cun quiz é dagnëra na bela ocajiun por stè deboriada y por s’la cuntè dan da l’gran laûr dla saison da d’invern. Grup dla Caritas L’grup dla Caritas se ﬁstidiëia da mët a jì vigni ann val’ incuntada nanter la jënt de tëmp. Tratan la Carsëma vëgnel invié berbesc y mëdes ales staziuns y dedô ti vëgnel dè para n pić sëgn da Pasca. De jügn é l’grup ruvé a San Ćiascian por jì deboriada l’tru de meditaziun de St. Klaus von der Flühe. La picera marëna é gnüda arjignada cà dai ustis dl Bar Sarè.

CORVARA

L’Grup dla Caritas à metü a jì por la jënt de tëmp n dômisdé a San Ćiascian por jì deboriada l’tru de meditaziun.

La jita da d’altonn à condüt berbesc y mëdes a Falzes. Dër na bela festa da Nadè à organisé i mituns dla Scolina adüm ales maestres y ales umes. A düć ti âl fat gran plajëi che avisa i plö pici à orü ti fà na te’ ligrëza ai plö vedli.

de Euro 12.930,00. I podun ester sigüsc che chëstes ofertes gnarà spenüdes bun. Porater é Pepi Costner de Col y süa fomena Michaela stà chëst ann tla misciun de Baños. L’impresciun che ai à albü da chësta cürta vijita, ai orü ti lascè al savëi a düta la comunité da Corvara:

Baños, nosta misciun tl Perù

“Baños, n pić paîsc tles Andes dl Perù, ai pîsc dla Cordillera Huayhuash, tla provinzia de Huanuco, é a zirca 600 chilometri dalunć da Lima, la capitala dl Perù. Por l’arjunje adorun oramai 17 ores de iade cun n taxi o cun bus coletifs. Baños – Laûricocha, é na cüra a 3.500 metri de altëza, che tol ite deplö paîsc, sciöche Rondos, Huarin, Santa Rosa y Queropalca. Dal prüm al ultimo él na lontananza de 80 chilometri y n valgügn de chisc pon ma arjunje do plö

Tratan l’mëis de otober à l’grup dla Caritas lascè al savëi ala comunité tres la plata dla cüra les ultimes novitês sura la misciun de Baños tl Perù, olache al rüva bele da nü agn les ofertes de bona man dla jënt da Corvara y di foresti che se tëgn sö te paîsc. Al é inće gnü portè dant l’resocunt di scioldi che é gnüs menà ia inanter trëi iadi. Indüt él gnü coiü adüm la bela soma

CORVARA

ores de iade a pé o a ćiaval. La jënt de chisc posć fej na vita dër scëmpla, datrai inće da la meseria, mo dagnëra dër dignitosa. Ai vîr suradüt de agricoltüra: de soni, de mais, de formënt o de val’ vaćia che vëgn venüda n iade o l’ater. Atualmënter él Padre Giuseppe Messetti da Verona che aministrëia la misciun comboniana. Cun ël él Padre Lino Eccher da Neumarkt, che laora te na cüra dla misciun tles vijinanzes. Savun che denant êl Padre Giampietro Pellegrini, “Padre Pedro”, da San Jan de Fodom che é stè dailò bëgn set agn y à dè vita ala comunité cristiana, do che al à mancé n pro por plö de 30 agn. Dô avëi realisé les strutüres sciöche les dlijies, les sales d’incuntada por les umes, les sales de stüde por i scolars y na bela sënta por i miscionars, ti vëgnel sëgn dè gran importanza al catechism, sîdes por gragn che por mituns. Chësc costarà ai miscionars tröpes forzes, mo sambëgn él debojëgn inće dl aiüt ﬁnanziar.”

Insciö ćiara fora Queropalca, n paîsc dla cüra de Baños a prësc 4.000 metri de altëza.

FORA DLES UNIUNS DE PAISC Cor de dlijia L’ativité dl cor de dlijia é stada chëst ann trö’ manco pesoćia de chëla da l’ann passè, che à comportè l’ćiantè por la santificaziun dl beat Ujöp Frenademetz da Oies jö Roma y l’Ćiantè d’Advënt adüm al cor de dlijia da Calfosch. Por l’2004 an orü s’la tó n pü plö ala lisîra, arjignan ca ti plö pici particolars la santa mëssa cun strumënć dl 26 de setëmber, festa de 40 agn da prô de Siur Fonjo. La „Missa Sancti Joannis de Deo“ de Josef Haydn, che é gnüda abelida dal orghelist Renzo Huber, da na orchestra d’archëć cun componënć dla Val Badia y de Gherdëna y dai soli de Hilde Mussner, é gnüda ćiantada deboriada al cor de dlijia da Calfosch. Chësc à orü ester l’rengraziamënt di düć i ćiantarins por n curat che é dagnëra davêrt ales propostes y reconoscënt por düt ćî che vëgn fat a bëgn dla comunité. Les proes à metü man bel adora da d’ainsciüda y à portè ala fin i früć tan mirità. Tröć é stà i complimënć sinziers che é gnüs fać da pert di prejënć. Por l’rest pon dì che, en confrunt al ann passè, é l’cor de dlijia gnü sconè inće dal ćiantè dles supoltüres. Indüt él gnü ćiantè 30 mësses y 4 rorati. L’numer dles proes é stè de 45 y sce an arcompada adüm spo se à i ćiantarins ala fin abiné indüt 79 iadi (respet ai 106 dl 2003). Dl’ativité fej inće pert la sëra tiroleja, metüda a jì dal Assoziaziun Turistica, te chëla che i Ćiantarins da Corvara se à lascè aldì sön paiun dl salf dles manifestaziuns cun sis ćianties popolares.

CORVARA

Foto de grup di dui cors de dlijia da Corvara y Calfosch, deboriada cun l’ dirighënt, i strumentalisć y Siur Fonjo.

Arjignà da pié ia: l’cor de dlijia sön Resciesa.

CORVARA

Por ćî che reverda i mëmbri dl cor é l’numer jü sö a 39 (de messè él gnü pormez la usc nöia de Laura Lezuo). N bel dé sö por munt pur despaié jö les bries dl ćiantè Ai 02 de otober se à i Ćiantarins da Corvara tut lëde por jì indô n iade deboriada en jita. Chësc iade an tut la dezijiun de ji sö por munt, inće ćiudì che l’iade da l’ann passè a Roma é stè scialdi lunch y sfadius. Cun n cil curì de niures, i ćialzà da jì sö pur munt y i mantì dala plöia é i ćiantarins pià sö por Ju de Frara cun na picera coriera, mo tosc do Calfosch se à l’nio desfantè ia y à lascè odëi dütes les muntes incëria. L’bel tëmp à tignì

Ćiantarins y ćiantarines sö por l’zig zag dla forcela de Pana. Les fadies é gnüdes paiades jö dala belëza dl dé.

inant tratan düt l’dé y à scinché inće tröc mumënć de surëdl. A Urtijëi se à düć sentè sön l’lift da n scagn su che porta sön Resciesa. N bun cafè y spo demez te na bela spazirada saurida cuntra la Ütia Brogles. Chiló se à l’grup despartì: tratan che valgügn é pià jöpert por jì a tó l’implant de Seceda, l’à la maiù pert vagada sö por la samena ërta dla forcela de Pana. Sö insom é düć indô rovà adöm por jì a marëna tla Ütia Troier. Chiló él gnü ćiantè dî ﬁna canche al gnê bel plan scür. Gran ora da pié jö cuntra Santa Cristina. Uniun di Destüdafüch Les lîtes dla uniun Ai 09 de dezëmber s’ à i omi di Destüdafüch da Corvara abiné tla sënta dla uniun por la sentada generala, te chëla che al é, sciöche dagnëra, gnü portè dant la situaziun di cunć y l’ativité dl ann. Chëst ann é nanter ater tomades ite inće les lîtes, che ne à nia portè de gran mudamënć, sëgn che düt và por l’miù. Tan bëgn l’comandant Hubert Costner sciöche so vize Helmuth Thaler à indô ciafè la majera crëta. Sicio Costamoling, Ezio Dorigo y Egon Costa é deventà mëmbri dla junta. Reconfermà te süa inćiaria é gnüs inće i magaziniers Lorenz Penazzi y Daniel Steinmayr, l’cassier Alex Rottonara y l’scrivan Roman Rottonara. L’uniun di Destüdafüch arcompada sëgn 11 mëmbri d’onur y 45 mëmbri atis, do che al é gnü tut sö Michael Crepaz. Tratan la sentada à Iaco Kostner y Carlo Planatscher podü pié do la medaia d’arjënt por i 25 agn de sorvisc .

CORVARA

L’ativité dl ann Tratan l’ann 2004 él gnü dant n iade su n medefüch: ai 16 de setëmber él rot fora ﬂames te na ćiamena dl Hotel Greif. Les conseguënzes ne é por fortüna nia stades graves. Dui iadi é i omi di Destüdafüch gnüs cherdà por inzidënć sön strada. Te trames les ocajiuns él ma ste debojëgn de trà sö i auti y de romenè demez l’stradun, zënza danns ales porsones che ê laîte. N iade él gnü cherdè aiüt por delibré jënt restada sarada te n lift de ćiasa. Tröć é stà i intervënć che à pordërt püch da fà cun l’ativité de chësta uniun, mo che ultimamënter vëgn dant tres plö gonot: daurì sö portes, trà demez öspà y despifé. Bëgn cater iadi é i omi di Destüdafüch jüs en aiüt cun l’gran reﬂetur

che ti é gnü surandè dal raiun: trëi iadi en gaujun de n socurs tl parëi da pert dl Aiüt Alpin y un n iade jö Badia, por l’control dla gran smöia. Suport é sambëgn indô gnü damanè por la viabilité sön strada, por les supoltüres y sciöche verda dl füch. Tratan l’2004 se à i Destüdafüch incuntè 16 iadi por les proes y 3 iadi por fà demostraziuns ai foresti. Ti mëisc dl ainsciüda él gnü portè vigni domënia servîsc de desponibilité. In ocajiun dl gran concurs metü a jì tl paîsc vijin da La Ila ai 26. de jügn él gnü tut pert cun na scuadra. I omi dla uniun é dagnëra dër lezitanć inće por ćî che reverda l’sport: 12 mëmbri à tut pert ala gara dai schi dl raiun a Antermöia y atri ales Skilandesmeisterschaften a Obereggen. Lascè odëi se an

L’grup di omi di Destüdafüch che à tut pert al concurs a La Ila.

CORVARA

inće jö La Val en ocajiun dla gara dles liöses. Indô à i Destüdafüch metü a jì deplö manifestaziuns, nanter ater la gara dai schi dl paîsc adöm ala Scola dai Schi, l’batadù y l’bal de Santa Tarina. N gran contribut él gnü dè en gaujun dla Sellaronda Skimaraton y dla Maratona dles Dolomites. N auto de sorvisc nü Dal’ultima ainsciüda à l’Uniun di Destüdafüch n auto nü por jì söl post d’intervënt. Chësc é gnü benedì en ocajiun dla Festa de San Florian, ai 02 de mà. Plö avisa se tratel de n meso dla marca SCAM, cun n motor Iveco 2800 Commonrail da 125 ćiavai, adatè inće por les strades ërtes de nüsc raiuns. La particolarité de chësc meso nü, che à sosti-

tuì l’vedl pulmin VW y l’remorch dales forfesc, é che al po gnì adorè te vigni momënt y te vigni situaziun, nia ma te caji de inzidënć sön strada, mo inće por intervënć tecnics desvalîs. L’KRF, che é gnü realisé dala ﬁrma Brandschutz Rosenbauer, é dotè de na forfesc, de n’atrezatüra da spraizé, de n agregat da 20 kw apere, de n sistem da destudé a ega y scaia (Polilöschanlage), de n cranich y de tröć d’atri materiai y massaries. L’costimënt de chësta mascinn, che é stè de 120.000 Euro, é gnü ﬁnanzié dala Provinzia da Balsan, dal Comun da Corvara, dales fraziuns da Pescosta y Corvara, dala Cassa Raiffeisen Val Badia, dala Assoziaziun Turistica Corvara y Calfosch y dala cassa di Destüdafüch, che ciafa sostëgn dales totes y dala popolaziun, por mirit dles manifestaziuns che vëgn metüdes en pé dai omi dla

Les dües totes Charlotte Castlunger y Edith Kostner cun l’vizecomandant Helmuth Thaler y l’comandant Hubert Costner dan l’auto de servîsc nü.

CORVARA

uniun. L’meso à ciafè bëgn dües totes: Charlotte Castlunger y Edith Kostner. Da d’altonn à la uniun tut la dezijiun de comprè na “Wärmebildkamera”, n aparat da fà jö scialdi ćer mo dër ütl, che po ester d’aiüt por salvè la vita de porsones te tröć caji. Chësc aparat funziona a rais infracöci y dà dant l’ćialt che é tles cosses incëria. Can che al rump fora n mè de füch pormëtel ai omi di Destüdafüch de jì tl füm plö fit y da reconësc fora ćî che é tl ambiënt. L’aparat sëgna avisa sce al é flames do n parëi y sce al é prigo che ales rumpes fora. De gran aiüt po deventè chësta camera canche valgügn va a perde: tl scür vala da reconësc fina a 200 metri dainćiarà sce al é invalgò na porsona. La jita dl’ uniun Chëst ann à la jita dl’uniun condüt i omi di Destüdafüch sön Jeo. Ai 02 de otober da duman é n bel grup pié ia cun la coriera en direziun de Tlüses, por pié sö da chiló demez cuntra l’santuar de Jeo y por spaziré inant sön l’tru dles ćiastagnes. Chilò él gnü fat na palsa cun picera marëna. Te na ustaria a Feldthurns, olache al é gnü chidlé adöm, à düć ciafè ćiastagnes y vin nü. Crusc Blanćia Alta Badia Personal, formaziun y informaziun Tratan l’ann 2004 à la Crusc Blanćia dl Alta Badia orü se conzentrè dandadüt sön l’informaziun ala jënt sura la seziun y l’laûr che vëgn fat, tres tesć, grafiches y statistiches te deplö folieć.

Dal curs de basa dla Crusc Blanćia ti vëgnel insigné ai volontars les tecniches de prüm aiüt.

Travert final ê sambëgn inće chël de davagné laprò volontars nüs. L’aziun é gnüda stlüta jö cun na serada te chëla che an à ćiarè de cöie l’interesce dl publich sot forma tlera y lisîra. Ala fin se à i sforć paié jö: gran é stè l’suzess dl aziun y bëgn 15 nüs volontars é gnüs pormez. Chisc à frecuentè l’curs de basa, che à metü man ala fin de messè y se à stlüt jö cun l’ejam ala fin de novëmber. Insciö à i volontars podü gnì integrà bele tl plan di servîsc da d’invêrn y porchël é i grups, sîdes de nöt che ia por l’dé, deventà plö gragn. Tl medemo mumënt crësc para sambëgn inće la cualité y la continuité dl servîsc. L’numer di volontars, che se mët a desposiziun dl proscimo, é atualmënter de 65, despartis sö te cater comuns: La Val, Badia, San Martin y Corvara. Tratan l’2004 n’él gnü lapró indüt 19. Pro la Crusc Blanćia Alta Badia laôra ia por l’ann 5 porsones a tëmp plëgn y da 2 a 3 obieturs de cosciënza. A gauja dl majer laûr cun i foresć ti mëisc da d’invern, laôra fina 8 porsones a tëmp plëgn y fina 4 obieturs de cosciënza.

CORVARA

L’sorvisc te zifres Sciöche savun é les zifres dl’ativité dla Crusc Blanćia dagnëra dër altes, inće ćiudiche l’sorvisc che vëgn pité ne é nia ma chël de prüm aiüt, mo inće chël de trasport a vijites, a dialisa y foradecà. Nanter ater vëgnel inće pité assistënza spirituala y n numer de sorvisc a ćiasa por jënt atempada y sora. Sce an arcompëda adüm i trasporć realisà tratan l’ann rüvun sön passa 1.800 trasporć: 908 trasporć é stà programà y 966 intervënć de emergënza. Chisc ultimi é jüs sö de bëgn n 10 %. Indüt él gnü lascè zeruch 135.000 km de iadi y trasportè 2.916 paziënć, cun n aumënt dl 32%. L’sorvisc dla Crusc Blanćia Alta Badia vëgn realisé al 60 % dai volontars (22.000 ores), al 30 % da personal a tëmp plëgn (11.000 ores) y al 10 % dai obieturs (3.600 ores).

Simulaziun de n inzidënt sön strada: la proa é gnüda metüda a jì deboriada ai omi di Destüdafüch.

Ativité dl sorvisc y dl tëmp lëde Por mioré la cualité dl sorvisc él gnü organisé proes y eserzitaziuns cun deplö grups de prüm aiüt dl raiun dl’Alta Badia, cursc de formaziun di volontars a 92

livel provinzial y cursc de formaziun di volontars metüs a jì da la seziun dl’Alta Badia. Por stè adöm y por mioré l’tlima de laûr él gnü metü a jì na griliada, na jita cun vijita ala zentrala de emergënza 118 y al jolir de socurs Pelikan I. Incuntades y ores de aurela cürta inanter i colaboradusc él stè plö gonot. Aiüt Alpinisć Alta Badia Sce i ćiarun derevers ai ultimi trëi agn de ativité dl Aiüt Alpinisć Alta Badia, spo él da odëi che l’numer di intervënć é jü dagnëra lisirmënter zeruch: tl 2002 n’el gnü registré 48, l’ann do 44 y chëst ann 35. Les motivaziuns reales foss da ejaminé plö avisa, mo üna de chëstes é zënzater che la jënt che va sö por munt va pormez al crëp cun plö respet y umilté. Trëi iadi tratan l’ann à i omi dl Aiüt Alpin messü jì a chirì zacai che é jüs a perde. En gaujun di intervënć y dles chirides él gnü portè aiüt a 36 porsones: 7 iadi él gnü portè socurs tres l’jolir dl Aiüt Alpin Dolomites, 3 iadi tres chël dla Provinzia da Balsan y 25 iadi tres i mesi dla seziun. 19 é stades les porsones che à reportè ﬁrides, 15 ne se à por fortüna fat nia mo 2 à pordü la vita. Tratan chëstes situaziuns de emergënza se à i omi dl Aiüt Alpinisć Alta Badia metü a desposiziun por n total de 67,15 ores. L’garatè de vigni intervënt pëia ia da na bona eserzitaziun y sambëgn inće da na bona condiziun ﬁsica. Tratan l’ann él gnü metü a jì 16 proes, de chëstes bëgn 14 cun i ćians da luvina.

CORVARA

N jolir nü por ester ćiamò plö eﬁziënć Les scuadres de socurs de nosc raiun pò da sëgn inant se avarëi de n jolîr nü, cumprè dal Aiüt Alpin Dolomites três l’ﬁnanziamënt de n valgünes Casses Raiffeisen dla Provinzia. A mez mà é la mascinn gnüda condüta adarlerch y püch dedô an podü mët man cun les eserzitaziuns por imparè a conësc l’meso te dütes les carateristiches. A dì püch él na picera morvöia dla tecnica. Plö avisa se tratel de n Eurocopter 135 T2 cun dües turbines, dl costimënt daimprò ai 4 miliuns de euro. Avisa inće por chësta gauja é la dezijiun de l’comprè nia stada dles plö saurides. Porater êl n gran bujëgn de baratè l’jolîr da denant, dal momënt che na lege EU dl 2003 scrì danfora che por l’socurs po ma plö gnì adorè n meso a dües turbines.

Sambëgn êl debojëgn de na mascinn che ess inće forza assà por jorè a 4000 metri de altëza. Por tó sö informaziuns y por tó vijiun dles capazitês tecniches à na comisciun dl Aiüt Alpin Dolomites fat vijita a deplö paîsc dla Svizera y dl Austria, olache al vëgn bele jorè da plö agn cun mascinns de chësta sort. Bëgn n ann danfora an insciö comanè da na dita de costruziun todëscia n jolîr fat “sön mosüra”, cun les atrezatüres plö modernes y ideales. Al momënt é l’EC 135 dl Aiüt Alpin Dolomites la mascinn plö nöia che jora tles muntes de nosta provinzia y te chëles dla Talia. Al à a desposiziun na corda dla lunghëza de 90 metri, n rampin dopl barizentrich y 300 CV de potënza deplö de chël da denant. La manutenziun y i controi é gnüs surandà ala dita HTM da München. N gran vantaje de sigurté y sveltëza

L’EC 135 T2 dl Aiüt Alpin Dolomites, che jora da chëst ann por portè aiüt.

CORVARA

nia ma por chëles porsones che rüva tl prigo, mo inće por les scuadres de socurs. In gaujun de n intervënt é l’team dl Aiüt Alpin metü adüm dal pilot, da n dutur, da n mënacrëp y da n verizelist che à tles man düta l’aziun dl socurs. Tl jolîr él lerch assà y na bona atrezatüra por n prüm aiüt sön l’infortuné: dala bombula dal aria a medejines, dal deﬁbriladù a n monitor che dà al dutur les prümes informaziuns sön la situaziun dl paziënt. L’Aiüt Alpin Dolomites é gnü costituì oﬁzialmënter dl ann 1990, tres l’assoziaziun de 14 scuadres de socurs alpin. Da dailò incà él gnü invié ia plö co 5.000 intervënć tla munt y é gnü portè aiüt a plö co 6.000 porsones. Assoziaziun “Mënacrëp Val Badia” L’Assoziaziun “Mënacrëp Val Badia” à portè inant inće chëst ann la gran varieté de ofertes por i foresti y por la jënt dl post. I podun dì che l’interès por la munt

Ai 08 de furà é les dües cronistes dl Sas dla Crusc da Corvara y Calfosch ruvades sön Piza de Boà deboriada al mënacrëp Andrea Oberbacher.

crësc vigni ann n pü de plö y tl medemo momënt crësc impara inće la convinziun di prighi che l’crëp y l’ambiënt alpin comporta. Jì sö por munt sigüsc y zënza sotvaluté les diﬁcoltês ó dì se gode la munt de plëgn te düta süa beleza. Canche an ne é instësc nia al’altëza de fà chësc spo él veramënter l’cajo de se lascè daidé da porsones competëntes. Andrea Oberbacher, Enrico Baccanti, Giorgio Manica, Manuel Agreiter y Ernesto Oboies se mët a desposiziun ti mëisc de saisonn por vigni sort de escursiuns. D’isté po l’tliënt se chirì fora arpizades, vies ferades o sciamplamënter inće ma jites tla munt. D’invern escursciuns cui schi fora de pista, cun les pels, cun les ciaspes o de Heliski. Nanter ater pîta l’program inće arpizades sön dlacia. Uniun di Iagri Inće por la Uniun di Iagri é l’ann 2004 passè ia zënza de gran mudamënć. L’numer di scrić ite é restè anfat sciöche chël da l’ann da denant: 34. Na novité é che l’verdaćiacia Richard Rubatscher da La Val é jü da d’ainsciüda en punsiun. Intratan à i dui reviers da Corvara y da La Val chirì n sostitut, tl inom de Andrea Sigismondi. L’jonn da Pescosta à tut pert al curs da verdaćiacia de sis mëisc a Hahnebaum te Passeier. Dan la comisciun dl ejam al portè dant so savëi y süa competënza se conferman insciö al altëza dl inćiaria. Cun l’01. dl ann 2005 é Andrea uﬁzialmënter verdaćiacia di reviers da Corvara y da La Val. Nanter sentades y protocoi é insciö passè ia n ann feter zënza se n’intënn. Mo te bosch y sö por i crëps é la fauna te n mundamënt. Dandadüt dües é

CORVARA

La ćiora de ćiamurc ciafada morta tla Gran Val. I sëgns dla maratia dla rogna é bun da odëi.

les realtês che fêj cruzié i iagri y düć i amanć dla natüra. Nia ma te düt Südtirol mo inće chilò da nos vëgn l’numer di rehli tres mëinder. Dè na spligaziun n’é nia tan saurì sciöche an mina. Valgügn arata che al pudess ester gauja dl tlima

da l’ann passè: n invern lunch y frëit y n isté scialdi süt. Atri l’conscidra na conseguënza dl numer di cerf che aumënta vigni ann, ćiudì che inće la natüra à sües regoles: vigni tier se lascia jö te n raiun aladô dles nezescitês. Olach’ al é cerf ne él nia saurì inće rehli. L’secundo problem é dessigü plö crüde y compliché. Al se trata dla rogna, na maratia dër dolorosa che ćiamurc y stambëć pò se tachè saurì un cun l’ater. La rogna se sleria fora incër la boćia y incër i ödli fina a pié düt l’corp y finamai a svarcé l’tier. Canche les plaies se deura, rüva scich y impuritês tl sanch y tlafinada mör l’tier dales conseguënzes dla infeziun. Intratan pol passè ia inće fina dui mëisc. Ai 12 de agost él gnü ciafè tla Gran Val na ćiora de ćiamurc, morta avisa a gauja de

L’verdaćiacia Hubert Tschaffert y so acompagnadù Andres Sigismondi cun la ćiora da sasc y l’asó sön Pisciadù.

CORVARA

chësta maratia: l’prüm cajo tla zona dl Sela. Fina l’ann da denant punsân ćiamò d’ester stà bogn da la tignì dalunć. Ai 02 de otober ti à l’verdaćiacia Hubert Tschaffert cun so acumpagnadù Andres Sigismondi trat sön Pisciadù a na ćiora da sasc y a sò asó. Trami â bel tler i sëgns dla rogna. Por desplajëi é inće chësc n primat: l’prüm cajo de maratia sön stambëć tla Val Badia. La gran tëma é sëgn chëla che val’tier püre pois ruvé sura Ju de Frara cuntra l’Parch Natural de Pöz. Al vëgn porchël perié la popolaziun de lascé al savëi diretamënter al verdaćiacia, al surastant dl’uniun o a n iagher sce al gniss ciafè n cadaver dlungia val’samena o vidlé n tier sospet de se avëi tachè la rogna. Scola dai Schi Nia de gran novitês n’él gnü dant tratan l’ann 2004 por la Scola dai Schi. Sce les sajuns da d’invern va bun ne ôl nia ester tröp laprò, é pö l’infrastrutüra üna dles plö beles y modernes dl’alta valada. Porater à l’ann passè la Scola dai Schi podü pié do l’onoranza d’or, surandada por l’sorvisc de cualité che vëgn pité ai mituns tres l’Ski-Kinderland. De mà é i maestri dai schi gnüs cherdà a lité l’diretif nü, che à ciafè chëstes preferanzes: - diretur Herbert Pezzedi - vize diretur Paolo Agreiter - acunsiadù Walter Erlacher - acunsiadù Oliver Dapunt - acunsiadù Martin Pezzedi - revisur di cunć Willy Pedevilla - revisur di cunć Eusebio Dapunt - revisur di cunć Arnold Canins La Scola dai Schi arcompëda sëgn 55 96

Giać dala nëi dan la Scola dai Schi… al fala ma plö la nëi.

sozi. Chëst ann él gnü tut sö l’ex atlet Claudio Tiezza. Da d’ainsciüda, por stlü jö en belëza la sajun da schi, é i maestri jüs deboriada en jita a Ischgl. Por miorè l’stil y por imparè les tecniches nöies, él gnü metü a jì de dezëmber sön les pistes de nosc paîsc l’ajornamënt de düć i maestri dai schi dl Alta Badia. Assoziaziun Turistica Calfosch-Corvara Vigni ainsciüda vëgn invià adarlerch le diretif y düć i mëmbri dl’Assoziaziun Turistica Calfosch-Corvara por la reuniun anuala, che é tomada ite chëst ann ai 21 de aurì. Te chësta ocajiun él gnü rajunè dl’importanza de na bona colaboraziun nanter les istituziuns, dla publizité che vëgn fata sön la stampa y sön la televijiun tres articui y ﬁlmać. En plö él gnü portè dant i cunć. Tla discusciun ﬁnala él gnü trat cà deplö argomënć sciöche les infrastrutüres publiches, i taxi y la strada dla Val Badia. Na gran delujiun él stè por l’presidënt Hubert Dalponte y sü colaboradusc messai constatè che de 335 sozi n’êl gnü apëna incër setanta. Desvalies pò ester

CORVARA

La Scola dai Schi da Corvara pîta n sorvisc de cualité por pici y gragn. Chilò na mësa de mitans y mituns adöm ales dües maestres dl Ski-Kinderland Betty Vonmetz y Claudia Niederkoﬂer da La Ila.

stades les gaujes; üna dles prümes é dessigü chëla che la saisonn da d’invern é jüda dër bun! Andamënt dl turism Inće sce al vëgn dit che les statistiches dess gnì lîtes cun ödl critich, él impò interessant ćiarè zeruch sciöche les saisonns dl 2004 é jüdes chilò da nos, tles fraziuns da Corvara y Pescosta. Por ćî che reverda les presënzes é la saisonn da d’invern, dal mëis de dezëmber 2003 al mëis de aurì 2004, jüda plö che bun, cun n + 8,5 % respet al ann da denant. Sce i la confrontun cun la saisonn da d’invern dl 1990 spo él stè ﬁnamai n 63,3 % de plö y sce i se damanun les gaujes, spo eles da ciafè tles condiziuns

dla nëi: tratan chël invern n’êl feter tomè degüna y l’Assoziaziun Turistica se porvâ dassën da pité alternatives. La saisonn invernala à registrè mesamënter 101 dis de plëgn pur i hotì, 97 dis de plëgn por i alberghi, 87 dis de plëgn por les pensions, 79 dis de plëgn por i garnì y 72 dis de plëgn por i residence. La saisonn da d’isté, da mà a otober dl 2004, à fat registré n – 2,2 % dles presënzes respet al ann da denant. Mo sce i la confrontun cun chëla dl 1997, che é stada la plö stleta di ultimi 15 agn, spo unse albü n + 9,6 %. Tratan la saisonn da d’isté à albü i hotì y i alberghi mesamënter 58 dis de plëgn, les pensions 45 dis de plëgn, i garnì 35 dis de plëgn y i residence 39 dis de plëgn.

CORVARA

Les imajes é da chëst ann ampliades da na instalaziun nöia sön la Ütia Ćiablun. Chilò él gnü metü sö na camera che lascia odëi tres sis perspetives na panoramica de 340º dal Sas dla Crusc ćina al Sassongher sura le Setsas, le Sella y Ju de Frara. I vijitadus dla plata pò insciö odëi te vigni momënt la situaziun dla nëi y le tëmp te n gran cërtl dl’ Alta Badia. La pista de Vallun é zënzater üna dles pistes plö beles de nosc raiun.

Consorz Turistich Alta Badia Tratan l’ann 2004 à l’Consorz Turistich Alta Badia fat n vare important por ćî che reverda l’image dl Alta Badia tla publicaziun de stampes desvalies. Al é gnü tut la dezijiun de na linea unitara che fej sëgn ripetiziun sön dütes les sortes de stampa dl Consorz Turistich Alta Badia: insciö le catalogh di eserzizi, les chertes desvalies, l’pic liber pur les infomaziuns generales, y.i.i. La linea é da conësc fora três le curù blanch de basa, na curnisc strënta, che aladô dla stampa cuntëgn na fotografia, l’logo dl’ Alta Badia tla pert bassa a man dërta y un o deplü triangui tla pert alta. Cun chësta linea unitara arjunjun dessigü plö atira n riconoscimënt dl’Alta Badia pro le turist. La medema linea grafica é gnüda surantuta inće por la homepage dl’Alta Badia, che vëgn curada, ajornada y laorada fora cun gran savëi y competënza dala responsabla Christina Miribung. N’atra novité importanta reverda les imajes che vëgn pitades três les web cam tla plata ufiziala dl’ Alta Badia www.altabadia. org. 98

Insciö se presënta sön Internet l’prüm bëgnodü dl Consorz Turistich Alta Badia.

Trëi publicaziuns nöies tratan l’ann 2004 L’Consorz Turistich Alta Badia à realisé trëi publicaziuns nöies dër interessantes y ütles por i amanć dla natüra: 1. Adüm cun l’Université de Modena y Reggio Emilia él gnü laorè fora na cherta dër scëmpla che contëgn trëi trusc de escursciuns gelogiches y che dess contribuì a conësce plö daimprò la formaziun geologica dles Dolomites de nosc raiun. Passan sön chisc trusc vëgnel segnalè i posć plö signiﬁcatifs, olache al é da odëi fora les stratiﬁcaziuns de basa che pormët de lì les plates imponëntes de chësc gran “liber geologich”.

CORVARA

Le tru nr. 1 pëia ia dal Ju de Frara, va três Crespëina y rüva a Calfosch. Le tru nr. 2 pëia ia da Corvara, va dal lech de Boà fina sön le Valun y rüva indô zeruch a Corvara passan tres Beć de Roces. Le tru nr. 3 pëia ia da La Ila, passa tres Gardenacia y Val de Juel y rüva indô zeruch a La Ila. L’Consorz Turistich à ofrì chëstes escursciuns inće sciöche escursciuns cun acompagnadù, che é gnüdes dër aprijades dai turisć. 2. Na cherta panoramica dl’ Alta Badia cun l’indicaziun dles escursciuns che pëia ia dai sis paîsc dl’ Alta Badia y les anotaziuns dles dificoltês. Chësta cherta, stampada tla grandëza 1:25.000, é gnüda realisada cun l’aiüt de esperć che conësc l’Alta Badia te vigni süa picera pert. 3. Na brosciüra dal titul : Natüra, Ambiënt, Turism, Agricoltüra. L’fin de chësta publicaziun é chël de descedè tl turist y ti abitanć de nosc raiun n majer respet pur l’ambiënt y por la natüra tan particolara che se é gnüs scincà. La brosciüra é gnüda stampada te trëi lingać: talian, todësch y inglesc. Pur ćî che reverda la gran oferta de manifestaziuns che vëgn organisades vigni ann dal’ Assoziaziun Turistica él da sotlinié na manifestaziun nöia che tratan la sajiun da d’isté à incuntè gran sostëgn da pert dl publich. Plö avisa se tràtel dles “Incuntades cun l’autur”, tratan chëles che an à podü incuntè, aldì y portè inant na discusciun cun personalitês de gran importanza fora dl monn leterar. Chësc é n gran vare inant cuntra na proposta de turism cultural.

A.N.A. Alta Badia Nia tröp él da dì dl’A.N.A. Alta Badia. L’numer di scrić ite é restè l’medemo da l’ann passè: 111 sozi che ne deventarà bëgn dessigü nia cis tröć de plö, dal momënt che cun l’01. de jenè dl 2005 vëgn l’servisc militar d’obliënza tut jö. Interessant él da odëi n iade sciöche chisc mëmbri é despartis sö por paîsc: da Corvara n’él 50, da Calfosch 26, da La Ila 20, da Badia 8, da San Martin de Tor 3 y 4 é da foradecà. L’plö jonn é Alex Kostner da Plaza, nasciü l’ann 1979. L’plö vedl é Argento Col. Gaetano da Tarquinia, nasciü l’ann 1910. An pò sënzater dì che l’ann 2004 é stè l’ann dles raprejentanzes. Te dües ocajiuns se à l’A.N.A. Alta Badia podü mostrè sö: - ai 06. de jügn en gaujun dla benedisciun dla pićera capela dedicada a S.Mauriz, fata sö sön Jù de Frara dal grup di alpins de Sëlva y S.Cristina; - ai 03. de messè en gaujun dla benedisciun dla capela di soldas sön Jù de Ćiaulunch. Por l’rest à deplö mëmbri tut pert ales gares da jì cui schi. Tratan la sentada generala dl 03. de dezëmber, tignida al’Ustaria Vittoria a Calfosch, él gnü fat fora plö avisa l’organisaziun dla gara de slalom lerch sön la pista de Col Alt, varënta por l’Trofé A.N.A. Alta Badia dl 12.12.2004.

CORVARA

Mëmbri dl A.N.A. Alta Badia é jüs en raprejentanza en gaujun dla benedisciun dla capela di soldas sön Ju de Ćiaulunch.

Ofize dla Posta Inće sce al dé daincö à tröpes d’atres formes de comunicaziun tut ite l’post dla vedla lëtra, se fejel dagnëra ćiamò plajëi ciafè dal pustin val lëtra o val’ chêrta da n paîsc dalunć. Aria de novité porta inće i folieć, nanter chisc la “La Usc di Ladins” dla sabeda, n pü manco po ester l’reclam che vëgn tres te gran cuantitês y che rüva spo feter atira tla condla dal ciumënt. Novitês tratan l’ann tl Ofize dla Posta él ma ste por ćî che reverda l’personal. Da chëst ann é indô gnüda zeruch Mitti Pezzedi che laôra a mez tëmp. Sura düta la Provinzia da Balsan é chësta condiziun de laûr impormò da püć agn na realté. Ti ofizi dla Posta dla Val Badia él ma dües ëles che laôra a mez tëmp. 100

Chilò da nos, respet a val’ citês, laôra l’Ufize dla Posta bun inant. N pü manco plajora é la situaziun te nosc paîsc vijin da Calfosch: tratan l’ann 2004 é l’ofize stè gonot sarè por plö dî, o daurì ma a dis alternà. Da capì él spo inće che la jënt se dessëna y vëgn por na sigüda fina jö a Corvara. Y impò él gnü impormetü che l’servîsc ne gnarà dessigü nia tut demez. DESVALIES Consëi de formaziun Ai 19 de novëmber él gnü lité danü i mëmbri dl’Consëi de formaziun da Corvara y Calfosch. Roland Adang cür inant l’inćiaria da presidënt, sciöche raprejentant dl Comun.

CORVARA

Frida Oberbacher, raprejentanta dla biblioteca, à tut sö l’inćiaria da vize presidënt y Daniel Rottonara, raprejentant di comerzianć, chëla da cassier. Te consëi é inće Martina Irsara, sciöche portausc dles ëles. Tratan l’ann gnarâl ćiamò cherdè ite d’atres porsones. Chësc consëi laorarà por trëi agn. Oramai savunse che l’Consëi de formaziun é chëla istituziun che cöi adüm n pü dütes les uniuns y i grups de paîsc y se dà jö cun la formaziun culturala dla jënt. Tröć y interessanć é inće chëst ann indô stà i apuntamënć che é gnüs metüs jö sön program. Dandadüt an orü se conzentrè sön dui argomënć: chël dla depresciun y chël dla familia, é pö l’2004 gnü dediché avisa a chëst’ultima. Indüt él gnü organisé 35 incuntandes nanter referać, cursc y serades d’informaziuns sura argomënć desvalis, por n total de 175 ores. 1159 é stè l’numer di partezipanć, cotan plö alt co l’ann da denant, sëgn che la jënt se tol plö dlaurela o inće che i argomënć tratà à descedè n majer interès. Chësc é ćî che é gnü pité tratan l’ann a Corvara y Calfosch y l’uniun che se à tut sö l’inćiaria dl organisaziun: Program dl’aisciüda 2004 - Curs da cujiné por ëi (Jogn Corvara-Calfosch) - Nordik Walking: curs da jì a pé sportif cun les mazes (Uniun Ëles Corvara) - Referat: „Die neuen Medien der Erziehung. Jugendliche und Eltern zwischen Internet, SMS. Grenzen setzen.” (Servîsc ai Jogn Val Badia) - Referat: “Esperiënzes dlungia la mort.” (Consëi de formaziun) - Sëra de dias sura l’tema “Africa: natura e cultura” (Jogn Calfosch-Corvara) - Referat: „Familia, post de educaziun ai valurs.” (Consëi omi y fomenes Calfosch) - Referat: „Wie das Land die Familie unterstützt.” (Uniun di ëi) - Dé dl êrt portè dant dai mituns dla Scola elementara (Scola elementara) - Imparè da perié cun i salms. (Consëi de Cüra Calfosch) - Conësce l’pinsîr dl aministraziun ﬁnanziara por manajè l’aziënda zënza ciumpedè. (Consëi de formaziun) - Referat: “Usanzes y tradiziuns tla Val Badia.” (Grup dla Caritas Corvara y Calfosch) - Referat: “Educaziun sessuala: can y co?” (Consëi de Cüra) - Curs da cujiné thailandesc. Magies culinares do la tecnica dl Wok (Consëi de Formaziun) - L’bëgn che l’massaje po fà al nasciü. (Uniun dles ëles) - En isté deboriada (Servisc ai jogn) Program dl altonn 2004 - Curs da depënje do la tecnica de acquarel (Consëi de formaziun) - Referat: “19. dicembre 1943: La storia del bombardiere americano abbattuto durante la battaglia aerea nei cieli di Colfosco.” (Consëi de formaziun) - Referat: “Valurs dla terza eté.” (Grup dla Caritas) 101

CORVARA

- Referat: “Malattie sessualmente trasmesse: quali e quali rischi?” (Uniun dles ëles) - Sëra de dias sön l’tema “Perù y Bolivia, dui paîsc dl America Latina – Baños, nosta misciun tl Perù”. (Uniun di jogn) - Ginastica de condiziun por ëles ( Uniun dles ëles) - Dé dla sanité: poscibilité de controlè i valurs dl colesterin, dl zücher y dla presciun (Consëi de formaziun y Comunité de Raiun) - Curs de basa da imparè da adurè la posta eletronica (Consëi de formaziun Corvara y Badia) - Referat: “Come la famiglia puó aiutare il parente che soffre di depressione e ansia.” (Consëi de formaziun, grup “I jun deboriada”) - Referat: “Come capire chi soffre di depressione e ansia.” (Consëi de formaziun, grup “I jun deboriada”) - Referat: “Depresciun, ćî poi pa fà?” (Consëi de formaziun, Comunité de Raiun, Assoziaziun “Lichtung – girasole”) - Prejentaziun dla Zentrala di Consumadus y dl servîsc destachè a Piculin. (Consëi de formaziun) - Forum zivich: l’bosch, süa funziun y gestiun al dé da incö. (Uniun di paurs) - Curs da cujiné n pü de düt. (Uniun dles ëles) - La costituziun de na ativité autonoma: potenzialitês y riscs. (Consëi de formaziun) - Referat: “Vîre cuntënć te familia.” (Consëi de Cüra da Calfosch) - Incuntada de Yoga (Uniun dles ëles Corvara) - Tecnica de orientamënt: Cô lì na cherta da jì sö por munt sîdes d’invern co d’isté. (Uniun Mënacrëp Val Badia) - Referat: “La Mongolia: a ćiaval sön l’trù di nomadi.” (Uniun di jogn Calfosch) - Imparè da cujiné pësc (Uniun dles ëles Calfosch) Renovada la capela di soldas de Ćiaulunch, sëgn de na vera combatüda, amonimënt por l’dagnì y aodanza por la pêsc di popui Tl ann 2004 n’ é nia plö tröpes les porsones romagnüdes en vita por testimonié dles crudeltês y dles scintinaries dla vera. Inće por ćî che revêrda i sëgns dl conﬂit sö por nostes muntes lascia l’tëmp che passa süa merscia: samenes crësc ite, fortiﬁcaziuns toma adüm y, fora che i musei y les recorënzes che vëgn metüdes a jì, slisura düt bel plan te en chît recort. Avisa por nia desmentié él important 102

ne lascè nia jì a perde chël püch che é ćiamò restè. En sabeda, ai 03 de messè, é l’som di omi dl Frontkämpfer- und Heimatkehrerverein dl’ alta Val Badia deventè realté: la capela dla vera de Ćiaulunch é gnüda renovada y solenamënter benedida. Ala presënza de tröpes autoritês y assoziaziuns militares dal’Austria y dala Talia à Siur Christian Moroder zelebrè la santa mëssa te dui lingać. Ala ﬁn dla funziun, tres les paroles de salüt, se à por düć daurì na ﬁnestra sön i agn dla vera, canche dües naziuns combatô sön les pizes ërtes de nostes muntes la vera cuntra l’nemich, mo ćiamò deplö

CORVARA

cuntra l’gran frëit y la stënta dl invern. I agn dal 1915 al 1917 é passà ala storia dla frunt por avëi albü de düć i inverns plö crüdi, cun neveres che à arjunt te val post inće i 12 metri de altëza y lovines che à puzenè demez te n sofl lagri intiers y cënć de soldas. Les cortines y les capeles dess porchël restè inant a recort inće de chisc momënć, por düć i destins che é gnüs taià demez, por dütes les vites nia plö vites, por düć i soms nia plö realisà. La capela é gnüda fata sö l’ann 1915 da pert dl 3. bataliun dl Kaiserschützenregiment da Desproch. Jogn soldas da na bona man à taié jö i lëgns incëria y l’à fata sö atira do la lignura dla frunt, che se desfirâ da Col de Lana ala Munt de Cherz y inant fina sö la Marmolada. Tl plan, sot al col, se slariâ fora la cortina olache al gnê supulì i morć condüć

adarlêrch dai crëps incër ia, stlüć ite tl füch nemich. I podun ma porvè da se imaginé tan de iadi che i soldâs de Kaiser Franz Josef se à abiné adüm te capela por zelebrè la santa mëssa denant che jì a combate o por dè l’ultim salüt an compagn tomè, tan de iadi che valgügn à chirì dailò la surité por conﬁdé sües tëmes a Chël Bel Dî y sües oraziuns de speranza por la familia dalunć da ćiasa. Valgügn arà inće metü süa anima tles mans dl Signur denant che gnì scarzà demez dala vita. Sce la capela é incö indô sciöche ala ê denant él mirit de Hermann Pescollderungg da La Ila, surastant dl Frontkämpfer und Heimatkehrerverein dl’ alta Val Badia, che é instës ruvé tl lazaret de Ćiaulunch l’ultim mëis dla vera dl ann 1945, do ester gnü ferì sön la front de Ungarn.

Hermann dl Soz y sü compagns dl Frontkämpfer- und Heimatkehrerverein dl’ alta Val Badia. La restaoraziun dla capela é stada na gran ligrëza suradüt por ëi.

103

CORVARA

Rapresentanć dl Österr. Schwarzes Kreuz (Kriegsgräberfürsorge) é gnüs a savëi dla capela prësc sotmetüda dal tëmp y desmentiada dala jënt. Ai à tut sö contat cun Hermann, che porvâ porater bel da agn da ciafè na soluziun, ﬁna che l’proiet de ressanamënt à ﬁnalmënter

Tratan la zelebraziun dla santa mëssa. Da 90 agn é la capela di soldas sön Ćiaulunch por recordè i tomà y düć chi che à combatü te vera.

ciafè forma. Contribuć dala Provinzia da Balsan ne saltarâl bëgn fora degügn, dal mumënt che la capela é 100 metri do l’cunﬁn cun la provinzia de Belun. Sciode che l’dé dla benedisciun é tomè ite cun la sabeda dan la Maratona dles Dolomites: l’tlima tan sot de reﬂesciun é n pü gnü ruviné da schires d’auti, camper y ziclisć curiusc. Nia ma sö por i jus, te pra y te bosch él gnü arjigné tratan la vera curtines di suldas, mo inće tl pice paîsc da paur da Corvara, che ê pö tan dlungia ala front. L’major di Schützen Franz Kostner à metü a desposiziun n to’ de pre sura la picera dlijia, che é spo gnü consacrè y arjigné cà por mët jö i morć. Dl ann 1916 é na gran pert di tomà gnüs supulis chilò. Por vignun él gnü fat na cartela cun l’inom y l’cognom, l’unité

La cortina di soldas a Corvara. Dl ann 1916 é tröć tomà gnüs supulis chilò.

104

CORVARA

de apartenënza, l’numer dla fossa y l’dé dla sopoltüra. Documënć se cunta che ma l’dé dl 20 de setëmber 1917 él gnü metü jö 17 soldâs te na ota. Aladô de na lista dles fosses dl ann 1934 vëgnel arcompedè 175 soldâs y 22 rusci, düć metüs jö te fosses singoles. Cun i agn é la maiù pert di defunć gnüs portà tl ossar de Purdù. A recort di tomà â Franz Kostner porater inće lascè fà sö na capela. Chësta é gnüda trata jö dl 1995 por lascè lerch ala curtina dla comunité de paîsc. PARX: teater de Simon Kostner che cunta de jënt y natüra Ai 09 de setëmber, él gnü presentè por l’prüm iade n toch nü de Simon Kostner, dal titul „PARX“, che é gnü portè dan te deplö paîsc dla valada. L’teater realisé sön proposta dl Oﬁze Parcs Na-

turai dla Provinzia da Balsan à albü n gran suzès y à dessigü arjunt ćî che an se â tut dant: sensibilisé la jënt a sconè la natüra. L’proiet é gnü laorè fora te cin’ scenes, nasciüdes bel plan cun l’aiüt di jobleri y de Irene Zingerle, che à fat da aiüt ala rejia. Sön paladina él stè da odëi indüt set jobleri dla Val Badia (2 é da Corvara): Serena Foppa, Pepi Costner, Roswitha Castlunger, Dolly Pisching, Roman Rottonara, Veronica Vallazza y Eduard Zingerle. Simon à laorè fora i toć te vigni pic particolar, se anuzan de publicaziuns y informaziuns desvalies. Tratan l’teater, che â pö inće l’ﬁn de provochè chi che ćiarâ pro, él gnü dant deplö tematiches che rüdlâ sö domandes nia dagnëra plajores: ćî raport unse pa pordërt cun la natüra? Ti portunse l’respet che ala se mirita o l’anuzunse ma fora por nosc interès privat? Y ćiamò: ćî

Scena de mituns da scola tratan la festa di lëgns, dal teater PARX de Simon Kostner.

105

CORVARA

Simon Kostner é inće gnü cherdè chësc altonn dal Teater La Ila por la realisaziun de n toch nü.

monn ti lasciunse pa a nösc mituns che vëgn do cà? Ti insignunse a ti orëi bun ai ciüf, ales plantes y ales munts? Ćiamò plö vita al teater ti él gnü dè cun l’sonè de Laûra Lezuo, Esther Moling, Barbara Costabiei y Manuel Miribung che à portè dant deplö toć musicai, metüs adüm da Paolo Vinati. Barbara Kostner y Paolo Vinati presënta na inrescida nöia dal titul “Olach’al rondenësc” Ai 30 de otober él gnü presentè tl Istitut Ladin Micurà de Rü la publicaziun de Barbara Kostner y Paolo Vinati, che porta l’bel titul “Olach’al rondenësc”. Al é chësta na recoiüda de müjighes, 106

ćianties y rimes che vëgn ćiantades y sonades ćiamò al dé da incö te n valgünes families dla Val Badia. Sön inćiaria dl Istitut Ladin Micurà de Rü à bele mëisc danfora Barbara y Paolo tut sö contat cun porsones che ćianta y sona gian. Ai é jüs te sües ćiases y à realisé les registraziuns che vëgn dant sön la Cd che é liada al liber. Tla ﬁnada ài abiné adüm passa mile documënć sonurs, nanter chisc ćianties religioses y profanes, rimes y jüć pur mituns, ćianties de cüna y da ﬁré, oraziuns y toć strumentai. Tratan la presentaziun à i dui auturs splighé en cürt la storia dla inrescida etnomusicologica te Südtirol y tla Val Badia. Nanter ater él inće gnü portè dant n valgünes melodies dai interpreć instësc, che à contribuì cun sò ćiantè y sonè ala realisaziun de chësc laûr de inrescida tan important.

Leander Moroder se congratulëia cun i dui auturs de “Olach’al rondenësc”.

N’edema de vacanza por Andrea Bocelli Tl’ Alta Badia n’él plö feter oramai degüna novité avëi sciöche ghesć personalitês importantes fora dl monn dla politica, dla müjiga o dla televijiun. Porsones conesciüdes chir fora les localitês

CORVARA

badiotes por sües belezes naturales, por la variaziun de pistes da jì cui schi, por l’eleganza ćialda y l’atmosfera familiara di hotì y nia por ultimo por i restoranć de prestige che é da ciafé te nosc raiun. Insciö an podü saludé por ejëmpel l’minister Franco Frattini, Romano Prodi, Corrado Tedeschi, l’stilist Lakeland, la familia Del Vecchio dla Luxottica, Michele Santoro, l’maester Uto Ughi, Massimo Lopez, Red Canzian, Dodi Battaglia y Roby Facchinetti di Pooh, l’ambasciadù american tla Talia Melvin Sembler, l’pilot Fisichella, Verona Feldbusch, Anja Kruse y tröć d’atri laprò. Un de chi che vëgn bele da plö agn te nosc paîsc a passè sües vacanzes sön la nëi é l’tenor Andrea Bocelli, conesciü lunc y lerch por süa bela usc sterscia y nia por ultimo porciodì che al é verc. Dai 28 de merz ai 06 de aurì él gnü adarlerch cun süa compagna y sü amîsc tla Pension Villa Tony de Konrad y Martina Irsara. Konrad che é instës ćiantarin pro l’cor de dlijia y sona la trombëta tla Müjiga Calfosch-Corvara à orü ti fà na ligrëza al ghest se prejentan te salf cun la vidora dla stria, la chitara y i orghi da man. Nanter na sonada y na ćiantada deboriada, é Bocelli ﬁnamai gnü pro a aldì n bel

Konrad Irsara dla Villa Tony à sonè y ćiantè deboriada cun so ghest Andrea Bocelli.

iodler de munt. Dl ladin à l’ćiantautur dit che al é n lingaz morjel y melodich. RC Club Ladin: esposiziun de modei y demostraziun de jore Bonamënter püć sà che te n local dl stadium dala dlacia, metü a desposiziun da pert dl Comun, se abina regolarmënter i apascionà de modelism, che fej sö y lascia spo jorè alaleria de vigni sort de ﬂigri y jolirs telecomanà. Por l’plö i vëigun tles sëres d’isté sur l’Gran Col, canche al é les condiziuns dl vënt plö ideales por fà alzè y curatè tl air l’früt te tröpes ores de laûr. Chilò vëgnel scialdi lascè jorè i modei de alianć. Por i ﬂiegri a motor se abina i apascionà dl jore ti plans sot a Sarè da San Ćiascian. Por se fà conësce inće da d’atra jënt à la uniun RC Club Ladin metü a jì chëst ann ai 09 de mà en dômisdé dla porta daverta dl salf da laûr y na demostraziun alaleria. Al é stè da odëi na bela esposiziun de modei, mo la demostraziun de jore é baldi gnüda rovinada dal bur tëmp. Por l’secundo ann y indô cun gran

Leo Dapunt, presidënt dl RC Club Ladin, dlungia so model de ﬂiegher a motor, frabiché cun lignan y peza, dl pëis de 7 chili y mez.

107

CORVARA

suzès él gnü invié ia la jita dl club cun vijita a la ﬁera de Friedrichshafen, olach’ al vëgn mostrè de vigni sort de morvöies: modei de ﬂiegri, ferates, auti, barches, camions y gomates. L’RC (Radio Control) Club Ladin arcompëda sëgn passa 50 scrić ite da vigni paîsc dla valada, suradüt da Corvara, Calfosch y San Ćiascian. Presidënt dl Club é Leo Dapunt. FORA DL SPORT Sci Club Ladinia Tratan la sajun da d’invern 2003/2004 à l’Sci Club Ladinia portè inant süa ativité jonila cun bëgn 70 atleć, por ćî che reverda l’jì cui schi, y 7 atleć por ćî che reverda l’paslunch (düć te na eté dai 7 ai

19 agn). L’numer di alenadus é stè de 7 por l’schi alpin y 3 por l’paslunch. Dër bogn y da laldè é sta i resultać dl ann. Jun daimprò ia tles categories: - Cat. Baby/Cuccioli: da alzè fora é Hannes Zingerle da La Ila, campiun zonal y 3. al trofé “Gran Premio Giovanissimi” fasa nazionala. - Cat. Ragazzi/Allievi: al se à cualiﬁché y à partezipé ala fasa nazionala “Trofeo Topolino” Arianna Tricomi, Alex Zingerle y Elisa Crazzolara; por la seleziun “Trofeo Pinocchio” é da nominé Elisa Crazzolara y Flórin Sorarù; por i campionać zonai se à cualiﬁché bëgn 11 atleć ti inoms de Arianna Tricomi, Silvia Delmonego, Elisa Crazzolara, Belen Rottonara, Laura Di Genova, Karin Pe-

Grup de atleć dl Sci Club Ladinia jö da pé dla Gran Risa. Da odëi inće Gaetano Coppi (presidënt dla FISI) cun Maria Canins y Raimund Sorarù (presidënt dl Sci Club Ladinia), Marcello Varallo (vize presidënt onorar dl Sci Club Ladinia), Roberto Grigis diretur tecnich, Thomas Valentini y Sepl Zingerle, intrami preparadus atletics.

108

CORVARA

scoll, Alex Zingerle, Nicolò Di Genova, Flórin Sorarù, Julian Pizzinini y Stefan Miribung. De düć chisc se à cualiﬁché y à tut pert ai “Campionati Italiani” Alex Zingerle, Elisa Crazzolara, Flórin Sorarù, Julian Pizzinini y Arianna Tricomi. Por l’trofé “Fila-Sprint Internazionale” à arjunt Elisa Crazzolara dër n bel 3. plazamënt y Flórin Sorarù l’5. Bogn inće i atri resultać de Alex Zingerle, Arianna Tricomi, Bellen Rottonara, Silvia Delmonego, Patrik Zingerle y Nicola Grigis. - Cat. Giovani: da chësta categoria, che tol ite i aspiranć y i jogn, se à fat mirit Sara Vollmann, davagnan deplö titui taliagn y gares FIS desvalies. Insciö se à por la jona da Calfosch daurì les portes tla scuadra nazionala. Les atres sodesfaziuns é gnüdes da Mathias Thaler, che é gnü tut sö pro l’grup sportif dla Polizia, y da Manuel Pescollderungg che se à assiguré l’post tla nazionala “B”, davagnan la Coppa Italia di ëi. Da nia desmentié é l’jonn Michael Moling da Calfosch che à portè resultać tla nöia disciplina dl schi alpinism y fej sëgn pert dla scuadra nazionala. Deboriada a Luca Tiezza, Maddalena Planatscher, Emmi Pezzedi, Marion Posch y Sandra Pescosta à l’Sci Club Ladinia indüt bëgn 7 atleć tles scuadres nazionales, nanter schi, snowboard y schi alpinism. Por ćî che reverda l’paslunch à i atleć arjunt de bi resultać, sce an cunscidra che chësc é stè l’prüm ann, olache al é gnü tut pert a dütes les gares sciöche da program. An vëiga che inće cun püć atleć pò les sodesfaziuns ester veramënter granes.

De chësc ti va gran mirit ai dui alenadus Maria Canins y Bruno Bonaldi, che se à dediché ai mituns cun dediziun y sambëgn cun gran competënza. La sajun dl paslunch se à insciö stlüt jö cun l’campionat provinzial invié ia a Schlinig tl Vinschgau, olache Deborah Agreiter é deventada campionëssa provinziala te süa categoria. Tl tort é l’paslunch scialdi dagnëra gnü odü sciöche l’frè plö püre dl schi alpin. An spera por l’dagnì che tres plö porsones se apascionëies a chësc sport y che al ti vëgnes inće lascè la lerch che al se mirita sciöche alternativa interessanta al jì cui schi. Hockey Club Alta Badia Da chëst ann se crüzia l’Hockey Club Alta Badia ma plö dla organisaziun dl jüch dl hockey. L’jadiné artistich é sëgn tles mans dl Ice Club Alta Badia. Cun la scuadra di gragn, alenada da Achim Finazzer da Urtjëi, vëgnel tut pert al Campionat Serie C Interregional. Por lascè lerch ai jogn dl post él gnü chëst ann sparagné cun i sogadus da Alleghe, n’en tolan trëi da Cortina. Fina sëgn à les partides portè a de bogn resultać. Da cunscidré él inće che la scuadra mëss gonot fà iadi scialdi lunć por jì a soghé. L’post plö dainćiarà é a Boscochiesanuova dlungia Verona. L’Hockey Club Alta Badia vëgn raprejentè inće da na scuadra de mituns Under 10, che à partezipé al campionat desmostran de bones capazitês de jüch. 10 pici sogadus nüs é gnüs pormez.

109

CORVARA

Jadiné artistich: al é nasciü l’Ice Club Alta Badia Dal momënt che l’interesce por chësc sport vëgn tres maiù, mo dandadüt por gaujes de organisaziun se à chëst ann l’grup dl jadiné artistich destachè dal Hockey Club y à metü sö l’Ice Club Alta Badia. Presidentëssa dl Ice Club Alta Badia é Silvana Pedratscher che ciafa te süa inćiaria na bona colaboraziun dal consëi, formè da Carlo Huber, Elisabeth Oberbacher, Giusy Fistill y Ubi Valentini. Por ćî che reverda i resultać é la ligrëza gnüda da dües mitans da Corvara: Silvia Crepaz y Evelyn Alfreider à tut pert a deplö competiziuns y se à trames classiﬁché por la ﬁnala de Coppa Italia a Cerreto Laghi tl’Emilia Romagna dl 27

de merz. Sce an pënsa che te düt Südtirol él ma stè lerch por trëi atletes, spo é bel chësc n bun travert. La sodesfaziun é ćiamò gnüda maiù canche Silvia, sön 22 concorëntes, à davagné l’titul nazional di Campionać taliagn “Free”. Al é stè chësc l’prüm iade che mitans dla Val Badia é rovades a n te’ livel te chësta disciplina sportiva. Chisc bogn resultać dà dessigü na gran sbürla ai organisadus, ala alenadëssa Luana De Toni da Alleghe y sambëgn inće ales pićeres atletes instësses y a chëles che ess pasciun da l’deventè. Bel adora da d’altonn à l’Ice Club Alta Badia scomencè indô da nü i cursc. Inće chësc iade él indô stè na bona partezipaziun, sëgn che l’jadiné plêj veramënter dassën. L’numer di scrić ite é stè de 42. 5 mitans fej sëgn pert dl grup agoni-

Foto de grup di partezipanć al curs da jadiné do la bela festa de conclujiun ai 21. de merz 2004.

110

CORVARA

stich y tol pert a competiziuns tl raiun dl Triveneto: Silvia Crepaz, Evelyn Alfreider, Julia Fistill, Anna Costamoling y Soﬁa Targhetta. Mo l’ﬁn dl Ice Club Alta Badia resta dandadüt chël de imparè y perfezionè la tecnica dl jadiné, de stè deboriada y de pratighé n sport sann en compagnia. L’Alpenpokal por l’prüm iade te nosta valada Apëna fora de cüna à l’Ice Club Alta Badia bele messü desmostrè de ester al’altëza da organisé na manifestaziun de jadiné artistich de alt livel. Ai 29., 30. y 31. de otober, sambëgn tl stadium dala dlacia da Corvara, él gnü metü a jì l’Alpenpokal, a chël che al à tut pert incër 100 atleć de Südtirol, dal ost dla Svizera y dal Bayern. Nanter les püces atletes ladines an podü conësce fora la gherdëna Martina Schenk che à stlüt jö al cuinto post tla categoria dles jones “A” y la cortineja Federica Costantini, che fej pert dla scuadra da Maran. La Costantini ti l’à sticada a dütes sües aversares, s’assiguran l’scalin plö alt sön l’podest tla categoria “Seniores”. L’trofé por la miù scuadra ti é inće chëst ann indô jü al grup de Bayern. Les mitans dl Ice Club Alta Badia ne à nia podü partezipé, ćiudì che ales é ćiamò massa jones. La competiziun, che é porater dër garatada y é gnüda laldada inće dala Federaziun dl sport sön la dlacia, à albü n bun suzess y à fat conësc a tröpa jënt nia ma les beles muntes incër nos ia mo inće les capazitês organisatives de n club che à apëna pordejü da mët raîsc.

Tennis Club Ladinia Cassa Raiffeisen Gran sodesfaziun à indô portè i resultać dles ëles dl Tennis Club Ladinia Cassa Raiffeisen. Y ala ne podess nia ester atramënter dal momënt che al ne é degünes scuadres de ëi che soga ai medemi livels. Trames les scuadres feminiles se à fat gran mirit. Chëla formada da Cristina Nagler, Jasmine Irsara y Brigitte Crepaz à fat n bel vare inant, passan dala terza ala secunda lia provinziala. L’atra scuadra formada da Heliane Pezzedi, Anja Kostner y Tanja Profunser, che à porater soghé dër bun, é stada bona de mantignì inant inće chëst ann la 1. lia. Dër bona é indô stada la partezipaziun di mituns ai cursc tratan i mëisc dl isté. Sciöche vigni ann él inće chësc iade indô gnü cherdè adarlerch Giovanni, n maester da fora de cà, che à insigné jö i mituns por n edema alalungia. I alenamënć é spo jüs inant cun Ronny e Pepi Profunser. L’Torné Sozial, che é dagnëra bun frecuentè dai sozi, é gnü metü a jì de setëmber. Trofé Raiffeisen Val Badia 2004 y Speckbrettlturnier Sciöche da oramai 12 agn incà à inće chëst ann indô la familia Profunser metü a jì l’oramai tradizional torné de tennis. Tratan l’mëis de novëmber tla hala de nosc paîsc se à mosoré ëi y ëles despartis sö te 5 categories, nanter singui y dopli. Na bona partezipaziun él stè chësc iade suradüt da pert di ëi. Bonamënter é jüda 111

CORVARA

Foto de grup di partezipanć al Torné Tennishalle 2004.

inant la usc dai agn da denant che l’torné ne fej nia ma bun ala sanité mo inće ala bona lüna! Nanter sodesfaziuns y delujiuns à i sogadus combatü söi ćiamps dis alalungia por arjunje l’miù resultat poscibil. Ala ﬁn dl torné él spo gnü fat na premiaziun acompagnada da n buffet plëgn de sgolosaries. Por l’prüm iade él inće gnü portè a ćiasa l’trofé ambulant di ëi che é gnü davagné da Pepi Profunser. Mo la festa ne se à nia ruvé chiló: cun entusiasm se à gran pert di partezipanć vistì les parotes y é jüs inant cun l’Speckbrettlturnier che se à ruvé tert tla nöt. Centro Volo Alta Badia: dé dles portes davertes ai tandem La domënia ai 03 de otober à l’Centro Volo Alta Badia metü a jì na iniziativa 112

dër interessanta por jogn y manco jogn, por ti dè la poscibilité de fà n jore cun l’parapënd y vire insciö les gran emoziuns che chësta desciplina sportiva se porta impara. Condüć sö insom l’implant portamunt de Col Alt à Lejio, Werner, Diego y Hannes tachè ite un al iade i passajiers por pié ia, destachè i pîsc da tera y se delibré tl air. Cun l’tëmp che à daidé para à tröpes porsones aproﬁté de chësta ocajiun. Sce valgügn se à intratan lascè tachè la vöia de imparè y de fà instësc l’patentin de jore él ma dërt, ćiudì che ultimamënter inće passa ia sü agn de crisa l’monn dl jore. Dl Centro Volo Alta Badia fej pert Lejio, Werner, Maurizio, Helmuth, Diego, Cristina y Hannes.

CORVARA

Gara dai schi dl paîsc Ai 12. de aurì, Lünesc de Pasca, se à la jënt da Corvara y Pescosta indô abiné adüm por la tradizionala gara dl paîsc. Chësc apuntamënt, che ne foss oramai nia plö da punsè demez dala vita dla comunité, sëgna inće n pü la ﬁn dla saisonn da d’invern y l’mët man dl ainsciüda. Dandadüt i gragn à indô plö dlaûrela nia ma por stè pro süa familia mo inće por ste te na familia n pü maiù, che é te chësc cajo l’paîsc instëss. I omi di Destüdafüch deboriada ala Scola dai Schi se à indô surantut l’organisaziun dla gara che é gnüda metüda a jì sön na pista de Col Alt ćiamò te dër de bones condiziuns. Di 256 scrić ite, se à ala ﬁn ma 115 mosoré cun schi, brëies y schi da tele-

mark inanter les 30 portes fora. Jö da pé, atira do le travert, por desfantè ia les gran fadies dla competiziun ciafâ vignun da bëire y da mangé. Tl medemo momënt pudon ćiarè y confrontè i resultać di concorënć “plö da tomëi”. Cun l’prüm scür se à düć abiné tl Ustaria Posta por la premiaziun, la ola dla fortüna, müjiga, bal y bona vöia. Pro la ediziun da chëst ann à Luca Tiezza metü sö l’miù tëmp dl dé, mo impò é le trofé jü ala fraziun da Pescosta. Les families (pere, uma y müt/a) che é jüdes plö debota é stades chëles de Roland Moling, Sergio Tiezza y Konrad Irsara. Por les familes cun trëi componënć à davagné la familia Di Genova, 2. post por la familia de Roland Moling y 3.

Primat de eté te un y tl ater vers tratan la gara dai schi dl paîsc: i dui concorënć plö jogn cun chël plö atempè deboriada a Raimund Irsara dla Cassa Raiffeisen Val Badia y Martin Pezzedi dla Scola dai Schi.

113

CORVARA

post por la familia Targhetta. I dui partezipanć plö jogn é sta Elena Kircher, nasciüda dl ann 1999, y Mattia Costamoling, nasciü dl 2000. L’concorënt da ti portè plö respet é ste indô n iade Paul Pedevilla, nasciü dl 1919. Maratona dles Dolomites In domënia ai 04. de messè se à feter otmile ziclisć indô abiné por la 18ejima ediziun dla Maratona dles Dolomites. Dales 6.15 daduman à l’bot dla partënza uﬁzialmënter daurì la gara da la roda, che dê inće chëst ann la poscibilité de chirì fora inanter trëi percursc. Dlungia i mile volontars che à daidé para al bun garatè dla manifestaziun, à por fortüna inće l’tëmp fat süa pert: les

niures scialdi basses ne à nia lascè odëi i bì crëp düt incëria mo ne à nianca bagné i sportifs. Chi che ne à nia sciaﬁé da ester prejënć o ﬁnamai protagonisć, à podü se goder sis ores de telecronica sön Rai 3, cun registraziuns spetacolares, informaziuns y intervistes. Te chësta ocajiun và n lalt al presidënt dl Comité de organisaziun dla Maratona Michil Costa che à tignì alt l’inom de nosta valada y dandadüt de nosc bel lingaz ladin. Te stadium dala dlacia, che é sënzater la miù soluziun por n te gran numer de jënt, à i partezipanć, i familiars y i amîsc ciafè assà da bëir y da mangé. Chiló à inće ciafè lerch la premiaziun. Indô n iade é la Maratona dles Dolomites stada n suzès plëgn por düć i organisadus. Sciöche vigni ann é i volontars che laora por la Maratona dles Dolomites y

Fola de ziclisć tl stadium dala dlacia: val de bun da mët sot ai dënz do na competiziun sfadiosa.

114

CORVARA

Inće i volontars dla Maratona dles Dolomites à debojëgn de n mumënt de palsa.

sü familiars gnüs invià tl stadium dala dlacia por la cëna y por la ola dla fortüna. Tratan la cëna à sonè i dui ćiantauturs da Al Plan Zenzo y Ciapo. Chësc dess ester n sëgn de rengraziamënt por düt ćî che vëgn fat l’dé dla gara ziclistica y tröpes edemes danfora. zënza l’contribut de chëstes porsones ne fossel nia meso mët impé na manifestaziun de chëstes dimensciuns. Al bastes punsè che sön i sis punć de restoraziun tres l’percurs él gnü en chël dé partì fora 2.000 kg de bananes, 800 kg de pomaranc, 12.000 panins da jambun o ćiajó, 13.000 lt de Coca-Cola, 10.000 lt de ega minerala, 8.000 lt de süć.

Y por stlü jö: ći à pa fat l’tëmp Sce tratan l’invern da l’ann passè unse albü scialdi pücia nëi mo porchël tröć dis de surëdl, éla jüda tratan l’invern 2004 avisa al contrar. Cun gran ligrëza di furesti y de chi che laora para ê les pistes de nosc raiuns curides da nëi sﬂausia, mo i dis de bel tëmp se à lascè dejidré dassën. Trami i mëisc de jenè y furà é sta plölere da vënt y da temperatüres basses. Tratan la prüma edema de merz âl indô nevü tröp, alzan l’prigo de lovines por düć i apascionà dl schialpinism y dl jì cui schi a nëi frëscia. Inće l’mëis de aurì é stè scialdi frëit. Ai 06. de mà, aspetan l’ainsciüda, âl ćiamò fat jö val zentimeter de nëi. La viabilité sön nostes strades é deventada te chi dis n gran problem: la strada dla Val Badia ê indô daverta ma 115

CORVARA

tres les “paronamiches” y l’Jù de Frara gnê sarè a gauja de na gran lovina. Insciö inće l’Jù de Purdù. Dit en cürt ne n’unse nia albü na bela ainsciüda. L’mëis de mà é stè plölere frëit y süt y l’termometer é ćiamò carè zacontan de sëres sot zero. Ai 15. dl mëis ne à i crameri da marcé da Corvara bëgn nia fat de gran afari: les patrones de ćiasa ne â degüna prescia da sentè fora salata. Sce an ćiarâ sö por Boà en chël dé, spo podon saurì capì che sö altalt êl ćiamò de gran neveres. La pista de Vallun essun podü fà ﬁna jö da pé cui schi. L’erba y i ciüf adora sorëdl y ega por crësce, mo impormó a mez jügn âl ploiü sciöche al toca, inće sce les temperatüres restâ scialdi basses. L’prüm dé dl isté ess podü ester saurì l’prüm dé dl inver. Y bel avisa inće la purciun dl Sacher Cör de Gejù é tomada t’ega. De messè à i paurs stentè dassën da se fà ite l’fëgn. Por l’rest unse albü n isté valgamia bel. Sambëgn nia da confrontè cun chël da l’ann passè, mo i amanć dla munt à feter dagnëra sciaﬁé da se fà de beles spazirades, sce ai ne se lasciâ nia massa sprigoré dal cîl lascè jö dl’aduman. L’mëis de setëmber é inće chëst ann indô stè dër generus. Plënes de surëdl é stades dandüt les prümes dües edemes, insciö che i paurs à podü se fà ite almanco n te pić artigö bun sëch. A mez otober âl fat jö la prüma nëi y dedô ne é l’tëmp nia plö stè extra bel. I dis da Gnissant, che é por tröpa jënt bel insciö dis dala ria lüna, âl ploiü tres fora. La nöt dl 10. de otober, canche a Aunejia êl l’ega alta, âl nevü plötosc dassën. Chësta é stada la gran nëi toma116

da dal cil che à messü bastè inće por la Imacolada. Nia dagnëra ne éla porater jüda da fà chëla artifiziala. A gauja de inversciun termiches unse albü dis olache les temperatüre ê plö basses te paîsc che nia sö alalt. L’edema dan Nadè unse ćiamò albü n valgügn dis dër frëić cun temperatüres che é jüdes fina -17 degrês. En San Stefo y i dis atira dedô à l’cîl finalmënter lascè nevëi dër bel. De chësc “or blanch”, sciöche al vëgn inće datrai nominé, an podü n’en mosoré zirca 40 cm al bas y 60 cm sö alalt. L’ann 2004 se à rové cun beliscimi dis de sorëdl y la nöt de San Salvester é passada ia cun füć d’artifize n pü dlunch, inće sce trö’ demanco di atri agn: les gran desgrazies che sozed tl monn lascia te nos düć domandes y pinsîrs de reflesciun.

La nëi se à lascè jö söi crëps y te paîsc. Düt palsa saurì y aspeta indô l’ainsciüda.

LA ILA

LA ILA • Sara Planatscher

La familia Rottonara da La Ila, plü conesciüda cun l’inom “dl Longher”, öna dles maius, scenia propi la maiù da La Ila. Pere ê Iaco Rottonara, de Ujöp dl Ost, plü conesciü sciöche “Longher”. Iaco à maridé Stefania da Verda y deboriada ài albü bëgn 13 mituns. Ai viô tl Ćiastel da La Ila, chël ch’i conesciun śëgn sciöche Ćiastel Colz. Di 13 mituns nen él al dédaincö ćiamò 10 en vita.

117

LA ILA

MOVIMËNT DEMOGRAFICH Nasciüs y nasciüdes Le paisc da La Ila à podü tó sö chinesc pici y piceres tla comunité, la gran pert vir ćiamò a La Ila cun sü geniturs, d’atri é jüs a vire altró, aldefora dl paisc. Chëstes é les nasciüdes tratan l’ann 2004: - Sebastian, de Antonio Davare y Anna Marisa Dapunt - Carlotta, de Carlo Luchetta y Marta Mangutsch - Jordan, de Harald Dapunt y Romina Granruaz - Giorgia, de Luciano Dalla Grave y Martha Tavella - Rubens, de Lorenzo Paruta y Marina Ramazzini - Viktoria, de Andy Frenademez y Sonja Agreiter - Lisa, de Christoph Silgener y Cristina Costamoling - Fabian, de Ivo Valentini y Claudia Pitscheider - Lisa, de Rupert Oberrauch y Michela Dapoz - Benjamin, de Günther Fistill y Lara Craffonara - Francesca, de Ivan Irsara y Mariana Acuna Jimenez - Nikolas Josef, de Andrea Bedin y Betty Vonmetz - Linda, de Massimo Brunello y Roswitha Crazzolara - Lena, de Richard Feichter y Roberta Ploner - Andi, de Arnold Ploner y Bea Clara

Le pice Nikolas de Betty Vonmetz y Andrea Bedin é nasciü ai 19 de setëmber.

118

LA ILA

Lena y Andi é jormagn y intrami nasciüs tl 2004, la pröma ai 30 de mà, le secundo ai 29 de messè. Lena é la picera de Roberta y Richard Feichter, Andi é ﬁ de Bea y Arnold Ploner.

Nozes Indöt diesc é stà i pêrs che s’à unì tl sacramënt dl matrimone. Dessot i inoms de jogn y jones (da La Ila, che vir a La Ila o che s’à maridé a La Ila) che à scomencé na vita deboriada. - Marzia Aimoni y Stefan Gasser - Fiorella Lollo y Andreas Bernardi - Marella Bifﬁ y Freddy Planinschek - Julia Chizzali y Arnold Valentini - Bea Clara y Arnold Ploner - Christina Crazzolara y Robert Trebo - Ruth Crazzolara y Gerhard Mohr - Roberta Ploner y Richard Feichter - Verena Pescollderungg y Martin Miribung - Margherita Pescollderungg y Andrea Zambon

119

LA ILA

Morć Le paisc da La Ila à tratan l’ann 2004 messü se confrontè cun tröc evënć inchersciors de mort. Bëgn dodesc é les porsones da La Ila (o che viô a La Ila), che é gnüdes cherdades dal Signur. Por n pice paisc él tröp, dantadöt sce an confrontëia cun l’ann da denant, olache les porsones cherdades a miù vita ê stades indöt sis (trëi ëi y trëi ëres). Che les porsones che s’an é jüdes tl ultim ann ciàfes tla pêsc tla vita eterna, y che ares vëgnes recordades inant tl pinsier y tl’oraziun. Dessot i inoms dles porsones che à tut comié dales porsones cares: - Theresa Thaler, nasciüda ai 3 de mà 1918 a Corvara, morta ai 23 de merz 2004. - Anna Pisching, nasciüda ai 14 de dezëmber 1924 te Mareo, morta ai 13 d’aurì 2004 - Cäzilia Klopfer, nasciüda ai 24 de novëmber 1905 söl Ritten, morta ai 21 d’aurì 2004 - Ferdinando Crazzolara, nasciü ai 3 de forà 1928 a La Ila, mort ai 26 d’aurì 2004 - Giuseppe Crazzolara, nasciü ai 14 d’aurì 1929 a La Ila, mort ai 4 de mà 2004 - Michele Crepaz, nasciü ai 29 de setëmber 1959 a Badia, mort ai 8 de jügn 2004 - Berta Canins, nasciüda ai 7 de merz 1931 te Mareo, morta ai 14 de jügn 2004 - Stefania Comploj, nsciüda ai 23 de dezëmber 1918 a San Martin de Tor, morta ai 17 de jügn 2004 - Clementina Thaler, nasciüda ai 7 de dezëmber 1911 a Corvara, morta ai 17 de messè 2004 - Paola Pizzinini, nasciüda ai 21 d’agost a La Ila, morta ai 19 d’agost 2004 - Otto Irsara, nasciü ai 26 de merz 1933 a Badia, mort ai 24 d’agost 2004 - Milio Baldissera, nasciü ai 4 de setëmber 1928 a Rocca Pietore, mort ai 25 de no vëmber 2004. PRÖMA SANTA COMENIUN Incuntè Chël Bel Dî Sciöche vigni ann él inće en chësta ota, tla bela sajun dl’aisciöda, plü avisa ai 16 de mà, gnü a s’al dè la festa dla Santa Comeniun, plü avisa tl mëis de mà. Chësta festa é dagnora n gran evënt por i mituns y les mitans che va le secundo ann a scora: por deplü mëisc alalungia s’arjigni ca cun sües maestres y le prou. Ciafé le sacramënt à iniann Yvonne, Sabrina, Giulia, Sara, Giulia, Artur, Ossi, Andrea, Manuel Jan Paul, Matthias, Thomas y Matteo. La Pröma Santa Comeniun n’é nia ma na gran festa por i mituns, mo inće por sü geniturs y döta la comunité dl paisc. La zelebraziun é gnüda abelida dales notes solënes dla Müjiga da La Ila, che à spo inće sonè do la gran mëssa. I zelebranć y sües families à spo tut l’ocajiun por se gode na buna marëna te n’atmosfera da festa.

120

LA ILA

I mituns che é jüs ala Pröma Comeniun cun les maestres y siur Christian.

SCOLINA Le teddy va ala scolina I mituns che va ala scolina a La Ila po se confortè sön na bela sorpreja le

dé de so compliann: ai ciafa sciöche scincunda le teddy Sven. La picia laurs morjela vëgn implinida cun tlof de jandela (“Dinkelspelz”), y ne n’é nia ma n pice compagn morjel y da orëi bun. Sven é inće dër adaté por fà massajes, por se relassè, por consolè o scemplemënter da tignì toch. I teddys é gnüs cumprà cun le contribut dla ﬁliala da La Ila dla Banca de Trënt y Balsan. SCORA ELEMENTARA L’ergobando amesa al mer

Le teddy Sven ti fej compagnia ai mituns dla scolina da La Ila.

I scolars dla scora elementara da La Ila à imparè ite, deboriada cun les maestres, le musical “Der Regenbogenﬁsch”. Te scora él gnü insigné tröpes ćianties, de pici bai y mituns y mitans à arjigné ca 121

LA ILA

Vistis sö cun de bi guanć da corusc à mituns y mitans portè dant le musical “Der Regenbogenﬁsch”.

i guanć da tröc corusc por rapresentè n gröm de sorts de pësc. Tla ćiasa nöia de cultura ài spo podü portè dant cun ligrëza y entusiasm la storia de n pësc che cun so guant liciorënt s’aratâ le plü bel pësc dl mer. Deache al ê tan capaze, n’orô i atri nia plü sté cun ël. Le pësc s’à sintì intres plü su y impormò da canche al à metü man da partì àl imparè ch’an ne mëss n ia ester bì por ester contënć, mo che al é important da avëi tröc amisc. Ai scolars ti àl salpü dër bel da podëi fà chësc musical y al é na esperiënza ch’i se recordarà por dagnora. SCORA MESANA “TITA ALTON” A scora cun la Polizia Stradala Cun le pröm de messè 2004 él jü en forza la lege che scri dant le patentin por jì cun le motorin o scooter. Aladô dl’or122

dinaza ministeriala 292/94 y dl decret legislatif di 15 de jenà 2002 nr. 9, ti él gnü dè la poscibilité ales scores da ti fà la preparaziun ai mituns che à complì i 14 agn, por fà l’ejam por ciafè le zertiﬁcat de idoneité da jì cun i motorins. La preparaziun al ejam à odü danfora la frecuënza de 20 ores obligatores (12 de chëstes cun esperć dla motorisaziun sciöche les Autoscores y la Polizia Stradala y 8 ores cun i insegnanć dla scora). Al vëgn insigné la segnaletica stradala, le comportamënt y l’educaziun al respet dla lege y l’educaziun ala convivënza zivila. La Scora Mesana da La Ila à invié ia i cursc y test da d’altonn 2003 y s’à ruvé cun l’ultima proa che é stada ai 26 de mà 2004 tl stadio dla dlacia a Bornech, olache i scolars à podü fà pratica cun le motorin y teoria cun esperć dl’Autoscora. Le coordinamënt dl proiet al’educa-

LA ILA

ziun stradala é gnü tignì dal professur Leo Pitscheider, ch’à organisé n’indunada cun la Polizia Stradala da Bornech, la sabeda, ai 22 de mà, tla Scora Mesana a La Ila. Al à tut pert düć i scolars dles trëi terzes tlasses y danter i argomënć tratà êl l’educaziun al respet dla lege, l’educaziun ala convivënza zivila, al é gnü presentè le telelaser por mosorè la velozité y l’etilometer, l’aparat da soﬂè por le test dl alcol. Adalerch él inće rové le vize-comandant dla Polizia Stradala dla Provinzia de Balsan Klaus Pescolderung, che ti à racomanè ai mituns da se comportè coretamënter sön strada, da se tachè canche ai va cun l’auto cun zacai, ajache massa gonot vëgnel constatè che tröc inzidënć é resultà dër sceri ajache i passejiers ne n’ê nia tacà. Implü ti àl recordè da imparè bun les noziuns educatives, porćiodì che ai les adora inće plü tert da fà la patënt da jì cun l’auto. I reladus dla Polizia Stradala da Bornech

ê Karin Rastner, che à baié dles sanziuns sce an vëgn abinà cun na perzentuala massa alta de alcol y ći ch’al comporta por la familia, y Alessandro Mazzier, ch’à portè dant le comportamënt sön strada cun le motorin, à insistì da tignì i motors sciöche ai é de fabrich, zënza i truché, ajache sce an vëgn abinà vëgnel secuestrè le motorin y dè na multa ćera por i geniturs (deache i mituns é ćiamò minorenns). Cun chësc à i mituns podü imparè y ciafè conoscënza de tröpes cosses che sarà d’ütl nia ma por chi che śëgn ô fà le patentin mo inće por chi che n’à nia ćiamò cumplì i 14 agn. DLIJIA DE SANTA MARIA N lëgn de valüta y laur Lëgns da Nadè él de vigni sort, de bi, de manco bi, dër de bi y i.i. La dlijia da La Ila à dagnora àlbü n bel lëgn da Nadè, mo en chësta ota é bëgn tröc restà cun la boćia daverta: le gran pëc é gnü decorè cun n gröm de formes de zaindl, dötes sambëgn fates a man. Cotantes é stades les ëres y les jones orentides che s’à dè da fà cun fì y aodla, buna man y paziënza, por realisé na ligna de ﬁgöres por abelì le lëgn da Nadè. Y an ne po fà ater che laldè l’impëgn de dötes, niainultima de chëres che à albü la bela idea de na decoraziun tan prezioja. Nia ma i sciori, mo dantadöt la comunité da La Ila, po ester contënta da jì tla Ćiasa dl Signur y odëi che tröpes ëres à dè ca so tëmp a bëgn dla dlijia y dla jënt dl paisc.

I mituns pro fora le telelaser cun le agënt de Polizia Alessandro Mazzier.

123

LA ILA

PERSONALITÊS DA Y A LA ILA Le compliann di maestri Tröpiscimi é i scolars che à imparè da lì, da scrì, da fà cunć y d’atres materies sot la bachëta dla maestra Loise y dl maester Cleto. En chësta ota à i dui maestri en ponsiun podü festejé i agn: la maestra Loise à destudé 70 ćiandëres, le maester Cleto é rové ai 80 agn. Ai dui maestri i val les mius aodanzes por le compliann, mo inće de sanité, ligrëzes y inant la buna löna da pert de döta la comunité da La Ila y dai scolars che à podü imparè tröp impara. Na reconoscënza a nosc mone

Le bel lëgn da Nadè tla dlijia da La Ila.

Ai 4 de novëmber él rové adöm deplü autoritês dl monn dla politica y

La maestra Loise y le maester Cleto à complì 70 y 80 agn.

124

LA ILA

Le mone Stefo cun süa fomena Giuvana.

dla dlijia, danter chëstes inće le vësco Wilhelm Egger, en ocajiun dl “Dé di moni”, metü da jì a Porsenù. I moni che porta fora sorvisc da deplü agn à podü pié do na onoranza por le laur fat, nosc mone Stefo Pizzinini à ciafè la onoranza por i 60 agn de sorvisc. Stefo ne n’ê nia presënt ala festa, porchël ti é la onoranza gnüda surandada da pert dl presidënt dla cöra. En San Stefo ál podü pié do la recordanza cun n rengraziamënt da pert de döta la comunité dla cöra da La Ila. Te chësta ocajiun ti él sambëgn inće gnü sport n dilan sintì y dè n bel ciüf a süa fomena Giuvana por le gran aiüt che ara dà tratan döt l’ann. Franco Frattini à palsè a La Ila “L’Alta Badia é la valada por ezelënza”, à comentè Franco Frattini tratan la

cëna tl Hotel Ladinia a La Ila, a ćiasa de so amich Marcello Varallo. Le comissar europè, che bele da agn incà passa la fin dl ann tl’Alta Badia, à laldè la profescionalité di operadus badioć, la belëza dla natöra dolomitica, la preparaziun perfeta dles pistes da jì cui schi y la cordialité tles üties da munt. Tratan i dis pormez ala fin dl ann à Frattini albü l’ocajiun da palsè, invié ia deplü rodes cui schi, da sëra él jü alalt tl Club Moritzino sön Piz La Ila, en compagnia dl cav. dl laur Erich Kostner àl podü amiré la defilada cun chentli portada dant dai maestri de schi da Corvara. Dan da n valgönes sëres s’ál incuntè cun le compagn Marcello Varallo, en compagnia dl ombolt de Badia Ugo Dorigo, le procuradù dla Republica Cuno Tarfusser y l’assessur provinzial Thomas Widman.

Dmc le presidënt dl comité de Copa dl Monn Marcello Varallo, le comissar europè Franco Frattini y l’ombolt de Badia Ugo Dorigo.

Le comissar Frattini à impormetü da ester indô presënt en ocajiun dl vintejim aniversar dla Copa dl Monn de schi alpin sön la Gran Risa. La gara gnarà portada fora la domënia, ai 18 de dezëmber 2005, sön la pista di campiuns, che subiarà ćiamò n valgönes mudaziuns por che ara sides ćiamò plü spetacolara.

125

LA ILA

Marcello Varallo cun la iesta da P.R. Vigni dui agn s’abina la gran familia dl schi por invié ia n congres important cun le fin da ti dè impulsc nüs al svilup dl sport invernal. Dai 30 de mà ai 4 de jügn 2004 él rové adöm incër mile porsones, en ocajiun dl 44ejim congres dla Federaziun Internazionala Schi, ospité dala beliscima cité de Miami, tl stat american dla Florida. Le presidënt dla F.I.S. Gian Franco Kasper à unì i delegà ofiziai, i rapresentanć dles assoziaziuns nazionales de schi, i mëmbri di comitês d’organisaziun de evënć sportifs, jornalisć, rapresentanć de sponsors y produturs televisifs y, niainultima, i candidać ai campionać mondiai de schi. Tratan i dis él gnü organisé na ligna de plü co 100 reuniuns por capì y studié i trends dl dagnì y por i jì do deboriada a strategies nöies. A Miami él inće rové na delegaziun dl Comité de Copa dl Monn de schi dl’Alta Badia, capitanada da Marcello Varallo che, en ocajiun dl 44ejim congres, é gnü nominé ofizialmënter mëm-

Marcello Varallo é gnü nominé mëmber dl Comité por les relaziuns publiches y media dla F.I.S. tratan le 44ejim congres dla Federaziun Internazionala Schi, ospité a Miami tla Florida.

126

ber dl comité de prestisc PR y media dla F.I.S. cun a će Christian Knauth. Varallo tol ite le post de Claudia Giordani y rapresentarà la Talia a livel internazional ti proscims dui agn. Danter sü traverć él le mioramënt dla visibilité sön le gran linzó dles localitês turistiches che ospitëia i evënć sportifs y n coinvolgimënt plü sterch di mass-media ti confrunć dl sport invernal. Varallo sa avisa che l’arjunta de chisc traverć se damana gran orentè y forzes desvalies da pert dles federaziuns, por cherié plü atraziun tles ativitês invernales. Sön la minunga che an mëss scomencè dai mituns dl’eté scolastica, dij Varallo che “por ëi mësson cherié plü ativitês y manifestaziuns söla nëi, i invié ales gares de Copa dl Monn, i cherdè ite te programs radiofonics y televisifs, y inće a deplü concursc.” Onoranza ala cariera de Rott L’artist Lois Rottonara “Rott” à podü pié do l’onoranza de “Magister artist” por süa ativité ti ćiamps dla pitöra y dla scultöra. Chësta reconoscënza ti é gnüda surandada dala Federaziun Nazionala Esperć y Critics d’Ert, aladô de sü merić arti-

L’artist Lois Rottonara cun la onoranza.

LA ILA

stics, por chi che al po mostrè sö deplü reconoscimënć nazionai y internazionai. Rott ciafa inće na lerch tla bibliograﬁa “Pittori e scultori italiani del Novecento”, che cöi adöm i maius artisć taliagn dal 1900 ćina al dédaincö y che gnarà fora l’ann 2005. Ales gares cun l’auto nü Da d’aisciöda à la Cassa Raiffeisen Val Badia tachè sö sües etichëtes inće sön n auto privat, chël de Maddalena Planatscher da La Ila, che bele da deplü agn fej pert dla scuadra nazionala “A” de schi alpin. L’atleta da La Ila à podü pié do n contribut por la cumpra dl auto nü, che l’acompagnarà sön sü iadi por alenamënć y gares, te Südtirol y foradecà. Le “Outlander” dla ćiasa Mitsubishi é bel gran, la Lena n’arà porchël nia plü problems de lerch da ćiarié schi, la roda y i gran cufri. Por la jona n’é le contribut nia ma n sostëgn ﬁnanziar mo inće moral, sciöche crëta desmostrada te tües capazitês. Le “Outlander” vëgn dala conzessionaria Eurocar da Balsan.

Maddalena Planatscher cun Bruno Morlang rapresentant dla Cassa Raiffeisen Val Badia, banca che ti à dè n contribut por la cumpra dl auto nü.

Paslunch: fadia y suzes Dan da n valgügn agn à inće le sport dl paslunch indô ciafè vita y forza, dessigü inće por merit dl zënter nü de paslunch arjigné ca a San Ćiacian. Le Schi Club Ladinia à metü sö na seziun aposta por i mituns y les mitans che à pasciun por chësta disciplina sportiva. Do tröc mëisc de fadia fajon alenamënć sides d’isté co d’invern, à spo i atleć inće tut pert ales prömes gares. Debora Agreiter da La Ila à atira lascè odëi so talënt por chësc sport, i la stican defata ala concorënza bele plü esperta. Te tröpes gares s’àra fat lerch danter les aversares, arjunjon cotan de suzesc importanć. Dlungia Debora él ćiamò n bel grup de mituns y mitans che se mosöra cun pasciun y determinaziun sot la bachëta di alenadus Bruno Bonaldi y Maria Canins.

Debora Agreiter à arjunt de bugn resultać tla disciplina dl paslunch.

127

LA ILA

N pest internazional röia a La Ila Na poesia de Susy Rottonara da La Ila à ciafè n reconoscimënt pro la secunda ediziun dl concurs internazional de poesia “Montagna Viva” a Morbegno tla Valtellina, dediché al tema dl’ega tla munt. Ara se trata de n concurs che é gnü organisé cun le patrozine dla Unesco y dla Uniun Europea, che po mostrè sö la partezipaziun de bëgn 441 poeć da döt le monn. En chësta ota àl tut pert porsones dala Talia, Francia, Inghiltera, Svizera, Australia, Ruscia, Malta, Belgio y Brasile. La poesia de Susy Rottonara, dedicada al’ega ti rüs y ti leć dla munt de Fanes, é gnüda publicada te na antologia cun le titul “Acqua dolce”, che tol ite les poesies che à ciafè na segnalaziun particolara danter chëres presentades al concurs y à insciö ciafè n reconoscimënt.

Susy Rottonara da La Ila cun le reconoscimënt por süa poesia dedicada al’ega tla munt de Fanes.

La fantasia sciöche morvëia An ne mëss nia vire dala produziun dl’ert, an po indere fà ert por ert y nia por n ﬁn speculatif. Le tru dl’ert fej so 128

gran vare canche al se déura sö ai atri, por la maiù pert te na esposiziun. Insciö mostra inće Giuvani Frenademez por le pröm iade sü laurs a La Ila. La man é buna y é al’altëza da i dè espresciun al talënt söl papier. Sön chësta basa po l’artist laurè y depënje, cöie adöm sü ćiastì dla fantasia, y dles esperiënzes coiüdes sö tla vita da vigni dé. Dai impulsc röion pro le contegnü, y impormò chilò mët man la forma dla presentaziun. Giuvani laora tröp cun corusc a ega, i lascia saltè zënza schema y ordin ia y ca, sö y jö, danter ëi. Te tröc chedri vëigon che l’artist ô se destachè dales proporziuns che l’edl vëiga, por cherié instës, deventè pert dl jüch visif y interpretatif danter ogët y porsona. Interessant él da conësce fora che Giuvani vëiga bele so ambiënt de vita incërìa te na sort de canal sogetif, al vëiga formaziuns geologiches y rames che mostra ﬁgöres umanes: insciö n müs te n crëp, na santa maria tla nëi, ez. Da chësc vëigon che l’artist conzepësc so monn a süa moda y ne le depënj nia ma. Pro Giuvani se tràtera donca veramënter de “ert por ert”, dl sogët che depënj so monn. Ia por tera sta Giuvani impò, cun la vita che passa dé por dé, cun les gran notizies dl monn che toca l’umanité, cun impulsc che fej inće mè y se mët en confrunt cun la fantasia, la mosciöda sö cun na spiritualité individuala. Tla mostra a La Ila él stè da odëi dantadöt laurs de Giuvani di ultims agn. N motif che po gnì aratè local tla preferënza de süa crativité é i ciüfs, les contrades - bunamënter é chisc motifs inće deventà deplü por merit dl curs cun Lois Irsara a chël che Giuvani à tut pert n invern. “Tla ﬂu él i corusc” dij Giuvani, porchël che

LA ILA

L’artist cun Iris Agreiter. La jona parënta à abelì la zerimonia de daurida dla mostra söl fabló. L’introduziun é gnüda fata dal jornalist Iaco Rigo.

al se tin sö dlungia ai ciüfs. Nia suraodëi ne pòn la casualité y la spontaneité che Giuvani i conzeda a sü laurs. Da 75 agn a La Ila

Laurs de Giuvani Frenademez, metüs sö a corona.

Sciöche vigni ann él indô rové a La Ila Francesca Francois Guidotti, conesciüda da tröc sciöche la “lâ Cecchina”. Danter i turisć che frecuentëia la Val Badia ti él gnü surandè, da pert dl ombolt de Badia Ugo Dorigo, n reconoscimënt publich por i 75 agn de fedelté. Deboriada cun i berbesc Domenico y Laura Francois (Domenico à scovrì les Dolomites tratan la vera dl 1915-18) éra stada pioniera bele l’ann 1929. Ara é intres indô gnüda zeruch a La Ila, naota cun le chestian y spo om Riccardo Guidotti, 129

LA ILA

cun i mituns Sandro cun Giulia, y Elena cun Franco, tla ﬁnada cun i nei Federico y Alessandro. Avisa a chisc nei ti cunta süa lâ dl’atmosfera da en iade de chisc pici paisc incontaminà y genuinns. Alessandro é restè afasciné da chisc posć, tan che àl à tut la dezijiun da s’unì tl sacramënt dl matrimone cun la chestiana Mascia Nesi, avisa te chësc raiun. La Val Badia y La Ila sarà por ëi dagnora na imaja incantada, inće deache ara restarà süa secunda patria. La copia jona ne n’é nia ma liada dal amur, mo inće dala pasciun por la natöra y la vita de munt, scëmpla mo sinziera. Ala ﬁn dla zerimonia religiosa à i dui nevic festejé deboriada cun parënć y amisc rovà adalerch da döta la Talia y da

foradecà. La serada é gnüda stlüta jö tl nobl Ćiastel Colz, olache i ghesć à podü se gode les spezialitês ladines abraciades dal’aroma di vins südtirolesc. Da na vita en vacanza tl’Alta Badia Na festa plajora é gnüda inviada ia ai 16 de forà, tl Hotel La Majun a La Ila. Ti locai dl hotel restruturé deplëgn nia dadî, él gnü festejé Günther y Ruth Veith cun le möt Thomas, da Neunkirchen ti Paisc Todësc, por i 40 agn de vacanza tl raiun turistich dl’Alta Badia. Dan da 40 agn ési rovà adalerch por le pröm iade cun n grup de 20 compagns, por passè la vacanza da d’invern tla Villa Alpina, a La Ila. Cun chësc grup

Festa tl Hotel La Majun por festejé i 40 agn de fedelté de dui sciori germanics; por la patrona de ćiasa Roberta Mellauner él stè na gran sodesfaziun podëi invié ia le iubilé por chësc bel travert.

130

LA ILA

de ghesć àl spo efetivamënter incé metü man le laur cun le turism da pert dla familia Rinna. La festa é gnüda inviada ia dala patrona de ćiasa Roberta Rinna, deboriada cun la familia Mellauner, por l’ocajiun n’àl sambëgn nia podü manćè la pröma patrona, Iudita Rinna y le rest dla familia. Por buna löna à ﬁstidié l’Uniun dl Bal Popolar Val Badia, congratulaziuns é gnüdes inće dal presidënt dl’Assoziaziun Turistica Badia Andy Pertot, dal diretur dl’AT Manfred Canins y dal ombolt dl Comun de Badia Ugo Dorigo, che à podü ti surandè ai ghesć fedei döes onoranzes: öna da pert dl’AT y l’atra da pert dl Comun. Do la premiaziun él gnü sonè y balè, dui colaboradus s’à vistì sö da vedli schiadus, por recordè i tëmps passà, canche chësc vistimënt ê “de moda”. Düć i sciori de ćiasa à podü se gode na buna cëna, arjignada ca a puntin dai chefs dla ćiasadafüch y sorvida cun lezitënza da chelneri y chelneres. La festa é garatada y a düć ghesć de ćiasa ti àl salpü bel, tan che an spera che inće ëi pois n dé pié do la reconoscënza por la fedelté de 40 agn. Da alzè fora él, che le hotel laora bele da trëi generaziuns tla ćiasa de familia, ćiasa che é gnüda restruturada trëi iadi por i pité ai ghesć dagnora ći che ai se damana, tan inant che al é poscibl.

La pröma ćiasa de Josef Pescolderung, fora de chëra che al é spo deventè le Hotel Dolomiti.

é śëgn le Hotel Dolomiti â n zompradù dl post fat sö na ćiasa che sü arpadus â venü do che chësc ê mort a gauja de n inzidënt sön le laur. Josef, dagnora lié ala Val Badia, â sparagné adöm sü scioldi por comprè spo l’ann 1902 chësta ćiasa, te chëra che al à basite fat na tistlaria. La familia â metü man da crësce, indöt 17 mituns él nasciü, un de chisc é Hermann, śëgn patrun dl Hotel Dolomiti.

Le Hotel Dolomiti complësc 100 agn An po dì che la storia dl Hotel Dolomiti nasc cun Josef Pescolderung, gnü ala löm l’ann 1975 a Pelalz de Badia. Al à imparè le mistier da tistler y deboriada cun süa fomena s’àl spo trasferì a Runcadic por gaujes de laur. Olache al

Le Hotel Dolomiti al dédaincö; l’ann 2004 é stè l’ann dl centenè.

131

LA ILA

La storia dl hotel passa i tëmps dan la vera y i rî momënć do la vera, mo inće le pié ia dl turism da d’invern y d’isté, cherscion da ann a ann rovan ala ćiasa moderna y eleganta d’al dédaincö. Y avisa iniann à la familia Pescolderung podü invié adalerch amisc, parënć y ghesć che frecuentëia la ćiasa da na vita, por festejé i 100 agn de vita dl albergh. Dlungia les recordanzes dal scomenciamënt inant à i invià podü se gode de bunes derzades en compagnia y buna löna, ćiaran inant a n dagnì tan rich de suzes sciöche tl passè. SCHIRA JONILA N ann en buna compagnia Inće por l’ann 2004 à la Schira Jonila portè inant n program rich de varieté.

Cun deplü iniziatives capësc les mitans tan importan che al é da formè na comunité olache an se respetëia y olache an se dëida öna cun l’atra. La schira jonila s’abina da d’altonn y da d’aisciöda, n iade al’edema por döes ores. Ara é partida sö te dui grups: le grup dla III., IV. y V. elementara, che vëgn condüt da Maria, Cinzia y Maria. L’ater grup é chël dla scora mesana portè inant da Maria Angela, Renate, Wilma y Irma. Tratan les incuntades vëgnel pastelnè, perié, ćiantè y fat jüć de grup. Da d’aisciöda é les mitans dla scora elementara jüdes a fá na spazirada a Oies, olache ares à podü lascè aldì süa bela usc y laldè le Signur cun de beles ćianties. Por la gola à vignöna dedô ciafè n bun dlacin. De jügn él gnü invié les mitans dla Pröma Santa Comeniun por na picera festa te calonia. Da d’aisciöda

Les mitans dla schira jonila da La Ila dötes deboriada.

132

LA ILA

à les mitans dla mesana fat na “Nöt dla Bibla” te calonia basite, olache ares á inće cenè, medité y śoghé. Impede le let bun ćialt y morjel àres podü porvè fora le sach da dormì söl funz bel dür. Da doman él ćiamò stè por dötes n bun gostè y spo éres jüdes a ćiasa. Deplü iadi intratan l’ann s’abina i grups por de vigni sort d’ativitês deboriada. Deboriada vëgnel organisé le rorate dan Nadè y atira dedô vëgnel fat la festa da Nadé cun biscoti, panetun y tê. Da d’aisciöda él gnü metü da jì na “ćiacia al tesur” tl pinëi a Corvara cun na picera marëna y tröp divertimënt. N valgönes edemes dedô él stè la miniolimpiada dla Schira Jonila da La Ila, olache al é gnü a s’al dè gares dër combatüdes y na bela premiaziun tratan la buna griliada. N dilan i va ai sponsors che à fat a na moda che vigni möta podess pié do n pest. Denant co la scora metess man à le grup da La Ila, deboriada cun les mitans da San Ćiascian, Badia, Lungiarü y Al Plan podü jì trëi dis en tënda a Natz dlungia Porsenù. Do n valgönes edemes él stè le Sorvisc ai Jogn che invié chisc grups a na griliada, olache les mitans y les acompagnadësses à ćiamò n iade podü se recordè öna cun l’atra tan bel che al ti â salpü deboriada. Pro la festa dles families fata ai 19 de setëmber á la schira jonila - sciöche les atres uniuns dl paisc - contribuì a abelì la festa. La Schira Jonila é n pice grup, mo al ti lascia ales mitans n gran bel recort por la vita y les aüsa da stè ion en compagnia, che po datrai duré na vita intiera. N gilan a Siur Christian por so acompagnamënt spiritual y por süa convinziun dla valüta da tignì intres inant na ativité de grup regolara.

UNIUN DL TEATER I scioldi ardurba vigni ciorvel L’Uniun dl Teater da La Ila à imparè ite na comedia popolara che plej ala jënt inće por merit dla bravöra di jobleri. Le toch “Intravaiades”, gnü translatè da Edi Crazzolara dal todësch “Kurzschlüsse” de Franz Ziegler, é plëgn de cliscês y podess tomè tla monotonia, mo al se salva cun i travais y i via-vai’s studià ite bun. La rejìa, surantuta da Simon Kostner da Corvara, laora cun i cliscês - y chësc é dërt, mo ćiara da i fà passè ia sön paiun cun la maiù porziun de “buongusto” poscibla. Insciö ne vëgn le jüch nia da stufé y döt le teater rogor ćina ala pointe. Tl toch de Ziegler él inće da ciafè de-

Linda se vist da infermiera por canche la sciora da Paris röia adalerch... Le jüch y i travais mët man cun chësta scena de apariziun dla sciora.

133

LA ILA

Tl teater vëgnel dant deplü ﬁgöres marginales, insciö chëra dl rapresentant de ciüciastöp (bel a man dërta) che alisirëia la trama incër la arpejun ia.

Na scena fora dla comedia.

La schira de jobleri cun le rejist Simon Kostner.

134

plü momënć de emoziun personala sinziera, por ejëmpl tl terzo at canche Linda é por lascè Iaco y ô s’an jì demez da ćiasa: Iaco ciafa la ria y pita dadalt. Bela y ligherzina é la ﬁn dl toch, plü artistica y originala co tradizionala. Le toch ô scialdi divertì y insëgna dantadöt ma che i scioldi i ardurba la mënt ala jënt. Ala notizia de na arpejun milionara él da fà döt por che an pois la pié do, anfat sce an mëss s’astilé psicopać y mać. Chësta cornisc i öga al autur dl toch por intravaié la realté, danter jüch y lerité... Bun é le lingaz che i jobleri da La Ila adora, chësc inće por merit dla traduziun de Crazzolara. Al ne toma nia tla volgarité, gnanca ti momënć plü “direć”, y al ne adora nia parores che ne dialogass nia cun le publich y te chëres che an ne se sintiss nia da ćiasa. Plajor y elegant por chësc toch é le scenar cun so aredamënt, inće sce al ne müda te döt le toch nia. Degöna gran fantasia n’él da incuntè te gran pert di guanć di jobleri. Dër bun é le jüch dles aturies y di aturs, bun studiada ite la pronunzia, che dëida é sambëgn la

LA ILA

buna acustica dl salamënt tla Ćiasa de Cultura a La Ila. Ala fin él da dì che canche le publich s’la ri y tlocenëia é le travert dla comedia popolara arjunt. Impò se desfarenziëia le bun jüch dal stlet jüch, y la diligënza y seriosité de n grup de teater. UNIUN DI STÜDAFÜCH N ann rich de apuntamënć desvalis L’ativité di Stüdafüch é tratan l’invern plü o manco vigni ann anfat: sorvisc pro les gares di ćiavai y d’atres manifestaziuns, ai 24 de jenà à la uniun tut pert ala gara de schi dl raiun dla Bassa Val de Puster stada a Antermëia, olache al à tut pert bëgn 10 omi dl corp da La Ila. Walter Frenademez s’à inće cualifiché por les finales a Obereggen. Ai 4 d’aurì ti à i Stüdafüch dè da marëna a düć chi che à tut pert ala gara dl paisc, organisada dala scora de schi, ai 25 d’aurì él spo stè l’ajornamënt raional a Badia. Ai 4 de mè él gnü fat festa dl patronn San Florian, do la santa mëssa sonada dla Müjiga dl paisc él stè la benedesciundi auti, da misdé spo la marëna tl restorant dl Hotel Lech da Sompunt. Ai 5 de jügn él gnü organisé le tornè de calceto a Jenesien, por i stüdafüch de döta la provinzia de Balsan. Les eserzitaziuns tratan l’aisciöda é stades valgamia püces, la gauja é stada le gran laur da arjigné ca y organisé le concurs provinzial di stüdafüch, en program por la fin dl mëis de jügn. L’eserzitaziun plü spetacolara é stada ai 9 de jügn sön Gardenacia, en colaboraziun cun la dita Elikos da Urtijëi. Ai 19 y ai 20 de jügn ti él gnü arjigné ca la marëna ai 400 mituns

y acompagnadus rovà adalerch dal nord dla Talia en ocajiun dl tornè de calceto stè te deplü paisc dla Val Badia. Ai 25 de jügn àl spo metü man le concurs provinzial di stüdafüch che à duré ćina ai 27 de jügn. Plü co catermile omi, jogn y mitans di stüdafüch é rovà adalerch por tó pert ales gares desvalies. De messè é spo feter düć i omi stà impegnà a daidé en ocajiun dla Maratona dles Dolomites. Ai 15 y ai 29 d’agost n’àl gnanca iniann manćé le festes alaleria, metüdes da jì en colaboraziun cun la Müjiga. Dër aprijada é gnüda, sicöche vigni ann, la bela deﬁlada metüda da jì da Loise y Paola. Le tema da iniann é stè “Vita de paisc dandaia” cun tröc ćiars, düć trać da ćiavai, cun la cura di particolars. Al é stè n dé intier de festa, folclore y buna löna tl zënter dl paisc da La Ila. Le mëis de setëmber é stè chël dediché ales eserzitaziuns: proes internes, cun mascheres dal föm, por mascinisć y ai 25 dl mëis él stè la proa generala de nosc raiun tl’Alta Badia. Ai 2 d’otober él gnü invié ia la proa d’evacuaziun pro la scora elementara; plü co na eserzitaziun él stè na gran festa por düć i mituns che à inće albü l’ocajiun da porvè da sprinzé y

Momënt fora de na eserzitaziun cun l’elicoter. La proa spetacolara é gnüda inviada ia sön Gardenacia.

135

LA ILA

da jì alalt cun la gran litra. Ai 10 d’otober él gnü organisé la partida de palé danter maridà y nia maridà de nosta uniun. Cun gran ligrëza àl d’otober metü man i laurs pro la costruziun dla ćiasa dles uniuns de nosc paisc. Gran é stè le laur da plinderné döt ći ch’ê te magazinn, metü provisoriamënter tla majun de Maria de Pire a Funtanacia y a Boscdaplan tla garasc de Erich da Funtanacia. Ai 26 de novëmber él stè la reuniun generala cun les lites por i proscims cin agn. Les lîtes à orü Werner Crazzolara comandant, vizecomandant é Renato Pizzinini, aconsiadus é Devis Castlunger, Willy Fistill y Norbert Valentini. Gran é inće stè le laur ai 18 y 19 de dezëmber, tl tendun en ocajiun dla gara de Copa dl Monn de schi alpin.

Por ći che reverda i intervënć é le paisc da La Ila por fortüna restè stravardé da de gran desgrazies; i intervënć é stà püć y scëmpli. Por ći che reverda l’istruziun él gnü invié ia cursc tla scora di stüdafüch a Vilpian, al curs de basa àl tut pert Simon Agreiter, Stefan Fistill, Andreas Pescoll y Manuel Pizzinini. Le curs de basa sön le tecnich é gnü fat da Armin Bernardi, Martin Pitscheider y Michael Ploner. I omi di stüdafüch gnüs pro la uniun o passá da jogn a stüdafüch atifs é tratan le 2004 stà Simon Agreiter, Julian Bernardi, Denis Costa, Claus Fistill, Stefan Fistill, Andreas Pescoll y Manuel Pizzinini. Thomas Rottonara y Herbert Valentini à indere lascè la uniun.

I mëmbri di stüdafüch incër l’elicoter dla Elikos da Urtijëi. Por ester dagnora arjignà ca da portè socurs vara debojëgn de de vigni sort d’eserzitaziuns.

136

LA ILA

MÜJIGA DA LA ILA La pröma esecuziun de “Sehnalgia” Ai 20 de novëmber à la Musiga da La Ila podü invié la popolaziun de so paîsc al conzert de Santa Zezilia, patrona dla musiga. Zënter dl conzert é stada l’esecuziun dl jonn compositur dl post Konrad Tavella. Tröpa jënt à implì le salf da La Ila, danter l’ater inće personalitês dl monn religius y politich. Mo dessigü féjel ćiamò plü plajëi n te’ iade podëi saludé i rapresentanć fora dl ćiamp musical, sciöche le Presidënt dla Uniun Musighes Val Badia Carlo Castlunger y le dirighënt dla medema uniun Andrea Pisching. Onorè cun süa presënza à dantadöt le Landeskapellmeister dla Uniun Musighes de Südtirol, Gottfried Veit, acompagné da süa fomena, che ne à nia sconè n iade lunch por gnì adalerch. Do le salüt da pert dl presidënt Franz Dapoz ti é la parora gnüda surandada al presen-

tadù dla sëra, Alex Valentini. Sot la direziun di dui dirighënć Günther Fistill y Konrad Tavella, à 50 musicontri/es presentè n repertore dër desvalì, passan da melodies tradizionales a composiziuns modernes y nöies. Sciöche i Jüć Olimpics l’ann 1996 a Atlanta é gnüs daverć dal toch ”Olympic Fanfare and Theme”, à inće la Musiga da La Ila metü man le conzert cun chësta fanfara de James Curnow. Na maiù emoziun podôn sintì ti musicontri pro le secundo toch, suradöt ajache le componist instës ê sentè tl publich; ”Schloss Tirol” de Gottfried Veit é na omaja al Ćastel Tirol dlungia Maran. Le toch é partì sö te plü pertes, che cheriëia insciö tl publich chedri afascinanć che respidlëia la storia de Tirol, passan dal’acoliënza tl palaz real al’oraziun intima y sintida te capela, dala ćiacia di nobli al atach di nemisc, dala vera y prijonia ala davënta. Momënt zentral dl conzert é stada la premiera por dui toć: ”Sehnalgia” de Konrad Tavella y ”Danza Greca Intro-

La Müjiga da La Ila sön le paiun dla ćiasa dla cultura da La Ila en ocajiun dl conzert de Santa Zezilia.

137

LA ILA

Por i chinesc agn de ativité él gnü premié Massimo Nicosia, Renate Valentini y Manfred Castlunger.

Recordanza dl conzert cun itamez i dui componisć Konrad Tavella y le grech Charis Chartzaniotis.

138

LA ILA

duzione, Syrtos” de so compagn Charis Chartzaniotis. Konrad Tavella é n jonn da La Ila de 23 agn, che à studié 5 agn de composiziun tl Conservatore a Balsan y atualmënter stüdiel composiziun y musicologia al Conservatore de Milan. Te chisc agn s’àl formè n’amizizia dër strënta danter ël y le studënt de composiziun grech Chartzaniotis, da chëra che al é nasciü l’idea de scrì n toch por la Musiga da La Ila. Insciö à podü le publich aprijé döes prömes esecuziuns, dantadöt chëra de n componist de so paîsc. Sciöche Gottfried Veit à sotligné te sües parores, él dërt ti dè l’ocajiun a componisć jogn de lascè aldì sü toć y n onur por la Musiga podëi i portè dant. Porchël él da ti aodé a Konrad Tavella döt le bun por le dagnì te chësc ambit musical che n’é dessigü nia saurì. Al n’é nia stè la pröma composiziun, mo gnanca l’ultima: bele le dé do podôn aldì a Maran n ater toch de chësc componist ladin. La pröma pert s’à stlüt jö cun la marcia da conzert ”Graf Zeppelin” de Carl Teike. Tl scomenciamënt dla secunda pert, ti él gnü fat lerch ai musicontri jogn da La Ila, che en pert fej bel pert dla Musiga o che impara ćiamò n stromënt pro la Scora de Musiga dla Val Badia. Fabian Nicosia, Karin Pescoll, Sabine Peccei, Debora Agreiter, Aileen Gasser, Damian Pallestrong, Philip Agreiter y Omar Moling à sonè cun ligrëza y savëi la ”Europahymne” de Charpentier y la ”Ode an die Freude” de Ludwig van Beethoven. I musicontri jogn vëgn acompagnà te süa formaziun da Konrad Tavella y Tanja Pallestrong. Le conzert dla Musiga da La Ila é jü inant cun n tribut al re dl pop y dl

rock’n’roll, ”A tribute to Elvis Presley” aranjé da Thijs Oud. Restan tl stil modern dl rock american àn spo aldí ”New Age Rock” de Steve McMillan. La Musiga à stlüt jö le conzert cun öna dles marces plü conesciüdes al monn, le ”Florentiner Marsch” de Julius Fućik. Che i musicontri n’é nia ma bogn de sonè so stromënt à desmostrè l’ajunta, olache ai à ćiantè ”Fürstenfeld” dl grup popaustriach STS. Sciöche pro vigni conzert él inće gnü le momënt dla sorandada dles onoranzes dër signiﬁcatif, ćiodì che al ti reconësc al musiconter dötes les bries y le tëmp ofrì sö por la uniun. Insciö à podü pié do le diplom por i 15 agn de ativité Renate Valentini, Massimo Nicosia y Manfred Castlunger. Cun n aplaus àn inće saludé i mëmbri nüs dla Musiga: Elena Bocconcello y Jasmine Annette Dorigo ala oboa, Karin Pescoll al fabló traversal y la marcatendra Nadin Rottonara. N rengraziamënt particolar ti é jü al musiconter Arnold Posch dla Musiga Calfosch-Corvara, che bele da deplü agn dëida fora la Musiga da La Ila. Implü à chësta Musiga deboriada cun chëra de Badia imprestè fora deplü stromënć a percusciun, che ê de gran importanza por la garatada dl conzert. Chësc conzert de Santa Zezilia é veramënter stè le früt de tröpes proes y de tröc sacriﬁzi da pert de düć i musicontri, dirighënć, dl presidënt y mëmbri dl consëi: bries despaiades jö dal gran aplaus y dales parores de lalt da pert dl publich, reconoscënt de avëi la Musiga te so paisc.

139

LA ILA

UNIUN DI PORTACONFARUNS Inće les tradiziuns à sü corusc La domënia, ai 16 de mà 2004, él gnü tignì a La Ila la Pröma Santa Comeniun. I mituns é gnüs acompagnà da scora ćina te dlijia dai proi y ministranć, geniturs y familiars, compagns, musiga, confaruns y la popolaziun dl paisc. Ći che à dè al edl en chësc iade tratan la prozesciun é stà i portaconfaruns vistis por le pröm iade düć anfat. L’idea é bele gnüda a s’l dé l’ann denant danter i mëmbri dla uniun di portaconfaruns. Tratan l’invern él stè spo da fà le gran vare y da se comanè na bela mandura. Le guant é gnü realisé dala sartorëssa da San Ćiascian Anita Vittur. Le complet é gnü ispiré a na ligna tradizionala de nüsc paisc ladins, sides por ći che raeverda i corusc co inće por la cerna di materiai. Braia, ćiamëja, corpet y cravata de sëda cun corusc desvalis (blea, vërda o cöcena), aladô de ći confarun che vignun porta. Por l’altonn él spo ćiamò gnü lascè fà n śamare por completè la mandura. I ﬁnanziamënć é gnüs coiüs adöm dala Fraziun da La Ila, dal Comun de Badia, dales banches te paisc y da n valgügn privać che à ion sce les usanzes y tradiziuns te nüsc raiuns romagn en pé. An spera da stlü’ jö le ﬁnanziamënt te n cört tëmp, ciafan ćiamò da val’ pert de piceres spënores. I portaconfaruns cun sü bi guanć nüs.

140

La griliada di portaconfaruns: na ocajiun da stè en compagnia.

Alex y Florian: na viva ala uniun nöia.

LA ILA

TLASSA 1974 Dala elementara ite ti trënta L’iniziativa de chi dl ‘74 da La Ila da s’indunè é oramai na tradiziun; inće sce nia vigni ann, mo vigni dui, s’abina i “classoni” por na cëna deboriada. En chësta ota él inće gnü invié le maester Giovanin, che à albü te scora i mituns tla cuarta y tla cuinta tlassa elementara. Le pröm ann de scora, l’ann 1981, s’à döta la tlassa, metöda adöm da 10 mitans y 5 mituns, abiné por le pröm iade. N ann de scora indolater, ési spo rovà te cuinta, inće sce öna é restada sön strada, mo al nen é inće rové n’atra laprò. I agn é passà y iniann ài podü nen compedè trënta (30!), mo al pê che gnanca chisc ne sides bugn da calmè jö

La classe dl ‘74 da La Ila l’ann 1982.

I “classoni” dl ‘74 tratan la cëna por festejé i 30 agn; al manćia Karin, Ingrid, Birgit y Sonia.

141

LA ILA

le grup, che ne perd nia l’ocajiun por rové adöm y se stè saurì deboriada. Da d’altonn s’à le bel grup metü adöm dai 5 mituns, da 6 mitans y le maester Giovanin abiné tl bar Manuela a La Ila por l’aperitif denant co se lascè menè dal taxi Giorgio ćina jön Runch a Badia. La cëna é indô stada boniscima y rica de de vigni sort de spezialitês ladines (dilan ala familia Nagler), acompagnades da n bun gote, mo inće da ćianties y riüdes assà. Do n valgönes ores tla vedla stüa söl lüch de Runch él indô rové adalerch Giorgio por condüje düć a stlü jö la serada da Durni, olache i plü en forma à ćiamò podü balè y s’la cuntè. I arati che la serada sides indô garatada sciöch’al alda, a düć ti àl salpü bel da s’la cuntè, da se coienè n pü’, da recordè i tëmps dla

scora y da odëi ći ch’al é deventè fora di pici che tomâ sot tascia da scora ite. TLASSA 1944 Degöna stënta da rové a sessanta Ai 2 d’otober, él gnü invié ia la festa dla tlassa 1944. I nasciüs y residënć di Comuns da San Martin, Badia y Corvara s’à abiné por festejé deboriada n compliann dal numer plëgn, chël por i 60 agn. I invià à naota podü tó pert ala santa mëssa, spo a n bun aperitif, denant co s’abiné por la buna cëna tl Hotel Armentarola a San Ćiascian. Da compagnia ales derzades speziales à fat le sonn de n grup de musiga dla Val de Puster, che à

La tlassa dl 1944 da La Ila en ocajiun dla festa por i 60 agn.

142

LA ILA

SOLIDARIETÉ

da pert val’ por chi che vir veramënter tla stënta. Sciöche cristiagn unse inće nos nosta pert de responsabilité soziala por i atri. Le davagn é stè plü alt de ći che an s’ess aspetè y al é atira gnü dè inant ala responsabla por l’aiüt ala Bieloruscia. Porchël i val n bel gran dilan a düć chi che à contribuì: a düć chi che à mangé la jopa y à dè n contribut generus, ai ustis, ai peć y ala dita Graus che à dè ca le patüc da mangé y da bëre, ales ëres che à tan daidé, i stüdafüch por le trasport, ala Scora Mesana y al vardian, y ala professuria cun sü scolars che à dè n bel contribut.

Inće na bona jopa dëida tröp

Le gran cör tl müdl de sać

La domënia dla jopa a La Ila, inviada ia ai 28 de merz, é stada n gran suzes. Tröpa jënt dl paisc y inće da foradecà é rovada tla Scora Mesana “Tita Alton” por se mangé en compagnia na buna jopa, o inće döes. Le ﬁn de chësta iniziativa ê chël da fà n iade n past scëmpl deboriada y da mëte

Sciöche vigni ann à la Caritas invié ia la racoiüda de guant adorè, ćiamò te de bunes condiziuns. Inće le paisc da La Ila à indô coiü adöm y dè jö tröc sać, che é gnüs ćiarià sön trëi camionns y menà a Bornech, olache ai é spo gnüs ćiarià danü sön la ferata por gnì condüć a Verona. A Verona vëgn le vistimënt venü y le davagn dala venüda i vëgn spo surandè ala jënt che n’à debojëgn. I sać che é gnüs impironà sön i camionns é gnüs abinà adöm ti paisc da Corvara, Calfosch, San Ćiascian y La

Emma Pallestrong y Emma Tavella à moscedè sö les jopes cun lezitënza.

I volontars che à daidé ćiarié i camionns cun i sać dla Caritas.

sonè y invié a balè. Danter na polka y n valzer él gnü balè dassënn y cotan, sëgn che i agn che passa ne pësa nia. La tlassa de chi da La Ila à sambëgn inće salpü da se gode la iniziativa plajora, él pö n bel grup da druch y plëgn de grinta. Ester él dagnora bel canche an röia adöm do da deplü agn, al fej plajëi recordè deboriada i tëmps passà tratan i agn de scora mo inće dedô. Te cin agn saràl indô na te’ ocajiun, y dailò gnaràl n valgügn agn de esperiënzes y avenimënć sura chi s’la cuntè.

143

LA ILA

Ila, i mesi de trasport é gnüs metüs a desposiziun dala dita Cave Sarè da San Ćiascian y laprò inće trëi ciafêrs. Cun l’ocajiun i val n gran dilan a döta la jënt che à dè jö sać y toć de guant, an à podü constatè che la jënt é dagnora dër de cör, insciö jarara indô da daidé tröpes porsones che à la stënta.

Trëi camionns bi plëgns él gnü abiné adöm.

JËNT ATEMPADA Y TERZA ETÉ Se fà la vita plü bela por vire damì Tl bel salf nü a La Ila, metü a desposiziun dal Comun de Badia cun so ombolt Ugo Dorigo a chël che al ti é gnü sport n bel dilan, à vëdues, vëdui y porsones sores podü passè n bel dé deboriada. Siur Paul Campeià zelebrè na bela santa mëssa, che é gnüda abelida dales usc ﬁnes dl cor dles ëres da La Ila. Da Franz Vittur àn aldì de beles parores, che à dè forza, coraje y speranza da jì inant ponsan n pü’ deplü a sè instësc. Do na buna marëna é le program jü inant cun i scolars dla scora elementara da La Ila che à portè dant na storia dër da fà ponsè. Cun sü bi corusc y sües beles ćianties ti ài fat gnì la buna löna a düć, por na atmosfera ligra s’à cruzié inće Emmanuel Costa che à sonè i orghi 144

da man. Dla fan di scolars s’à cruzié la pizzeria “La Tor” y da apascentè la fan di seniors à ponsè la Uniun dles Ëres catoliches da La Ila, tenon sön mësa de vigni sort de bun patüc. San Micurà à fat festa cui seniors Te n bel salf tenü sö da festa, pro n bun tê ćialt y cun les usc ﬁnes dles trëi sorus Erna, Carla y Wilma Ploner, él gnü scomencè na bela meditaziun sön la gherlanda d’Advënt y al é gnü recordè che cun les 4 ćiandëres che i impiun sö fajunse löm por d’atri: na löm de amur y reconescënza, na löm de ligrëza, na löm de aiüt, na löm de pordonn. Dedô él gnü San Micorà a se ciafè. Al s’à cuntè la storia de San Micorà y les tradiziuns da tignì sö chësta usanza y denant co s’an jì ti àl partì fora a düć na scincunda. Do les 12.00 à düć ciafè na buna marëna, olache an à inće albü le plajëi da saludé l’ombolt Ugo Dorigo y süa fomena Elisabeth. De beles parores à dit inće siur Christian, che ti à aodà a düć n bun Nadè. Por n valgügn éra ćiamò jüda inant n valgönes ores cun na bela cartada.

San Micorà ti à partì fora a düć val’ de bun.

LA ILA

UNIUN DLES ËRES De vigni sort por la comunité

i vëgnel scinché na ćiandëra fata a man a düć i geniturs di mituns nasciüs y a düć i parënć di di cari morć tratan l’ann. Les ëres da La Ila à de forà organisé la festa de compliann tla ćiasa de palsa, i festejà à inće podü pié do n pice pinsier. De jügn él spo gnü organisé la prozesciun da Ćianins ćina a Oies, olache siur Pire à spo zelebrè la santa mëssa. Le bel tru de meditaziun de San Klaus y Dorothea Von Der Flue che porta da Sarè ćina ala capela de Sas Dlacia à inće fat pert dl program dla uniun. Tl chît dl bosch, amesa les scultöres cheriades dala natöra y les beles òperes dl artist Otto Irsara, à vignöna podü “ascutè süa usc y ciafè la pêsc”, sciöche al é scrit sön na toﬂa dl tru. Tl mëis de setëmber, en colaboraziun cun le KVW, à dötes les uniuns da La Ila metü da jì le “dé dla familia”, festa che à albü na buna partezipaziun. La santa mëssa é gnüda zelebrada da siur Christian dlungia le ćiamp dal sport da La Ila. Na buna griliada y jüć de grup é stades ocajiuns por stè en compagnia,

La uniun dles ëres é öna dles uniuns dl paisc che deboridada cun les atres contribuësc ativamënter al begnester religius y sozio-cultural dl paisc. La Uniun dles Ëres da La Ila é al momënt formè da Pia Peccei, Lilly Nicosia, Anges Frenademez, Emma Pallestrong y Lisi Miribung. Inće tratan l’ann 2004 à la uniun portè dant n program rich d’ativitês. De merz él por le pröm iade gnü invié ia le “Dé dla vita” a La Ila, por i mituns nasciüs i agn 2002 y 2003. Personlamënter à le consëi dles ëres invié a na santa mëssa düć i 30 geniturs di mituns nasciüs te chisc dui agn. La bela santa mëssa tignida da siur Christian à albü na partezipaziun dër sintida. Tratan la mëssa él gnü benedì les piceres bozes dal’ega santa depëntes a man da Andrea Peccei; chësc à orü ester n pice pinsier por i geniturs sicöche recordanza dl bel dé. Por daidé la “Krebshilfe” él da Pasca gnü venü de beles röses. Chësta iniziativa à vigni ann gran suzes y la jënt dl paisc ne se lascia nia perié por chësta bona aziun. La uniun ćiara da ti stè dlungia ala jënt de nosc paisc, tla ligrëza y tl dolur. N pice pinsier po fà fora dër tröp y porchël I raîs de sorëdl rapresentëia i mituns y les mitans batiades i agn 2002 y 2003.

145

LA ILA

Buna löna, musiga y na buna cëna n’á nia manćè pro la ćiastegnada dles ëres da La Ila.

s’la rì y insciö se sintì pert de na bela comunité. Manćè n’à gnanca le batadù tradizional dles ëres; jones y manco jones à invidé, cartè y ćiarè da davagné. N bun gote de tê y na liagna cun craut à daidé fà fora chësc domisdé cun buna löna y divertimënt. D’otober à les ëres dl paisc podü jì a törggelen tl restorant Sass Dlacia a San Ćiascian y n pêr de ëi é inće gnüs invià: le ghest d’onur siur Christian y Bruno Pizzinini y Lois Kastlunger cun la chitara por la cornisc musicala. Dui iadi al ann vëgn les ëres periades da jì a lavè la dlijia, iniann él inće gnü foderè i libri SYN. La cöga Alma à dé druch implü cun so bun tê. Puzenè la dlijia é n gran laur y al é ma poscibl cun l’aiüt dles volotares, a chëres che al ti va 146

n bel dilan. Da Nadè él spo gnü organisé le rorate, dedô él spo stè la festa da Nadè te calonia. Cun l’aiüt de siur Christian él gnü tignì na picera meditaziun y dedô spo sorvì tê bun ćialt y val’ da sgolosè. En colaboraziun cun le Consëi de Formaziun de Badia él gnü metü da jì le curs da pastelnè cun Pia Pedevilla, le curs da cujì cun Lilly Nicosia y Marta Planatscher, le referat sura le raport danter geniturs y mituns tignì dal dr. Stefano di Carlo, le referat sura le suizid tignì dal dr. Roger Pycha y dala dr. Claudia Fabbro. A siur Christian i val ćiamò n dilan por süa gran desponibilité, insciö inće a düć chi che dëida y che fej val’ oferta a bëgn dla uniun.

LA ILA

CLUB DI ALCOLISĆ EN TRATAMËNT Gran pert dla comunité n’ô nia odëi la realté Da d’altonn él gnü invié ia n curs organisé dal’Assoziaziun Provinziala di clubs di alcolisć en tratamënt en colaboraziun cun le Zënter de Terapia Bad Bachgart, le Sorvisc de Dependënzes dles Aziëndes Sanitares, i Raiuns soziai dles Aziëndes Sanitares, le Sorvisc por i grups de auto-aiüt, le Consorz di Comuns, l’Assoziaziun taliana di Clubs di Alcolisć en tratamënt da Genova, l’APCAT Trentin y le Zënter de Stüdi da Trënt. Por savëi val’ deplü sides sura le problem dl alcol y sura le laur dl club di alcolisć en tratamënt, metü sö da Costante Valentini, s’unse metü en contat cun Lois Castlunger da La Ila, che bele da agn incà pita so aiüt ai clubs cun so laur da secreter.

Dan da tan d’agn incà él pa gnü metü sö le pröm club di alcolisć en tratamënt chilò tla Val Badia y tanć nen él pa atualmënter? “Le pröm club é gnü metü sö l’ann 1987 a La Ila, sön iniziativa de siur Franz Sottara en colaboraziun cun l’Uniun di Omi y cun l’aiüt de Costante Valentini. Śëgn à la Val Badia indöt 5 clubs: un a Al Plan, dui a San Martin, un a La Ila y un a Calfosch.” Gonot él avisa chi che nen ess deplü debojëgn che n’ô nia i daurì les orëdles al problem, nia pa? “Sce, chësc é bëgn vëi: la porsona che röia tla dependënza dl alcol fej na gran fadia da dè pro che al ne n’é nia plü patrona de se instëssa, ara é tentada da mintì, sides a d’ëra co inće ai atri dijon che al döt a post. Mo al é inće vëi, che la comunité intiera se stënta da odëi la realté, massa gonot vëgnel ascognü ia la vertié, al

Momënt fora de na sentada di clubs.

147

LA ILA

manćia sovënza le coraje da baié tler. Do mia minunga él dantadöt na chestiun de sinzirité.”

UNIUN DI BARANTLI

Aratëise che les iniziatives de sensibilisaziun sides assà, almanco te nosta valada? “La jënt é stada sforzada da se confrontè cun la realté di clubs, ara mët plü averda, ara à imparè da ponsè sura sön ći che fej bun, ći che é prigorus por nosta sanité y por nosta vita. Le fat da perde la patënt a gauja dl alcol é n sëgn de alarm por tröc. Tröp é mudé tla buna direziun, mo deache le liam dla sozieté cun l’alcol é dër sot y ascognü, vara dessigü debojëgn de na scassada vigni tan, sot forma de sëres d’informaziun, de dis de riﬂesciun y ajornamënt.”

Tl campionat 2003/04 s’à i Barantli plazè al terzo post, do le Freienfeld y le Vals. Ai 10 de messè él gnü invié ia la partida tradizionala cuntra la scuadra dl Casalmaiocco dlungia Milan, sön le ćiamp nü a La Ila. Al é bele cater agn che al vëgn metü da jì chësta partida amicala. L’ann s’à stlüt jö cun la reuniun generala y la cëna ala Capanna Alpina. Le proscim campionat di “Altherren” gnarà da festejé deache al sarà le diejim ann de vita di Barantli y porchël s’aodon inće n bun plazamënt y forsc indô da rové ales finales provinziales. Al mumënt compëda la uniun 26 śogadus. Sponsors dla uniun é la dita da eletricher Ulli Crazzolara, la Ütia da munt Piz Surega, le Restaurant Capanna Alpina, la Pizzeria Caterina’s, le Bar Piz da Lec, la dita Raimund Alfreider, la fraziun da Pescosta y la Cassa Raiffeisen. Sponsors nüs che sostëgn i Barantli é le Speckkeller Veneranda da Corvara che a finanzié les malies nöies, la botëga Break Out Sports che à dè les tasces y le Durni’s Pub che à metü a desposiziun i ćiapí. Fotograf ofizial di Barantli é Freddy Planinschek. Ai 18 y 19 de setëmber é la scuadra dl palè di Barantli spo jüda a Udin a śoghé na partida amicala cuntra la “US Blessanese”. I pröms contać cun chësta scuadra é nasciüs bele dan da 15 agn, canche la scuadra dl’Alta Badia é jüda le präm iade a Blessano (por ladin Blessàn) dlungia Udin a śoghé. Chilò él nasciü na gran amizizia cun la jënt da Blessano, na amicizia che döra dötaurela. La jënt da

Tan aratëise pa che ares vai a orëdla, tan de ressonanza àres pa, dantadöt danter i jogn? “Canche ara se trata da mudé le comportamënt dla jënt vara dagnora dër plan, porchël ne n’él nia da s’aspetè che döt se müdes da incö a doman. I jogn é do la rata chi che fej plü snel da tó sö idèes y comportamënć nüs. Chi che arfera intres ćiamò de chësc vers é l’ejëmpl di gragn, dles porsones de n cer’ prestisc, tentades da fà bela ﬁgöra cun l’alcol.”

Lois Castlunger.

148

I Barantli te na iesta nöia

LA ILA

La scuadra di Barantli la mondura nöia (söl retrat mànćel Gusto Pizzinini, Giacomo Erlacher, Alex Schrott, Ulli Crazzolara, Rinaldo Crepaz, Andrea Tasser, Andy Zingerle y Gusto Ploner).

Blessano desmostra vigni iade na ospitalité y na desponibilité dër grana, na cossa che an ne vëiga nia gonot incërch. Do trëi ores de iade sunse rová söl post. Dô na buna marëna éra gnüda da invié ia la partida amicala cuntra i śogadus furlans. Chisc śoga te terza categoria, ai è inće cotan plü jogn, y plü alenà, porchël ti é inće la devënta jüda ad ëi. Söla sëra sunse gnüs invià ala festa dër plajora conesciüda sciöche ”FRIULI-DOC”, tl zënter de Udin. Al é garatè na bela festa, cun buna löna y alegria, iniziativa che an ćiararà che devëntes na tradiziun. UNIUN SPORT ALTA BADIA Na sajun da record por les scuadres dl’Alta Badia Al à scomencè tles mius dles manires le secundo chert de seco dla storia dl’Uniun Sport Alta Badia. Do avëi fe-

stejé i 25 agn d’ativité en l’ann 2003 da d’altonn à les cinch scuadres stlüt jö cun n bilanz da record la 26ejima sajun agonistica dla sozieté. La pröma scuadra che à śoghé por le secundo ann tla secunda categoria, à desﬁré n campionat esaltant do le cuarto post arjunt tl campionat da en l’ann passè. I jogn alenà da Marco Galvan assistì da Gusto Pizzinini é por cuaji döt l’ann sta a će dla tlassiﬁca combaton deboriada cun le Wiesen por jì sö tla pröma categoria. Do n ann de batalies zënza esclujiun de boć é les döes scuadres rovades prömes ala pêr de punć, destacan la terza scuadra (le Bornech) de bëgn diesc punće y la cuarta scuadra (le Rasun) de bëgn 16 punć. Scebëgn che l’Alta Badia ess la miù desfarënzia de rëis (chësc inće por merit dl miù atach y dla miù defenjiun), éra jüda debojëgn de na partida por desparejé les döes formaziuns. Le jüch invié ia sön n ćiamp neutral à spo designé 149

LA ILA

daziuns de śogadus por gaujes de laur y de stüdi, s’à la scuadra lascè odëi te n jüch plajor y arjunjon de bun resultać, dantadöt tles partides de retour, olache i badioć à pordü ma l’ultima partida.

La pröma scuadra dl’Alta Badia à arjunt al secundo post dla tlassiﬁca dla pröma categoria.

la promoziun tla pröma categoria. Por desfortüna à chësta partida scomencè mal a gauja de trëi assënzes posoces y s’à rové dapeso decretan la devënta meritada dl Wiesen por 3 a 1. Do chësc campionat de suzes (al ê dal 1982 incà che la pröma scuadra ne arjunjô nia chisc livì) porvarà i jogn de Galvan da pité danü tan na buna prestaziun, inće sce al sarà dër rî da se reconfermè. I bugn resultać dla scuadra jona La secunda scuadra dl’Uniun Sport Alta Badia, chëra dl “Tëmp lëde” à fat registré le miù plazamënt te süa cörta storia. Al cuarto ann d’ativité à i jogn alenà da Klaus Costner y Iaco Sigismondi stlüt jö al cuinto post do n campionat dër combatü. Inće dlungia les tröpes mu-

La scuadra dl tëmp lëde à stlüt jö al cuinto post.

150

N secundo post otimal Inće la scuadra de “Iuniors” po mostrè sö le miù plazamënt te chësta categoria. La formaziun alenada da Gualbert Mussner à combatü döt l’ann cun les prömes cinch scuadres y à ala ﬁn stlüt jö cun n secundo post brilant do avëi davagné bëgn 1 partides, öna àra parejé y sis nen àra pordü. Chësc bilanz otimal ess podü ester ćiamò miù sce la scuadra ne n’ess nia messü subì massa inzidënć.

I iuniors alenà da Gualbert Messner.

Le miù plazamënt di aliefs Inće la scuadra di aliefs à arjunt le miù plazamënt da canche ara tol pert al campionat provinzial dla lia. I set jogn alenà da Nando Agreiter daidé da Rinaldo Ploner y assistì da Walter Stampfer à stlüt jö l’andada al cuinto post. Chësc plazamënt ti à consintì da śoghé da d’aisciöda le rode sterch di play-off cuntra les mius di dui rodi dl altonn. Te chësc grup sterch s’à la formaziun plazè bun stlujon jö al setimo post ﬁnal.

LA ILA

I aliefs dl’Uniun Sport Alta Badia.

I mëndri te na sajun trionfala La scuadra dl “Under 13” do avëi pordü la partida dl “spareggio” en l’ann passè, s’à tl campionat 2003/2004 ôt ite les manies se tolon na gran sodesfaziun cuntra le Bornech. I mituns alenà da Alessandro Giandonato y da Paolo Crepaz à condüt le campionat dala pröma al’ultima partida, davagnan 13 partides y arjunjon un n pêr zënza mai perde. I śogadus badioć à segné 51 goi y s’an à ma ciafè 9, y i 9 punć de destach sön la secunda tlassificada (le Bornech) dij praticamënter döt sön la sajun di under 13. Do avëi davagné le campionat à i mituns desfiré les semifinales provinziales cuntra i davagnadus dl rode dl Vinschgau, le Kastelbell/Latsch. L’Alta Badia à pordü por 3 a 1 a Kastelbell y inće cambaton tratan la partida de retour a La Ila ne n’éra nia stada buna da rebaltè le resultat

La scuadra plü jona dl’Alta Badia à desﬁré n campionat trionfal.

parejan por 2 a 2. Deperpo che le Kastelbell/Latsch se mosorâ y davagnâ la finala provinziala, à l’Alta Badia śoghé cuntra le Gherdëna por le terzo y cuarto post provinzial VSS a Kaltern, pordon por 5 a 3 do na partida daverta y combatüda. Les finales rovades en manira nia preodüda ne sfrëia nia fora chësta sajun trionfala. UNIUN MAESTRI LADINS Amesa i corusc y les mile flus L’Uniun Maestri Ladins, cun a će so presidënt Otto Moling da La Ila, à metü da jì n iade a Maran por vijité i bi urć floris dl Ćiastel Trauttmansdorff, en domënia ai 25 d’aurì. Invià ne n’ê nia ma i mëmbri dla uniun cun sües families, mo inće simpatisanć y simpatisantes. Insciö s’àl abiné n bel grup moscedè che é pié ia da doman sura le Ju de Frara cuntra Maran. Tla cera picia dlijia dedicada a Santa Maria a pé dla Val de Naif, dlungia Obermais, à siur Christian Moroder, assistënt spiritual dl’UML, zelebrè la santa mëssa por i partezipanć. Danter i bi pinsiers portà dant, àl inće recordè che en chël dé gnôl festejé San Merch y inće San Vighile y San Ćiascian. San Ćiascian é pö le patronn di insegnanć; al ê stè n maester che é gnü copè cun gran crudelté da sü scolars. Do la mëssa é spo düć deboriada jüs a marëna tl restorant che alda pro ćiastel. Bele tratan marëna aldîn ćiantan y sonan y an odô jënt cun de beles trohts che rodâ incërch. Al ê 20 cors dl raiun da Balsan che lasciâ aldì sües melodies ti parcs. Do marëna é spo düć pià ia a conscidré y 151

LA ILA

Retrat de grup de n dé plajor passè amesa i ciüfs a Maran.

amiré les beles ﬂus, sintì i bugn tofs ducejins che ê tl’aria y ascutè les melodies che ringhinî intoronn. Val’ un à inće viji-

té le museum, a d’atri ti savôl sciode da jì daite y é stà n pü’ sentà sön chi banć a sorëdl y a se gode le bun tlima, denant che jì zeruch cuntra le frësch. Dales sis da sëra s’à düć abiné adöm por jì a ćiasa y danter les ot y la mesa dales nü ê gragn y pici indô rovà a post, inće sce la strada dla Val Badia ê sönsom y jödapé sarada. ASSOZIAZIUN TURISTICA Y UNIUN DI ĆIAVAI Chinesc agn de gares cun i ćiavai

Siur Christian y Otto Moling ti bi urć dl Ćiastel Trauttmansdorff.

152

Sciöche vigni ann tratan l’invern él inće en chësc iade indô gnü metü da jì les gares di ćiavai y skikjöring tla zona sportiva a La Ila, inviades ia dal’Assoziaziun Turistica Badia cun le sostëgn dla Scora de Schi da La Ila y i alpins dla Brigata Alpina Tridentina. Vigni iade descëda la manifestaziun gran interes

LA ILA

da pert dl publich, che röia adalerch numerus zënza se lascè sprigoré dal frëit dl invern. Y avisa deache l’iniziativa é dagnora n avenimënt plajor, éra iniann rovada ala 15ejima ediziun; dessigü n travert important, mo inće n impuls por jì inant de chësc vers, por pasciun di zidladus di ćiavai, por l’interes di apascionà che va a ćiarè pro y por la buna orentè de chi che dëida organisé. Bëgn cater é stà i apuntamënć söl ćiamp da La Ila de chësta15ejima ediziun, che à scomencè cun i 7 de jenà y s’à stlüt jö ai 23 de forà cun l’ultima proa. Sciöche dagnora à i ćiavai saltè por so sponsor: Hotel Salares, Hotel Fanes, Hotel Posta Zirm, Hotel La Perla, la botëga Cavallino, Cave Sarè, Electro

Stefan Comploj, Helmuth Thaler y Reinhold Fistill s’à mosorè sön le ćiaval dala liösa.

Da jì a ćiaval él da imparè atira: i mituns cun sües onoranzes.

Frenademetz, tiesciaria Tavella, Pension Des Alpes, Banca Popolara, Hotel Ladinia (La Ila), Hotel Cristiania, Skiservice Renato Costa, Copa dl Monn, Fotoriva, Implanć portamunt Grandi Funivie, Intercom, Assiguraziuns Ina Assitalia, TechnoAlpin y, nia inultima, ales majeres dites sostenidësses sciöche la Warsteiner, la Colmar y la Cassa Raiffeisen. GARA DL PAISC René é stè le iat plü asvelt dl dé Sciöche bele da tröc agn incà él indô gnü a s’al dè l’apuntamënt sportif tradizional por döt le paisc da La Ila: söla pista Gardenacia él gnü invié ia la gara por düć i residënć, che s’à mosorè cun i schi o cun la brëia amesa les otes dl slalom lerch. La gara y le program de cornisc é gnüs invià ia dala Scora de Schi da La Ila deboriada cun la Uniun di Stüdafüch da La Ila. Le numer di scrić ite ne n’é gnanca en chësta ota stè di maius, porimpò à i presënć ﬁstidié por cherié na buna atmosfera y n dé söla nëi da recordè. Do che jogn y manco jogn é jüs al start por se mosorè cun spirit sportif o inće ma por divertimënt, él gnü arjigné ca la marëna olache düć à podü davagné zeruch les forzes cun val’ de bun da mangé y da bëre. Canche la fan é gnüda apascentada él spo stè le momënt de copes y medaies pro la premiaziun. Premià n’é nia ma gnüs i mius trëi de vigni categoria mo inće i concorënć plü y manco jogn. La copa dl pionier söi schi ti é gnüda surandada a Giuvani Areiter tla tlassa 1927, i plü pici é stà Michele Gasser y Gabriel Crazzolara, intrami nasciüs 153

LA ILA

René Pitscheider cun la copa dl miù dl dé.

I concorënć plü jogn (Michele Gasser y Gabriel Crazzolara) cun le concorënt manco jonn (Giuvani d’Altin).

tröp la familia Rottonara, che deboriada cun i tëmps de Sepl y Annemarie é tla finada stada la familia plü asvelta. Al secundo post s’ál tlassifiché la familia de Albert Crazzolara, sön le terzo scalin él rové la familia de Hermann Valentini (por la tlassifica do families él gnü tut en conscideraziun i tëmps de pere, uma y möt/a). Do la premiaziun é la festa jüda inant cun buna löna y en compagnia de n intratenimënt musical. SCORA DE SCHI LA ILA Les families plü asveltes dla gara: la familia Rottonara (1.), la familia Crazzolara (2.) y la familia Valentini (3.).

l’ann 2000. Cun le tëmp de avisa 35 secunć é le maester de schi René Pitscheider stè le plü asvelt dl dé, Giusy Rottonara é indere stada la plü asvelta dles ëres; ëra à archité le cronometer do 36 secunć y 21 centejims. Le bun tëmp de Giusy à daidé 154

I pici s’à mosorè cun gran grinta Sciöche vigni ann à la Scora de Schi da La Ila indô invié ia i cursc de schi por i mituns y les mitans che va ala scolina y ala elementara. I cater maestri Georg, Marina, Roberto y Raimund à tignì les leziuns, ti insignan ai pici da fà de beles otes. Mo nia ma: i mituns à inće imparè da stè en compagnia, da se divertì cun le sport y

LA ILA

I mituns che à tut pert al curs de schi cun i maestri Georg, Marina, Roberto y Raimund.

tla ﬁnada da stlü jö les leziuns cun na gara de slalom lerch söla pista “Doninz” a La Ila, organisada la sabeda, ai 13 de merz. Do la gara él gnü invié ia la premiaziun, olache i partezipanć plü y manco asvelć à podü pié do na medaia sciöche recort dla competiziun y dl bel invern passè deboriada. Dales prömes otes ai campiuns La sabeda, ai 20 de merz, él gnü invié ia la gara di schi dles scores elmentares de döta la Val Badia, söla pista Gardenacia a La Ila. Ala gara àl podü tó pert düć i mituns che à fat i cursc pro les scores de schi dla Val Badia y che ne fej nia pert dla scuadra agonistica de n schi club. Bele

da tröc agn incà vëgnel organisé chësta manifestaziun, pro chëra che i mituns po rové adöm y se conësce danter ëi. La gara é gnüda desﬁrada söles döes pistes de Gardenacia: chi de terza, cuarta y cuinta tlassa à fat na gara plü lungia y chi che pröma y secunda s’à mosorè sön n percursc plü cört. Indöt 225 ê i mituns invià che é rovà adalerch da düć i paisc dla valada. La coordinaziun dla manifestaziun é gnüda fata dal coordinadù de ginastica Leo Pitscheider, che tratan la premiaziun à rengrazié la Scora de schi da La Ila por l’organisaziun dla gara, i maestri de schi che à tignì les leziuns, l’Intendënza ladina por le contribut dè ca y la Cassa Raiffeisen che à sponsorisé sides les medaies co les copes por 225 scolars.

155

LA ILA

La premiaziun dla categoria dles mitans dles prömes tlasses cun le diretur Otto Moling.

UNIUN DL VOLLEY I gherdënes ti é ai aversars Na bela ocajiun por stè en compagnia sön munt y se divertì sön la nëi, canche les pistes dà bel plan do, él gnü a s’al dè en domënia, ai 21 de merz a La Ila pro la ütia “La Frëina”, en ocajiun dl secundo tornè de snowvolley. Dles 6 scuadres partezipantes ti é jü le pröm post, avisa sciöche bele tla pröma ediziun, al trio gherdëna de Markus. N complimënt particolar se merita la scuadra dles mitans jones formada da Lisa, Xenia y Alexia, che ne s’à nia temü dai gragn aversars.

plü avisa pro la ütia “La Para”. Śoghé él gnü dales diesc da doman ćina domisdé ia y da odëi en aziun él stè indöt 5 scuadres. Trëi é stades les scuadres rovades adalerch dai paisc dl’Alta Badia, öna na scuadra da Gherdëna y öna da Balsan. Do les partides combatüdes ćina al’ultima cógora, él spo stè tler ći scuadres che é stades les mius: la majera

Cógores jora söl ćiamp de nëi La sabeda, ai 27 de merz, él gnü invié ia n tornè de snowvolley sön munt, 156

Momënt do la partida de snowvolley pro la ütia “La Frëina”.

LA ILA

Retrat de grup di partezipanć dl tornè de snowvolley dan la ütia “La Para”.

copa ti é jüda ala formaziun di “Brodi” che s’à śoghé la ﬁnala cuntra la scuadra de “Gherdëina”. Do la premiaziun à düć ćiamò podü se gode musiga, val’ de bun da mangé y compagnia alaleria söla terassa dla ütia. AIR FORCE ALTA BADIA Sentada generala cun les ares Sciöche bele da plü agn incà, é l’ultima sabeda dl mëis de novëmber le dé olache al vëgn invié ia la reuniun dl’Airforce Alta Badia. L’assemblea generala é insciö tomada ite ai 27 de novëmber, bëgn 25 porsones s’à en chësta ota presentè al’indunada, bunamënter inće deache sön l’ordinn dl dé êl inće la lita dl consëi diretif nü. Do n valgügn agn de megra, àn bele inće en l’ann passè podü constatè che l’interes da pert di mëmbri dl’Airforce mët indô man da crësce. Chësc ne vêl nia ma por ći che reverda la partezipaziun ala sentada, mo inće i

breveć de jore nüs: Roman Verginer à avisa la sabeda arjunt le diplom da jorè cun la vela singola, Peter Pescollderungg y Fabian Oberbacher é passà l’ejam da jorè cun le tandem. A düć trëi i val n complimënt y l’aodanza da podëi vire tröpes ligrëzes tl’aria. Le presidënt Helmuth Stricker à naota tut l’ocajiun por saludé düć i sozi rovà adalerch denant co jì inant cun n cört ressümé dl’ativité portada fora tratan l’ann. En chësta ota él indô gnü arjigné felpes nöies, n wind-stopper che ti à dër plajü y nia ma ai sozi. Por la realisaziun dl toch nü i val sambëgn n rengraziamënt sintì ai sponsors, plü avisa al Albergo San Leonardo a Badia y ala botëga Sport&Style a Corvara. Manćè n’à gnanca la jita dl club organisada ala ﬁn dl mëis de mà: sciöche destinaziun él en chësta ota indô gnü chirì fora la localité de St. Gilgen, sön le Wolfgangsee, na meta interessanta sides por chi co jora co por chi che s’an stà plü ion cun i pîsc ia por tera. La jita é gnüda 157

LA ILA

Le grup di partezipanć ala jita denant co destachè i pîsc da ia por tera.

organisada y portada fora da Pasca de Mà, 13 é stà i mëmbri dla uniun che ne s’à nia lascè sciampè l’ocajiun de na ﬁndledema a inom dl jore, dl divertimënt y dla buna löna en compagnia.

Pert dl consëi diretif dl’Airforce Alta Badia en forza por i proscims trëi agn de legislaziun: dmc. le secreter Werner Dapunt, le presidënt Helmuth Stricker y l’aconsiadù Alex Schrott.

158

Bele da deplü agn incà ne se desmëntion nia dl dé dl jore, o festa dl jore, che plü co na jornada cun i parapënns y i deltaplanns é na indunada tl pinëi dlungia la ovovia de Boà, olache al vëgn organisé na buna griliada arjignada ca da deplü jogn orentusc. La festa é iniann tomada ai 11 de messè. Le presidënt Stricker à inće orü rengrazié i mëmbri dl consëi che à tut pert ales sentades y à colaborè canche ara s’à tratè da tó dezijiuns por la uniun. N rengraziamënt y lalt particolar ti é jü al secreter Werner Dapunt por so impëgn. Werner ti tol jö gran pert dl laur al presidënt, dantadöt por ći che reverda la pert burocratica. Inće da pert dl club i val n gran dilan y l’aodanza che al féjes inant cun ligrëza chësc laur.

LA ILA

La plaza da arsì é bela grana y ma bun: arsì te lech ne foss nia l’ideal!

Sce an anunziëia les cosses plajores ne pon gnanca se desmentié chëres che desplej. N pinsier ti é jü al compagn Guido, che ê ćiamò presënt ala sentada da en l’ann passè, y é spo gnü a manćè ai 8 de dezëmber. A Guido ti él jü n pinsier d’afet y incherscimun, che al ois daidé sü colegs de jore y compagns canche ai é en diﬁcolté. Do na odlada ala situaziun de cassa éson spo passà ala lîta dl consëi nü y dl presidënt dl club. Aconsiadus é deventà Alex Schrott, Max Planatscher, Werner Dapunt y Oliver Mersa. Sciöche presidënt él gnü confermè Helmuth Stricker, controlacunć sarà inće por la proscima legislaziun Sara Planatscher y Roman Rudiferia. A düć i val l’aodanza de n bun laur y ligrëza pro le club. Do les parores y la lîta é la festa jüda inant cun na buna cëna, na viva y ćiamò de bi momënć en compagnia. COPA DL MONN La Gran Risa ti n’à ciafè na goba Dala ediziun 2004 à inće la Gran Risa süa goba, y da en ater ann nen saral ćinamai döes, por festejé i vint agn dla manifestaziun. La reìna dles pistes

dl slalom lerch à fat n lifting por pité na gara ćiamò plü spetacolara y sugestiva. Tl ultim toch, za. 500 metri sura le travert, él gnü sburlé adöm 12.000 m3 (por n total de za. mile camionns) de tera. La goba nöia, denominada da Varallo sciöche “Goba dl iat”, realisada te trëi edemes, arjunj na lunghëza mascimala de 150 metri y n’altëza totala de 6 metri. La pendënza iniziala é dl 15-19% (sön 70 m) y tla pert plü ërta (50m) éra dl 62% tla pert dërta y dl 40% tla pert a man ciampa. Cun la creaziun de chësta goba saràl tl dagnì inće la poscibilité da mëte da jì n slalom strënt söla medema pista.

La “Goba dl iat” a pé dla Gran Risa, dess ti dè na iesta plü spetacolara ala gara de slalom lerch.

Cun Grandi é i corusc canadesc stà alalt Sciöche dagnora ne n‘àl gnanca en chësta ota indô manćè les gran emoziuns sön la pista dla Gran Risa, en ocajiun dla 19ejima ediziun dla gara de Copa dl Monn di ëi a La Ila. Sön na pista particolarmënter döra y tecnica, à do la pröma manche Kalle Palander stlüt jö al pröm post, dan le canadesc Thomas Grandi y le svizer Didier Cuche. Al cuarto post é rové Mas159

LA ILA

Grana é stada l‘aﬂuënza dla jënt iniann: de chësc s‘àn intenü ala cëna de gala, te sala stampa, mo dantadöt al parterre.

similiano Blardone; chësc post fajô dessigü sperè bun por la secunda manche. Al cuinto post àn podü odëi Hermann Maier dan da Didier Defago, Jean Philippe Roy, Joel Chenal, Dan Spencer y Benni Raich. Tla secunda manche él indere gnü rebaltè les posiziuns, cossa che ti à dè na nota ćiamò plü interessanta y emozionanta ala gara. Ala ﬁn é le canadesc Thomas Grandi stè le plü contënt sön le podest badiot. Thomas Grandi, ﬁ de geniturs taliagn (Roma y Triest), é nasciü a Balsan y à passè sües prömes vacanzes söi schi a Corvara y te Gherdëna. Propi inće por chësta gauja ti é la devënta jüda ćiamò deplü a cör. Grandi à stlüt jö sciöche pröm dan l‘austriach Benni Raich, terzi é rovà Didier Cuche y Herman Maier cun le medemo tëmp. Sciöche dagnora ne pon nia se des160

mentié da alzè fora la buna organisaziun dla gara y de döt ći che toca incëria. Merit i va sambëgn al comité d‘organisaziun deboriada cun düć i colaboradus y i volontars che ne se tira mai zeruch canche ara se trata da dè na man.

N spetacul che descëda dagnora gran emoziun: le passaje dles Frecce Tricolori sura le parterre a La Ila.

LA ILA

Le podest cun le davagnadù Thomas Grandi, le secundo Benni Raich (amc) y i dui terzi Didier Cuche y Hermann Maier.

MARATONA DLES DOLOMITES Otmile al start a La Ila La domënia, ai 4 de messè, s’à cuaji otmile atleć dla roda abiné a La Ila, al start de na granfondo ziclistica che devënta da ann en ann intres plü importanta. Inće pro chësta ediziun, rovada a so 18ejim ann, él gnü confermè n suzes sides por i partezipanć co por la ressonanza. Bëgn 7.838 s’à arcuncè sö dan la ligna dl start a La Ila bele dan les sis da doman: indöt 655 ëres y 7.183 ëi à aspetè les 6.15 por aldì le bot dl starter y pié ia ala concuista di trëi percursc tres la sugestivité di jus dles Dolomites. Sciöche ti ultims agn é i percurs indô stà trëi: le plü lunch de 147 km, le percurs mesan de 110 km y chël cört de 57 km che roda incër le Sela

ia. Daidé para à inće le tëmp, inće sce les niores bindebò basses n’à nia consintì da se gode deplëgn le beliscim scenar che incertlëia nostes munts sugestives dales pizes maestoses y imponëntes. Porimpò à le tëmp tignì döt le dé, sorëdl à scialdè l’aria y l’atmosfera, che à acompagné tresfora i ziclisć, le publich y i responsabli di laurs. La Ala Maratona 2004 àn inće Maratona podü saludé le davagnadù dl dles Do- Giro d’Italia Damiano Cunego. 161

LA ILA

Düć chi che à daidé pro la gran manifestaziun à podü s’abiné por na cëna deboriada.

lomites n’à nia ma descedè emoziuns danter i partezipanć y i presënć che à podü vire de porsona le gran avenimënt sportif, inće i sostenidus restà a ćiasa à podü se gode imajes sugestives tres la televijiun. UNIUN DLES 500 De pici auti à formè la gran carovana Bele dan l’isté él gnü cherié n club nü tl’Alta Badia cun sënta a La Ila, n grup che tol ite apascionà di motors. Tla maiù pert di caji éson ausà da odëi assoziaziuns de amanć de auti potënć y conesciüs, che lascia aldì le sonn de sü motors sura döt le monn. Nia da manco ne n’é la uniun nöia de auti: so sonn se lascia inće aldì lunc y lerch, nia tan por 162

La carovana dles 500 s’à archité sön le Giau por la marëna; la plaza dai auti lomina de corusc.

LA ILA

le prestisc di sponsors, mo plülere por la ressonanza dl motor. Ara se trata dles Fiat 500, auti che dan da trënt’agn gnô aratà sciöche mesi “normai”, mo che cun le tëmp à davagné inom y interes. Les Fiat 500 ne n’é nia plü en produziun y al nen n’é gnanca plü tröpes co s’la roda ćiamò, avisa por chësta gauja ne n’él nia saurì da nen ciafè ca na originala. Y nen abiné öna ne n’ô nia dì pié ia y smizé intoronn; dantadöt i motors à debojëgn de na manutenziun monüda y periodica. A n valgügn colezionisć y apascionà dla sort dl’Alta Badia ti él insciö gnü l’idea da cherié n club, sot al inom de “Club Fiat 500 Alta Badia”, de chël che al fej pert śëgn 50 scrić ite. Y de chisc mëmbri nen él bëgn 27 che s’la roda cun so pice meso, plü o manco da corusc, plü o manco fat sö. Le diretif dl grup di amisc ne s’à nia ma limité ala fondaziun de n club, mo à inće orü mëte da jì na indunada por rové adöm cun “colegs” da fora dla valada y dla provinzia. Do edemes de preparatifs éra spo ﬁnalmënter inće stada tan inant: en domënia da doman, ai 29 d’agost, s’à i partezipanć ala pröma indunada dles 500 organisada dala uniun badiota indunè söla plaza dla ovovia a La Ila por na roda deboriada.

Les 500 arcunciades ia söla plaza dla ovovia denant co pié ia por la roda di jus.

LIA DA MUNT LADINIA Imparè da ti orëi bun ala natöra bele da pici insö Le grup dla Lia da Munt ê inće tl 2004 bindebò grana: dai 10 ai 15 mituns à tut pert ales escursciuns cun i 5 acompagnadus che à ćiarè sura che döt jiss bun. La buna löna y la vëia da jì a pé n’à nia mancè, conësce posć nüs, ćiarè y osservè nosta bela natöra, imparè da la aprijé y da la respetè: chësc é ći che i acompagnadus pro da ti trasmëte ai mituns tratan les jites sö por munt. Tratan l’isté él gnü organisé escursciuns olache al gnô splighé la geologia de nostes munt, sü ciüfs, tiers y sciöche i crëps incër nos ia à inom. Cun dui de bugn istruturs dla Lia da Munt, Isidoro y Ivan, é i jogn jüs sön le Ju de Sela a porvè da arpizé. Cun gran profescionalité y esperiënza à i istruturs dit döt ći ch’an mëss savëi por jì sigüsc sön munt y sö por i crëps. Ai à mostrè dötes les massaries ch’an adora por arpizé y spo ài inće podü porvè da se vistì na imbraiadöra, se tachè tla corda y arpizé söl crëp; y le plü bel é stè canche ai podô se lascè tomè cun la corda por rové indô jödapé dl crëp. Canche Babi va cun i mituns spo vëgnera intres interessanta: chësc isté i àl condüt sö dal Ander dles Laurs sot le Conturines y al à splighé döta la storia che le reverda. Ai à podü jì ite te chësc ander gran y scür, plëgn de morvëia olach’i ùn odü ćiamò scheleć de laurs y la beliscima “raiëta”. Al é stè dër bel y interessant y insciö inće canch’al s’à condüt sot la Tofana y i ùn vijité les galeries dla Gran Vera, olache al ê ćiamò da odëi 163

LA ILA

Bona löna tla ütia da munt: i mituns dla Lia da Munt Jonila se divertësc da imparè da conësce les munts y la natöra en compagnia di acompagnadus.

n gran canun. Chësc ti à dër plajü ai mituns che ê dër interessà da esplorè les galeries y chirì ćiamò reperć che recordâ la vera. Val’ un à inće ciafè de bi corëć. Dui de bi dis à i mituns spo passè canch’ai é jüs a passè la nöt te ütia. Por chësta escursciun él gnü chirì fora le parch natural Fanes-Senes-Braies; ai é pià ia da Pederü, jüs iten Senes y inant ćina pro la ütia Biela. Dailò ài spo passè na bela sëra düć adöm, fajon n quiz y ciacolan ch’i edli se stujô. Da doman adora do gostè y cun n beliscim tëmp ési spo pià ia cuntra Sas dla Porta. Canch’ai é rovà söla piza ài odü jö le lech de Braies y dötes les belëzes ch’é incëria. Derevers ési jüs ćina al lech de Fosses y spo jö Pederü. Por i mituns y inće por nos acompagnadus é chësta stada na belisci164

ma esperiënza, dessigü da vire ćiamò n iade, magari te n ater raiun. Dër na bela escursciun é inće stada chëra ch’ai à fat da Spëscia demez sön piza da Pares, Crusc de Rieć y jö cuntra La Val. A stlü jö l’isté dles escursciuns él stè l’indunada tradizionala de dötes les lies da munt joniles, CAI Alpinismo Giovanile de Trënt y Südtirol, che vëgn inviada ia n iade al ann. Iniann s’à düć spostè a Trënt tl raiun dla Paganella. Chësta é dagnora na bela indunada, olach’an s’abina indô danter acompagnadus y mituns che se conësc danter ëi y vëiga posć nüs foradeca. Sön le tru da gnì a ćiasa él ćiamò stè da jì a mangé na bona pizza. Cun chësc n dilan a düć i acompagnadus: Babi, Oskar, Annamaria, Theo y Valeria, che s’à tut tres dlaurela por fà

LA ILA

chëstes escursciuns cun gran interes y pasciun. N dilan i va sambëgn inće ala Carla y ala Fefa, che s’é stades de gran aiüt por la buna colaboraziun, speran che ares dëides inant inće ti proscims agn. Se desmentié ne pon nia de düć i mituns che à tut pert ales escursciuns; a d’ëi n complimënt deache zënza ne fóssera mai garatada. MUNT DE GARDENACIA La segra a duimile metri

Nicol y Luca à iniann tut en gestiun la ütia de Gardenacia; ai 8 de setëmber ài invié ala segra, cun musiga y crafuns.

La munt de Gardenacia é bunamënter chëra che le paisc da La Ila sënt plü dlungia; al é la munt olache residënć y turisć amëia rové por passè ia val’ bel dé, al’aria nëta y cun le odur de bronsins y ćiampaneles. La munt de Gardenacia é inće travert di tiers che vëgn menà sön munt tratan l’isté; desënes y desënes de tiers passa la sajun ćialda alalt, amesa la bela natöra ﬂorida. Alta n’éra nia, la munt de Gardenacia, avisa inće porchël éra tan frecuentada: da La Ila àn deplü poscibilitês da rové sö: da Ruac, dala dlijia, da Sponata. Te püch plü co n’ora, y i plü asvelć inće te demanco, ésön dan la ütia dl famëi o dan la ütia da munt. Vigni ann da d’aisciöda, canche la sajun morjela se lascia sintì cun sü pröms ćialć y l’aria tlera, vëgnel invié ia la santa mëssa sön Gardenacia, olache le curat chërda jö la benedisciun de Dî söla munt, söi tiers y söi apascionà dl jì a pé. Al ne manćia nia na buna marëna cun de vigni sort de spezialitês ala grilia: la munt dess ester n post ligher, olache la jënt stà gian y cun buna löna. La novité da iniann che reverda la

munt a 2.050 metri é zënzater la gestiun nöia dla ütia de Gardenacia, che é gnüda tuta tles mans da dui jogn orentusc d’Al Plan: Luca y Nicol Mutschlechner. Tröpa jënt à tratan l’isté tut l’ocajiun por rové sö a saludé i ustis nüs, che s’à dè da f à por acontentè i escurscionisć y i vijitadus cun na buna ćiasadafüch mo inće cun manira valënta y ligra. Bele da vedlamënter incà vëgn le dé de Santa Maria de setëmber, plü avisa ai 8 dl mëis, recordè inće sciöche segra de Gardenacia. Y sce vigni paisc festejëia süa segra cun musiga y aurela cörta spo déssera ester insciö inće por la munt che i ćiara jö La Ila. En mercui da denant, él bele incër misdé rové tröpa jënt sön Gardenacia: nia ma escurscionisć ala scoverta dla munt, mo inće tröpes porsones piades ia cun l’idea da tó pert ala segra. Tl bar dla picera ütia àn podü reconësce jënt da döta la Val Badia, da Calfosch ćina Al Plan, che ne s’à nia lascè sciampè l’ocajiun da jì a saludé Luca y Nicol, mo gnanca da ćiantè y balè en compagnia dles notes marores. Belavisa: por l’evënt àl sonè Alexander dal Plan deboriada cun le ﬁoc 165

LA ILA

Alexander dal Plan y Nicol dal Bagn à ﬁstidié por la cornisc musicala cun la chitara y i orghi; tröpa jënt da döta la valada à implì le bar y ne s’à nia lascè l’ocajiun da ćiantè para y balè.

Nicol dal Bagn. Les notes dla chitara y di orghi da man à daidé pro al bun garaté dl’iniziativa y à ringhinì ćina tert da sëra, tröc é stà chi che à orü vire la segra dî alalungia, ćina che al é rové adalerch le scür dla sëra y dla nöt. I vijitadus á podü s’la lascè jì bona, jogn y manco jogn é rovà adöm por n valgönes ores en compagnia, cun musiga, da mangé y da bëre y, sciöche vigni

segra sciöch’al toca se damana, cun de bi crafuns da segra fać aposta por l’ocajiun dai ustis de Gardenacia. An po zënzater dì che al ê bele dî che la segra de Gardenacia ne gnô nia festejada cun tan de energia y te n’atmosfera tan plajora, porchël él da sperè da odëi inće en ater ann indô Luca y Nicol tla ütia amesa i coi y i lersc dla munt plü ćera al paisc da La Ila. (sp) I dui jomelins de Gardenacia

La buna löna y le divertimënt n’à nia manćè.

166

Por le paur él dagnora n bel evënt canche na vaćia fej videl. Sön Gardenacia él dan da n valgönes edemes inće sozedü n bel evënt, y la ligrëza por paur y famëi é stada dopla: la vaćia de Erich Fistill da Funtanacia a La Ila, vardada dal famëi Oswald De Giovanni, inće da La Ila , à metü al monn bëgn dui de pici vidì. Al

LA ILA

I dui vidì gnüs ala löm söla munt de Gardenacia é gnüs condüć jö te paisc cun la teleferica.

ne sozeda nia gonot che na vaćia féjes dui vidì te n iade, ćiamò demanco alalt sön munt, sura duimile metri. I dui cujeli bi sagns é do da n valgügn dis gnüs condüć jö te paisc cun la teleferica dla ütia de Gardenacia, manajada da Luca y Nicol Mutschlechner d’Al Plan. Do le iade tal aier é i dui tiers rovà a destinaziun y menà te stala, olache ai passará l’invern por deventè gragn y stersc. En n ater ann da d’aisciöda gnarai indô condüć sön Gardenacia, en chësta ota nia cun la teleferica mo sües forzes. (sp)

roder y rapresentanć dal monn cultural y economich dla Val Badia. Por le presidënt dl consëi dles biblioteches “Sas dla Crusc” Edi Crazzolara él sambëgn inće stè na gran ligrëza da podëi saludé i rapresentanć di comuns che s’à porvè ćina śëgn por la daurida dles biblioteches te sü paisc y inće dla costituziun de na uniun por les biblioteches dla Val Badia, na seziun autonoma al intern dla planta dles biblioteches publiches de Südtirol. Presënć ala daurida ea inće i dui colauradus prinzipai dles biblioteches dla Val Badia Lois Agreiter y Resi Trebo, y inće spo n valgügn volontars che à da daidé fora por che les biblioteches ne mësses nia tignì les portes stlütes. Le presidënt Edi Crazzolara à cuntè n püch dla storia dles biblioteches dla Val Badia, na storia che n’é nia lungia ćina che al n’é gnü ponsè a n conzet comunn por döta la valada. Al dédaincö pòn jì te sis paisc dla Val Badia te na biblioteca, les biblioteches forma n consëi autonom, dainciarà da Bornech y da Gherdëna.

MANIFESTAZIUNS DESVALIES A LA ILA BIBLIOTECA DE VAL La benedisciun söla biblioteca Tl mëis de messè él gnü invié ia l’inauguraziun dla bilbioteca nöia de val, tla ćiasa de cultura a La Ila. Gnü adalerch por l’ocajiun él l’assessur de comun ala cultura Hubert Irsara, le presidënt dla Assoziaziun Turistica de Badia Andy Pertot, le prou da La Ila siur Cristl Mo-

Siur Christian à cherdè jö la benedisciun de Chël Bel Dî.

167

LA ILA

Le presidënt dles Biblioteches Edi Crazzolara cun i colaboradus Lois Agreiter y Resy Trebo, y cun la jona Sonia Schmid, öna dles volontares che dëida fora por che les biblioteches pois avëi davert.

Baié à inće Hubert Irsara en rapresentanza dl Ombolt de Badia Ugo Dorigo, y le presidënt dla Assoziaziun Tuiristica Andy Pertot. Inće i ghesć dess se ciafè le tru da jì te na biblioteca, por passè ia n dé de plöia y inće forsc por s’imprestè fora n liber che abelësc sües vacanzes. Libri alza le livel de savëi y de sapiënza, ći che le monn adora por crësce y deventè miù - chësc à inće orü anunzié le prou da La Ila Cristl Moroder denanco cherdè jö la benedisciun da cil. Do la zerimonia oﬁziala de daurida à Comun de Badia y les Biblioteches “Sas dla Crusc” invié a n bufet, arjigné ca ala miù dala ostaria “La Majun” da La Ila. 168

CONCURS PROVINZIAL DI STÜDAFÜCH Catermile stüdafüch en aziun y füch incërch degun Ćiamò l’ann 1998 â le grup di Stüdafüch da La Ila damanè che al ti gniss surandè l’organisaziun dl concurs provinzial di Stüdafüch por l’ann 2002. Deache i Stüdafüch da Prad festejâ avisa en chël ann l’aniversar toronn é les gares gnüdes fates tl Vinschgau, porchël éra garatada iniann: la ﬁndledema da denant, ai 28, 29 y 30 de jügn, él gnü invié ia le 18ejim concurs provinzial di

LA ILA

Tröc grups é rovà adalerch bele le vëndres sëra por la zerimonia de daurida tl zënter de La Ila.

Dlungia les proes pratiches vara debojëgn inće da savëi respogne dërt.

Prezisiun y sveltëza da mëte adöm i rôs.

Nia ma savëi da mëte adöm y tó en toć i ros, mo inće spazè...

L’espresciun mostra l’impëgn y la conzentraziun.

Inće i stüdafüch plü jogn n’à nia tut ala lisiera le concurs: ai s’à porvè por l’onur dl grup mo inće por le pest ﬁnal y la cualiﬁcaziun ales proscimes Olimpiades.

169

LA ILA

La zerimonia de conclujiun cun i grups metüs sö tl ćiamp dal sport.

stüdafüch y 28ejim concurs provinzial di jogn stüdafüch; al ê le pröm iade che na te’ manifestaziun gnô tignida tla Ladinia.

Le salüt da pert dl ombolt Ugo Dorigo tratan la zerimonia por la daurida oﬁziala di jüć di stüdafüch atifs y jogn.

170

Bele le vëndres sëra àl scomencè la festa: do che i grups à deﬁlé dala scora mesana (olache al ê porater gnü metü sö l’aćiampamënt di stüdafüch jogn) ćina söla plaza ricreativa tl zënter da La Ila, à le patrun de ćiasa, l’ombolt Ugo Dorigo, saludé düć i presënć. Le bëgnodü é inće gnü sport dal diretur dl concurs Hans Hellweger, che à saludé i grups rovà adalerch da döta la Provinzia de Balsan, dala Talia, da Croazia, Austria y Paisc Todësc. Tl parterre dla Copa dl Monn, a pé dla pista Gran Risa, él bele en sabeda dales sis da doman gnü invié ia les prömes proes. Les gares di jogn é gnüdes portades fora sön le ćiamp de tera, les atres indere sön le ćiamp sintetich. Bëgn 660 grups, por n total de plü co catermile omi, plü o manco jogn, à messü saltè, mëte adöm, tó indalater ros y injins tl mënder tëmp poscibl, cun l’aiüt de con-

LA ILA

zentraziun, atenziun, asveltëza y determinaziun. Ćina domisdé ia él gnü invié ia de vigni sort de proes, man man che i grups rovâ s’indunâi tl gran tendun por val’ da mangé y da bëre. Socodì di milesc porsones ne n’é nia cossa da püch, mo i Stüdafüch da La Ila, en colaboraziun cun la Uniun di stüdafüch dla Provinzia y i tröc volontars à fistidié por na organisaziun otimala. Nia ma tl tendun n’à döt funzioné bun, inće i orars dles gares é gnüs tignis ite y l’andamënt é jü plü co bun, porchël se merita organisadus y düć chi che à daidé te na manira o tl’atra n gran lalt y complimënt. Dales ot da sëra él gnü invié ia la santa mëssa tl aćiampamënt di jogn, por le bun garatè dla manifestaziun ôl inće ester la benedisciun dal alt. La domënia él spo stè l’ultim dé dles gares, olache an é inće gnüs al savëi cai ch’é stà i mius grups danter jogn y manco jogn. Da recordè che le plazamënt à inće valü por la cualificaziun ales Olimpiades che sarà en ater ann a Varazdin tla Croazia, rovà inant de Südtirol é i cinch mius grups di adulć atifs y le miù grup danter i jogn. Incër misdé, do la gran defilada dal zënter dl paisc ćina al ćiamp dal sport, acompagnada dala Musiga da San Martin de Tor, la Musiga da La Val, la Müjiga da Calfosch-Corvara, la Müjiga da San Ćiascian y la Müjiga da La Ila, él gnü inće gnü desfiré la zerimonia de conclujiun di jüć, en presënza de tröpes autoritês. Un di momënć plü aspetà é stè chël dla premiaziun, olache i mius à podü pié do na scultöra ziplada da Albert Crazzolara da La Ila.

FRAME FILMFESTIVAL Les gran proieziuns te n pice paisc Feter diesc dis de proieziuns à dorè le pröm FrameFilmFestival Alta Badia, invié ia tla ćiasa dla cultura nöia a La Ila, y ponsè da n grup de jogn cun la pasciun por la cinematografia y dal’uniun Cineforum Val Badia. Aladô di responsabli é l’iniziativa jüda dër bun, i organisadus s’à mostrè contënć cun la ressonanza desmostrada da pert dl publich. Le festival ne dess nia ma ester stè na ocajiun unica, mo oress deventè n apuntamënt regolar. L’idea é nasciüda da n valgügn jogn dl’Alta Badia. Le Cineforum à spo dè na sbürla da jì inant, cun le sostëgn de porsones che laora tl ćiamp dla comunicaziun y tl marketing dl Filmfestival da Aunejia. Pro i films chiris fora se tràtera dagnora de films de na certa cualité y nia films scontà o film comerziai, dagnora films nüs. Tröc de chisc é gnüs presentà al Festival d’Aunejia en l’ann passè, chi da Milan é gnüs presentà a Milan ti ultims agn (p.e. i cürć), ti ultims agn é inće gnüs realisà i films de Zelig. Implü él stè da odëi n valgügn films che à scrit la storia dl cinema: “A Snake of June - Un serpente di giugno” de Shinya Tsukamoto y “Il Dottor Stranamore: ovvero come imparai a non preoccuparmi e ad amare la bomba” de Stanley Kubrick.

Le logo dla manifesteziun cinematograﬁca.

171

LA ILA

INFORMAZIUN Y PREVENZIUN Ti ćiarè ala vita cun i edli dl otimism Ai 10 de novëmber él rové adalerch tl salf dla scora mesana le primar dl repart de psichiatria dl ospedal da Bornech dotur Roger Pycha y l’assistënta soziala doturia Claudia Fabbro, por baié dl fenomenn dl suizid. Ala serada àl tut pert tröpa jënt, ëi y ëres, jogn y manco jogn, che à orü savëi val’ deplü sura chësta gauja de mortt. Les statistiches presentades à descedè impresciun danter le publich numerus presënt. Dal ann 1970 inant é le numer dles porsones che s’à tut la vita jü sö, rovan al zenit l’ann 1990 inće a gauja de na reaziun de imitaziun. Dedô é spo le numer bel plan jü zeruch, y la tendënza da jì zeruch döra ćina al dédaincö, en pert inće por merit dl’aziun de prevenziun sterscia inviada ia ti ultims agn. Danter les zones plü a risch mësson constatè che les valades ladines ciafa lerch dancà tla tlassiﬁcaziun, secunda ma al Ahrntal. La gauja avisa por la gran difujiun dl at estrem dl suizid tles valades ladines ne

n’éson nia bugn da se splighé. “Les valades ladines ê ćiamò dan 50 agn valades de paurs, lià al laur y ala familia. Cun le turism él te püć agn rové adalerch inće scioldi, hotì y bëgnester. Döt é jü inant en manira asvelta, mo ći che ne n’é nia gnüs do é i valurs”, à splighé l’assistënta soziala Fabbro. La pröma gauja de suizid la depresciun, y por fà val’ cuntra chësta maratia él gnü metü sö l’assoziaziun a livel europeich “European Alliance Against Depression”, cun na sënta inće te Südtirol. Tla Talia compëdon 2,5 porsones atocades dala depresciun, da 1,5 a 1,7 miliuns vëgn tratades dal dotur de basa, da 0,7 a 0,9 miliuns de caji vëgn diagnosticà coretamënter, da 155- a 225mile vëgn tratades en manira suﬁziënta y ma da 62- a 100mile é ćiamò en cura do 3 mëisc! La alianza cuntra la depresciun à cater livì: la cooperaziun cun i doturs de basa, l’oferta por interessà y familiars, la sensibiliaziun cun informaziun y la colaboraziun cun moltiplicadus (proi, insegnanć, assistënć ala jënt atempada, jornalisć y i.i.); döt chësc à sciöche ﬁn da i pité na miù assistanza ai paziënć depresc. Bele te familia y a scora mësson imparè da tratè le tema, an mëss insigné da tratè situaziuns problematiches y da afrontè periodes de crisa. PRESENTAZIUN LETERARA N iade amesa i lingac, les cultures y les saûs

Le primar Roger Pycha y l’assistënta soziala Claudia Fabbro: “Sce an vëiga che na porsona é sora, te na crisa o deprescia mësson ti stè dlungia y baié impara.”

172

Incër caranta porsones é rovades adöm ai 12 de jená 2004, en ocajiun dla presentaziun de n liber tl Hotel “La Majun” a La Ila. Sön le program êl la

LA ILA

presentaziun dla publicaziun dal titul “Alpi - una grammatica d’alta quota” dl autur milanesc Paolo Paci. Do le salüt oﬁzial da pert de Hubert Dalponte, presidënt dl Consorz Turistich Alta Badia, ti é la parora jüda a Hilda Pizzinini, che à portè dant l’introduziun al scritur. La presentadëssa à alzè fora la belëza dl liber y le plajëi de süa letöra, ajache al descri i paesaji y les aziun en manira poetica, che lascia n sëns de bëgnester y ligrëza da lì. Ëra instëssa ne s’ess nia aspetè n resultat tan de prestisc: Paci s’à metü en contant cun Hilda Pizzinini por se lascè cuntè val’ deplü sura la Val Badia, sura i ladins, süa storia, süa cultura, süa gastronomia. Ma che te n dé y mez informatif (le tëmp che al s’ess archité tla valada) ne n’éssel bëgn nia podü garatè val’ de sciöch’al toca. Le liber rové mostra indere le contrar y de chësc s’an anandan atira canche an le lì tres. Dlungia la curiosité che vëgn descedada da posć de chi che an à aldì baian, dai pici paisc dl Friul y dla Carnia, ai zëntri sciöche Cortina, nosta bela Val Badia y les curiositês ascognüdes tla Val d’Aosta, ne ti vëgnel nia ma dè gran pëis ai lingac de mendranza, mo inće ala ćiasadafüch di raiuns vijità. Da chësc pon inće conësce fora la pasciun dl autur por le bun mangé, chël tradizional cun les raîsc sotes di posć olache al é nasciü. Por splighé damì so itinerar à Paolo Paci mostrè na panoramica de so iade tres na proieziun multimediala acompagnada da musiga y cun imajes carateristiches, zënza lascè demez poesies por dè n’idea plü tlera dla varieté di lingac.

Hilda Pizzinini à fat l’introduziun y à presentè Paolo Paci, autur dl liber “Alpi - una grammatica d’alta quota” che baia de n iade pié ia tl Friul y rové tla Val d’Aosta.

MUSIGA LADINA Usc che vëgn dal cör por n miù monn Ai 5 de setëmber él tla ćiasa dla cultura a La Ila gnü a s’al dè na sëra de döes ores y mesa de musiga, componüda dai artisć dles valades ladines, chi dla pröma generaziun - sce an po dì insciö - cun Alexander Dal Plan y Raimond Irsara cun i Acajo danfora, spo i jogn incër i vint agn che à albü süa pröma ocajiun y süa ligrëza da jì tl stüde de registraziun a tó sö süa ćiantia por chësc proiet. La presentadëssa dl program Cindy Vittur da San Ćiascian i à fat inće domandes ai auturs dles musighes y di tesć y ai interpreć, mo döta la espresciun é gnüda dala musiga y dales usc instësses. Sön la CD pon ascutè i toć “Nü monn” de Phil Mer, “Fesa” de The Pëuﬂa, “La serenité” de Alexander dal Plan, “Le blues é por te” de Chrisalide, “La val co cunta” de Zenzo y Ciapo, “Sonns” de Innuendo, “La lum d’Aurona” dles Zapole, “Urun la liberté” de Sweet Willow, “Cuntentëza” di Acajo, “Melodia dai fredesc dal 173

LA ILA

Jan Daniel Granruaz tratan le conzert.

monn” di Emmaus, “Spidl striné” di Savage Seas, “Gran momonć” de Hubert Frontull, “Löm” de Jean Daniel Granruaz, “Tëmp y pinsir” de Christian Pescosta, “Cancun” de Iaco Rigo, “I zingaindri dl cil” de Leo Irsara, “La cianzon de la Val de Fascia” de Dux Melo Sux, “Sentënzes” de Lovelace y “Fajun la pêsc” de Max Caslunger. La ligrëza é ala ﬁn stada da odëi danter düć chi y chëres che à tut pert a chësc bel proiet coletif, deache al resta por dî musiga, parores y recorć plajors de comunité y compagnia.

referać él gnü baié dl’esperiënza dl’integraziun dl rumantsch pro i Campionać dl Monn a St. Moritz, dl adoranza dl lingaz ozitan pro les Olimpiades de Torin 2006, dla situaziun y presënza dl ladin por evënć sportifs y culturai tla Ladinia, te Südtirol, Trentin y Belun. Al é gnü fat ejëmpli positifs y negatifs dla presentaziun plurilinguistica, al é spo gnü metü da jì na mësa torona sura le stüde cun la Südtiroler-Marketing-Gesellschaft (SMG), rapresentanć de de gran manifestaziuns tla Ladinia, politics y rapresentanć di media. Do la marëna él gnü fat na vijita al Museum Ladin, al Istitut Ladin, ala Val di Morins y ales Viles da Lungiarü. Ala serada àl spo tut pert i ćiantauturs ladins. Le dé do él gnü baié de toponomastica tles cultures de mendranza, do la marëna à la coriera spo condüt incër i jus dl Sela por s’archité spo a Urtijëi a vijité la Cësa di Ladins y la sënta dla Usc di Ladins. Folclore y buna löna é spo stà al zënter dla cëna tla ostaria di Catores. Le congres a La Ila é stè na ocajiun por deplü rapresentanć da foradecà da conësce damì nosta cultura, mo inće nosc paisc y nostes valades.

CONTAĆ A LIVEL EUROPEICH Indunada dles mendrazes Dai 16 ai 18 de jügn él rové adöm rapresentanć da deplü naziuns dl’Europa, en ocajiun dl congres tla Ladinia, invié ia Rapresentanć de mendranzes da döta l’Europa s’à abiné en a La Ila. Le pröm dé di ocajiun dl congres a La Ila. 174

SAN ĆIASCIAN

SAN ĆIASCIAN • Ulrike Vittur

La gran familia de Larjëi Amez: i geniturs Anna de Larjëi cun berba Pasquale Crazzolara de Filiz Da man dërta iadedô: Otto, Maria, Franzl, Davide, Emma (mitans y mituns albüs cun le pröm om berba Pire Crazzolara de Larjëi) Da man dërta dancà: Filiz, Nane, i jomelins Pire y Paul, Rita y Sepl Al manćia: Loise (ara n’ê nia ćiamò sön chësc monn)

175

SAN ĆIASCIAN

N valgönes conscidraziuns danfora: De dezëmber 2003 à l’Assemblea generala dles Naziuns Unides protlamè l’ann 2004 Ann internazional dla familia, bele avisa do da diesc agn da chël dl 1994. L’obietif prinzipal é stè chël de invié i stać comëmbri a tó ite la familia ti prozesc de planiﬁcaziun nazionala, a la sostignì y a la promöie a vigni manira ajache la familia é pö la basa dla sozieté. Sce plüdadî êl feter tler y logich che na fomena y n om restass adöm por döta la vita ćina che la mort ne ai ess despartì, n’él al dedaincö plü nët nia de sigü. Les mudaziuns soziales inﬂuenzëia le comportamënt dl’ëra y dl ël che ô mët sö familia: i matrimoni é jüs zoruch de feter le 30 porcënt ti ultimi trëdesc agn te Südtirol. Sides l’ël co l’ëra se marida tres plü tert, chësc nia ma a livel provinzial y nazional, mo inće a livel europeich. Dal 1975 inant é i divorć deventà cater iadi tanć. Al dedaincö vëigon dainré families cun tröc mituns; la forma de vita che vëgn dant plü sovënz é na picia familia cun un o dui mituns. La familia é un di pilastri portënć de na sozieté umana; te chësc ambiënt de vita nàscel les prömes formes de relaziun, al vëgn dè inant amur, afeziun, fedelté, respet y proteziun. La porsona à debojëgn dla familia por crësce y madorì. Por chësta rajun se mirita la familia da gnì defenüda te na manira particolara. Movimënt dla popolaziun Ai 31 de dezëmber 2004 cumpedâ la popolaziun da San Ćiascian 815 porsones. Tratan l’ann 2004 él gnü al monn te nosc paîsc döes mitans y ot mituns: Crazzolara Kian Jakob Crazzolara Davide Declara Caterina Ploner Florian Pescollderungg Alex Pescollderungg Lukas Costabiei Mattia Pedratscher Noemi Crazzolara Samuele Sintoni Gabriele

de Gabriella Fliri y Werner Crazzolara de Consuelo Velasquez y Enrico Crazzolara de Angelika Schuen y Raffaele Declara de Claudia Rubatscher y Patrick Ploner de Francesca Darman y Christian Pescollderungg de Francesca Darman y Christian Pescollderungg de Erika Vittur y Othmar Costabiei de Michaela Pescollderungg y Ivan Pedratscher de Sara Pezzedi y Christian Crazzolara de Marlene Canins y Paolo Sintoni

Sis pêrs s’à unì tl sacramënt dl matrimone: ai 17 d’aurì ai 29 de mà ai 5 de jügn ai 12 de jügn ai 2 d’otober ai 16 d’otober 176

Mahlknecht Ursula Maria cun Pizzinini Hugo Pitscheider Claudia cun Planatscher Norberto Tavella Sabine cun Pescollderungg Helmut Crazzolara Carmen cun Costabiei Christian Irsara Barbara cun Frenademez Carlo Agreiter Zita cun Rubatscher Markus

SAN ĆIASCIAN

Cin porsones de nosta comunité é gnüdes cherdades ia en l’ater monn:

Signur l’à cherdada a miù vita. Ch’ara palses en pêsc.

Anna Canins nasc. Crazzolara (*20.03.1928 - † 19.01.2004) Mëda Anna da Pecëi é nasciüda ai 20 de merz dl 1928 a San Ćiascian sön le lüch da Pecëi te na familia de cater mitans y cater mituns. Ara à laurè sön le lüch ćina che cun 24 agn àra maridé Milio de Lenz cun chël ch’ara à albü dui mituns y na möta. Cört é stè le tëmp de süa vita olach’ara à podü vire adöm a so om Milio; sis agn do s’avëi maridé perd so om la vita te n bur inzidënt cun le motor. Mëda Anna che ê cun ël se fej inće mè a n jonëdl, mo chël ne ê bëgn nia en confrunt ala gran desgrazia de perde la porsona cun chëra ch’ara ess orü deventè vedla. La gran crëta te Chël Bel Dî y cun l’aiüt de süa uma éra stada bona da portè chësta gran crusc y da trà sö sü mituns che ê ćiamò pici. Do la mort de so om che laurâ da tistler é la vita jüda inant y mëda Anna à metü man da aﬁté ia ćiamenes cun gostè ai sciori. Plü iadi àra lascè ingrandì la ćiasa; le maiù ampliamënt é gnü fat tl 1974/1975 olache la Villa al Sole é deventada na gran ponsiun. Ara à messü laurè y stracè por ester bona da trà sö süa familia. Vigni iade ch’ara â dlaorela jôra a mëssa, inće ia por l’edema. Ara stô dër ion en compagnia y a se la cuntè tan bëgn cun la jënt dl post che cun i sciori. Ara é stada bona de laurè ćina che le

Giuvani Rudiferia (*25.09.1909 - † 19.01.2004) Berba Giuvani de Plan é nasciü ai 25 de setëmber dl 1919 sön le lüch de Plan a San Ćiascian. Bele da pice àl messü laurè sön le lüch, jì a vardè y por tröc agn alalungia ti àl fat le guern ai ćiavai a chi ch’al ti à dagnora orü bun y cun chi ch’al à albü na gran ligrëza. Tl 1927 él stè pro i fondadus dla musiga da San Ćiascian. Ti pröms agn sonâl le tlarinet, dedô àl spo sonè por dër tröc agn le tambüre y i taîs y inultima àl ćiamò portè dî alalungia la bandira dla uniun. Cun la musiga â berba Giuvani na gran ligrëza y al é stè laprò por plü de 60 agn, ćina ch’ara é jüda en bröt ti pröms agn ’90. Dedô él ćiamò dagnora restè mëmber d’onur. Al ne manćiâ feter mai ales proes, inće sce datrai do da n dé lunch de laûr êl bindebò stanch. Dla musiga cuntâl dagnora ion: de canch’ai â metü man cun le maester de Gherdëna, de canch’ai jô a sonè, di tröc colegs ch’al â albü, di bi y di bur mumënć ch’al â vit. De novëmber dl 1947 se à berba Giuvani maridé cun Berbura Glira da Armuntarora, cun chëra ch’al à albü 4 mituns. Tl 1952 se àl spo fat sö la ćiasa cun de gran sacriﬁzi. Ti agn do la Secunda Vera, canche le 177

SAN ĆIASCIAN

turism metô man da se slarié fora tres deplü y al gnô fat sö tröc hotì y ponsiuns inće te nüsc paîsc, à berba Giuvani metü man da jì d’isté a laurè cun dites da muradù. Tl 1960 àl inće daidé fà sö le pröm lift de „Piz Sorega“ y de chësc êl pa bëgn inće n pü brau. Da canch’al ê jü en funziun le pröm lift stô berba Giuvani d’invern sön la plaza da parchè dlungia l’Hotel Störes a mët jö i auti di turisć che gnô adalerch por jì sön munt cun i schi. Dër bel ti savôl inće da fà sö lëgna; bele da doman adora dan gostè, jôl te tiac a nen fà sö n pücia. Chësc àl dagnora fat, ćina ch’al é stè bun. Berba Giuvani à messü laurè y stracè dër tröp, mo al â impò dagnora la bona löna. Al ti savô bel da fà festa, da stè danter jënt, inće cun i sciori. Al ê na porsona che ne se cruziâ mai plü co intan, dessigü inće deach’al conﬁdâ dassënn te Chël Bel Dî. Che le Signur ti dais la pêsc eterna. Enrico Frena (*15.06.1939 - † 24.02.2004) Enrico Frena é nasciü ai 15 de jügn 1939 al Hotel Tofana che é stè un di pröms hotì da San Ćiascian. Bele da möt daidâl ion socodì i sciori che gnô en vacanza tl hotel de so pere, inće sc’al desmostrâ n maiù interès por le stüde. Insciö àl fat les scores altes a Porsenù por spo jì a studié economia y comerz a Genova. Sciöche cité de stüde s’àl chirì fora Genova aja178

che chëra che é spo deventada süa fomena, Roberta Peirano, ê de Rapallo tla provinzia de Genova. Do s’avëi maridé tl 1964 s’él trasferì cun süa fomena a Milan olach’al à laurè ćina dan da chinesc agn te na banca. Chilò él inće gnü al monn sües döes mitans sön chëres ch’al tignî döt. Döta süa vita àl dediché ala familia y a so laûr. Al à dagnora dit che pornanch’al foss jü en ponsiun se fóssel indô trasferì cun süa familia a San Ćiascian, y insciö àl inće fat. Tl 1991 àl fat le poch y s’un é gnü derevers te so paîsc nadè olach’al à indô surantut la Ćiasa Roby de süa proprieté. A Enrico ti savôl bel da stè amesa la natöra a se gode le chît, da amiré les plantes y osservè i tiers. Al ê inće n apascionè dla pëscia. Mo süa plü gran pasciun ê chëra por i corëć. Al jô ion a corëć, a chirì chë natöra deventada pera che tan l’aﬁscinâ. Sciöche i tiers y les plantes à lascè dan da miliuns d’agn n sëgn te val’ pera, insciö à dessigü inće ël cun süa vita lascè zoruch n bel recort tl cör de sü familiars. Sepl Agreiter (*13.03.1924 - † 15.04.2004) Berba Sepl da Ćiampidel é nasciü ai 13 de merz 1924 sön le lüch da Ćiampidel te na familia de cinch mituns. Al ê le plü vedl. Al à dagnora messü laurè sön le lüch, daidan bele da pice insö süa uma restada vëdua canch’al ê ćiamò n te’ möt. Bele da möt à berba Sepl messü

SAN ĆIASCIAN

se surantó responsabilité por le lüch y crësce scialdi aslöm. Insciö àl ciafè na gran pasciun y ligrëza por le laûr da paur y al â inće n gran savëi te chësc ćiamp. Berba Sepl â dagnora na bona parora y na man da daidé chi che â debojëgn. Tl 1954 àl maridé Rita de Surega cun chëra ch’al à trat sö cun gran amur y dediziun na familia de cin mitans y cin mituns. Tl 1991 àl albü na gran crusc da portè a gauja dla mort de so möt Edi; mo la gran fede te Chël Bel Dî ti à dè forza y speranza da jì inant. Berba Sepl da Ćiampidel ê na porsona scëmpla y iüsta. Al â dagnora la bona löna y stô ion en compagnia. La domënia do la gran mëssa jôl ion a se fà na bela cartada; cun ël êl da mëte dër averda ajache invidé invidâl tröc iadi inće cun nia tla man. N mëis do avëi complì la bela eté de 80 agn, zënza che degügn ne s’al aspetass, l’à le Signur cherdè a miù vita. Ch’al palses en pêsc. Maria Crazzolara nasc. Agreiter (*01.03.1922 - † 18.09.2004) Mëda Maria é nasciüda sön le lüch da Tamores sciöche secunda de set mituns. Da jona éra dagnora stada a laurè sön le lüch da Tamores y l’ann 1953 àra maridé Franzl de Larjëi, jon a abité nia dalunc da ćiasa, fora en Valz. Mëda Maria da Tamores à metü al monn cater

mituns y döes mitans. Ara laurâ cun so om le lüch da paur y tratan so tëmp lëde âra ligrëza da cujì y da pastelnè y ara l’à fat ćina en ultima. Ara à vistì tröpes popes de lëgn tles manires plü desvalies, mo dantadöt cun la troht o cun le guant da paur y al n’é rové impü indlunch fora por les ćiases. Al ti savô inće dagnora bel da arjigné decoraziuns por süa ćiasa y vigni ocajiun ê bona por baratè jö y infornì sö danü. Incër Pasca âra vigni ann n dër note da scrì üs, ch’ara scincâ ia ion. Ara ê, sciöche tan d’atres umes, le zënter dla familia y i sü s’abinâ ion incër ëra ia por stè en süa compagnia y chësc aprijâra dër, inće deach’al ti savô tres bel da la cuntè. Fora de n sarëgn l’à Chël Bel Dî cherdada te so rëgn. Ch’ara pois palsè tla pêsc de so amur! Les porsones plü de tëmp de nosc paîsc ai 31 de dezëmber 2004: mëda Fania de Pire da Pecëi berba Iaco de Lenz mëda Maria Vitoria mëda Berbura de Plan mëda Maria Obojes mëda Seﬂ Crazzolara mëda Frida Frenademez mëda Epifania Dapunt mëda Maria d’Artferia mëda Trinele Ruazzi berba Fortunato Dalpiano mëda Ida Pezzedi berba Nando Glira mëda Anna Rossi berba Franz Crazzolara (Iergl) mëda Maria Rudiferia berba Adriano Pertot

94 agn 94 agn 89 agn 88 agn 88 agn 88 agn 88 agn 86 agn 85 agn 84 agn 84 agn 83 agn 82 agn 82 agn 82 agn 82 agn 82 agn 179

SAN ĆIASCIAN

Lîtes de fraziun Ai 12 de dezëmber, do da set agn, él indô gnü tignì les lîtes de fraziun. Le capofraziun, Giovanni Vittur, à dè sö do passa vint agn de sorvisc, süa inćiaria y Paul Pizzinini ne s’à nia plü metü a desposiziun por la legislatöra che vëgn. Insciö él rové ite tl consëi nü: Franz Glira, Thomas Pescollderungg, Vito Agreiter, Reinhard Crazzolara y Albert Ploner. Ti agn passà à la fraziun laurè bun adöm ala dlijia por ciafè n’acordanza de realisaziun di garages dla cooperativa Parkcenter a San Ćiascian. En general él stè n bun tlima cun les aministraziuns. Adöm ala dlijia à la fraziun inće fat la permuta dla ćiasa de fraziun cun n tòch de grunt sot la dlijia. La cubatöra dla ćiasa de fraziun é restada tles mans dla fraziun che â intenziun de la vëne. Mo pornanche le consëi s’à intenü ch’ara jô venüda por

La ćiasa de calonia denant co gnì trata jö.

180

speculaziuns s’à le consëi parè dassënn y à insciö trat derevers la proposta de venüda. Ai aministradus dla fraziun ti spétel śëgn la inćiaria de realisé, tla legislatöra che à pormò metü man, la ćiasa de fraziun nöia. Trasformaziuns urbanistiches Valgamia de gran trasformaziuns urbanistiches àl dè ca tratan le 2004 tl paîsc da San Ćiascian, dantadöt tl zënter. La cossa che dà plü al edl é zënzater le fat ch’al é gnü trat jö la calonia y la majun de calonia; la cooperativa Parkcenter à realisé sot ite trëi alzades por parchè indöt presciapüch 120 auti. Sura la solëta ia gnaràl realisé tl 2005 la ćiasa de calonia nöia y plü inant la ćiasa de fraziun nöia dlungia le pech. Al é gnü laurè ćina ai pröms dis dan Nadè y al é stè tröp le tëmp che à daidé scenò fóssel stè impo-

SAN ĆIASCIAN

scibl rové ćina ala solëta. Chësc é stè un di pröms vari por arjigné ca sot paîsc post assà por parchè i auti y por stlüje jö insciö tl dagnì le zënter al traﬁch.

I pröms laûrs de demoliziun.

La Uniun di ëi y la Uniun Sport tira jö la vedla majun de calonia.

Al vëgn dassënn spachè ...

N ater vare similar é gnü fat meton man cun la costruziun di garages dla sozieté Hotel Bosco Verde en comproprieté cun le comun: ara se trata chilò dla

La bela pitöra sön ćiasa de calonia.

realisaziun de n garage che à ciafè lerch tla rampa sot le zënter comerzial Sporting Center Franz y la ćiasa dl pech. Odü danfora él de fà sö indöt cater alzades, döes dla sozieté y döes dl comun. Ćina ala ﬁn dl ann él gnü fat sö les prömes döes alzades sot tera cun la solëta che cür. Les alzades interades resta de proprieté dla sozieté Hotel Bosco Verde, la solëta realisada é dl comun; chilò podarà spo le comun canch’ara é tan inant realisé ćiamò döes alzades, en pert te tera por rové al livel dla plaza da parchè atuala sot la ćiasa dl pech. An spera che la realisaziun de chëstes plazes da par181

SAN ĆIASCIAN

I garages dla cooperativa Parkcenter é oramai trać sö te n tëmp record de dui mëisc.

chè sides la soluziun al traﬁch te paîsc canch’al é saisonn. Por regolè le problem dl traﬁch él gnü fat sö döes torones: öna al’entrada dl paîsc, olach’al ê bele porater na torona mo scialdi mëndra, y öna dlungia la ćiasa dles uniuns. Dantadöt chësta à albü la funziun de fà a na manira che i auti mëss arferè, sön n tòch olach’al gnô denant ion druché sön le pedal dl gas. Cun la costruziun de chëst’ultima n’él nia plü poscibl lascè jö i auti sön la plaza dan la ćiasa dles uniun; chilò gnaràl fat n post recreatif cun banć, lëgns y tröp vërt. La sajun da d’invern 2004 à metü man cun na gran novité: le lift vedl de Piz Sorega che ê n lift da scagns a cater posć cun aganciamënt automatich, fat sö tl ann 1986 y che â la capazité de portè a munt 2.400 porsones al’ora é gnü remplazè da n implant portamunt nü cun 182

na majera potënza y che garantësc plü segurëza ales porsones. Ara se trata de na ovovia a 8 posć cun aganciamënt automatich dla ﬁrma Leitner che condüj sö insom Piz Sorega bëgn 3.000 porsones al’ora. Chëstes cabines modernes ti dà dessigü na bela sbürla ala gran coda che se formâ d’invern tratan la sajun alta jö a val. Implü garantësc chësc implant plü segurëza por la jënt che ô jì sön Piz Sorega a stè a sorëdl, por chi che ne sa nia ćiamò da stè sön i schi y sambëgn inće por chi che à intenziun de se fà n bel rait cun la liösa jö por le tru dla liösa Foram. L’inaudaziun dl lift nü de Piz Sorega é gnüda tignida da nosc prou siur Heinrich Ellecosta y da siur degan Franz Sottara ai 4 de dezëmber en presënza de de plü autoritês. Danter ater él en chësta ocajiun inće gnü recordè en cört la storia dl lift de Piz Sorega. Le pröm lift da scagns da

SAN ĆIASCIAN

un n post é gnü realisé tl 1961; al portâ a munt 300 porsones al’ora. Cater agn do süa realisaziun gnô chësc lift bele modernisé. Mo impò ne bastâ süa capazité nia y insciö gnôl costruì tl 1970 dlungia chësc lift da un sö, n lift da scagns da dui posć cun la capazité de portè a munt 986 porsones te n’ora. Respet al lift da un n post che piâ sö dal Hotel Störes, piâ sö chël da dui posć dala staziun a val de Piz Sorega olach’ara é al dedaincö. Tl 1977 gnô spo le lift da un n post trat jö por ti lascè lerch a n lift da dui posć che piâ ia dala staziun a val, olach’ara é al dedaincö, y che portâ a munt 1028 porsones te n’ora; a chësta moda êl dui lifć da dui posć che rovâ sön Piz Sorega. Nü agn dedô é chisc dui lifć gnüs trać jö y al é gnü fat sö le lift da scagns da cater posć che à fat so sorvisc ćina da d’aisciöda dl 2004.

La gru dlungia la staziun a val dl lift de Piz Sorega vedl é arvërta.

De plü é stades les grus che é gnüdes arvërtes chëst ann por la costruziun de ćiases: insciö à Crazzolara Benno da La Pli de Mareo fat sö danü le lüch da Tamores, sön le lüch da Dlira él gnü amplié da n punt de odüda cualitatif y inće cuantitatif la ćiasa Rü Blanch, tla vijinanza de Costadedoi él gnü demolì la ćiasa de

Le pröm lift a San Ćiascian.

183

SAN ĆIASCIAN

mëda Tarejia de Zesco y al é gnü fat sö na ćiasa d’abitaziun. I pici y i gran laûrs, i ampliamënć cualitatifs y cuantitatifs che vëgn de ann en ann fać te nosc paîsc é sëgn de n bun svilup economich; düć à laûr bel assà y se stà bëgn. Le turism é deventè por la maiù pert dla popolaziun na fontana de davagn sigüda y rentabla. Impò messunse se recordè de ne ti lascè nia döta la lerch al zement y de ponsè a sentè ite nüsc frabicać, pici o gragn ch’ai sides, en armonia cun la contrada incëria. Insciö ti fajunse inće n bel sorvisc a nosta identité y a nosta cultura. Laûrs d’abelimënt dla contrada Vigni ann tratan la bona sajun se dà zacotan de lauranć di parcs naturai da fà por mëte a post y conservè nosta bela contrada, dantadöt olache le tëmp à lascè sü sëgns. Inće tratan le 2004 él gnü fat de plü laûrs de manutenziun por le mantegnimënt de nüsc raiuns da munt. Te chësc caje él da recordè le bel laûr che é gnü realisé pro la sëmena che porta dal Lêch de Lagació ćina sön Forcela dl Lêch. Chilò pâssel l’altavia nr. 1; la jënt che rovâ adalerch dala Forcela ne savô sovënz nia plü da olâ ia ajach’al n’ê por la maiù pert plü degöna sëmena da odëi. La sóra cossa che ti dê orientamënt ai viandanć ê n valgönes marcaziuns fates dala Lia da munt. Implü gnì jö por n te’ majarëi ê scialdi prigorus; an podô saurì slizié y se fà mè o inće ti fà mè a zacai d’atri magari fajon brodorè ite y jö zënza orëi na pera o l’atra. Porchël à i lauranć di parcs naturai, tuć sö y coordinà dala Staziun forestala da La Ila y dal Ispetorat da Bornech, bele tl 2003 metü man 184

cun i laûrs de sistemaziun de chësta „sëmena“ tan en malester. Sön le pröm tòch dla roa, da Forcela dl Lêch jö, éra jüda da sentè ite na bela sëmena danter de gran podruns fora cun n mür de peres dala pert dessura por tignì sö le material. I lauranć à messü spostè de gran peres y te de plü posć él gnü fat sö scalins por ti alisiré le vare ai viandanć. Pro la pert dessot, olach’al é plü da giarun, ne tignî indere la sëmena cun peres nia y porchël él gnü adorè stanges de lersc y peres por fà stè sö le tru. Chëstes stanges é gnüdes metüdes öna sura l’atra sciöche stüa, imbrunćiades y amesa ite él gnü sburlé peres. Indöt él gnü fat 120 metri de sëmena cun lignan.

Mo olâ é pa pordërt la sëmena?

Na pert dla sëmena é gnüda fata cun stanges de lersc.

SAN ĆIASCIAN

Śëgn condüj na bela sëmena sö por la roa.

Cun tröpa forza y paziënza, y ma cun l’aiüt de picli, badis, lovires y na mascinn da sié lëgns é i lauranć dla forestala stà bogn da portè a fin chësc laûr. An po veramënter dì ch’al é dër garatè: olach’al ê n iade na roa él śëgn na bela sëmena che à plü o manco tres la medema pendënza y che s’intorj ite y sö por la val. Por chësta rajun él inće dër saurì y bel da jì. Chësc laûr é gnü fat cun le proiet Laûrs de manutenziun y de rovenüda di vijitadus dl parch natural. Le proiet é gnü finanzié dal Ofize parcs naturai dla Provinzia. Inće sot al Lêch de Lagació jö él gnü fat val’ laûr de manutenziun: por archité le material ćiavè fora dal’ega sot i ros, che condüj dala ütia Scotoni a val, él gnü fat sö stües. Le proprietar dla ütia à daidé finanzié chisc laûrs de sistemaziun.

Sön Störes él gnü fat n tru che porta tla direziun de Setsas y n tru che condüj tla direziun de Pralongià, indöt presciapüch 2.200 metri de tru. Chilò se tratâra de fà valch cuntra le parü; al é gnü metü Geotex, na sort de peza resistënta, che fej a na manira che le tru tëgnes y che le material ne slizies nia plü sot fora y gnanca dales perts fora canch’al passa n pëis sura ia. I lauranć dla forestala ne à nia pordejü da fà dötes les rampes y da mëte les sales deach’al é gnü la nëi y le grunt é dlacè. Chisc ultimi laûrs gnarà rovà da d’aisciöda dl 2005. Tla vijinanza de Rü él gnü fat sö danü cun brëies l’antersis che ê n pü en malester y ite por le bosch cuntra Dlira él gnü fat na si cun stanges. I proprietars à portè pro cun n aiüt ﬁnanziar ala realisaziun de chisc laûrs. 185

SAN ĆIASCIAN

Al é dër plajor podëi constatè che tres te de plü posć vëgnel fat intervënć da pert dla porsona che respetëia y valorisëia la contrada incër nos ia. Le zënter de paslunch L’interès por le paslunch crësc de ann en ann. De chësc ne s’intënn nia ma i operadus turistics, mo inće i apascionà de chësc sport che vëiga tres plü jënt sön la pista che se sleria fora sön i pra de Pre de Costa y che condüj cuntra le bosch de Sas Dlacia y Sciarè. La bela pista da San Ćiascian é ti pröms mëisc dl ann 2004 stada curida da n mantel de nëi bindebò gros. Por chësta rajun él inće stè poscibl mëte a jì de plü gares: ai 29 de forà él por le pröm iade gnü invié ia dal Schi Club Ladinia na gara soziala de paslunch tl stil „skating“. La gara à cherdè adalerch tröc amisc dl

I jogn dl Salf Protezionè a curs de paslunch.

186

paslunch che s’à mosoré cun bravöra lascian zoruch destanzes desvalies. Inće l’Autostrada Brenner spa à invié ia en chësc ann na gara de paslunch sön la pista da San Ćiascian cun n gran numer de iscrić che laora tl setur dles autostrades de döta Europa. Gran interès por le paslunch él gnü desmostrè ti mëisc de jenà y forà da pert di scolars y dles scolares dla scora elementara y mesana che à tut pert a n curs metü a jì dala scora de paslunch. Mo nia ma i scolars se lascia entusiasmè da chësc sport; inće insegnantes y insegnanć é interessà a imparè da pratiché chësta ativité sportiva o a miorè la tecnica tlassica o chëra lëdia. Insciö él inće en chësc invern indô gnü metü a jì n curs d’ajornamënt por le personal insegnënt dles scores elementares y mesanes. Cun eserzizi desvalis ti él gnü portè dant dai maestri Egon y Roman i

SAN ĆIASCIAN

movimënć de basa dl paslunch. Na bela scomenciadia che é gnüda a s’al dè por mirit y sön invit dla scora de paslunch da San Ćiascian é stada chëra de ti pité n curs de paslunch ai jogn dl Salf Protezionè da Pidrô. L’invit é gnü tut sö cun gran entusiasm y do les prömes pisimes é i maestri Bruno y Egon stà bogn da ti insigné a sü scolars i pröms vari. La tëma da fà val’ corëta ê grana mo defata él stè poscibl svilupé la dërta sensaziun sön i schi y imparè da tignì l’ecuiliber. Propi por les porsones cun bojëgns particolars él d’invern de manco poscibilitês da stè n pü al’aria y fà movimënt. Cun le paslunch ti él porchël gnü dè a chisc jogn na rajun implü da stè amesa la natöra, fajon n’ativité sportiva de gran ütl por l’ecuiliber y la coordinaziun. Le curs é gnü metü a jì da mez jenà ćina ala ﬁn de forà, un n iade al’edema. L’esperiënza é stada dër positiva y i jogn dl Salf Protezionè s’inconforta bele ala proscima. Dala sajun da d’invern 2004/2005 él na gran novité tl zënter de paslunch de nosc paîsc: al é gnü metü impé na colaboraziun suraraionala che tol ite les localitês da paslunch plü conesciüdes tl raiun dolomitich. Plü avisa stlüj ite chësc raiun te Südtirol l’Alta Badia, l’Alta Val de Puster, Gsies y Rasun Antholz. Tla Provinzia de Belun fêjel pert Cortina d’Ampëz, Misurina-Auronzo y Comelich-Sapada; implü él ala pert inće l’Austria cun le raiun dles „Lienzer Dolomiten“. Chësta scomenciadia vëgn retlamisada cun la denominaziun “Dolomiti NordicSki“; promoturia de chësc proiet, nasciü por promöi y revaluté le sport dl paslunch, é danter atri inće l’atleta da La Ila Maria Canins. En ocajiun dla fondaziun de

chësta scomenciadia él sambëgn inće gnü fat fora regoles a chëres che düć i raiuns che fej pert de chësc proiet à da se tignì, danter ater por ejëmpl la larghëza dla pista y le cost dla cherta. Sön les pistes de paslunch di raiuns convenzionà costa insciö la cherta 3,00 euro, les chertes de sajun 30,00 euro por un n raiun y 50,00 euro por podëi adorè les pistes de düć i raiuns nominà chilò dessura; i mituns sot a catordesc agn po jì debann. Chësc é n pice contribut che i apascionà de chësc sport paia ion por podëi se gode les beles pistes arjignades ca dé por dé cun gran lezitënza y la bela natöra plëna de morvëies. Na noza da zacan Inće en chësc ann él gnü invié ia la bela deﬁlada fora por paîsc en gaujiun dla rapresentaziun de na noza da zacan. Chësta manifestaziun, che bele l’ann passè â albü n gran suzès, à inće en chësc ann trat adalerch n gran numer de porsones a ćiarè pro. Ai 17 de forà él insciö gnü descedè i recorć de na noza da zacan cun guanć tradizionai da inlaôta, ćiavai fać sö da festa y musiga da bal. Güces y ćiars infornis sö é gnüs trać fora por paîsc da de bi ćiavai puzenà sö indortöra por l’ocajiun. Al é bel da odëi sciöche la jënt da San Ćiascian à tignì sö i guanć da inlaôta y n gröm de ornamënć che alda laprò. Jënt é contënta y gaierta de podëi mostrè sö le guant de nüsc neni y de nostes lâs. D’atri, dantadöt les jones y i jogn che n’à nia vit personalmënter i tëmps da inlaôta, vir chisc momënć cun plü destanza y valgügn dessigü inće cun na certa bravöra. Al é n dovëi y na misciun chëra de 187

SAN ĆIASCIAN

conservè l’arpejun de nüsc antenć; laprò toca sambëgn inće les usanzes y les tradiziuns. Inće sce chësta sort de manifestaziuns vëgn scialdi ma metüda a jì por i sciori che é te nüsc paîsc tratan l’invern ne podunse mai nes desmentié de nostes raîsc y i ùn le dovëi de tignì sö cun pôra le recort de chi che s’é jüs danfora. Tl’organisaziun de chësta manifestaziun à la jënt dl paîsc indô desmostrè na gran desponibilité da daidé para y por mirit de so impëgn é inće la defilada tan garatada. Inće porsones de d’atri paîsc à daidé pro al garatè dla defilada storica. Chësta é stada la secunda y ultima ediziun dla defilada.

Vijita dla monia Paola En chësc ann à la monia Paola d’Armuntarora indô podü gnì a ciafè nosta comunité, scemia che i cater agn, ch’al mëss passè da na vijita al’atra, n’ê nia ćiamò ca. Impò à la monia Paola podü passè amez isté önesc dis te so paîsc nadè. Chësc é stè poscibl deache dai 23 d’agost ai 30 de setëmber él gnü tignì a Roma le „XVIII Capitolo Generale“ dles monies combonianes. A chësta incuntada, che vëgn tignida vigni sis agn, tôlel pert monies combonianes da döt le monn. Le „Capitolo Generale“ vëgn vit sciöche n momënt de grazia olach’al vëgn analisé, valuté y metü a confrunt le laûr fat ti ultimi sis agn. Implü vëgnel inće laurè fora n program por i sis agn

En ocajiun dla festa por la canonisaziun de siur Ojöp da Oies y de Daniel Comboni, so fondadù, él gnü cujì goneles y ćiamëjes aposta.

188

SAN ĆIASCIAN

che à da gnì. Le compit prinzipal dles monies combonianes é chël de portè le Vangele ti paîsc olach’ares laora. Implü désseres ester ëres de dialogh y de reconziliaziun tl monn d’al dedaincö. Grana é stada la ligrëza dla monia Paola de podëi tó pert a chësta incuntada, mo ćiamò maiù ê la festa de podëi indô odëi süa jënt y so paîsc, inće sce ma por püć dis. La monia Paola s’un é jüda bele tl 1981 da ćiasa demez por s’arjigné te citês sciöche Roma, London, Graz y d’atres a jì tles misciuns. Do set agn de stüde y preparaziun éra jüda tl Zambia, a Lusaka, olach’ara laora bele da tröc agn por daidé i püri dla cité. Da püch ti él gnü surandè na cöra nöia olach’al é inće gnü fat sö na scora por mitans orfanes. Al é stè poscibl realisé chësc proiet inće por mirit dl sostëgn ﬁnanziar dla jënt de nosc paîsc. Le gran problem é, sciöche te tröc d’atri posć dl terzo monn, la maratia mortala Aids; a gauja de chësta maratia sozédel che tröpes mitans y tröc mituns resta fora de nia zënza geniturs y mëss imparè da se rangé. Porchël é chësta scora dessigü n gran aiüt por les tröpes mitans che cherscess sö scenò zënza istruziun.

La monia Paola ti dà confort a na familia olache le pere é püre de Aids.

Festa de iubileum de 40 agn da prou Ai 3 d’otober, en segra dl Rosare, ti à la comunité fat festa a siur Heinrich por sü 40 agn da prou. Sön plaza de scora ti à le cor da San Ćiascian sot ala direziun de Ulrich Willeit spôrt n salüt sintì al iubilar. Spo é siur Heinrich gnü acompagné dala scora demez ćina te dlijia da sü conzelebranć siur degan Franz Sottara y da siur Fonjo Clara, so compagn de stüdi, da fredesc y parënć, dala comunité de nosc paîsc y dal sonn da festa dla musiga. Te dlijia à dui scolars dla scora elementara saludé siur Heinrich cun na rima metüda adöm por l’ocajiun. Inće le presidënt dl Consëi de cöra, Salvester Vittur, à tut la parora rengrazian nosc curat por döt ći ch’al à fat te chisc 21 agn de sorvisc tla cöra da San Ćiascian. Siur degan Franz Sottara à tignì na bela pordica tignin cunt dl tema dl dé „La pêsc ciafon ma te Chël Bel Dî“ de San Klaus von der Flüe. Siur degan à alzè fora la gran importanza dles vocaziuns; inće vignun de nos, no ma i proi, é cherdè te so pice a sorvì Chël Bel Dî por cherié n bun tlima de colaboraziun tla comunité. La cöra da San Ćiascian é öna dles püces cöres che à ćiamò la fortüna de ne messëi nia partì le curat cun d’atri paîsc. Ala ﬁn dla S. Mëssa ti à na rapresentanta dl Consëi de cöra a inom de döta la comunité surandè, sciöche sëgn de rengraziamënt y de reconescënza, n bel cheder che rapresentëia la dlijia da San Ćiascian, depënt dal artist Lois Irsara. Do mëssa él spo gnü tignì la prozesciun en onur de S. Maria y dedô s’à düć ćiamò archité n pü dan dlijia a ascutè la musiga pro n bun buffet arjigné ca por l’ocajiun. 189

SAN ĆIASCIAN

Le iubilar siur Heinrich Ellecosta cun siur degan Franz Sottara y siur Fonjo Clara.

Siur Heinrich Ellecosta é nasciü a Costa de La Pli de Mareo ai 2 d’agost dl 1938. Chilò él chersciü sö sön le lüch da paur de familia cun sü geniturs, sü set fredesc y süa só. Al é jü a studié tl Vizentinum y spo tl Seminar da Porsenù, deboriada cun siur Fonjo Clara y nosc vësco Wilhelm Egger. Le vësco Gargitter l’à consacrè prou ai 29 de jügn dl 1964 tl dom da Porsenù y ai 2 de lugio de chël ann àl dit mëssa noela a La Pli de Mareo. Süa pröma inćiaria da caplan é stada a Badia dal 1965 al 1968. Tl 1969 él spo gnü menè a Margreit y l’ann do a Kurtatsch. Dal 1971 al 1973 àl spo fat so sorvisc tla cöra de Santa Cristina ia en Gherdëna y dedô él rové a Sanćiana por dui agn alalungia. Tl 1976 él gnü cherdè a Sterzing olach’al à sorvì Chël Bel Dî y la jënt por ot agn alalungia. Ai 4 de setëmber dl 1983 él gnü tut ite te nosta 190

comunité da San Ćiascian olach’al sorvësc Idî da bele 21 agn. I sperun ch’al pois ćiamò restè por tröc agn te nosta comunité y ti aodun sanité y ligrëza te so sorvisc. L’ativité dl Consëi de cöra Bele cun le mëteman dl ann 2004 à nosc vësco Wilhelm Egger scrit na lëtra ales cöres de nosc decanat invian la popolaziun a se fà pinsiers sura i mudamënć a chi ch’al sarà da fà frunt ti agn che vëgn a gauja dla ćiarestia de proi y a se tignì porchël arjignada. Ara ne dorarà nia plü dî ćina ch’al ne sarà nia plü te vigni ploania la poscibilité de podëi jì a na S. Mëssa tignida da n prou la domënia. Implü saràl debojëgn tl dagnì ch’al sides porsones desponibles a daidé tla coordinaziun dles ativitês de dlijia.

SAN ĆIASCIAN

Da d’altonn él por chësta rajun gnü tut provedimënć a livel de valada: siur Iaco Ploner y la rapresentanta dla Val Badia tl consëi pastoral, Anamaria Fiung, à metü a jì dui dis de istruziun y reﬂesciun por i rapresentanć di consëis de cöra de döta la Val Badia a Antermëia. Inće San Ćiascian à sambëgn tut pert cun la rapresentanta Marlies Frenademez. Ai partezipanć ti él gnü portè dant les tematiches prinzipales liades al laûr tl consëi de cöra sciöche le sorvisc a Gejù Crist, le compit dles porsones laiches, la meditaziun, la dlijia y i.i. En gaujiun dla recordanza dla mort de Sant Ojöp da Oies (28 de jenà 1908) à le Consëi de cöra metü a jì ai 1 de forà na prozesciun cun ćiandëres dala dlijia demez cuntra la strada Frëina bas fora y indô derevers por zelebrè na S. Mëssa te dlijia. Tratan la prozesciun él gnü portè le cheder dl Sant. Dedô él gnü tignì na S. Mëssa solena te dlijia a chëra ch’al n’à nia ma tut pert la jënt dl post mo inće tröc sciori. Ai 25 d’aurì él gnü tignì la festa de 1700 agn de nosc patronn San Ćiascian, mort martire tl 304 do Gejù Crist. Do la S. Mëssa ćiantada à la musiga lascè aldì so bel sonn sön plaza de dlijia tratan che les ëres ofrî ai presënć de vigni sort de bones spezialitês sön na picia oferta por la monia Paola. Tröpa jënt s’à tut dlaurela de stè n pü sön plaza a s’la cuntè inće deache en chë domënia êl inće la domënia zënza auti. La festa é dër garatada. Ai 23 de mà él gnü tignì la festa por Sant Ojöp da Oies a Badia sot al moto „Gnide, lascéle al savëi a düć...“. Trëi dis dan la festa él gnü metü a jì na preparaziun a chësc gran dé. La domënia spo, dales 9 danmisdé é na prozesciun bin-

debò lungia piada ia da Biei cuntra San Linert por tó pert ala S. Mëssa alaleria en onur de Sant Ojöp da Oies ćiantada dal Gran Cor dla Val Badia sot ala direziun de Ulrich Willeit y Iarone Chizzali y abelida dala musiga de Badia. Tröc é stà i momënć de emoziun y de comoziun tratan la S. Mëssa dita da nosc vësco Wilhelm Egger. Gran ligrëza à inće tröc sintì canch’ai à aldì le Vësco che pordicâ por ladin, le lingaz dla uma de Sant Ojöp. Tratan i mëisc de aurì, jügn, setëmber, otober y novëmber él gnü metü a jì velies tles cater capeles de nosc paîsc por les vijinanzes desvalies: tla capela de Sas Dlacia, de Pice Plan, de Rü, da Costadedoi y sambëgn inće te dlijia. Al é important che chëstes capeles ne ais nia ma la funziun d’abelì nosc paîsc mo pois inće ester post d’incuntada tl inom dl Signur. Les scores La scolina Tratan l’ann 2003/2004 à indöt 36 mitans y mituns frecuntè la scolina a San Ćiascian; les maestres che s’à dè jö cun i plü pici de nosc paîsc é stades Sorarù Daniela y Campei Sabine che é gnüda remplazada da mez merz da Costner Georg, les assistëntes Ellecosta Annelies, Ellecosta Teresa, Erlacher Monica y la socodiënta Pezzedi Elisabeth. Ch’al rovass vigni dé val’ de bun sön mësa s’à cruzié ćina mez merz la cöga Irsara Traudi che é spo gnüda sostituida dala cöga Granruaz Maria. Te scolina vëgnel bele da de plü agn laurè te na manira daverta: al ti vëgn pité ales mitans y ai mi191

SAN ĆIASCIAN

Sﬁlada de moda.

tuns n gröm de ativitês desvalies tratan vigni dé dl’edema. Dlungia les tröpes ativitês metüdes a jì tratan l’ann de scolina él inće gnü invié ia val’ festa por y cun i geniturs. Insciö él gnü invié ala fin de jenà i geniturs ala festa dal titul „Iö y tö sun atramënter mo impò orunse ester compagns“. Te chësta ocajiun él gnü sotrissé l’importanza dl imparè da azetè vignun por ći che’al é y sciöche al é, anfat de ći nazionalité o de ći corù dla pel ch’al é y inće independëntemënter dales dificoltês o dales capazitês ch’al à. Tla scolina vëgnel metü les fondamëntes por le dagnì di mituns che impara a svilupé sües capazitês y sü talënć por formè süa personalité individuala se confrontan cun i atri. En ocajiun dla festa dla uma él gnü metü a jì na sfilada de moda; mitans y mituns ti à presentè ai geniturs les no192

vitês y les tendënzes dla moda por vigni ocajiun y sajun. Na gran novité por i pici scolars dla scolina da San Ćiascian y dessigü inće por gran pert di geniturs é stada la ﬁgöra de Georg Costner sciöche educadù de scolina. Le laûr da se dè jö cun i pici te scolina vëgn scialdi indlunch surantut dala ﬁgöra feminila. Mo sambëgn él inće dassënn important le model maschil ajache les mitans y i mituns chir pö inće chësc model d’orientamënt ch’i arichësc te so deventè gragn. Por n valgügn mëisc alalungia à Georg Costner da Calfosch fat le maester de scolina a San Ćiascian; so sbunf y so entusiasm, süa manira d’ester daverta, süa spontaneité y süa sensibilité por i mituns à portè pro a cherié n tlima de inovaziun te scolina. Chësta é stada n’esperiënza dër positiva y costrutiva dantadöt por les mitans y i

SAN ĆIASCIAN

mituns che à albü la fortüna d’avëi n ël sciöche porsona de referimënt y nia ma ëres, y sambëgn inće por les maestres y por les families di mituns. Maestres y geniturs s’aoda che chësta ne restes nia n’esperiënza unica mo ch’al sides tl dagnì inće d’atri jogn che s’inﬁdes da mëte pé sciöche educadus te scolina, n ambiënt ćina ćiamò dominé dal’ëra. Tratan l’ann 2004/2005 s’à indöt 42 mitans y mituns scrit ite ala scolina. Les educadësses Sorarù Daniela, Tavella Sabina, Ellecosta Annelies, Ellecosta Teresa, Graffonara Lidia y Pezzedi Elisabeth à metü man cun gran entusiasm l’ann de scolina. Bele atira da d’altonn él gnü chirì de plü le contat cun les families dles mitans y di mituns. Porchël él gnü organisé de plü sëres por y cun i geniturs olache feter dagnora düć à tut pert. Al é dër important cherié incër le monn di pici ia n ambiënt da stè saurì sciöche a ćiasa y sambëgn inće stimolënt che fej crësce ti mëndri la vëia da imparè y da se fà domandes. Ma sce la scolina laora adöm ales families podarà l’educaziun portè de bugn früć tl dagnì. La scora elementara Tratan l’ann de scora 2003/2004 cumpedâ la scora elementara da San Ćiascian indöt 52 scolars, 22 mitans y 30 mituns, partis sö insciö tles tlasses: 1. tlassa: 16 scolars (6 mitans y 10 mituns) 2. tlassa: 8 scolars (1 möta y 7 mituns) 3. tlassa: 14 scolars (6 mitans y 8 mituns) 4. tlassa: 8 scolars (6 mitans y 2 mituns) 5. tlassa: 6 scolars (3 mitans y 3 mituns) Le grup de insegnantes y insegnanć che s’à dè jö cun l’istruziun dles mitans y di mituns dla scora elementara é stà:

Erna Canins Frenademez, Erna Ploner Willeit, M. Gabriella Campidelli, Monica Castlunger Irsara, Emilia Tschaffert, Emilio Terza, Cristina Clara y siur Heinrich Ellecosta. Ann por ann vëgnel laurè deboriada por ti pité ai scolars tröpes poscibilitês, dantadöt chëra de arichì sües conescënzes y de aprofondì so savëi. La scora n’à nia ma la funziun da dè inant savëi mo bëgn inće chëra da daidé crësce sö les mitans y i mituns te na manira sana y ecuilibrada, da ti insigné segurëza te se instësc y autonomia, y da ti lascè fà esperiënzes positives y interessantes. Ai 3 de forà él indô gnü metü a jì le Dé dla nëi ite por i pra dlungia le Gran Ancëi. A chësc dé s’inconforta düć dër dassënn; al é n’ocajiun por stè adöm y se devertì sön la nëi, fajon jüć deboriada. Al é gnü formè grups moscedon n pü i scolars de vigni tlassa, gragn y pici. Chilò se tratâra de lascè da na pert la concorënza di gran atleć y de tignì adöm por fà na bela ﬁgöra. De merz é le dotur dai dënz Fabio Ghezzi jü te scora a ti cuntè ai scolars y spo inće ai geniturs co y ći fà por avëi de bi dënz. Vëi él dessigü che cun i dënz bi sagns él ćiamò plü bel da se la rì. Canch’al mët bel plan man da gnì la bona sajun él indô gran’ ora da tó ca la roda. Mo da jì cun la roda sön strada él inće tröc prighi y porchël él dërt imparè a conësce les regoles dla strada y a lì i segnai stradai. Por chëstes rajuns él gnü organisé, ai 29 d’aurì, na incuntada cun la polizia stradala. „La segurëza dess dagnora avëi la priorité“ à racomanè na rapresentanta dla polizia stradala. Por les scolares y i scolars de cuarta y de cuinta é stada chësta leziun inće na preparaziun al ejam cun la roda ch’ai à afrontè 193

SAN ĆIASCIAN

Leziun cun la polizia stradala.

sö Corvara por ciafè la picia patent dla roda. Al é important savëi da se möi sigüsc sön strada y conësce les regoles dl codesc dla strada. Ester informà sön chëstes cosses ô dì ester plü stersc y plü sigüsc tl comportamënt por podëi spo ti jì adincuntra ales situaziuns desvalies tla dërta manira. Ai 16 de mà à i set mituns y öna na möta de secunda tlassa podü festejé la Pröma Santa Comuniun. Le pinsier de chësc bel dé é jü a Sant Ojöp da Oies, che inviëia pici y gragn a ester sanć. Mo co fejon pa pordërt da ester sanć? Chësc à i festejà podü imparè tratan i mëisc de preparaziun a chësta bela festa. Y por recordè chësc bel dé à i mituns y sües families arjigné ca de beles spaternöres da partì fora ala comunité. La jita de mà à condüt döta la scora tla ćiasa dl parch natural a Al Plan 194

de Mareo. Chësta é sciöche n vider davert sön la natöra olach’an po imparè a conësce les belëzes y le valur de nostes munts. Cun l’aiüt de Gottfried Nagler che à acompagné döta la scora tratan la vijita ala ćiasa à les mitans y i mituns ciafè tröpes informaziuns de valüta.

Invit ala festa dla Pröma Santa Comuniun.

SAN ĆIASCIAN

Jita de mà: do na bona mangiada stan saurì n pü sentà.

Inultima ti àl ćiamò lascè odëi na bisca te süa vidrina. Do la vijita ala ćiasa dl parch natural s’à düć dër spazè da jì ite a Fodara Masaron olache dui peri, Roman y Michl, à ponsè a arjigné ca na bona griliada. A düć ti àl salpü dër bel! En ocajiun dla festa di lëgns ai 26 de mà à döta la scora fat na bela spazirada sö por la strada de „Peres da füch“ en compagnia di verdabosch che ti à mostrè ales scolares y ai scolars düć i stromënć y les massaries ch’ai adora da laurè. Bel ti àl salpü a düć da porvè fora les massaries cun chëres ch’ai à sentè n te’ pice lëgn speran che chësc pois crësce sö gran y gaiert, sciöche i mituns che l’à sentè. De jügn à spo les trëi scolares y i trëi scolars de cuinta afrontè cun suzès l’ejam

de lizënza elementara. Chësc é stè l’ultimo ejam de cuinta ajach’al é gnü tut jö dala Reforma Moratti. Do chësc ultimo sforz à inće la cuinta tlassa podü mëte man cun ligrëza les vacanzes da d’isté. Da d’altonn é trëi mitans y trëi mituns pià ia le pröm ann a scora y porchël é inće tratan l’ann de scora 2004/2005 le numer di scolars restè anfat: 52, de chisc 22 mitans y 30 mituns. Por ći che reverda le personal insegnënt é Emilia Tschaffert y Emilio Terza gnüs sostituis dal’insegnata Brigitte Rungger; i atri é restà anfat al ann passè. Chësc é sambëgn de gran importanza por i scolars por via dla continuité didatica. Defata do che la scora à metü man, ai 21 de setëmber, él gnü metü a jì la jita da 195

SAN ĆIASCIAN

d’altonn. Cun le rucsoch sön le spiné é dötes les tlasses jüdes ćina ite a Sarè olache Josafat ti à mostrè cun gran savëi i tiers ch’al à incër ćiasa. Inće le ćian fajô sö düć i ać dala ligrëza de odëi tan de mitans y mituns. D’otober é Raimund Alfreider jü te scora a splighé co ch’an fej da despartì le ciomënt tla dërta manira. Cun tröp umor ti àl lascè odëi sciöch’an fej da despartì indortöra le refodam; insciö vëgnon inće sura che an po adorè tröp patüc ćiamò n iade. Vigni möta y vigni möt à ciafè na sportula y n lineal fać cun material reziclé. Sce i mituns vëgn sensibilisà bele da pici insö sön la problematica dl refodam y co ch’an po fà da le smendrì, se fajarài inće cotan plü saurì canch’ai é gragn. De novëmber é Hilda Pizzinini jüda te scora a ti cuntè y lì dant stories y liëndes ai scolars de pröma, secunda y terza tlassa. Ara à dër salpü da entusiasmè i pici che metô scialdi averda y ascutâ pro, fajon de te’ gran edli, ći ch’ara ti cuntâ. Insciö à la scora orü portè ite esperiënzes interessantes tl insegnamënt dl ladin. Tres de novëmber ti à Pauline Craffonara descrit ai scolars sciöche i mituns dala meseria vir tles Filipines. Te n pröm momënt ti â i scolars da San Ćiascian feter n pü la gola ai ﬁlipins ajach’ai n’à degun compit da fà domisdé. Mo chësc n’à bëgn nia doré dî deache Pauline ti à splighé ch’ai ne sciaﬁass pa gnanca da i fà deach’ai n’à degöna mësa. Sön na tara à spo döta la scora abiné adöm tratan le tëmp de Carsëma de pices spënores por daidé chi che é manco fortunà co ëi. San Micorà s’à en chësc ann bele adora metü sön tru y é rové te scora ai 4 de dezëmber a saludé i mituns che l’aspetâ. Por vigni tlassa àl albü de bones parores 196

y val’consëi por ester plü lezitënć. Y ai 23 de dezëmber ne podô sambëgn nia falè la festa da Nadè. Te chësta ocajiun à les scolares y i scolares podü ti mostrè a geniturs, fredesc y sorus, nenesc y lâs ći ch’ai à imparè. Cun ćianties, rimes y teatri ti él gnü fat festa a chël Pice Bambin. I scolars de cuarta y de cuinta tlassa à podü tó pert al proiet sön i stromënć a percusciun portè dant da Max Castlunger. Cun gran ligrëza à i mituns arjigné ca la storia dl pice moro y de so tambüre y al ti à salpü dër bel da sonè jon do les indicaziuns de Max. Cun süa musiga y sü stromënć àl salpü da motivé i scolars. Y forsc à vignun podü sintì n pü de ligrëza dl Nadè.

I scolars po se tripé cun i stromënć de Max.

La scora de schi Le 2004 é stè n ann n pü particolar por la scora de schi da San Ćiascian, deache bëgn cincant’agn él oramai ca da canch’al é gnü metü sö la pröma scora de schi te nosc paîsc. An scriô l’ann 1954. Sciandro de Lista, metô sö la scora de schi da San Ćiascian adöm a Pire Costa, Zeno Crazzolara, Pire Castlunger, Franz Medo, Erico Canins (Lele) y Milio Clement. Implanć portamunt n’êl te chi agn nia ćiamò, ater co sö Corvara olache bele

SAN ĆIASCIAN

Sciandro de Lista fej na escursciun cun sciori.

dan la Secunda Vera dl Monn funzionâl le pröm injin da jì söpert: na liösa tacada te na corda d’acià y tirada da n motor. Tl 1946 lasciâ chësta lerch al lift dl Col Alt, le pröm lift dla Talia. I pröms maestri de schi che n’orô nia jì a munt cun i schi sön na sciabla o cun les pels s’anuzâ dl lift de Col Alt, do avëi tut la coriera ćina a Corvara. De dezëmber dl 1961 gnôl spo metü a jì le pröm lift a scagns a San Ćiascian che rovâ sön Piz Sorega; en chësc invern gnôl inće metü sö la pröma sënta dla scora de schi da San Ćiascian tla staziun a val de Piz Sorega, olach’al é al dedaincö le Hotel Störes. La scora de schi da San Ćiascian é gnüda manajada ćina tl 1968 da Sciandro de Lista, dedô por diesc agn alalungia da Franz Thaler, che é dötaurela le maester di schi che à le plü agn de sorvisc. Tl 1978 é la di-

reziun dla scora gnüda surantuta da Edi Clement y dal 1985 inant da Vijo Glira che podarà en ater ann festejé bëgn vint agn de direziun. Te ma cincant’agn à la scora de schi da San Ćiascian subì n gran svilup cualitatif; ma tignin adöm y lauran por le medemo ﬁn é i mëmbri dla scora de schi stà bogn de fà frunt ai gran mudamënć che é stà ti agn y al numer de sciori tres majer che röia adalerch te nosc paîsc tratan i mëisc da d’invern. La festa tla ütia de Piz Sorega inviada ia ai 26 de merz por festejé mez seco de scora de schi é stada n avenimënt important y da recordè. Al é gnü invié adalerch dötes les porsones che à portè pro a sostignì la scora de schi dal dé de süa fondaziun. Sambëgn à le diretur Vijio Glira recordè inće düć i mëmbri che à dè n contribut signiﬁcatif ala scora de schi mo che n’é nia plü danter nos. En chësta ocajiun ti 197

SAN ĆIASCIAN

Le diretur Vijo Glira à podü pié do na onoranza por i 50 agn de fondaziun dla scora de schi.

Enrico Canins y Luigi Valentin é stà onorà por sü 30 agn d’ativité.

198

SAN ĆIASCIAN

à i presidënć dl’Assoziaziun Turistica de Badia y Corvara Andy Pertot y Hubert Dalponte surandè al diretur Vijo na onoranza por i 50 agn de vita dla scora. Chësc dess ester n sëgn de rengraziamënt por düć i agn de laûr a bëgn dla scora mo sambëgn inće n impuls a portè inant l’ativité ti agn che à da gnì. Le diretur dl’Assoziaziun Turistica de Badia Manfred Canins à te chësta ocajiun daidé recordè a düć i presënć la storia dla scora de schi, cossa che à descedè interès y amiraziun por le laûr fat y por i traverć ch’al é stè poscibl arjunje. Al n’é zënzater nia saurì ajache le scior d’al dedaincö devënta tres plü esigënt y ghira dal maester di schi resultać aprontà. I maestri ne ti insëgna nia ma ai sciori la tecnica da jì cun i schi mo inće y imprömadedöt ai mituns y ales mitans dl post: plü adora ch’an impara a jì cun i schi y plü segurëza che an ciafa. Insciö él inće gnü tignì tratan l’invern dl 2004 le curs de schi por i mituns y les mitans dla scolina y dla scora elementara. Feter vignun s’à sorvì de chësta poscibilité la sabeda domisdé acompagnà dai maestri Giacomo Granruaz, Erich Mangutsch, Carlo Canins, Federico Valentin y dala maestra Jessica Tavella. Ala ﬁn à düć i partezipanć dl curs podü se mosoré tla gara ﬁnala jö por Ćiampai. Fora dl’ativité dles uniuns Nosc paîsc da San Ćiascian po mostrè sö na bona vita de comunité inće por mirit dles tröpes uniuns atives. Dlungia les uniuns sciöche la schira jonila, la uniun di jogn, di ministranć, di stödafüch, dl sport, di iagri, dles ëres y di ëi, la musiga, le cor de dlijia y i.i. él inće d’atres

uniuns che laora magari plü tl chît sciöche le grup de volontariat, i grups de liturgia y dla Bibia. Dötes chëstes uniuns porta pro a fà de nosta comunité na comunité via y che se dà da fà. La schira jonila Nosc paîsc po mostrè sö dui grups de schira jonila: un por la scora mesana y un por la scora elementara. Tl tëmp fora de saisonn se incunta les mitans y i mituns interessà un n iade al’edema. Tratan l’isté y l’invern vëgnel metü a jì dales animadësses Alma, Zilly y Klara n program scialdi desvalì aladô dl tëmp y di interesc di grups. Les mitans y i mituns tol ion pert ala schira jonila ajach’an se incunta fora de scora por stè adöm y passè de beles ores deboriada. Al é momënć olache i pici jogn po se lascè fora y fà n pü damat. Al vëgn ćiantè, pastelnè, śoghé y inće perié. Te de plü ocajiuns vëgnel fat mësses y ores d’adoraziun che propi les mitans y i mituns instësc mët adöm. Les animadësses dla schira jonila dla Val Badia s’incunta un n iade al mëis tl Sorvisc ai jogn por se baratè fora minunghes y esperiënzes y por tó pert a sëres de formaziun y de perfezionamënt sura tematiches che reverda le laûr por y cun les mitans y i mituns che fej pert dla schira jonila. Insciö él gnü tratè tles indunades desvalies y sambëgn da porsones espertes l’aspet iuridich dl laûr de volontariat, l’importanza dl jüch daite y defora, co fà a ti comuniché ai pici jogn i valurs cristians dl grup, l’importanza dla familia y de co fà a rajonè cun les mitans y i mituns de amizizia, amur y sessualité. 199

SAN ĆIASCIAN

Ai 7 de jügn é la schira jonila jüda a ciafè les mëdes y i berbesc tla Ćiasa de palsa a San Martin de Tor. Les mitans y i mituns s’à imparè ite n balet da ti portè dant ala jënt dailò presënta y dedô él stè na mëda che ti à cuntè la storia de süa vita. Düć à ascutè pro cun gran interès y à ala ﬁn ćiamò ćiantè na bela ćiantia. Na bela esperiënza da d’isté é por tröc stada la jita en tënda tl raiun de Pralongià ai 18 de lugio. Inće sc’al manaćiâ la plöia ne s’à degügn lascè sprigoré; cun le rucsoch sön le spiné é le pice grup pié ia por jì sö tla ütia dla Rita y dl Nando. Do avëi passè n bel domisdé deboriada saltan y fajon damat amesa chi bi pra, y sambëgn do avëi metü impé y tachè jö indortöra la tënda él gnü metü sön mësa liagnes apratades y verzöra ala grilia assà por düć. Cun la punza plëna à les pices jones y i pici jogn ćiamò fat n pü de

Düć en tënda!

200

movimënt ćina ch’al ê scurënta nöt. Do na bela dormida amesa la natöra à bele le pröm lominus dl dé descedè le grup che é spo defata pié indô cuntra ćiasa. Dai 29 de agost ai 1 de setëmber s’à les animadësses ponsè de tó pert al „Hüttenlager“ a Natz adöm ala schira jonila de Al Plan, Longiarü, La Ila y Badia. Chësta é sambëgn stada n’esperiënza unica por les mitans y i mituns dantadöt deach’ai à imparè a conësce porsones nöies, a se respetè un cun l’ater y a partì. N’edema do él spo gnü ćiamò organisé na incuntada te Sorvisc ai jogn olache chi che à tut pert al „Hüttenlager“ à podü se baratè fora minughes y se la cuntè pro na bona griliada. Por stlüje jö l’ann él gnü metü a jì na festa da Nadé ai 13 de dezëmber olache i dui grups de schira jonila à podü se scinché n pinsier da Nadè. Püch dan Nadè él

SAN ĆIASCIAN

Le grup che à tut pert al „Hüttenlager“ a Natz.

ćiamò gnü arjigné ca le guldanom adöm ai scolars, ales scolares y al personal insegnënt. Uniun di jogn Le 2004 é stè por la uniun di jogn da San Ćiascian n ann rich de ativitês, inće caraterisé da val’ mudamënć. L’ann à metü man cun na bela slisorada a colm de löna da Störes jö por s’abiné al Gran Ancëi por stè n pü en compagnia. Vigni pröm vëndres dl mëis à le grup di jogn da San Ćiascian organisé l’ora d’adoraziun a Oies. Can un can l’ater s’à dagnora tut la bria da arjigné ca na bela ora a chëra che düć chi che podô tolô pert. Por la festa de Pasca s’à i jogn inće en chësc ann arjigné ca cun cosciënza: tla nöt dla Jöbia Santa vëgnel bele da de plü agn incà metü a jì la velia de Pasca.

Le turnus di jogn da San Ćiascian ê dales 2.30 ales 4.00. Scemia che da chël ora ê la maiù pert bele dadî te let ne s’à te chësta ocajiun tröpes jones y tröc jogn nia lascè scialtrì dal’ora tardia y à tut pert a chësta velia organisada dal consëi di jogn instës. La velia é stada partida sö te cin staziuns, de chëstes öna alaleria. Chësta é stada por tröc na bona ocajiun por medité y s’arjigné ca ala festa de Pasca te n’atmosfera particolara. Implü él inće gnü metü a jì dan Pasca na preparaziun por düć i jogn cun siur Pire. En la festa de Pasca spo à le grup di jogn venü röses por daidé la „Südtiroler Krebshilfe“ y bonsai por sostignì la inrescida cuntra la maratia Aids. Tratan i mëisc de aurì y mà à la uniun di jogn da San Ćiascian invié ia n curs de inglesc tignì dal insegnant Pepi Cristofolini y n curs de massaji por prinzipianć tignì da Evelyn Campei. Bona é stada la 201

SAN ĆIASCIAN

N salüt al local di jogn da pert di mëmbri dl consëi vedl.

partezipaziun ai cursc. De mà éra spo stada tan inant: le local di jogn messâ gnì desfratè deache la ćiasa de calonia foss spo gnüda trata jö. Odëi le local, olach’al à sovënz dè ca festes de vigni sort, olach’al é por agn alalungia gnü tignì les sentades y les incuntades, plëgn de stöp à descedè te tröc na sensaziun de incherscimun. Ai 27 de jügn él gnü organisé na bela griliada por jones y jogn te na ütia tla zona Saraghes a San Ćiascian. Tratan che les cöghes y i coghi apratâ jö de vigni sort de spezialitês s’à i atri devertì cun jüć de grup desvalis. Inće sc’al ê n pice grup n’à le devertimënt nia manćé, n pü do le moto „Püć, mo bogn“! Ai 19 de setëmber é n grup de jones y jogn jüs sön Sas de Stria a ti ćiarè al lovè dl sorëdl. Inće sc’al ê da gnì fora de let scialdi adora pâiel la mëia da fà 202

chësc sacrifize por se gode spo n spetacul unich. D’otober él gnü metü a jì tla palestra a San Ćiascian de plü sëres de bai popolars davertes a dötes les porsones a chëres ch’al ti sa bel da balè. Al é inće stè n’ocajiun por imparè val’ vare nü y por se devertì. Ala fin d’otober él gnü tut sö ofizialmënter pro la uniun di jogn chës jones y chi jogn che à complì i 15 agn. Te chësta ocajiun él gnü metü a jì na bona spaghettata y dedô él stè ćiastëgnes por düć. De novëmber él gnü lité le consëi di jogn nü: sciöche vigni trëi agn à jones y jogn albü l’ocajiun de ti dè süa usc a na porsona de crëta. Inće sce les lîtes é stades scialdi megheres, éra impò jüda da mëte sö n bel grup cun a će trëi surastantes nöies. Ara se trata de Crazzolara Rita, Frenademez Magdalena y Man-

SAN ĆIASCIAN

Consëi di jogn nü.

gutsch Samanta. Te süa ativité gnaràres sambëgn sostignides dai 8 comëmbri dl comitê nü: Crazzolara Laura, Crazzolara Giordan, Crazzolara Vanessa, Gravino Emanuel, Moling Armin, Sopplà Julia, Tasser Robert y Vittur Samuel. I s’augurun che le consëi di jogn nü portes inant tröpes ativitês y sides bun inće da motivé tröc jogn a tó pert ales scomenciadies che gnarà metüdes a jì. Ai pröms de dezëmber à le consëi di jogn nü bele messü se confrontè cun l’organisaziun de San Micorà, n’ocajiun olache düć colaorëia cun ligrëza. Por chësta ocajiun él gnü tignì danfora n curs de formaziun che reverda plü avisa la festa de San Micorà. Inće le consëi di jogn de nosc paîsc à sambëgn tut pert y à podü se tó a ćiasa de bogn consëis.

L’ann d’ativité di jogn de nosc paîsc é gnü stlüt jö ai 23 de dezëmber cun le guldanom. Grup di ministranć Cun la ﬁn dl ann él inće por i ministranć indô ora da trà bilanz y da ćiarè zoruch a ći che é döt gnü fat tratan l’ann che é stè. Ala ﬁn dl 2004 cumpedâ le grup di ministranć da San Ćiascian 25 mituns. Chësc é n bel numer por n paîsc sciöche le nost. An po constatè che le trend da sorvì a mëssa é jü söpert ti ultimi trëi agn. I 20 ministranć dl 2002 é jüs sö a 24 tl 2003, por rové al 2004 cun 25 mituns; chësc dantadöt por mirit dles ultimes tlasses che é gnüdes do ca (nasciüs 203

SAN ĆIASCIAN

dl 1995 y dl 1996), che é bindebò numeroses. Insciö é i ministranć despartis sö aladô di agn de nasciüda: la terza tlassa elementara (1996) compëda 6 mituns che sorvësc a mëssa, la cuarta tlassa elementara (1995) 7, la cuinta tlassa elementara (1994) y la pröma tlassa dla mesana (1993) nen compëda vignöna 3, la secunda tlassa dla mesana (1992) 5 y te terza mesana (1991) él ma 1 n möt che fej le ministrant. Chësc ô dì che le 64% di mituns che fej pert dl grup di ministranć fej la scora elementara (16 mituns) y le 36% de chisc la scora mesana (9 mituns). Sciöche vigni ann à inće chësc ann sorvì nüsc ministranć pro dötes les funziuns liturgiches tratan l’ann, che n’é dessigü nia püces. Momënć particolarmënter sintis, olache düć se sënt n grup y ćiara de fà bela ﬁgöra dan dala comunité y inće dan dai atri ministranć é des-

Mini-olimpiada a La Val.

204

sigü les gran festes, sciöche por ejëmpl Nanü, l’Edema Santa, Pasca, la festa de San Ćiascian, Pasca de Mà, les Antles, la festa dl Cör de Gejú, Santa Maria dal Ciüf, Gnissant y le Dé dles animes, Cristo Re y Nadè. Tratan chëstes festes vëgnel do vedla regola sorvì te nosc paîsc cun 8 (festes mesanes) o 10 (gran festes) ministranć. An po se tó a dì che i ministranć tëgn dassënn sön le sorvisc ch’ai fej; ai se mët dër averda un cun l’ater tratan le sorvì por fà spo do mëssa val’comentar sura i compagns. Dan les gran ocajiuns vëgnel fat proes da sorvì a mëssa, tignides da Mirko Rudiferia. Chëstes ô bëgn ester por ne se falè nia dan da n gröm de jënt. Ales proes ćiara i ministranć d’ester scialdi presënć. Por l’otavo ann consecutif él gnü regolè le sorvisc dales zetules di ministranć. Chësc sistem funzionëia val-

SAN ĆIASCIAN

gamia bun, vëgn azetè da düć y vëgn tut cun scerieté. Inće chi che vëgn do ca le tol sö valgamia bun. Canche valgügn ne sciaﬁa nia da jì a sorvì mëssel se chirì n sostitut. Por daidé i mituns te chësc él gnü partì fora chësc ann na lista de düć i ministranć cun i numeri de telefonn. Insciö poi cherdè sö en caje de bojëgn. Sciöche bele da tradiziun él inće chësc ann gnü menè en ponsiun i „vedli“ ministranć che à stlüt jö la terza tlassa dla scora mesana. Te nosc paîsc, sciöche inće te d’atri, mët le sorvisc man cun la terza tlassa dla scora elementara y se röia cun la contlujiun dla scora mesana. Ai ministranć che à oramai fat so sorvisc ti él gnü surandè en la festa dl Cör de Gejù, do Öspi, n diplom y ai é inće gnüs „paià fora“, sambëgn ma cun n at simbolich! Tl 2004 ti àra tochè da „jì en ponsiun“ ai mituns nasciüs dl 1990, do da 6 agn de sorvisc sö da altè: ara s’à tratè de Vittur Alex, Crazzolara Devis, Pizzinini Matthias, Crepaz Maximilian y Pedratscher Fabian. Sce chi dl 1990 à podü lascè, spo à chi dl 1997 metü man. Insciö é pià ia bele d’isté fora, acompagnà y insignà jö cun ligrëza da Mirko Rudiferia chisc mituns: Canins Thomas, Canins Jacopo, Canins Oliver, Erlacher Maximilian, Vanzi Marco y Frena David. Do avëi fat la Pröma Santa Comuniun da d’ainsciöda à inće chisc mituns metü man cun na gran „cacia“ y tröpa vëia. Mo ma laurè zënza se la lascè jì bona, ne va mine no! Porchël, ai 29 de lugio éra gnüda da jì ala mini-olimpiada sön ćiamp dal sport „Plans“ a La Val. I mituns partis sö tles categories scora elementara y scora mesana à podü se mosoré tles disciplines dl jüch al palê, jüć

I ministranć „menà en ponsiun“.

d’abilité, saltè, trà la corda y stafëta. Chësta é sambëgn stada indô n’ocajiun da stè en compagnia, se devertì y inće da conësce ministrantes y ministranć de d’atri paîsc che se dà da fà tla vita dla cöra. I ministranć à podü jì contënć y inće cun de bogn resultać a ćiasa. Na gran novité che é piada ia de setëmber é bëgn stada chëra ch’al é gnü metü sö l’grup di ministranć inće „fora de dlijia“. I mituns se incunta vigni 2o y 4o vëndres dl mëis fora de saisonn sön l’ćiamp dal sport da San Ćiascian, a śoghé, baié, fà discusciuns, se la rì, stè en compagnia y inće magari por ciafè na soluziun a val’problems y imparè val’ da nü. Tratan chëstes ores é i mituns stà cun Crazzolara Monica y Obojes Valentina. Le “giulan“ é le paiamënt dl volontar. N „giulan“ ne costa nia, fej bun al cör de chi che le ciafa y dà na sbürla por se dè indô da fà inant. Porchël giulan de cör a düć i mituns che fej sorvisc sö da altè, a Mirko Rudiferia che se tol dlaurela da i insigné jö, a siur Heinrich, a Monica Crazzolara y Valentina Obojes che á tut sö le bel impëgn de tignì le „grup di ministranć“, ales umes che à surantut l’organisaziun y la coordinaziun da jì ala mini-olimpiada a La Val, a mëda Irma Campidelli y a süa möta Elsa, che à cun205

SAN ĆIASCIAN

cè y lavè i guanć, gonot bindebò da cëra, a nosc mone Pire Glira de Predeví che à albü inće so bel da fà por tignì nëć i ćiandeliers, por i arjigné sö cun ćiandëres nöies y datrai inće da cuncè incensciares y d’ater patüc che vëgn adorè. An spera che la vëia y la ligrëza da daidé restes tan via inće por le dagnì. La musiga Ala fin dl 2004 po la musiga da San Ćiascian ćiarè zoruch cun sodesfaziun a n ann de gran ativité, suzès y novitês. Bele ala fin dl invern à la musiga metü man süa ativité cun na novité: al é gnü tut sö n dirighënt nü che respogn al inom de Klaus Kaneider da Al Plan de Mareo. Le dirighënt da impröma Andrea Glira â dè sö süa ativité cun la fin dl 2003 detlaran de orëi ti lascè la bachëta a na porsona jona, che ess podü dè ćiamò na sbürla musicala implü al grup. Al à sambëgn impormetü de sonè inant cun la musiga y de dè na man sc’ara jiss debojëgn. Insciö, do avëi chirì dî alalungia fora por düć i paîsc dla valada éson rovà pro Klaus. Klaus é n dirighënt jonn, da talënt, dala bela manira y dagnora dala bona löna che à impormò stlüt jö le curs por dirighënć. Al s’à dër tut a cör la musiga de nosc paîsc y é stè bun da ti insigné a sü musicontri val’ tòch inće n pü plü impegnatif. Y sc’al é val’ iade da fà n pü de festa spo vëgnel inće cun i orghi da man adalerch! An po dì che la musiga à fat cun ël n bel salt de cualité tratan chësc ultimo ann y düć, dantadöt i plü jogn, é gnüs stimulà a dè döt ći ch’ai ê bogn. Porchël ti va a Klaus n giulan de cör da pert de döta la comunité por dötes les bries y por düt ći ch’al à fat tratan 206

chësc ultimo ann. Inće le tòch de strada da Al Plan sö é da tó en conscidraziun ajache al dedaincö nen fóssel püć che foss desponibli a fà bun mes’ora de strada por jì te n ater paîsc a daidé. N gran giulan ti va sambëgn inće a Andrea Glira. Sc’i ùn incö na musiga a San Ćiascian spo él dessigü so gran mirit. Sc’al n’ess nia tut tles mans la situaziun, spo magari n’ésson ćiamò degüna musiga te nosc paîsc. Por ći che reverda l’ativité ti à la musiga sciöche vigni ann dè naôta la priorité ales festes de dlijia: insciö àn podü aldì sonan en la festa de San Ćiascian patronn dl paîsc, en la festa de San Florian, en la Pröma Santa Comuniun y en les festes dles Antles y dl Cör de Gejú. Ai 27 de jügn à la musiga tut pert ala deﬁlada y a n conzert te tendun en gaujun dla competiziun internazionala di stödafüch tignida a La Ila. Tratan él spo inće gnü indô la sajun di sciori y sciöche bele da tradiziun à la musiga tignì n valgügn conzerć en colaboraziun cun l’Assoziaziun Turistica de Badia por i ghesć y la jënt dl post. Indöt nen él gnü fat 5: dui de chisc é gnüs fać adöm ala musiga da La Ila, un n iade a San Ćiascian y l’ater a La Ila. La manifestaziun à dër plajü y é stada dessigü inće na bela esperiënza por i musicontri y sü dirighënć, che cun le sonè deboriada à podü imparè val’ danü y se baratè fora minunghes. I atri trëi conzerć é gnüs tignis a San Ćiascian tla ćiasa dles uniuns J.B. Rinna. Ai 5 de setëmber é le grup dla musiga jü ia en Fascia a tó pert ala deﬁlada dla oramai tradizionala „Festa da d’instà“ tignida a Ćianacëi. Scemia che le gran ćialt da d’isté à fat assuié dassënn

SAN ĆIASCIAN

i musicontri ési impò stà bogn da fà bela ﬁgöra y da se fà n bel dé. N apuntamënt de prezet é zënzater stè la Festa dles Musighes tignida chësc iade a Al Plan de Mareo. Sciode che te chësta ocajiun àra n pü scechè cun le tëmp. Ai 27 de setëmber à la musiga tut pert ala festa dles porsones cun bojëgns particolars tignida a San Ćiascian lascian aldì n valgügn marsc sön plaza do mëssa grana. Ai 3 d’otober éra spo gnüda da ti nen sonè sö n valgönes a nosc prou siur Heinrich Ellecosta che à podü festejé i 40 agn da curat. Sciöche bele da n valgügn agn ne se lascia la musiga de nosc paîsc nia sciampè la Festa dla üa a Maran che é stada tignida ai 17 d’otober. N ater apuntamënt ﬁs vigni ann é bëgn le conzert de S. Zezilia, patrona dla musiga y dl ćiantè. A chësc conzert tignì ai 21 de novëmber ne podô sambëgn nia manćé le Cor de dlijia y le Grup de Bal Popolar dla Val Badia. Chësta festa é spo gnüda stlüta jö cun na bona cëna al Hotel Störes. Na novité feter storica por le paîsc da San Ćiascian é bëgn stades les cabines nöies che condüj sön Piz Sorega. Do che le vedl lift da scagns a 4 posć â fat so sorvisc por bëgn 18 agn ti àl fat lerch al cuinto implant portamunt che da San Ćiascian porta sön Piz Sorega. Le medemo dé él inće gnü benedì la pista nöia dla liösa. La musiga ne podô sambëgn nia falè ala inauguraziun che é gnüda tignida ai 4 de dezëmber. L’ativité dl 2004 é gnüda stlüta jö cun le guldanom, sonè dala musiga y la sentada generala, ai 17 de dezëmber. Tl 2004 à la musiga tut sö trëi mëmbri

nüs. Ara se trata de Emanuel Glira ala trombëta, Devis Crazzolara ala posauna da trà y Fabian Pedratscher sciöche percuscionist. Insciö cumpedâ la uniun ala ﬁn dl 2004 bëgn 36 mëmbri, cumpedan i 28 musicontri, le dirighënt, les cater marcadëntres y i trëi portabandira. An po odëi cun plajëi che le grup é chersciü dër tröp ti ultimi agn y ch’al é tröc jogn che vëgn do ca. Chësc porta sambëgn otimism tl grup y n’ambiziun sana. Sce düć i musicontri va ion ales proes y ales incuntades spo ôl dì che le tlima é bun y che le grup se vëgn y tëgn adöm. Porchël ti sporj döta la comunité n bel giulan a döta la musiga y dantadöt a so presidënt Christian Pescollderungg, che se dà da fà por menè inant bun döt le grup. I s’augurun che la musiga pois jì inant bun, crësce y arjunj tröc de bogn resultać y tröpes sodesfaziuns inće ti agn che vëgn. Uniun di stödafüch La uniun di stödafüch dan San Ćiascian cumpëda dötaurela 43 mëmbri atifs; da chësc ann fej pert dla uniun inće Norbert Rudiferia che é l’ultimo comëmber gnü pormez. Tratan l’ann s’à i stödafüch incuntè indöt por bëgn 60 iadi, danter intervënć desvalis, proes, sorvisc de prevenziun pro manifestaziuns desvalies, festes de dlijia cun prozesciuns o sopoltöres y sentades dl comitê o di comandanć. De plü é stà i stödafüch che s’à tut dlaurela de tó pert a cursc d’ajornamënt por ći che reverda i intervënć tecnics, la scombatüda dl füch y l’adoranza de mascheres de respiraziun. 207

SAN ĆIASCIAN

L’ann d’ativitè 2004 à metü man cun le sorvisc de prevenziun tratan la nöt de San Salvester, portè inant sciöche oramai tradiziun da Agreiter Pire y Obojes Christian, a chi ch’al ti va n bel giulan da pert de döta la popolaziun da San Ćiascian. Bele ai 3 de jenà él gnü la pröma cherdada por i stödafüch; ara se tratâ de daurì na porta de n auto olache al ê n möt laite tla plaza da parchè dl Hotel Armentarola. Plü iadi é i stödafüch gnüs cherdà te de te’caji por dè n aiüt tecnich cun sü injins speziai. Sciöche bele l’ann passè él inće en chësc ann gnü invié ia ai 17 de forà na defilada de ćiavai cun la rapresentaziun de na noza da zacan y de d’atres usanzes. Inće te chësta ocajiun à i stödafüch sambëgn dè n gran contribut por fà garatè la manifestaziun. Sc’al salta fora n medefüch te val’ paîsc vijin y i volontars ne vëgn nia adorà sön le post spo resti sambëgn, por rajuns de segurëza, te local a desposiziun tl caje ch’al foss debojëgn de de plü porsones sön le post. Sides da d’aisciöda che da d’altonn vëgnel tignì de vigni sort de proes: la maiù pert de chëstes é proes internes, mo al vëgn inće metü a jì proes cun i volontars de d’atri paîsc por savëi co s’astilé tl caje ch’al salta fora n medefüch de gran dimenjiun. Fora de chël vëgnel sambëgn inće verifiché sce i injins a desposiziun di stödafüch funzionëia bëgn indortöra. Ala fin de novëmber él implü gnü metü a jì na proa adöm al Aiüt Alpin Dolomites por la colaudaziun dl lift nü de Piz Sorega. Cun milesc de porsones al dé che vëgn menades sö dantadöt d’invern mo inće d’isté é na te’ sort de proa fondamentala por savëi co fora te n caje 208

d’emergënza. Ai 27 d’aurì à önesc volontars daidé pro n inzidënt sön le laûr a Costadedoi olache n zumpradù se à fat mè a na iama. Por tó jö de tët de ćiasa la porsona ferida él jü debojëgn dl auto dala litra che é gnü cherdè da La Ila. Inće canch’al vëgn tignì manifestaziuns sportives ne po i stödafüch nia manćé: insciö ài daidé pro le 87ejim Giro d’Italia, pro la gara Transalp Challange, pro la Maratona dles Dolomites y pro la gara de Copa dl Monn. Dai 25 ai 27 de jügn él gnü invié ia a La Ila le 18ejim concurs provinzial di stödafüch y le 28ejim concurs provinzial di stödafüch jogn a chël ch’al à tut pert indöt incër catermile porsones de Südtirol y da foradecà. I concorënć s’à mosoré te proes d’abilité, de gran slöm y de conzentraziun. Sambëgn ne podô na scuadra di stödafüch da San Ćiascian nia manćé a chësc avenimënt important. N pü n’atra sort de sorvisc é i stödafüch gnüs cherdà a fà amez lugio sön Störes olach’al é gnü tut sö n film por le cinema. I volontars che à daidé tratan i dis de registraziun à nuzé l’ocajiun por dè n’odlada al monn dl film y por imparè a conësce döt ći ch’al ô ester por tó sö n film. Ai 2 d’agost él saltè fora n medefüch amesa n bosch tla localité Armentarola. Inće i stödafüch da La Ila é gnüs cherdà adalerch y deboriada él stè poscibl da fà a na manira che le füch ne se slariass nia fora y gniss spo defata destodé. Le Ju de Valparola é stè tratan le 2004 scenar de de plü inzidënć: d’isté se god tröc le spetacul natural dles Dolomites sön le motor. Insciö inće ai 11 de jügn; i stödafüch é gnüs cherdà por romenè

SAN ĆIASCIAN

I mëmbri di stödafüch a Sinsheim.

sö la strada do n inzidënt cun le motor olach’al ê na porsona ferida. Mo te chël momënt él sozedü ćiamò n inzidënt por fortüna zënza feris: al é tomè jö l’elicoter dl socurs che ê gnü cherdè adalerch por medié le ferì. N ater inzidënt cun le motor é sozedü ai 14 d’agost; en chësc iade à indere le ciafêr pordü la vita. Nia ma d’isté mo inće canch’al toma la pröma nëi dal cil él gonot auti en diﬁcolté sö por i jus. Y ma bun che de te’ iadi él dagnora i stödafüch arjignà cun sü injins a trà sö auti y camions che slisora fora de strada. Ai 8, 9 y 10 de setëmber s’à la uniun di stödafüch conzedü na bela jita. Cun la bona löna y gran coriosité é n grup de 26 mëmbri jüs a Sinsheim y a Speyer a vijité i museums dl auto y dla tecnica. Tl museum de Sinsheim ài podü imparè a conësce le monn afasciant dla tecnica y süa storia sön na spersa de bëgn 30000 m²: al é stè poscibl amiré plü de 3000

esponać sciöche oldtimer, fligri, auti da gara y sportifs, tractors, mascinns a tanf, motors y n gröm d’atres morvëies. N’atraziun particolara da ciafè sön l’areal dl museum dl auto y dla tecnica de Sinsheim é sambëgn stè le pröm teater de film IMAX 3D di Paîsc Todësc. Chësc teater de film cun sü 350 posć da sentè é gnü fat sö do l’ejëmpl dl anfiteater grech; sön n linzó da proieziun de feter 600 m² minâ i stödafüch de nosc paîsc d’ester instësc amesa l’aziun. Inće tl museum dla tecnica da Speyer à le grup podü amiré de vigni sort d’esponać, danter ater inće sotmarins, da podëi vijité inće daitefora. Al é dërt che i comëmbri di stödafüch se toles inće le tëmp de stè adöm val’ iade zënza mondur. Por döt le sorvisc che i stödafüch fej al paîsc y por la segurëza ch’ai ti garantësc ala popolaziun tratan döt l’ann ti é düć dër reconescënć. 209

SAN ĆIASCIAN

Uniun dles ëres Un di pröms „impëgns“ por la uniun dles ëres é feter dagnora, do Pasca, le „Dé dla vita“. Insciö inće chëst ann. Tl 2003 él nasciü te nosc paîsc 6 mituns y 4 mitans y ai é gnüs saludà y benedis, adöm a sü familiars y amisc, te na picia funziun te dlijia, ai 18 d’aurì 2004. Por trà ite val’ soma da ti menè ala monia Paola d’Armuntarora tl Zambia por fà sö – tla cöra nöia che ti é gnüda surandada – na scora por mitans orfanes, él gnü arjigné ca, en la festa de S. Ćiascian do la S. Mëssa, en colaboraziun cun la uniun di ëi, n pice buffet, olache les ëres dl paîsc s’à dër dè da fà por arjigné ca de vigni sort de bun patüc da mangé. Al é inće gnü venü tröc de pici pesć, che porsones privates a metü a desposiziun. I mituns y les mitans che é jüs a confermè tl 2003, à inće arjigné n placat por l’ocajiun.

pënje de vigni sort de ﬁgöres de lëgn por Nadè, por l’invern y d’atres ocajiuns cun Pia Pedevilla. Inće chësc curs à dër plajü. En la festa de S. Klaus von der Flüe, che toma ai 25 de setëmber, é la comunité gnüda inviada dales uniuns dles ëres y di ëi a fà le tru de meditaziun. Al ê bel da odëi les tröpes families che à tut pert, jon da sëra en prozesciun cun ćiandëres ćina ite dala capela de Sas Dlacia. Por düć i pêrs dla comunité él gnü tignì en domënia, ai 10 d’otober na S. Mëssa, mo te chësta ocajiun él dantadöt gnü recordè i iubilars che à podü festejé te chësc ann so anivesar de matrimone y plü avisa da 10 ćina a 50 agn. Ara se trata de: 10 agn Valentin Norbert y Rita Ploner Roman y Romana 15 agn Crazzolara Hubert y Erika Mangutsch Erich y Herta Pizzinini Paul y Daniela 20 agn Laera Angelo y Irene Da Sacco Giuseppe y Hildegard Crazzolara Giuseppe y Orietta 25 agn Vittur Salvester y Marlene Pedratscher Lois y Fefa Vittur Otto y Annelies

Placat arjigné dales mitans y dai mituns da confermè.

30 agn Canins Rico y Elia Kaneider Sepl y Vittoria Clement Edi y Milia

Ai 27 y 28 d’aurì à Costa Gisella da Calfosch tignì n curs da fà decoraziuns por la ćiasa, olache les ëres à podü pastelnè de beles decoraziuns cun materiai naturai. Da d’altonn spo él stè n curs da de-

35 agn Pezzedi Franz y Monica Andriolo Renato y Erna Obojes Adolf y Rösa Pizzinini Lois y Traudi Ploner Sepl y Paola Ploner Walter y Nane Canins Franz y Ida

210

SAN ĆIASCIAN

40 agn Wieser Paul y Hilda Clement Guido y Giuliana 45 agn Pizzinini Gotti y Paola Mangutsch Milio y Albina Agreiter Sciandro y Stefania 50 agn Ti mëisc d’otober y novëmber, por dui iadi al’edema, s’à 10 ëres metü adöm por fà la troht cun la sartorëssa Anita Vittur. Dötes à laurè dër tröp te chësc tëmp y cun gran impëgn y insciö àres bele dan la ﬁn de novëmber, podü mostrè sö cun sodesfaziun y ligrëza süa bela troht, pro chëra ch’al gnarà ćiamò fat le iancherle. Y por le secundo iade, él gnü arjigné ca, adöm cun i ëi, i jogn y i mituns da

scora, la S. Mëssa por la festa dla racolta che â chësc iade sciöche tema S. Francësch da Assisi y S. Clara. Ai 2 de dezëmber él spo ćiamò gnü organisé n pice bus por jì a Desproch al marćé da Nadè. Le grup de Volontariat Ai 23 de jügn à le grup de Volontariat invié ia na jita a Sares. Tröpes mëdes y tröc berbesc menà adalerch cun auti privać s’à abiné por stè n pü en compagnia. Ai 26 de setëmber él gnü invié ia dal grup de Volontariat da San Ćiascian y dal Consëi de cöra na bela festa por les families cun mitans y mituns da bojëgns particolars. La comunité da San Ćiascian

Les ëres che à fat la troht cun Anita Vittur.

211

SAN ĆIASCIAN

à podü fà festa adöm ales tröpes families rovades adalerch da döta la valada. La dlijia ê implida de jënt sciöche dales gran festes. La S. Mëssa ćiantada dal cor de dlijia da San Ćiascian é gnüda abelida en pert inće dales porsones cun handicap instësses. Le tema dl dé ê „Prezius este tö por Chël Bel Dî y por nos“. Dessigü à le gran numer de porsones presëntes portè pro a fà sintì les mitans y i mituns cun handicap porsones integrades deplëgn tla comunité. Do mëssa à la musiga da San Ćiascian tignì n pice conzert sön plaza de dlijia; i musicontri à podü sonè val’ melodia sot ala bachëta dl dirighënt Markus Videsott d’Al Plan de Mareo che à mostrè cun gran bravöra ći ch’al sa da fà. Gragn é stà i aplausc. Les porsones cun bojëgns particolars y sües families à spo podü se gode na bona marëna al

Hotel Rosa Alpina. Por l’aurela cörta à ﬁstidié Roman Obwegs che à lascè aldì de vigni sort de melodies y inće musiga da bal. Por mirit de tröpes porsones che à daidé organisé chësc dé é la festa dër

Aurela cörta cun Roman.

Markus Videsott mostra süa bravöra da dirighënt.

212

SAN ĆIASCIAN

garatada y é inće stada dër laldada dala jënt di atri paîsc. Da d’altonn él gnü tignì na S. Mëssa, organisada deboriada cun le KVW, por döta la jënt atempada y les porsones sóres da San Ćiascian; do mëssa s’à düć incuntè al Hotel Störes pro na picia marëna. Uniun dl Sport L’ativité dla Uniun dl Sport da San Ćiascian é stada caraterisada tratan le 2004 da n program rich de scomenciadies che la uniun à pité. Tan bëgn da d’aisciöda co da d’altonn à la uniun organisé na ligna de crusc de ginastica, dala ginastica por le spiné por ëi y ëres de vigni eté a cursc de aerobic mix y ginastica mix. Chisc cursc é gnüs tignis da Thomas Valentini tla palestra nöia da La Ila. Implü él gnü metü a jì n curs da

nodè por les scolares y i scolars dla scora elementara cun Katherina Agreiter y n curs de ginastica por ëres tignì da Ingrid Crazzolara. N suzès particolar à albü le program „Isté recreatif por mituns dla scora elementara“ y „Ginastica por mituns dla scolina“; trami i cursc é gnüs tignis dui iadi al’edema, tratan i mëisc de lugio y agost tla palestra nöia a La Ila y en pert sön le ćiamp dl sport. Al ti é gnü pité ales mitans y ai mituns che à tut pert la poscibilité da se devertì, da stè adöm y porvè fora ativitês nöies deboriada. Tröc geniturs à menè sü mituns a tó pert a chësc program aposta por ëi. Sce i cursc à albü suzès spo él zënzater inće por mirit dles porsones che s’à dè jö cun les mitans y i mituns che à partezipé ai cursc. Ai 12 d’aurì él gnü invié ia la gara dl paîsc jö por la pista Ćiampai. Presciapüch 200 porsones s’à scrit ite ala

Isté recreatif por mituns.

213

SAN ĆIASCIAN

Premiaziun en la gara dl paîsc.

gara, rovada bele ala 12ejima ediziun. Chësta é vigni ann na bela ocajiun por festejé la fin dla sajun da d’invern y por stè indô n iade n pü adöm zënza messëi avëi prescia. Dantadöt i pici s’inconforta dër a chësc avenimënt inće deache finalmënter ài la poscibilité da ti mostrè ala jënt de paîsc cun ći sbunf ch’ai s’infida jö por pista. Le miù tëmp pro i ëi é stè chël dl maester di schi Sergio Dalpiano y pro les ëres chël de Margit Crazzolara. Le trofê de familia é por le cuarto iade indolater jü ala familia de Edi Clement, dan chëra de Sergio Dalpiano. La gara s’à stlüt jö cun aurela cörta tl Hotel Störes, olache i partezipanć à danter ater albü la poscibilité da pié do de bi pesć pro la roda dla fortüna. Gran suzès à indô albü la gara de roda da munt y saltè sön munt por le trofê Auto Alta Badia metüda a jì la domënia, 214

ai 19 de setëmber. I 100 concorënć che à tut pert ala manifestaziun rovada a süa cuarta ediziun s’à mosoré sön n percurs de 5,5 chilometri da San Ćiascian ćina sön Pre da Curt. I partezipanć nasciüs do le 1990 à messü afrontè n percurs scurtè de 1,5 chilometri pian ia dala Ütia Saraghes. Les atletes y i atleć dl Rodes Val Badia à desmostrè dër na bona preparaziun ala gara. Le tëmp record é gnü arjunt dal atlet Dario Steinacher dla Proﬁ Bike da Tlüses che à passè le travert do 19 menüć, 25 secunć y 98 centejimi. Pro la tlassiﬁca a scuadres dla roda da munt él rové al secundo post les Rodes Val Badia y al terzo i atleć de Badia Fadia dan dala Uniun Sport San Ćiascian. Pro la categoria dles ëres cun la roda da munt é Maria Canins stada la miù. Do la gran fadia à dötes les partezipantes y düć i partezipanć podü palsè y se gode le bel

SAN ĆIASCIAN

Premiaziun di atleć plü jogn en gaujiun dl Trofê Auto Alta Badia.

dé pro la ütia Saraghes olach’al é inće stè la premiaziun. N apuntamënt a chël che döta la popolaziun de nosc paîsc se conforta de ann en ann é le dé dl sport, en chësc ann rové ala 12ejima ediziun. Ai 26 de setëmber éra stada tan inant: pici y gragn s’à puntualmënter presentè sön ćiamp dl sport por tó pert ala manifestaziun che odô danfora n cërtl de set jüć. Nia düć chisc jüć ê jüć a tëmp, mo al ê inće jüć d’abilité y d’atri olach’ara se tratâ plü de fortüna. Da misdé à chi che à tut pert al dé dl sport podü se lascè savëi bona na bela griliada cun de vigni sort de spezialitês. Da recordè é sambëgn inće la „scolina salterina“ che à tratan le 2004 fat vijita a dötes les scolines dla Val Badia, de Gherdëna y de Reba. La „scolina salterina“, che é n jüch da solﬂè sö, é sambëgn

dër bëgnodüda da dötes les mitans y da düć i mituns dla scolina ajach’ai po se möi y se devertì por n dé te na manira n pü atramënter. Inće tratan le 2004 s’à la Uniun dl Sport cruzié dla gestiun dla zona sportiva dl paîsc che é stada insciö daverta dai pröms de lugio ćina ala ﬁn de setëmber. Chësta ti pîta a döta la jënt dl post, ai foresć mo dantadöt ai mituns na bela poscibilité por passè n valgönes ores al’aria te na zona sportiva cun n gröm de poscibilitês da fà sport y da se devertì. La Uniun dl Sport é na uniun d’importanza fondamentala por n paîsc; ara dëida tignì y stè adöm, partì emoziuns deboriada y ara porta vitalité tla vita de comunité. Porchël sperunse ch’ara restes tres inant na uniun via de chëra che pici y gragn fej ion pert.

215

SAN ĆIASCIAN

La pista dla liösa „Foram“ Na gran bela sodesfaziun por la Uniun dl Sport San Ćiascian é stada la realisaziun dla pista dla liösa „Foram“. I laûrs de realisaziun à metü man d’otober dl 2004; do n iter burocratich de feter dui agn à finalmënter la Junta provinziala ala fin de setëmber dè so bëgnstè definitif por chësta realisaziun. Te n tëmp record de dui mëisc à la dita Cave Preroman fat ia i laûrs. Ara se trata de n percurs completamënter nü che pëia ia da Piz Sorega jon jö por i pra por na lunghëza de 700 metri tl vers dl bosch Foram. Da ilò inant passa la pista n tòch por na strada forestala bele esistënta por jì spo inant sön na trassa nöia che porta por na lunghëza de 1.200 metri ćina jö a San Ćiascian. Propi chësc ultimo é stè le tòch che à dè le plü da laûr. Indöt à la pista dla liösa na

Benedisciun dla pista dla liösa „Foram“.

216

lunghëza de 3.510 metri. En economia él gnü fat passa 2.200 metri de proteziuns de lëgn por garantì la segurëza. Le deslivel complessif é de 466 metri y por ći che reverda les pendënzes van da n minimo de 8 porcënt a n mascimo de 15 porcënt. Por garantì la segurëza de chi che vëgn jö cun la liösa él gnü metü sö toﬂes sides jö da pé che söinsom la pista. Al é inće da dì che cun la realisaziun dl implant portamunt nü che röia sön Piz Sorega él poscibl trasportè les liöses tles cabines. Chësc é sambëgn na gran segurëza implü. La benedisciun dla pista dla liösa é gnüda tignida ai 4 de dezëmber. Do che le presidënt dla Uniun Sport San Ćiascian Thomas Pescollderungg à albü presentè en cört le tru dla liösa à nosc curat siur Heinrich y siur degan Franz Sottara perié do la benedisciun dal alt. L’ombolt à spo podü taié la vëta y daurì

SAN ĆIASCIAN

30.000 porsones sön la pista dla liösa tratan so pröm ann de vita y chësc é n sëgn che l’infrastrotöra vëgn anuzada dër bun. N rengraziamënt particolar ti va ai paurs che à metü a desposiziun i terac, ales porsones che à laurè por la realisaziun dla pista y ales aministraziuns che à daidé ﬁnanzié l’infrastrotöra. L’ombolt Ugo Dorigo tratan le tai dla vëta.

... y śëgn se tràtera ma plü de lascè jì la liösa.

insciö oﬁzialmënter la bela infrastrotöra sportiva. Gran ligrëza cun la pista à albü dantadöt les mitans y i mituns de nosc paîsc; ći él pa de plü bel de n rait cun la liösa? Inće tröc ghesć aprijëia dër la pista ajach’al é na bela alternativa al jì cun i schi. An po dì ch’al é bele passè presciapüch

Fora dal monn dla ćiacia Inće sce al dedaincö arata tröc la ćiacia ma plü na cossa de prestisc à le iagher n compit dër important; propi dal ćiaciadù che va te bosch cun le rucsoch y le stlop sön le spiné s’aspeton na sensibilité particolara por les regoles dla natöra. Al à le compit de respetè y osservè i tiers y l’ambiënt olach’ai vir por mantignì i salvarjins bi sagns. Ma sce le numer di salvarjins vëgn tignì sot a control pol gnì conservè n raport d’armonia danter i tiers y l’ambiënt olach’ai vir. Por chësta rajun à le iagher inće le compit important de antergnì en caje de maraties dla salvarjina. Öna dles maraties plü ries da combate é dessigü la rogna. Tratan le 2004 s’à la rogna di ćiamurc slarié fora de cotan tl raiun da San Ćiascian; tröc ćiamurc püri à messü gnì copà y d’atri é inće gnüs ciafà bele morć. La rogna é dër na burta maratia che i ćiamurć se taca dër saurì un cun l’ater. Le pröm caje de chësta maratia te nosc revier de Badia é stè tl 2000; Josafat Pezzedi â ciafè tl raiun Coi dal Furn, tla zona de Sarè, n ćiamurc mort plëgn de rogna. An arata che chësta maratia sides gnüda dal revier de ćiacia de Cortina cun chël che San Ćiascian conﬁnëia. L’aministraziun dla ćiacia da Cortina lascia copè massa püć ćiamurc y porchël s’ài ingenerè de 217

SAN ĆIASCIAN

massa y al é saltè fora la rogna. N’aziun che à lascè perplesc n valgügn iagri da San Ćiascian é stada cometüda da Cortineji: a gauja de lamentanzes de turisć ài portè demez le stambëch dl Ju Valparola. Le stambëch Roger â 13 agn y al ê bele da nü o diesc agn sön le Ju Valparola, gonot se lasciâl odëi tl raiun de Lagació y Salares, che alda pro le revier de Badia. Jënt dl post y sambëgn inće foresć jô aposta a ti ćiarè a chësc stambëch nët nia spau. Al gnô fat jö y al stambëch ti savôl bel da ti jì adincuntra ala jënt y s’avërje adërtassö por fà damat. Al é da sotrissé che le stambëch n’ê nia ri. Sambëgn ne dess de te’ tiers nia gnì scecà demassa deache scenò sai pa bëgn da se defëne. Insciö éra inće stada. Sciori ti é jüs pormez y l’à plü dessigü trazè, le tier ti é jü decuntra y ai se l’à temü. A Cortina ài lascè al savëi che chël ê n tier prigorus y sön na tara à spo i surastanć

Cun coriosité ti ćiara le stambëch a so vijitadù.

218

da Cortina tut provedimënć. Zënza bëgndî damanè incërch ési jüs sön le post, à indormedì cun na saita le bel salvarjin y l’à spo portè cun n elicoter tl raiun dla ütia Biella olache i stambëć morî dala rogna. Tröc à manćia le bel stambëch tan gaiert ajach’al se lasciâ sovënz odëi tl raiun de Lagació y Falzares. An arata che feter dessigü é le stambëch mort. Les ares de Alex Sciöche bele da n valgügn agn é Alex pro i mius da jorè a livel mondial. Chësc comporta sambëgn n gran alenamënt, tröpa conzentraziun y na gran ambiziun. Tratan le 2004 à Alex tut pert a de plü gares tl’America y t’Europa. Pro i campionać mondiai cun le delta da ares stares tignis tl’Austria de jügn à Alex davagné la medaia d’arjënt. Te chësta

SAN ĆIASCIAN

disciplina é Alex stè campiun dl monn tl 2001. Döes edemes dedô, dai 24 de jügn ai 2 de lugio 2004 à Alex inće tut pert ai campionać europeics de deltaplann a ares flessibles tla Francia se tlassifican al secundo post. Chësc é stè dër n bun resultat ajach’al n’é nia saurì passè te n cört tëmp da n delta cun les ares stares a chël cun les ares flessibles. Chilò ôl ester na gran capazité d’adatamënt y Alex n’à nia albü dificoltês particolares. Defata do Nadè ài incuntè Alex y i à insciö albü l’ocajiun da ti fà val’ domandes: Co y can él pa nasciü te tè la gran pasciun por le jorè?

situaziuns de prigo, inće sc’i mëssi dì ch’i me les à dagnora iö chirides. Implü imparon cun le tëmp da stè dalunc dai prighi. Le prigo vëgn sovënz gaujè dales condiziuns dl tëmp ch’an impara a capì y a respetè fajon esperiënza.

I ne podess nia dì avisa te ći mumënt dla vita ch’al é nasciü te mè la pasciun por le jorè. I po ma dì che bele da pice insö ài tres albü n gran interès pur döt ći che jora, dai ﬂigri telecomandà ćina chi dërć. Da jorè cun le deltaplann ài pormò ponsè incër i 16 agn, do che i â podü jì cun mi fre Claudio a fà n dopl cun le parapënd. Pornanch’i à spo albü l’ocajun, ài fat le curs da jorè.

Tan de delta aste pa?

Co t’alenëieste pa por les gares da jorè? Le miù alenamënt por mi sport é jorè plü gonot ch’ara va por ciafè na bona sensibilité tl’aria, a na manira da ester arjignà a jorè te vigni condiziun. Porchël, vigni iade ch’i po, vai a jorè. Por les gares fêjel dër bun jorè deboriada cun i atri. N’este mai rové te na situaziun prigorosa tratan che te jorâs? Al me é denant sozedü da rové te

Ćiun é pa le record d’ores che t’es stè tl’aria cun le deltaplann? I n’à mai ponsè de porvè de bate n record de tëmp de jore, mo i arati che mi jore plü lunch sides stè incër set ores. Chësc jore ài fat chilò tles Alpes, pian ia da Desproch tl mëis de lugio incër misdé.

I feji gares te döes categories y por chël ài dui delta. Un é n delta tradizional, Icaro2000 Laminar y l’ater é n delta cun ares stares A.I.R. Atos. La desferënzia danter i dui é dada prinzipalmënter dala manira da i rovëne: le delta tradizional vëgn rovenü ma cun le spostamënt dl pëis y pro le delta cun ares stares adoron inće tl’ara stara aiüć aerodinamics, che foss por ejëmpl i “ﬂap” por pié ia y arsì y parotes sön l’ara por oje. Ći gara é pa stada la plü bela che t’as fat? Al é döes gares che me stà dër a cör: öna é le mondial d’ara stara tla Spagna tl 2001 ch’i à davagné y l’atra é le campionat europeich de delta tla Francia tl 2004. I pënsi ion do a chëstes gares por i bugn resultać ch’i sun stè bun da arjunje.

219

SAN ĆIASCIAN

Tan de medaies aste pa davagné te tüa cariera da pilot? I à scomencè a tó pert a gares tl 1997 y mi mius resultać internazionai ćina śëgn é stà: la medaia d’or y döes d’arjënt ai campionać mondiai de ares stares. Tl delta tradizional ài fat dui iadi arjënt a livel europeich y i speri de me tlassiﬁché inće a n bun post pro i mondiai 2005. Te ći posć dl monn este pa tan stè a jorè. Olâ t’àl pa salpü le plü bel? I à albü la fortüna da podëi jorè te tröc posć: tl’America dl Nord ài jorè tl Texas, tla Florida y tles Rocky Mountains. Spo ài inće jorè tl Brasil y tl’Au-

stralia y sambëgn inće te n valgügn posć tl’Europa. Le plü bel post da jorè por mè é y resta tres ćiamò nostes beles Dolomites y tröc piloć da foradecà ch’i à invié chilò a jorè, la pënsa avisa sciöche mè. Jorè: n hobby o n laûr? Y co stara pa cun i sponsors? Le jore é imprömadedöt na gran pasciun. Al n’é nia n sport olach’al roda tröc scioldi y porchël ne vara nia da le fà deventè n laûr. I sponsors me vëgn adincuntra cun les atrezatöres y iö ćiari spo de jì a jorè le plü ch’ara va. Giulan por l’intervista y döt le bun por les proscimes gares.

Alex jora sura le desert dl’Australia. N giulan de cör a dötes chës porsones che à portè pro cun informaziuns a usc, material fotograﬁch y scrit ala realisaziun de chëstes plates.

220

BADIA

BADIA • Werner Pescosta

Felize Pescosta de Ioja cun süa fómena Marianna Adang y dui de sü mituns: Sepl y Giuvana.

Zenz y Franzl Pescosta de Ioja s’à maridé a Milwaukee tl’America cun döes ëres da laìa.

La noza de Sepl Pescosta de Ioja y Maria Frenademetz da Glira (1937).

Sepl de Ioja cun süa fómena y sü mituns Erwin, Pepi, Emma, Erna y Rudy.

Erwin de Ioja y süa fómena Tarina.

221

BADIA

Storia de trëi generaziuns de na familia de Badia... Felize Pescosta de Ioja é nasciü dl 1851 a Craciurara olache al é chersciü sö tla ćiasa de Ioja che é intratan bele gnüda trata jö. Al dédaincö él dailò la ćiasa dl dotur Di Marino. Maridé àl Marianna Adang che ti à scinché 9 mituns: Zenz, Franzl, Angela, Maria, Rösa, Fefa, Giuvana y Sepl. Un n möt é bele mort da pice. Zenz ê n zipladù de decoraziuns y fajô altà y Franzl ê n zipladù de statues (so é le Michil Arcangel tla dlijia de Badia). Trami dui é jüs tl’America do la pröma vera, deache te so paîsc nadè n’âi degönes prospetives. Turism n’êl ćiamò tan co degun y cun so laûr ne jôra nia da vire tla Val Badia. Franzl â laprò ćiamò da n’un patì deache al ê gnü ferì te vera. Tl’America ài indere albü trami

N pinsier danfora Le 2004 é stè por le monn intier n ann de veres. N valgönes à metü man, d’atres é jüdes inant. La chestiun dl monn ozidental cuntra le monn oriental à indô ciafè flé: Bin Laden y George W. Bush é deventà i personaji plü conesciüs dl planet. Trami é te süa manira y por popolaziuns desvalies deventà eroi y lasaruns che à metü y mët dötaorela en prigo le monn intier. Estremisms da öna na pert à provochè estremisms dal’atra! I abitanć dla Val Badia – „dl monn dles fiabes y dl sonn“ – à ma ćiarè pro a döt ći che é sozedü foradecà. Ai à fat de gragn edli, s’à fat demorvëia, mo ai ne s’à nia cruzié plü co intan. I problems n’é ala fin di cunć nia chilò da nos. Y spo, nos un dagnora ćiamò l’economia dala nosta. Mo impò, inće sce an n’ó nia le crëie, s’à nosc monn, avisa chël incër nos ia, mudé dassënn. Al é te n iade debojëgn de deplü controi da pert dles forzes dl 222

dui tröpa fortüna: sü laûrs gnô dër aprijà dai americans. Do ëi é porchël inće jüda ia Angela, empröma ma a fà la fancela. Canche ara s’â n pü’ sistemé ti ê jüs ia do naóta sü mituns y spo so óm Iaco Crazzolara (conesciü da düć sciöche „le méde da Ćianins“). Fefa s’à maridé tla Svizera a Oberrieden (dlungia Zürich), Maria te Vorarlberg, Rösa a Balsan y Giuvana a La Ila cun Stachio Dapunt da Funtanacia. Sepl à maridé Maria Frenademetz da Glira y te süa uniun ài albü 7 mituns: Erwin, Frida, Rudi, Pepi, Erna, Emma y Walter (Frida é bele morta do 9 mëisc de vita). Al dédaincö vir ma plü Erwin de Ioja te Badia olache al é maridé cun Katherina Insam da Santa Cristina y à dui mituns: Werner y Roman.

ordinn. Carabiniers y polizisć büsia da n pez incà cotan deplü co dan da zacotan d’agn. Al vëgn controlè telefonades, porsones, spostamënć de chichemai. Al vëgn baié de n monn plü sigü, de democrazia y de liberté dla porsona. Mo avisa chëstes cosses é ma plü da ciafè tl monn dl sonn... Batolè vëgnel de „privacy“. Mo la „privacy“, la poscibilité de vigni porsona d’ester lëdia da fà ći che ti speta de dërt, zënza ester limitada da d’atres porsones o istituziuns, n’esist nia! Al n’esist nia plü na dërta ospitalité, nia plü de dër ghesć da invié te nosta ćiasa! Jënt foresta, jënt de chëra ch’i n’oresson pordërt gnanca savëi valch, nes röia te ćiasa tres internet, tres le radio y la televijiun. La parora „democrazia“ toma al dédaincö fora dla boćia de porsones che n’é nia damanco co i ditaturs plü conesciüs. Ara vëgn adorada sciöche sce al foss n agetif, sciöche dì bel o burt o ghel o cöce. Ći che la parora ô dì o plütosc ći che ara orô dì n’él plü oramai degügn che sa. La

BADIA

chestiun é che les munts da sóres ne basta nia plü por nes parè da döt ći che röia adalerch da foradecà. La Val Badia n’è nia plü isolada sciöche ara ê n iade. Y tla ﬁnada messaràn odëi sce chësc é bun

o stlet. Por intant dess chëstes valgönes plates de cronica nes daidé da ćiarè zoruch a döt ći ch’é sozedü te nosc bel paîsc tratan le 2004 y nes daidé da les valuté cun edl critich...

Movimënt dla popolaziun: Te Badia él tratan l’ann 2004 gnü pormez 19 porsones y 8 se n’é jüdes demez. Ala ﬁn dl ann compëdâ la popolaziun dl paîsc 1304 abitanć y 417 families! Tratan l’ann 2004 à ciafè le Sacramënt dl Bato: Andrè Matthias

de M. Angelica Irsara y Armin Craffonara nasciü ai 11.11.2003

Sara

de Martina Glira y Raimund Pitscheider nasciüda ai 18.11.2003

Johanna

de Barbara Piai y Roman Valentini nasciüda ai 04.12.2003

Elias

de Verena Vanzi y Christian Thaler nasciü ai 25.01.2004

Mara

de Margot Crazzolara y Daniele Sottara nasciüda ai 07.02.2004

Matteo

de Marisol Agreiter y Ulrich Pizzinini nasciü ai 10.02.2004

Simon

de Renate Irsara y Andrea Valentin nasciü ai 09.03.2004

Giorgia

de Marta Tavella y Luciano Dalle Grave nasciüda ai 17.03.2004

Marc

de Monica Irsara y Michael Tavella nasciü ai 11.05.2004

Alessia

de Alberta Ploner y Gebhard Locher nasciüda ai 18.05.2004 223

BADIA

Samuel

de Stefania Alfreider y Luigi Tasser nasciü ai 30.05.2004

Thomas

de Edith Palur y Franco Stincone nasciü ai 09.06.2004

Matteo

de Caroline Costabiei y Berto Frenademetz nasciü ai 12.06.2004

Luca

de Michaela Liotto y Roberto Valentini nasciü ai 28.06.2004

Susanna

de Irina Tavella y Luca Kastlunger nasciüda ai 02.07.2004

Le pice Elias de Verena y Christian Thaler ti lì dant na storia a sü compagns de jüch.

Al s’à unì tl Sacramënt dl Matrimone Elmar Clara (da San Martin)

cun Astrid Steinmayr (da Corvara)

ai 15.05.2004

Erich Frenademetz (de Paul da Oies)

cun Edith Ferdigg (da Rina)

ai 05.06.2004

Maurizio Ploner

cun Edith Unterberger

ai 22.05.2004

Benedikt Valentin (de Davide de Piz)

cun Marta Moling (da La Val)

ai 29.05.2004

Christof Pitscheider (da Rainé)

cun Helga Alton (tla dlijia da La Val) (da La Val)

ai 05.06.2004

224

BADIA

Roland Silo

cun Elisabeth Trebo (de Badia)

ai 11.06.2004

Roberto Tasser (de Puntac)

cun Sandra Schuen (da La Val)

ai 12.06.2004

Nunzio Terrano

cun Ester Irsara (de Badia – dl artista Lois Irsara)

ai 29.08.2004

Andrea Zambon

cun Margherita Pescollderungg (d’Anvì)

ai 15.09.2004

Daniele Irsara (dl artista Lois Irsara)

cun Verena Ebner (da Balsan)

ai 03.09.2004

Carlo Frenademetz (da Glira)

cun Barbara Irsara (dl Gran Ander)

ai 02.10.2004

Eduard Ferdigg

cun Elisabeth Tavella

ai 02.10.2004

Carlo à dër ciafè la lista di dovëis de n bun óm dales compagnes de süa fómena Barbara.

225

BADIA

Morć Tratan le 2004 é sis porsones de Badia gnüdes cherdades da Chël Bel Dî a tó pert al past etern, che Ël ti à arjigné ales porsones iüstes che à rové so iade sön chësta tera. La mort nes recorda tres indô, che nos düć podun ma ester ghesć sön chësc monn. Nosc daćiasa é dlungia nosc Creatur y porchël messunse indô jì zoruch da d’ël canche al nes chërda. Nos sun ala fin de nosta vita avisa sciöche i ghesć che leva sö da mësa, do che ai à podü mangé, bëre, se tó ći che ai aratâ bun y dërt. La mësa de vigni porsona é le monn. Al é de vigni sort de patüc lassura, de bun y de stlet. Y vigni porsona che röia ala fin de süa vita, leva sö da chë’ mësa che ara à albü dant por tröp o püch tëmp. Sce la porsona à vit bun, sce ara é „pasciüda“ de ći che ara à ciafè dala vita, spo ti vara adincuntra ala mort cun plü serenité. Ara n’à nia bria de ćiarè zoruch a ći che ara s’à jumé. Avisa insciö é le ghest che leva sö cun la punza plëna ala fin dl past, cuntënt de ći che al à ciafè. Al n’à gnanca bria de ponsè da messëi ćiamò se tó para valch. Chëres porsones indere, che n’à albü nia de bun dala vita sön chësc monn y che é gnüdes cherdades canche ares n’ê indî nia ćiamò „pasciüdes“ dla vita, ciafarà le paiamënt impormetü da Chël Bel Dî ia en l’ater monn. Chësc é l’insignamënt de nosta religiun cristiana y a chësc cherdunse nos por nosta fede. Porchël sunse sigüsc, che chëstes porsones da nos tan amades ciafarà la pêsc impormetüda da Chël Bel Dî y tolarà pert a so lominus etern!

226

Linert Piccolruaz (da Reslada). Al ê nasciü a Badia ai 9 de mà dl 1940. Linert à vit na vita scëmpla sön so lüch da paur olache al laurâ cun ligrëza y pasciun. Por n cêr tëmp àl inće laurè pro le lift. Al ne s’à mai maridé, mo al ti savô dagnora bel da stè en compagnia, dantadöt pro sü compagns stüdafüch cun chi che al à passè tröp de so tëmp lëde. Y al ti savô inće bel pro i stüdafüch de Badia, olache al â inće la poscibilité de daidé chi che â debojëgn. Linert se n’é jü tl chît ai 31 de jenà dl 2004.

BADIA

Sepl Frenademetz (da Oies). Al ê nasciü sö Oies ai 28 de merz dl 1927 y s’à maridé cun Maria Valentin da Fussè. Tratan süa vita àl laurè da tistler. Sepl ê bele deplü agn vëdo y do che al à albü n’operaziun ala lënga n’él nia plü stè bun de baié. Sepl é gnü cherdè a miù vita ai 9 d’aurì dl 2004.

Frenademetz da Grones cun chëra che al à albü n möt. Ti ultims agn àl laurè por le comun de Badia y se cruziâ de de vigni sort de cosses y ê gnü nominé vardian dla Ćiasa dla Cultura a La Ila. Zënza che degügn ne podess se l’aspetè, é Michele gnü cherdè a miù vita ai 8 de jügn dl 2004.

Rita Tasser-Alfarei (dla Capanna). Ara ê nasciüda a San Ćiascian ai 13 de mà dl 1950 y à maridé Albin de Parüs Da chësta uniun él nasciü döes mitans: Claudia y Roberta. Rita ê bele zacotan d’agn vëdua y viô tla ćiasa „Capanna“ sot le Hotel Serena. Do na vita nia saurida y zënza che degügn n’ess podü se l’aspetè, é Rita gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 2 de mà dl 2004.

Metodio Frenademetz (dl Strüm). Al ê nasciü a Badia ai 10 de merz dl 1944. Tröc agn él stè ciafêr pro la SAD ia en Gherdëna. Por n cêr tëmp àl spo laurè da muradù. Metodio ne s’à mai maridé y süa vita n’é nia stada la plü fortunada. Do na cörta maratia é Metodio gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 23 de messè dl 2004.

Michele Crepaz (dl Secretêr). Al ê nasciü ai 29 de setëmber dl 1959 a Badia. Al é dagnora stè na porsona de compagnia y al ê n gran apascioné dla Ferrari y dla Formula 1. Te so tëmp lëde ti savôl bel da jì a pié pësc y al é inće gnü metü presidënt dla Uniun di pëiapësc dl Alta Badia. Michl s’à maridé cun Claudia

Rosa Larcher-Crepaz (dl Secretêr). Ara ê nasciüda a Schmuders (Wiesen) ai 27 de messè dl 1925. Ala à maridé le secretêr de comun Gianbatista Crepaz cun chël che ara à albü 7 mituns. Tratan süa vita s’àra dè dër tröp da fà por ti stè do a sü mituns, mo inće a n gröm d’atri che sogâ al palon, ê pö sü mituns empröma sogadus y spo alenadus dles scuadres dl’Alta Badia. Do vigni partida ti lavâra 227

BADIA

les malies a düć i pici sogadus, tan che ëi ti dijô „mama calcio“, savon ći sorvisc che ara ti fajô. Rosa ê bele da tröc agn incà vëdua y inće sce ara n’à nia dagnora albü na vita saurida, âra dagnora la buna löna y na buna parora por düć. Na gran crusc é stada por ëra la mort de so möt Michele che ti é jü danfora de püć mëisc. Rosa é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 13 d’otober dl 2004. CRONICA 2004 N bur inzidënt à signé l’ann impormò metü man! Al ê na sëra d’invern sciöche al n’un n’é n gröm: n valgügn sciori y n valgönes sciores é stades n pü’ plü dî sö La Crusc, te ütia a se bëre valch en compagnia. Y al é inće rî da ti n’un fà na colpa, deache ai ê pö en vacanza y al é dërt da se gode chi tan de dis che an pò stè demez dal laûr. Mo en chë’ sëra di 24 de forà, al ê incër les set, n’éra nia jüda a ﬁnì bun. I sciori se n’ê oramai jüs düć y inće les ultimes turistes, döes sorus che gnô bele chilò da nos en vacanza canche ares ê ćiamò de te’ chifes, é piades fora de ütia. Mo püć menüć dedô él sozedü le bur inzidënt: la jona turista todëscia Daniela Löw de 33 agn é rovada sot le iat dala nëi ite – püch sot la staziun a munt dl lift da La Crusc – y à pordü 228

la vita söl colp. Vigni aiüt é gnü massa tert. Aladô dla testimonianza de süa só, rovada inće ëra t’ospedal, orôres trames döes damanè le gatist sce ares ess podü sentè impara da jì jö, inće deache ëres le conesciô plütosc bun. Mo ares ne s’à nia ponsè tan prigorus che al pò ester da ti jî da do pormez a n iat dala nëi, tan deplü ćiamò sce al é bele oramai scür. Le gatist ne podô nia s’aspetè che valgügn ti jiss pormez al iat en aziun da chëres ores, canche la pista ê bele stlüta da n pez y ćiamò demanco s’éssel aspetè che valgügn foss stà do le iat. La visibilité da jì derevers cun le iat é dër stleta y le stöp de nëi che al alza sö ne la fej nia deventè miù. Y spo à pö le iat na sort de alarm che se taca vigni iade che al va derevers y chësc é le segnal che al n’é nia le cajo de stè iadedô. La gauja de döt é tla ﬁnada stè n fal de valutaziun dles döes turistes, che minâ che le gatist les odess, inće sce ares ê do le iat, y s’architess adora assà. Chësc inzidënt tan tragich é stè le cuarto inzidënt mortal sön la pista da La Crusc dal 1992 incà!

Söl post olache al é sozedü l’inzidënt él gnü metü sö na tòﬂa che nes dëida recordè la jona sfortunada.

BADIA

La gara da jì cun les pels à indô albü suzès! Le vëndres ai 5 de merz à la Lia da Munt Ladinia organisé por le cuinto iade la gara da jì cun les pels sö La Crusc. Sciöche bele i iadi da denant, é inće chësta ediziun stada n suzés, dantadöt por le gran numer de partezipanć che é rové a 160. Bel él inće stè che porsones dla Val Badia che ne fej zënza mai gara ais inće tut pert por se mosoré cun sü compagns te chësta gara locala. Le percurs de gara jô sciöche zënza dala staziun jödapé dl lift da La Crusc ćina sö dala ütia de Franz Nagler. Le miù tëmp é gnü fat da Gregor Oberbacher de Gherdëna che é stè bun de corì i 500 metri de deslivel te 21 menüc y 5 secunc. Danter i atleć de Badia Fadia é Roman Pescosta, Roland y Christof Pitscheider, René y Michael Irsara jüs le plü debota y s’à tlassiﬁché tles posiziuns do le campiun de Gherdëna. La gara da La Crusc à tl 2004 fat pert dl zircuit dl Südtirol-Cup y é tl medemo tëmp inće stada la gara dl paîsc da jì söpert. La manifestaziun ti à plajü dassënn a düć chi che à tut pert, sides por le percurs, co inće por l’organisaziun che à funzioné ala perfeziun. I problems é scemai stà i dis y les édemes denant y la gara à manacè na picera da ne tomè nia t’ega. I proprietars di implanć portamunt ne savô nia dër ći che ai â da fà, sce dè so consens o no por che la gara podess gnì fata. Da öna na pert êl n’ordinanza comunala che proibî le transit sön la pista do les 17.00 y l’inzidënt impormò sozedü che pesâ sambëgn inće sön stadiera. Dal’atra pert êl inće da tignì cunt dles esigënzes de düć chi che pratichëia chësc sport che é le

Giuseppe Piccolruaz, co-organisadù dla gara, ti surandà la medaia a Roman Pescosta, le plü sterch di badioć te chësta ocajiun...

schi d’alpinism. Tla finada éra impò jüda da organisé la gara, inće deache i organisadus à fat n’assiguraziun aposta por la manifestaziun y delibré i implantisć da vigni responsabilité. La gara dl paîsc é stada dantadöt na bela festa... En domënia ai 29 de merz él gnü metü a jì sö La Crusc la gara dl paîsc de chi de Badia. Al ê l’ultimo dé che le lift ê en funziun y deache la sajun da d’invern ê te Badia oramai rovada a piz, él inće stè val’ un de chi che laóra cun i sciori che s’à tut dlaorela da jì a fà la gara. Le fin de chësta manifestaziun é dagnora chël de se devertì y de stè en compagnia, inće sce tla finada él impò dagnora düć che ćiara söl’ora por odëi chi che é stè le miù. Y le plü asvelt da gnì cun i schi danter les portes jö é stè Stefan Thaler 229

BADIA

che â inće bele davagné la gara l’ann da denant y che à chëst’ann batü de n secunt Peter Alfreider che à fat le secundo miù tëmp dl dé. Danter i veterans él stè Tone Irsara (d’Amez) che à albü la miù sön David Valentin (de Piz) y sön so frè Paul Irsara. Sylvia Irsara à fat le miù tëmp danter les ëres, baton de n valgügn secunć Michela Anvidafarëi (de pic Tone) y Silvia Alfreider. Le plü asvelt di mituns é stè Aaron Dariz cun n tëmp de morvëia che tröc danter i gragn à ma podü se somié. Pro les mitans é Stefanie Tavella stada de gran lungia la miù de dötes, dal momënt che ara à destachè la concorënza de plü de 10 secunć. Y por ne stlü nia fora chi che va plü ion cun la liösa él gnü fat na categoria aposta: la familia de Hermann Rubatscher à chilò

desmostrè sües capazitês da la lascè jì. Defat à Hermann davagné süa categoria y Susan y Isabelle s’à agiudiché le pröm y le secundo post dla categoria feminila dan da Judita Piccolruaz. Al cuarto post é rovada Paula Rubatscher. N’atra novité dla gara da chësc ann é stada la combinada cun la gara da jì söpert cun les pels che é gnüda organisada ai 5 de merz, inće sce chi che à tut pert a trames döes les gares é stà dër püć. Do la gara él gnü fat la griliada tradizionala sön chëra che düć se inconforta y tla ﬁnada é düć jüs jödapé dl lift ala premiaziun, cossa che i organisadus à orü fà dantadöt do che al é sozedü deplü inzidënć sön pista söl tert domisdé y dantadöt do che les porsones atocades se n’â boiü n gote o l’ater. Interessanta é en chësc ann inće stada la premiaziun deache al ê na ola dala fortüna bindebó rica. Tröć à ciafè n bel pest a estraziun da podëi se tó a ćiasa. Le tëmp, mo inće l’organisaziun à funzioné ala perfeziun. N giulan ti vàl porchël ai organisadus, a chi che à dè cà i pesć y ala scora de schi de Badia che s’à cruzié de mëte sö les portes y de tó jö i tëmps. N mèdefüch à tignì descedè le paîsc!

I pröms trëi dla categoria veterans: söl scalin plü alt é rové Tone Irsara (d’Amez) dan da David Valentin (de Piz) y Paul Irsara (d’Amez).

230

Le mertesc ai 30 de merz, püch dan mesanöt él pié ia la sirena di stüdafüch. Canche al vëgn dè l’alarm da chëres ores ne n’él mai n bun sëgn y chi che ne vir nia dalunc dal zënter de Pedraces à atira inće odü i gragn ﬂamuns che gnô sö dala ćiasa vedla dl Nagler. Ara n’à nia doré dî ćina che i stüdafüch volontars de Badia é stà söl post y à mëtü man de destodé. Ai é defata stà bugn de isolé les ﬂames

BADIA

y de limité i danns al frabicat, inće sce le studio de registraziun de Peter Nagler ê bele oramai jü ala nia. Düć sü aparać da tó sö musiga y n gröm de ores de laûr por registré ćianties da podëi publiché n dé o l’ater é jüdes pordüdes. Chësc é forsc ćiamò stè le majer dann, deache le laûr fat y pordü tles ﬂames ne se lascia nia plü cumprè zoruch!

orô. Ara sciüra ia por tera i agüs dl amur che ti ﬁćia y la sora soluziun che resta é chëra de jì sön la löna d’arjënt. Deboriada cun Simon Kostner à l’auturia jobelnè por porvè de comuniché damì süa vijiun dl amur, dla speranza y dla delujiun che fej pert dla vita dles porsones. Dedô, por stlü jö en belëza, él ćiamò gnü arjigné ca n pice buffet por düć chi che ê dailò. Pro n gote de bun vin y val’ da sgolosè, àn ćiamò albü l’ocajiun de baié dla presentaziun y dl liber, de fà comentars positifs o inće nia. Por stlü jö pòn dì che la manifestaziun é garatada dër bun y che le liber à ciafè critiches plütosc positives dales porsones presëntes y ti articui publicà ti folieć locai.

Te n cört tëmp à les ﬂames pordejü da desdrüje döt cant tl local da tó sö musiga de Peter Nagler.

Presentaziun de n liber de poesies che cunta de n prinz y de na prinzëssa... En vëndres ai 16 d’aurì él gnü presentè tla Ćiasa J.B. Runcher le liber de poesies dal titul „Lüch d’arjënt“ de Daria Valentin. Al é rové adalerch na bela compëda de porsones danter compagns, poeć, colegs de laûr, artisć y coriusc. La presentaziun é stada originala y les poesies é gnüdes presentades te na forma teatrala comica por alzè fora te na manira particolara la tragicité dles poesies: la prinzëssa chîr so prinz, chël che ara se dejidrëia tan. Le prinz röia adalerch, se pîta a ëra, al prô dla concuisté, mo ëra n’ó plü n’un savëi nia, deache ara se n’à intenü che al n’é nia avisa ći che ëra

Le prinz prô de concuisté süa prinzëssa, mo ëra n’ó nen savëi nia de ël...

231

BADIA

Na bela ocajiun por düć i ćiantadus da se devertì deboriada! La sabeda ai 17 d’aurì él gnü metü a jì tla Ćiasa J.B. Runcher le secundo „Bal di ćiantadus“. Le Cor Kèrygma s’à cruzié dl’organisaziun y i atri cors dla valada à daidè pro al bun garatè dl bal cun süa presënza. Defat él rové adalerch tröć ćiantadus di cors de dlijia y de d’atri cors dla Val Badia. Tla ﬁnada n’ê le gran salf nia daldöt plëgn, mo a chi che à tut pert al bal ti àl salpü bel y ai s’à devertì, inće deache al ê n gröm de simpatisanć y familiars di mëmbri di cors laprò. Sonè à i „Zupan Musikanten“ y da mesanöt, por portè ite ćiamò n pü’ de sbunf tla festa, él gnü metü a jì na scena ćiantada che à dër plajü.

Incuntada zircoscrizionala di stüdafüch La domënia ai 25 d’aurì él gnü metü a jì na gran festa te Badia, por ti dè plü solenité al’incuntada zircoscrizionala (Bezirkstreffen) di stüdafüch y por l’inauguraziun de n auto di stüdafüch nü! La gran mëssa é gnüda sonada dala Müjiga y por l’ocajiun él rové adalerch delegaziuns di stüdafüch di atri paîsc dla valada y sambëgn inće rapresentanć dla zircoscriziun de Puster. L’ombolt, i assessurs de comun, deplü autoritês politiches dla Provinzia ne podô sambëgn gnanca manćé... Por la gran compëda de jënt y por la solenité dla mëssa y de döta la manifestaziun, n’essera albü nia da ti invidié ala festa dles Antles o a chëra dl Cör de Gejù che é stades n valgönes domënies plü tert. Efetivamënter él stè

Le Cor Kèrygma s’à cruzié dl’organisaziun dl „Bal di ćiantadus“ y... la festa é garatada indortöra!

232

BADIA

L’incuntada zircoscrizionala di stüdafüch é stada na gran festa, dantadöt por le Corp di Stüdafüch de Badia che à insciö albü la cherscia da mëte sön la turta por la festa di 100 agn dala fondaziun...

na gran festa y n onur por i stüdafüch de Badia da podëi ospité l’incuntada zircoscrizionala di stüdafüch propi tl 2004 che é inće stè l’ann dl iubileo dl Corp di Stüdafüch de Badia. Do mëssa él gnü tignì dan l’ostaria dl Trebo la benedisciun dl auto nü che é gnü metü a disposiziun dla zircoscriziun! Por l’importanza che i stüdafüch à te nüsc paîsc é na te’ gran festa zënz’ater stada plü co iüsta, mo al foss dessigü dërt sce al ti gniss almanco val’ iade inće dè a d’atres assoziaziuns, avisa tan importantes, sciöche por ejëmpl ala Crusc Blanćia, la medéma importanza y atenziun. Sce la festa é garatada bun de vigni vers, desplejel forsc da odëi che inauguraziuns y benedisciuns sciöche chëra ch’é stada, vëgn tres plü gonot strumentalisades por trà

fora capital politich – usc por les proscimes lites! Vëi éle, che al é inće n gröm d’atres ocajiuns importantes olache al vëgn damanè la presënza dles autoritês politiches, mo ares ne se lascia nia spié, ćiodìche sce ara se trata ma de cosses culturales o soziales, ne paiel nia la mëia da jì! Le problem é che la jënt se lascia tres plü adorbè dal videl d’or y se desmëntia dl dër signiﬁcat dles cosses. Le föm tira al dédaincö deplü co le rost y de chësc se n’aproﬁtëia dantadöt i politics! N’atra cossa che an podess valuté cun n edl n pü’ plü critich é che sce al vëgn adalerch n valgönes delegaziuns de Puster, spo vëgnel atira tignì döt, mëssa y funziun de benedisciun, por todësch! Chilò s’intënun tan debli ch’i sun te nosta identité defrunt ai atri! Chi che vëgn 233

BADIA

da foradecà à dessigü gian sce ai capësc val’ parora deplü, mo iadedô s’la rîi da odëi sciöche i ladins é tres ćiamò i fanć te tröpes situaziuns. Te nosta valada foss oramai düć gian patruns, mo gonot ne sunse gnanca patruns de nos instësc, de nosc lingaz y de nosta identité! I fajun na gran fadia da ester veramënter nos instësc y al basta n pice soﬂ por nes rosedè te nosta identité! Mo ala ﬁn di cunć n’ê altamo te chësta ocajiun nia chëstes les cosses importantes: la festa ti à plajü ala gran pert dla jënt che à tut pert y por i Stüdafüch de Badia él stè n onur y na ligrëza da podëi mëte a jì chësta manifestaziun te Badia.

N teater por reportè le prozès de santificaziun. Le vëndres ai 14 y spo inće ai 15 y 16 de mà él gnü rapresentè sön le palch dla Ćiasa dles Uniuns le teater fat dal grup de teater de Sëlva sura le prozès de santificaziun de Sant Ujöp. A valgügn ti âl dër plajü, a d’atri ti parôl plülere na coienaria dal momënt che tl teater gnôl debatü sce al ê le cajo de santifiché n miscionar da degügn conesciü, che gnô dales munts y che à varì n valgönes porsones da n mè de vënter.... Vëi éle che al n’é nia saurì ch’al vëgnes ma insciö santifiché valgügn, y che al sarà inće stè porsones che ê decuntra che Sant Ujöp gniss

I mituns dla Pröma Santa Comuniun: (bele dant da m.c.) Tamara Castlunger, Nadine Pescoller, Tatiana Giandonato, Julie Irsara, Soﬁa Crepaz, Anna Anvidalfarei, Francesca Dariz, Barbara Pezzei; (amez da m.c.) Lucia Pallüa, Patrick Irsara, Matthias Burchia, Tobias Pescoller, Bertoldi Bryan, Werner Pizzinini, Janpaul Irsara, Alex Valentini, Isabel Castlunger; (iadedô da m.c.) Alessandro Garbari, Thomas Valentin, Nikolas Irsara, Gabriel Vittur, Christian Felder, Samuel Pitscheider.

234

BADIA

detlarè sant, mo le Vaticann l’à impò fat deache i mirachi é sozedüs realmënter y les porsones varides che é ćiamò en vita le testimoniëia! Pröma Santa Comuniun La domënia ai 9 de mà él gnü tignì te Badia la festa dla Pröma Santa Comuniun. Bele zacotan d’édemes denant à i maestri, siur degan y i geniturs metü man de arjigné ca i 24 mituns por che ai podess ciafè le sacramënt te chësc dé che é por ëi stè tan particolar. N gran laûr él inće stè da arjigné ca la mëssa a na manira che inće mituns y mitans podess daidé da la zelebrè. Insciö ài podü capì damì l’importanza dl sacramënt. Inaodaziun de n monumënt en onur de sant Ujöp y en recort de düć i proi de Badia. La domënia ai 16 de mà él inće stè la festa d’inaodaziun y la benedisciun de n monumënt nü tla cortina de Badia: l’opera realisada da Lois Anvidalfarei da Ćiaminades dess daidé la jënt da se recordè de düć i proi de Badia y de Sant Ujöp Freinademetz. L’artist de Badia à albü la sodesfaziun y la ligrëza de podëi indô n iade avëi na süa opera te so paîsc. Amez a n gran fordun y a n valgönes desënes de porsones che n’à nia albü prescia da s’un sciampè tl ćialt, à le dr. Lois Trebo portè dant zacotan de pinsiers sura la storia dla dlijia tla Val Badia, chi che ê i pröms proi che gnô adalerch, dl convënt de Ćiastelbadia y dla Signoria eclesiastica da Porsenù. Cuntè àl inće val’ cossa de Sant Ujöp da Oies che é gnü santiﬁché da d’altonn dl 2003 a Roma.

Le monumënt realisé sön inćiaria dl Cunsëi de Cüra de Badia.

Lois Anvidalfarei presënta süa opera d’ert...

235

BADIA

Scemia che al ê n gran fordun à n gröm de fedei tut pert ala presentaziun y benedisciun dl monumënt de Lois da Ćiaminades en onur de Sant Ujöp y de düć i proi de Badia.

Dedô à Lois Anvidalfarei da Ćiaminades splighé so laûr. Ël à orü fà n Sant Ujöp che é dantadöt stè porsona: al n’â né deplü né demanco co d’atres porsones. Al n’ê gnanca plü n bel co valgügn d’atri y rich daldöt nia. Mo al â na gran fede y na gran orentè de incündé la buna noéla tl monn, de daidé y portè speranza a chëres porsones che n’â nia n Bel Dî che podô i daidé ti momënć dl bojëgn. La statua de Lois Anvidalfarei ne le fej porchël nia plü bel che al ne n’ê; al se tëgn ales descriziuns y ales fotograﬁes che é al dédaincö ćiamò da odëi!

236

Do Roma, finalmënter la festa de santificaziun te Badia! La sabeda ai 22 y la domënia ai 23 de mà, ot mëisc do la festa de santificaziun a Roma, él gnü tignì la festa en onur de siur Ujöp Frenademetz te so paîsc nadè, Badia! Döt le paîsc s’à dè tröp da fà por organisé l’iluminaziun dles ćiases y les gran scrites lominoses sön i prà che reportâ l’inom de nosc sant! N valgügn jogn s’à cruzié dl’iluminaziun dla crusc sön Col plö Alt y sön Sas dla Crusc; le Cunsëi de Cüra y i proi dla ćiasa de Sant Ujöp y dla dlijia de Badia. La sabeda sëra él inće gnü tignì na prozesciun cun les ćiandëres da Oies jö ćina a San Linert, a

BADIA

En la vëia dla festa él gnü fat na prozesciun cun chentli y ćiandëres da Oies jö. Deplü cënć de porsones à tut pert y laprò êl inće le vësco Wilhelm Egger, oramai düć i proi dla Val Badia y zacotagn da foradecà...

237

BADIA Val’ de particolar é inće stada l’iluminaziun dla ćiasa de Sant Ujöp y de döt le paîsc de Badia...

238

BADIA

La festa de santiﬁcaziun é stada n gran avenimënt...

239

BADIA

chëra che le vësco Wilhelm Egger, i proi y deplü cënć de porsones à tut pert! Sön le paiun dla Ćiasa Runcher él spo gnü tignì na picia funziun. Inće la Müjiga de Badia n’un n’à sonè n valgügn toć. La domënia dales 7 dadoman é la Müjiga bele jüda fora por le paîsc por descedè la jënt cun sües melodies da festa y por mëte man a chësta manira la secunda festa de santificaziun de siur Ujöp. Püces ores dedô él rové adalerch, öna indô l’atra, les prozesciuns dai paîsc de döta la Val Badia. Al dô inće rové na prozesciun da Sëlva cà, mo tla finada se l’à nüsc vijins de Gherdëna jomada ia. Forsc ne i à i organisadus dla festa nia invià da gnì en prozesciun y chësta podess ester stada la gauja... Sciode! A vigni manira é la festa gnüda organisada ćina pro le mënder detail y düć i volontars ê arjignà da fà süa pert: i stüdafüch de Badia ê arjignà da ti dè da mangé a 2000 porsones, la müjiga a 1000 y la proteziun zivila a 7000. Ala fin é döt stè n pü’ demassa, mo ara é jüda bun assà, altamo por chi che é rovà adalerch. Aladô dles previjiuns dôl ester bur tëmp, mo ara n’é nia stada insciö. Al ê n pü’ frëit y al ê inće n pü’ da vënt, mo le sorëdl slominâ alt sö al cîl. An s’aspetâ danter les cin’ y les diescmile porsones. Gnü n’un n’él nia daldöt cinmile – gauja n pü dles previjiuns dl tëmp; forsc inće che al gnô tignì la festa dla cresima te deplü paîsc dles valades ladines; la diozeja à dormì cotan o n’à nia orü che al gniss plü co tan de jënt dal momënt che propi sön le foliet dla medéma, le „Sonntagsblatt“ êl ma na te picia stricora sön na plata iadedô y ćiamò jödapé che anunziâ la festa. Gnanca politics n’él gnü adalerch degügn – tuć fora i ombolć dla Val Badia sambëgn. Chësc é, sce an pò dì insciö, interessant, sce an 240

conscidrëia che ala santiﬁcaziun a Roma – püch dan les lîtes provinziales – n’êl ma rové jö na dërta schira! Interessant o inće nia ê les bandires de Tirol metüdes fora dlungia chëres de Sant Ujöp. Da tan che al me resultëia n’à siur Ujöp mai gnanca nominé le Tirol te sües lëtres – scinacajo spo süa patria ladina, süa Val Badia... Sce ara é insciö y sce al ne tóma ai 23 de mà ite degöna festa tiroleja, spo él bëgn rî da capì por ći o por chê che chëres bandires blances y cöcenes svëntorâ en chël dé! Por le rest é döt jü bun: l’organisaziun é stada buna, la partezipaziun dai paîsc dla Val Badia dër buna! Dër bel él stè che le Vësco Wilhelm Egger à tignì la pordica por ladin. Inće na gran pert dla mëssa é gnüda tignida por ladin. Presënt ê inće le vësco de Shantung che à lit dant le vangele empröma por cineje – bel y interessant, inće sce a valùn ti sciampàl n pü da rì da aldì chësc lingaz – y spo por todësch. Tla scora elementara él gnü metü fora dessëgns fać dai scolars che cunta de scenes fora dla vita de Sant Ujöp. La festa dl Sacher Cör de Gejù Na festa tiroleja che vëgn tres ćiamò tignìda alalt tla Val Badia é chëra dl Sacher Cör de Gejù: na mëssa solena y la prozesciun cun le Santiscimo, les statutes di sanć, les bandires y i confaruns dëida capì l’importanza dla festa religiosa, inće sce la partezipaziun dla jënt ne n’é nia plü la medéma co plüdadî. Laprò n’un n’à le gran fordun – scebëgn che al ê bele mez jügn – sprigoré zacotagn. Da sëra él indô gnü fat tröc füć intoronn y tröć à lascè sön les ćiases l’iluminaziun che ê gnüda arjignada cà por la festa en onur de Sant Ujöp da Oies n valgönes édemes denant.

BADIA

Inće sce al n’é indî nia plü tan de porsones co inlaóta che tôl pert ales prozesciuns te paîsc, resteres inant n elemënt important de nosta tradiziun y cultura...

Badia Rocks é rové ala setima ediziun

Bele dala festa de santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies à n valgügn jogn portè sö n agregat y pirns por iluminé la crusc sön Col plö Alt... La crusc é gnüda iluminada da dötes les gran festes religioses tignides te Badia da d’aisciöda!

Val’ iade vëgnel metü a jì manifestaziuns de n bun livel te nosta valada, mo ares resta tla majera pert di caji n unicum o al sozed che ares vëgn lasciades sö do na secunda o terza ediziun, deache le laûr da les mëte a jì é massa gran. Inće la continuité mirita n reconoscimënt y tl cajo de Badia Rocks ti va le reconoscimënt al grup de jogn che se surantôl vigni ann n grandiscim laûr por mëte a jì dui dis de musiga rock tl paîsc de Badia. I grups che vëgn a sonè te chësta ocajiun mëss bele gnì contatà n valgügn mëisc denant, do regola de jenà o forà, por odëi sce ai é a öna de gnì tla Val Badia. Y spo se tratera de mëte impé le palch: bele n pêr d’edemes dan le conzert odôn oramai 241

BADIA

I grups de musiga rock che é gnüs adalerch da döta l’Europa à entusiasmè le publich sön le palch metü impé cun savëi da n valgügn jogn de Badia che organisëia da n valgügn agn incà le „Badia Rocks“...

vigni sëra les gran löms dl ćiamp dl sport impiades, deache Peter, Ernst, Lois, Jones, Jan Paul, Roman, David Lukas y d’atri stô gonot ćina la öna o les döes dadoman a laurè por mëte sö les impalcatöres che dô deventè le palch. Chësc por evité de messëi tó dites aposta por mëte sö n palch che ne ciaress ala ﬁn di cunć nia fora miù co chël che é gnü fat sö te chisc ultims agn „te ćiasa“. Y sce le laûr da mëte impé döt cant é stè gran, nia da manco ne n’é stè le laûr da tó jö döt cant y da romenè ia, do che la manifestaziun é stada rovada. A vigni manira é i spetadus dla Val Badia sta plütosc tröc y tröc é inće sta chi che é rovà adalerch da foradecà. Danter le vëndres ai 16 de messè y la sabeda ai 17 él rové adalerch plü co 1200 porsones por ascutè sö i grups de 242

musiga rock conesciüs a livel internazional che an pò zënza mâ jì a odëi tles gran citês. Scechè àra cun le tëmp, dantadöt le vëndres canche n gran vënt à manaćè da se tó la tenda olache al gnô dè fora da mangé y da bëre y le „tët“ dl palch. En chësc pröm dé à le rî tëmp inće n pü’ sprigoré le publich y i spetadùs che é restà dailò ê forsc i plü fanatics de chësta sort de musiga. Atramënter éra jüda la sabeda: al é rové adalerch n bel numer de apascionà dla musiga rock, en pert vistis de coran fosch y en pert daldöt normal... I grups che à sonè en chësc domisdé à incantè le publich, tan che canche al é gnü na dramada n’él plü stè degügn che se n’é jüs... Düć é restà sot la jöta a ascutè sö! Y forsc n’él gnanca tan da se fà demorvëia, dal momënt che pro le

BADIA

grup „Blaze“ – conesciü a livel mondial y rové adalerch dal’Inghiltera – êl inće Blaze Bailey, l’ex ćiantadù de n grup tan conesciü tl monn dl rock sciöche chël di Iron Maden. D’atri grups interessanć che à tut pert é sta i „Skanners“ da Balsan, i „Mnemic“ dala Danimarca, i „Psychpunch“ dala Svezia. Do le conzert se n’é spo düć indô jüs a ćiasa o – por en chëra sëra ćiamò te tenda – cuntënć. Y inće la jënt n pü’ plü de tëmp o i sciori ne s’à nia lamentè sciöche ti agn da denant. Al é bel da odëi che tl paîsc éson inće bugn de azetè minunghes y idees desvalies y al é dërt che chi che se dà da fà, inće ma por na pert dla comunité, ciafes le sostëgn o almanco l’aprovaziun che ti speta. Na bela festa por trëi iubilars La domënia ai 25 de messè él gnü metü a jì na festa en onur de siur Pire

Irsara y de siur Pio Daprè por i 25 agn da prou y de siur Laurënz Irsara por i 65 agn da prou. La sabeda sëra él gnü fat l’iluminaziun da festa dl paîsc y na prozesciun da Oies jö. Ala prozesciun él ma stè pücia jënt (za. 100 porsones) che à tut pert y l’iluminaziun é te chësta ocajiun inće stada plütosc debla. Magari él ma stè por le bur tëmp (al ploiô) o magari inće ćiodìche chi de Badia ê bele n pü’ stüfs de iluminaziuns y de festes, do che ai à albü la gran festa de santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies. A vigni manira se miritâ i trëi proi de Badia de gnì festejà por döta süa ativité y so impëgn por la comunité de Badia y nia mâ de Badia. An à inće orü tó l’ocajiun por recordè l’impëgn de siur Pire y de siur Pio tles misciuns y le laûr portè inant da siur Laurënz a Cortina. L’ocajiun é porater stada particolara deache al é ma püć proi che pò festejé le iubileo por i 65 agn

Siur Pire, siur Pio y siur Laurënz à podü festejé deboriada le iubileum por i 25 y por i 65 agn che ëi à laurè al sorvisc dla dlijia y de Chël Bel Dî...

243

BADIA

da prou, sciöche siur Laurënz à podü fà. Ël à porater complì 90 agn y chël n’éss degügn orü dì da odëi cun ći energia che al à zelebrè la mëssa y tignì la pordica, pro chëra che siur Pire y siur Pio s’à inće tachè ite y à portè dant n valgügn pinsiers. N valgönes mitans dla Schira Jonila de Badia ti à dit sö de beles rimes y dedô é i iubilars jüs a marëna deboriada cun le Cunsëi de Cüra. Al é stè na bela festa por i proi y por la comunité de Badia, inće sce al n’é gnü adalerch tan co degügn da foradecà y gnanca dai paîsc dla valada. Bunamënter ne ti él gnü lascè alsavëi nia ales cöres vijines. La Lia da Munt Ladinia y sü 50 agn d’ativité! Le mertesc ai 27 de messè à la Lia da Munt Ladinia organisé tla Ćiasa Runcher a San Linert na sëra particolara por düć i apascionà dla munt y dla natöra de nosta valada. Helmuth Elzenbaumer da La Val à lascè odëi na multivijiun dal titul

„Espresciuns dla natöra de nosta valada“ odödes tres les linses de n obietif macro. Por ći che reverda la manifestaziun instëssa, é chësta stada öna dles tröpes manifestaziuns che é gnüdes metüdes a jì dala Lia da Munt tratan l’ann 2004 por recordè i 50 agn dala fondaziun dla Lia metüda sö avisa dl 1954 da n valgügn mënacrëp dla Val Badia. Danter chisc êl forsc i mënacrëp dla Val Badia plü conesciüs te chi agn: Germano Kostner y Anderle Sigismondi. Por ći che reverda le fotograf y la multivijiun él da dì che Helmuth Elzenbaumer se dà bele jö da plü agn incà cun la fotografia dantadöt naturalistica y à inće davagné plü pesć pro concursc a livel nazional y internazional. Al fej pert dl grup de fotografs „Strix“ che à impormò dè fora n liber cun les plü beles fotografies fates dai mëmbri scrić ite. Tratan la multivijiun àn podü amiré tröpes de beles imajes de formes dla natöra. Ala fin él ćiamò gnü organisé n buffet por düć i presënć.

Le presidënt dla Lia da Munt Ladinia Oskar Costa ti surandà l’onoranza a Hansi Irsara amez ite por süa ativité a bëgn dl’assoziaziun en ocajiun dla festa tignida ai 16 d’otober tla Ciasa dla Cultura a La Ila.

244

BADIA

N gran artist y n bun compagn se n’é jü! Otto Irsara ê n gran artist, conesciü tla Val Badia, te döt Südtirol y ćinamai tl’Inghiltera olach’al à laurè dal 1962 al 1964 pro l’assoziaziun d’artisć „The faith kraft“ a St. Albans. Al ê n gran artist, mo dantadöt êl na porsona da orëi bun: al ti savô bel da stè en compagnia, da fà sport y da fà fadia. Le plü bel ti savôl da jì cun la roda y inće sc’al â 71 agn söl papier, ti n’ess chichemai dè 20 demanco. Val’ iade êl ćianamai sciöche n te’ müt – sciöche sü mituns y süa fómena s’al recorda – canche al podô tó la roda tla man y jì a s’alenè cun sü compagns.

A Otto ti savôl dagnora bel da jì a pé sö por munt o da jì cun sü compagns cun la roda...

La statua de Catarina Lanz realisada da Otto por le paîsc d’Al Plan.

Otto se stô saurì sides cun chi de süa eté che inće pro i jogn. Süa esperiënza, sü iadi, süa vita ti â insigné che le laûr é important por vignun, mo ch’al ó inće ester d’atres esperiënzes, ch’an mëss podëi se confrontè cun d’atres cultures y d’atres popolaziuns por capì tan bun ch’ara se va a nos ch’i viun tla Val Badia. Y chësc é ći che Otto s’à insigné a nos compagns dla roda, a sü compagns de vita y a sü mituns. Val’ iade n’él nia saurì da capì sciöche certes cosses pò jì y an ne pò gnanca fà nia decuntra. Impormò l’ann passè â Otto realisé i reliefs por le „Trù de meditaziun“ ite al’Armentarola y al â ćiamò n gröm de proieć, de idees por le dagnì. Al â ćiamò tan d’energies, ch’al n’â nia bria de ti avëi l’invidia a n jonn de 245

BADIA

Lois Anvidalfarei da Ćiaminades à presentè süa monograﬁa. La sabeda ai 28 d’agost à le Consëi Cultural tl Comun de Badia organisé la presentaziun dla monograﬁa dl artist Lois Anvidalfarei tla majun da Ćiaminades. Por l’ocajiun él rové adalerch oramai 200 porsones, tantes che an ne podô oramai nia plü ite te majun. Danter televijiun y fotografs, personalitês de n cer pëis, artisć da dalunc y daimprò él stè Lois che à splighé le liber che baia de süa ert y de süa vita. L’ombolt à orü recordè n ater gran artist dla Val Badia – Otto Irsara che se n’é jü püć dis denant y de chël che al ê avisa stè en chël dé la sopoltöra. Deache al ê tan tröpa jënt y n rondenel ti ess forsc tut la poesia al’ert y al ambiënt te chël che le liber é gnü Öna dles operes de Otto Irsara tla dlijia de St. Mary le Bow a Londra.

20 agn. Mo do che Otto d’ Michil é gnü menè sot da n motor, püch denant ch’al rovess a ćiasa, do che al ê jü sön Frara cun la roda (chësc é sozedü ai 1 d’agost), él gnü menè t’ospedal y n’é nia plü stè bun de rové pro sè instës. Ai 24 d’agost é chësc gran artist y sportif nasciü sön Piz de Badia passè por dagnora a miù vita lascian tl dolur y tl incherscimun süa familia, mo inće düć i compagns ch’al â y che ti orô bun. Tla Val Badia réstel n valgönes de sües operes che daidarà da mantignì vì so recort: la Catarina Lanz a Al Plan de Mareo, i reliefs por le trù de meditaziun a San Ćiascian, le Sant Ujöp tla dlijia de Badia, le monumënt di tomà te vera a San Martin.

246

Lois da Ćiaminades ti ćiara cuntënt a süa monograﬁa...

BADIA

L’invit ala presentaziun metüda a jì dal Consëi Cultural tl Comun de Badia.

presentè, n’à bunamënter tröc gnanca aldì ći che al gnô dit. Le liber gros y che fej tröpa parüda é gnü presentè da Lois instës, dal autur dl liber Peter Weiermair, da Peter Baeck y dai leterać che à inće comentè l’opera artistica de Lois tla monograﬁa: Roberta Dapunt, Erri de Luca y i.i. Paolo Vergari, maester de musiga y colaboradù de „Badiamusica“, à portè

Por stlü jö la manifestaziun sciöche al tóca él gnü organisé n buffet dl prè de ćiasa da Ćiaminades olache Lois mët fora na pert de sües operes...

dant n valgügn toć sonà sön le tlavier. Por stlü jö en belëza, ne podôl sambëgn nia manćé n bun buffet che ti é gnü ofrì a düć chi che é rovà adalerch. La manifestaziun é garatada bun y dantadöt àra albü n bel suzès de publich y na ressonanza sterscia ti media.

Peter Baeck à presentè le liber nü sura l’artist de Badia che tol ite n post tres plü important tl’êrt contemporanea a livel internazional...

247

BADIA

100 agn Stüdafüch de Badia: n bel iubileo da recordè! Da mëte a jì na manifestaziun sön mosöra por i 100 agn dala fondaziun dl Corp di Stüdafüch de Badia, s’à vigni mëmber porvè dassënn. Degügn n’à sparagné forzes o fadies. Al é gnü organisé trëi dis de festa dal vëndres ai 3 ćina la domënia ai 5 de setëmber. Te chisc dis él gnü metü a jì na linia de manifestaziuns che ti à plajü ai pici y ai gragn. Metü man él gnü le vëndres sëra cun na sﬁlada dl grup di Stüdafüch de Badia cà por San Linert. Dan le magazinn tla ćiasa dles uniuns ài spo trat sö la bandira por l’inauguraziun dla festa iubilara. Do n discurs d’introduziun cört da pert dl comandant Elmar Irsara é düć jüs tla ćiasa Runcher, olache al é gnü presentè le liber sura la storia di Stüdafüch de Badia, che é gnü dè fora por le iubileo di 100 agn. Do la presentaziun dl liber, fata dal autur Werner Pescosta y dal moderadù dla sëra Diego Clara, él gnü fat n pice teater da rì sön co che ara podess jì

inant cun i stüdafüch do la festa di 100 agn. Por stlü jö en belëza à Andrea Irsara dl Gran Ander arjignè cà deboriada cun Diego Clara n pice film sura l’ativité di Stüdafüch de Badia di ultims agn. Ala fin él ćiamò gnü arjigné sö por düć n pice renfrësch cun musiga olache vignun à ćiamò podü passè n valgönes ores en buna compagnia. La sabeda domisdé éson jüs inant cun na desmostraziun de n intervënt di stüdafüch en colaboraziun cun l’Aiüt Alpin Dolomites y spo cun deplü desmostraziuns de sciöche al vëgn fat da destodé na baraca che verd, da daidé valgügn ch’é jüs sura jö cun l’auto, de sciöche al vëgn tut n ferì fora de n auto. Por stlü jö, canche al ê oramai scür y düć â cenè, à i Stüdafüch da Raiscia presentè n bel spetacul de jüć d’ega. Sides le spetacul co inće dötes les desmostraziuns é gnüdes spligades y comentades da Adalbert Piccolruaz te trëi lingać a na manira che inće chi valgügn turisć che ê ćiamò te nüsc paîsc ai pröms de setëmber, poPor la festa di 100 agn à i Stüdafüch de Badia organisé na bela ligna de manifestaziuns partides sö sön döt le fin dl’édema:

Le cuertl dl liber sura i 100 agn de storia di Stüdafüch de Badia.

248

1.) Proa da destodé na baraca che verd... 2.) L’intervënt dl Aiüt Alpin Dolomites por na proa en colaboraziun cun i Stüdafüch de Badia à trat adalerch pici y gragn... 3.) Da trà n ferì fora de n auto do n inzidënt ne bastel nia ma la Crusc Blanćia da sora... 4.) Te n post sciöche Badia mëss i stüdafüch ester ajignà a de vigni sort d’intervënć 5.) I Stüdafüch da Raiscia à pité n bel spetacul! 6.) I Stüdafüch de Badia y les delegaziuns di stüdafüch dla zircoscriziun de Puster sﬁlëia sö por San Linert... 7.) Les bandires portades dales delegaziuns... 8.) Christian Anvidalfarei à fat le juramënt dan dal publich presënt ala manifestaziun.

BADIA

249

BADIA

9.) (dmc) Les totes Monica Craffonara, Hilda Nagler, Oliva Crazzolara, Waltraud Pizzinini pro Tone de Piz (a manciampa) y Christof Pitscheider y Sepl Costamoling (a mandërta). 10.) Le teater sura i Stüdafüch de Badia y les prospetives por le dagnì a dër plajü... 11.) (dmc) Arnold Costa, Manuel Anvidalfarei, Adalbert Piccolruaz, Carlo Bernardi y Gottfried Dapunt à instësc messü s’la rì sciöche i mać tratan la rapresentaziun che ai à metü a jì... 12.) Ala ﬁn dla manifestaziun el gnü tut jö la bandira dla festa trata sö trëi dis denant.

I mëmbri plü vedli di Stüdafüch de Badia che é te chësta ocajiun stà ghesć d’onur: (dmc) Carlo Vittur dla Maestra, Lois Frena dla Ida, Engl dl Trebo.

250

BADIA

dess capì damì ći ch’al gnô fat. Inanterite él stè n grup musical ch’à sonè zacotan de tòć de musiga da bal, al é gnü dè fora galüc, liagnes y da bëre a düć. La domënia éson pià ia cun na sfilada: la Müjiga de Badia ti é jüda adincuntra ai Stüdafüch, sciöche por i tó ite jö a pé de San Linert y les döes uniuns à marcè deboriada, cun i invià d’onur – ómi politics, mëmbri plü vedli, portadus dles bandires y ghesć d’onur (mëmbri ch’é stà plü dî pro i Stüdafüch y che n’é śëgn nia plü laprò) por jì te dlijia olache siur degan Franz Sottara à zelebrè la mëssa. Tratan la pordica àl alzè fora l’importanza de na uniun sciöche chëra di stüdafüch che à sciöche pröm fin chël de daidé fora chi che à debojëgn. Do mëssa é düć jüs jö dal paiun sura la ćiasa Runcher olache al é gnü tignì la manifestaziun ofiziala por i 100 agn Stüdafüch de Badia: sön le program êl la benedisciun de n auto nü, i discursc ofiziai da pert dles autoritês y dl comandant. Bel él stè che Bertagnoll, un di surastanć di corps di stüdafüch de Südtirol, à tignì so discurs por ladin. Al à insciö orü onorè ćiamò deplü düć i stüdafüch de Badia, por ći che ëi é y por ći che ëi rapresentëia. Le comandant Elmar Irsara à spo ciafè na onoranza particolara dal rapresentant di stüdafüch di Paîsc Todësc Jochen Von Bonin: la medaia por avëi dagnora daidé pro da mantignì de bugn raporć danter i stüdafüch a livel internazional. La Müjiga de Badia n’un n’à sonè n valgügn toć por abelì y por ti dè plü solenité ala festa. Dedô é düć i mëmbri di Stüdafüch, les delegaziuns dai atri paîsc dla valada y düć chi ch’é n iade sta pro i Stüdafüch de Badia gnüs invià a na buna marëna tl gran salf dla ćiasa dles uniuns J.B.

Runcher. Dedô à Adalbert de Pasqual, Gottfried de Sotvalgiarëi, Carlo da Craciurara y Arnold de Puntac fat le teater ch’ai à imparè ite por l’ocajiun. Le toch de teater baia dl debit che i Stüdafüch de Badia s’à fat por mëte a jì la gran festa di 100 agn y di problems ch’ai à da s’al paié jö. Por stlü jö à Andrea dl Gran Ander ćiamò n iade lascè odëi le ﬁlm sura i Stüdafüch de Badia ch’al à metü adöm por l’ocajiun y spo é düć i stüdafüch jüs defora olach’al é gnü tut jö la bandira dla festa metüda sö trëi dis denant. Le trophee Mont Blanc: öna dles gares de saltè y schi d’alpinism plü döres dl monn! La sabeda ai 11 de setëmber à Roman Pescosta, deboriada cun so compagn Hartmann Stifter da Bornech, tut pert a öna dles gares plü döres y impegnatives por ći che reverda le saltè sö por munt, combiné cun le schi d’alpinism: ara se trata dla gara „Skyski – Mont Blanch“

Le gran deslivel dla competiziun...y la destanza.

251

BADIA

I pröms röia sö al „Aguille du Midì“ (3842 m s.l.m).

che vëgn metüda a jì vigni dui agn a Courmayeur. Chilò él le start y naóta mëss i atleć saltè n bel gran tòch söpert, ćina olache al mët man la nëi. Da dailò inant él spo da jì cui schi d’alpinism por rové tla finada al „Aguille du Midì“ (3842 m s.l.m.): 30 km la destanza y 4200 i metri de deslivel total. La competiziun vëgn metüda a jì a copies, inće deache le risch por i partezipanć y por i organisadus foss sceno massa gran. A chësta manira à vignun dagnora n compagn pro ël che le dëida sce al ess da avëi debojëgn de valch. Roman y Hartmann s’à ala fin tlassifiché al 30. Hartmann Stifter y Roman Pescosta passa ia le punt che post sön 150 scuadres che é piades ia. porta al rifugio Torino. 252

BADIA

Le marćé da San Francësch é stè plütosc megher.

En recort dla santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies...

Le lönesc ai 4 d’otober él gnü tignì te Badia le marćé tradizional da San Francësch y sciöche al é bele sozedü ti agn da denant êl oramai plü crameri co jënt. Na bela desfarënzia sce an ćiara a tan de jënt che jô plüdadî a marćé por se cumprè val’ toch de guant n pü’ miù marćé o inće ma por incuntè compagns che n’ê zënza nia gonot da odëi. Bunamënter é inće chësc n segnal che al manćia n pü’ chël ideal de comunité y le debojëgn de s’incuntè por baié, s’ la rì deboriada, jì t’ostaria a cartè y magari inće ćiantè, sciöche al gnô fat plüdadî. I mesi de comunicaziun moderns y le debojëgn de palsè do na sajun turistica plëna de stress ti à bunamënter tut valch a chëres manifestaziuns che ê plüdadî tan importantes por mantignì en vita la comunité de n paîsc.

Le mertesc ai 5 d’otober, avisa n ann do la santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies, à le Cor Kèrygma organisé y ćiantè i öspi da festa cun tesć ladins scrić da Maria Irsara d’Amez y notes scrites da Benedikt Valentin de Piz. Les ćianties portades dant é inće gnüdes tutes sö sön CD. I öspi à albü n bel suzès de publich y é sta importanć deache ai nes à daidé recordè la gran festa che é stada l’ann da denant a Roma, mo inće por so valur cultural.

Le cuertl dl CD de öspi da festa tut sö dal Cor Kerygma.

Degun confrunt cun le marćé de Badia sciöche al ê plüdadî...I susc stonć che à laurè valgamia bun é sta chi dales liagnes... D’atri à podü compedè sü tliënć sön na man sóra!

253

BADIA

La prozesciun cun Chël Bel Dî da La Crusc La domënia ai 10 d’otober él – sciöche vigni ann da d’altonn y chësc bele da cënć d’agn incà – gnü portè jö en prozesciun Chël Bel Dî da La Crusc tla dlijia de Badia. Al ploiô dassënn y al à dè tl edl che al é ma dër püć jogn che à tut pert ala prozesciun: fora de chi che à portè la statua, n’un n’êl ma un o l’ater laprò y val’ jona. Öna dles rajuns podess inće ester che ti ultims agn é Chël Bel Dî da La Crusc gnü portè jö sciöche vigni ann, mo empéde le lascè tla dlijia de Badia tratan l’invern, sciöche al é tradiziun, él indô gnü menè sö zoruch cun la gip sö La Crusc por che i sciori y i pelegrins pois l’odëi lassö. Al podess ester che al ti ais desplajü, altamo a valgügn, che inće te chësc cajo él gnü lascè tomè la tradiziun por le bëgn dl turist y che zacai s’ais ponsè che al n’é nia debojëgn de portè sö y jö a pé la statua, sce ara vëgn impò indô menada zoruch cun l’auto sö La Crusc o

menada jö denant, por che ara pois gnì portada sö a pé da d’aisciöda. Intratan él gnü lascè fà na copia dla statua de Chël Bel Dî da La Crusc da mëte tl santuar da La Crusc tratan l’invern y chësta podess impò ćiamò ester stada na buna soluziun por mantignì la tradiziun y por ti fà inće dërt ala jënt dl paîsc de Badia. Sajun de ziclocross 2004/2005: Igor Tavella à arjunt resultać gnanca plü sperà... Sciöche vigni ann da d’altonn, canche al mët man la sajun dl ziclocross, à Igor indô porvè da s’la fà avarëi te chësc sport che é süa spezialité. Metü man àra bindebo bun, mo spo àl messü zéde amesa ite por gauja de tomades y inzidënć de vigni sort sozedüs tratan gara. Al parô che la sajun foss oramai rovada, mo avisa pro les ultimes gares sön le programm à Igor recuperé sciöche al n’é mai stè bun de fà ti ultims agn y à batü te deplü ocajiuns n campiun incontrastè

Igor Tavella à arjunt le terzo post ai campionać talians de ziclocross di 10 de jenà 2005 a Verbania che à stlüt jö te na manira dassënn positiva na sajun n pü’ sfortunada...

254

BADIA

sciöche Daniele Pontoni che à davagné oramai 20 iadi i campionać talians y 3 iadi i campionać dl monn de ziclocross. Ala gara plü importanta dla sajun a livel dla Talia, le campionat talian, é Igor rové al terzo post. Impò ne ti à chësta posiziun ezelënta nia impormetü de fà pert dla scuadra nazionala che à tut pert ai mondiai. Igor ne s’à indere nia lascè scorajè y al à dessigü ćiamò val’ ann de tëmp por mioré y arjunje i mius resultać de süa cariera. Gnissant Le lönesc ai 1. de novëmber él gnü tignì la festa da Gnissant cun la plöia che tomâ zënza lascè do. N tëmp da d’altonn, dis de tristëza, mo inće dis por passè n valgönes ores cun les porsones cares che nes à lascè. Al é dis y ores che an se tôl

por se recordè dles porsones ch’é passades a miù vita, por comuniché cun ëres, mo inće por se recordè che nosta vita sön chësc monn é mâ n iade sön n trù che nes porta indô zoruch al punt da olach’i sun gnüs. La festa de San Linert ciafa tres plü n gran publich! La domënia ai 7 de novëmber él gnü metü a jì por le sesto iade la festa de San Linert. Tröpa jënt dl paîsc, mo dantadöt inće da foradecà à tut pert ala gran mëssa zelebrada da siur degan Franz Sottara che à tla pordica sotlinié le debojëgn de rengrazié por döt le bun ch’i ciafun dé por dé da Chël Bel Dî... Y porchël él dërt, che al vëgnes tignì festes religioses sciöche chëra de San Linert inće te n mëis sciöche novëmber, che n’é insciö

Da Gnissant é la cortina de Badia plëna de lomins che fej löm y se dëida da nes recordè de nüsc defunć...

255

BADIA

La sﬁlada di ćiavai en la festa de San Linert é dagnora n avenimënt che ti da ligrëza a pici y gragn...

256

BADIA

nia mâ plü le mëis di morć. Do mëssa él gnü tignì la sfilada de ćiars, di ćiavai y di ćiavaliers. Dantadöt i gragn noricheri che gnô n iade adorà por i laûrs plü sfadiusc à imprescionè pici y gragn. I haflingher y i pici pony por le plü menà da mituns, à fat crësce la ligrëza y la vëia d’avëi n ćiaval a tröpes porsones che ê dailò a ćiarè. Por le pröm iade é la sfilada jüda ćina iainsom San Linert a oje por gnì ca y jö zoruch y s’archité tl ćiamp dal sport por la pert ofiziala dla manifestaziun. Do le salüt dl comandant di Stüdafüch de Badia Elmar Irsara à siur degan benedì ćiavai y ćiavaliers. Presënt ê inće l’assessur ala cultura ladina Florian Mussner che à portè dant n valgügn pinsiers y parores de salüt. Dedô à deplü grups y sambëgn inće i stüdafüch organisé deplü stonć olache an podô se mangé val’ de ćialt y s’an bëre n got o l’ater. Domisdé él gnü metü a jì na ćiastagnada tla Ćiasa dles Uniuns J.B. Runcher, olache al é gnü adalerch a ćiantè y a sonè „Zenzo y Ciapo“. Le gran fordun che à arbassè te n cört tëmp la temperatöra y le vënt à daidé pro che chësta secunda pert dla manifestaziun podess garatè bun. Tla finada êl tan de jënt te salf che deplü à messü s’an jì a ćiasa deache al n’ê nia plü lerch. „Zenzo y Ciapo“ à salpü da intrategnì le publich cun simpatia y savëi ćina da sëra tert. Incuntada di rapresentanć de Comun cun la popolaziun. Ai 15 de novëmber él gnü tignì tla Ćiasa Runcher l’incuntada dla junta de comun y di aconsiadus de Badia cun la popolaziun. Al ê passè dui agn da canche ara ê gnüda organisada l’ultimo

iade. Rové adalerch él tröpa jënt: dantadöt jogn, mo inće n valgügn de manco de jogn à orü s’informè damì de ći ch’al é gnü fat ćina śëgn y capì ći ch’al gnarà fat tl comun ti proscims agn. N pêr de porsones é gnüdes por portè dant problems personai o chestiuns che ti sta a cör. Dala pert di rapresentanć de comun él sambëgn stè l’ombolt, düć i assessurs y i aconsiadus de Badia che à portè dant ći che ëi à fat por le bëgn dla jënt. Metü man à l’ombolt Ugo Dorigo cun n salüt y na relaziun dles ativitês dl comun che ti à dè n’idea a chi che ê dailò, di proieć che le comun à realisé o é tl laûr de portè inant, de ći che al vëgn spenü y de ći che al vëgn trat ite. Dedô ti àl passè la parora ai assessurs. Paul Rudiferia dl Diamant, assessur da San Ćiascian à baié de sües competënzes (strades, tretuars, infrastrotöres y i.i.) y de sciöche al à ćiarè de ti tignì fede. Al à alzè fora le laûr fat dai lauranć de comun por desparè fora les strades tratan l’invern y i laûrs fać por realisé strades nöies y asfaltè strades. Iaco Frenademetz, assessur de Badia à spo tut la parora y cuntè dl proiet por archité sö la roa da La Crusc che ne va nia avisa do plann. An pò dì che i stüdi fać dai geologs ê falà dassënn, sce an pënsa che le tunel ess ma messü ester 70 m sot por abiné la funtana prinzipala y śëgn éson bele rovà 300 m sot y an n’à nia ćiamò abiné la dërta. Al é ma de te’ pices funtanes che s’assüia fora defata do che an les abina. Öna che ê gnüda ciafada sö da d’aisciöda y che menâ 5-6 litri/secunt s’à bele assuié fora y chëra che mëna dötaorela ćiamò fora ega à na capazité de 10-12 litri/secunt y gnanca chësta ne pò ester la gauja dla roa. Intratan él gnü conzedü d’atri scioldi da Roma por le proiet, 257

BADIA

mo magari n’à Paul Piccolruaz nia düć i torć da dì che „canche al röia i scioldi, spo saràl bëgn inće la roa che s’archita“. Deache i cosć por la realisaziun de n proiet por abiné l’ega che gaujëia la roa da La Crusc é tan alć (deplü miliuns de Euro), fóssel magari stè damì da fà na valutaziun sce al n’ess nia costè demanco da paié i danns che vëgn man man gaujà dala roa. Mo a chësc punt sperunse che an röies a na soluziun denant che i scioldi se röies y che le proiet vais a bun ﬁn, cuntra les prognoses atuales. Iaco à inće anunzié che les spëises por le refodam gnarà aumentades dl dopl, deache i cosć de smaltimënt n’é sciöche ara é al momënt nia plü da podëi sostegnì.

Hubert Irsara (d’Amez), assessur de Badia, à inće cuntè sö sües competënzes: scora, cultura, sanité y i.i. Al à baié di laûrs de restrotoraziun che é gnüs fać tla scora elementara de Badia por mët döt a norma. Al à inće cuntè dla scolina che mëss gnì fata sö danü: le frabicat, i locai, les poscibilitês de sciampè fora ti caji d’emergënza, nia n’é plü a norma de lege. Porchël gnarà la scolina fata sö danü bunamënter tl prè dl mone. Al à baié dl sostëgn che le comun ti da ales uniuns y assoziaziuns che laóra por la cultura y por i jogn, insciö por ejëmpl le Sorvisc ai Jogn Val Badia. Thomas Pescollderungg, assessur da San Ćiascian, à baié di parcs dai jüć por i mituns che al s’à

Le tunel por abiné les fontanes che gaujëia la roa da La Crusc é oramai 300 m sot y... al mëss gnì ciavè inant, deache ćina śëgn n’éra nia jüda da rové pro la funtana prinzipala che gaujëia la gran roa...

258

BADIA

cruzié de portè a ﬁn. Metü a cör ti àl ala jënt le debit che vigni zitadin dl comun de Badia à (za. 4.000 Euro) y che chisc scioldi messarà gnì scodìs a val’ manira, o sot a forma de cutes o de contribuć! Dedô ti él gnü dè la poscibilité ala popolaziun de fà domandes, osservaziuns y critiches. Al é gnü fat l’osservaziun che la palestra nöia fata dlungia la scora é oramai n pügn te n edl y che ara ne ti plej a degügn: né ai foresti, né ala jënt dl post. Laprò é le frabicat tachè pormez ala strada y al tretuar, canche al ti vëgn damanè a chicomai de stè demez almanco 5 m dala strada por frabiché. La conferma che düć i presënć partësc chësta minunga é gnüda da n aplaus general. I mëmbri dla junta à motivé la cossa dijon che la palestra gnô bele damanada da plü co 10 agn incà y che dal momënt che la Provinzia s’à surantut oramai dötes les spëises, à i esperć dla medéma Provinzia inće metü dant les condiziuns. Alternativa n’un fossel ma stè öna: fà la palestra sot a scora, mo dailò êl prigo che la scora foss tomada ite (deache an ess messü ćiavè massa sot) y che al foss gnü danajè le ćiamp dl sport.

La palestra dla scora elementara contestada por süa estetica püch plajora...

Deplü porsones à portè dant problems che ares à cun le frabiché, cun les infrastrotöres, cun les strades d’azès. L’ombolt à respognü che al é tëmps tecnics por certes cosses y che an ćiararà de ciafè na soluziun al plü tosc. Al é gnü dit da val’ pert che an messess naóta fà les infrastrotöres y se cruzié dles vies d’azès, denant co frabiché, mo cun rajun à l’ombolt dit che ara n’é nia ma dagnora tan scëmpla la cossa. Families jones pò avëi na certa urgënza o prescia da frabiché y d’avëi na ćiasa olache ai pò jì ite. Porchël mësson iade por iade inće tignì cunt dla situaziun. Al é gnü alzè fora la chestiun che al é tres plü foresti che é proprietars de ćiases o de apartamënć chilò da nos y che chësc porta a n gröm de problems: al vëgn subaﬁté a compagns, amisc o d’atri y insciö ti vëgnel tut sotfora tliënć potenziai a chi che laóra cun le turism. Laprò vëgnel trat sö i prîsc di grunć, dl frabiché, de döt ći che an pò cumprè te na botëga o te n’ostaria: dit en cört l’inﬂaziun. Laprò rischiëia i paîsc d’ester completamënter öć fora de sajun, sciöche al sozéd a Cortina o en pert bele a Corvara o te Sëlva. Le dagnì dla popolaziun da śëgn, de chi che baia ćiamò, gian o ingert, ladin, é tl prigo. N dé podéssel ma plü ester talians, todësc o ingleji che comana te nosta valada. L’ombolt à respognü che an ne pò nia ti proibì a n milanesc da se cumprè n apartamënt chilò da nos, y forsc él inće vëi che les biesces fosces y potëntes, che speculëia ti fajon dann a jogn che n’à nia la poscibilité de paié na ćiasa miliardi (o miliuns de Euro), é da chirì te ćiasa y nia zënza invalgó... Alzè fora él inće gnü la chestiun dles ćiases dla cultura, che é tan beles y granes y ch’i ùn 259

BADIA

la fortüna d’avëi. Mo tan costeres pa? Forsc él bëgn n pü’ püch da ti damanè 2.000 Euro al’edema a na dita sciöche la Rossignol por le ﬁt de locai tla ćiasa dla cultura a La Ila, canche düć sa che le rode d’afars anual dla dita é de miliarć (de Euro). Por iniziatives privates déssel gnì paié somes adeguades, insciö podéss la ćiasa gnì anuzada debann dales uniuns culturales che laóra por le bëgn dla jënt y dl comun. Cun chësc punt él gnü stlüt jö l’incuntada. Positif él stè che l’incuntada é gnüda metüda a jì da pert di ómi de comun por ti pité na poscibilité ala popolaziun de dì süa minunga y de tó posiziun. Buna é inće stada la strategia politica dl ombolt y di assessurs che ti à cuntè ala jënt ći che ai à orü ti cuntè! Debli é indere sta i intervënć da pert dla jënt, che ne s’à nia inﬁdé o n’à nia orü portè dant les cosses che é jüdes manco bun tl comun. Sciode, sce an pënsa che chël foss stè le dër momënt por portè dant publicamënter chestiuns che reverda le comun y che vëgn zënza trates ca cancomai t’ostaria!

Le zënter sanitar nü che vëgn realisé tl paîsc de Badia.

Le teater de Badia à indô salpü da fà rì le publich! Le ﬁn dl’édema ai 20-21 y chël di 27-28 de novëmber 2004 à le teater de Badia presentè le toch dal titul „Les baujies à les giames cürtes“. Do les prömes döes rapresentaziuns é le teater gnü critiché plütosc negativamënter sön La Usc di Ladins, mo altamo ala gran pert dla jënt che é jüda a ti ćiarè ti àl plajü. Le teater é gnü imparè ite sot ala rejia de

I assessurs dl Comun de Badia y l’ombolt dla legislatöra 2000-2005: (dmc.) Iaco Frenademetz, Paul Rudiferia, Ugo Dorigo, Hubert Irsara y Thomas Pescollderungg.

260

BADIA

Le socrët di aturs de Badia é che ai porta sön palch na buna pert dl spirit che ai à inće tla vita da vigni dé y... le publich pò ma plü rì...

Hilda Pizzinini de Runch y sciöche düć sa, ćiara ëra, mo inće i jobleri de Badia da ne cherié nia situaziuns esagerades, mâ por fà rì la jënt, gnanca canche ara se trata de fà teater. Le rì dl publich mëss ester spontann y gnì provoché dales matades di jobleri y dales situaziuns incompres che caraterisëia vigni comedia. Y spo, n teater cun jobleri sciöche Giuvani de Sotćiastel, Marta dl Edo, Arnold de Puntac, Tone d’Alfarëi, Paula da Craciurara, Andrè de Val, Hildegard de Sotćiastel, Veronika da Fussè y Gottfried de Sotvalgiarëi messâ pö garatè... Le teater ê na comedia te trëi pertes, olache ara jô de stories d’amur intravaiades, de ëi castià da sües fómenes y de fómenes che ne la tëgn nia plü fora pro sü ëi, dl contrast generazional y sambëgn de mintides che

röia a zapin ala ﬁn dla storia. Inće sce al n’é dessigü nia stè le plü bel o le miù teater che le grup de Badia à presentè, àl impò albü n bel suzès de publich y na ressonanza complessivamënter positiva ti folieć. Le Club dles Rodes à mudé inom Le vëndres ai 26 de novëmber él gnü tignì la sentada generala dl Club dles Rodes Alta Badia che à te chësta ocajiun mudé so inom tignon en conscideraziun döta la Val Badia. Porchël, dal ann che vëgn inant, arà le club inom: Club Rodes Val Badia. Les rajuns de chësta mudaziun é deplü: le consorz turistich dl’Alta Badia n’à nia plü orü sponsorisé le club, deache le retlam che i atleć dla roda 261

BADIA

Le consëi nü dl Club Rodes Val Badia: (iadô dmc. Roman Valentini, Andreas Irsara, Ernesto Castlunger, Igor Tavella, Eduard Tavella, (dant dmc.) Giuseppe Piccolruaz, Giovanni Rubatscher, Otto Vittur y Heinz Kostner.

fej da jì intoronn a gara cun les malies dl’Alta Badia ne ti portâ bunamënter nia cis tröp al turism. Laprò s’àn ponsè che al é zacotan d’atleć y ćiamò de stersc, che é da Lungiarü o d’Al Plan y porchël ne fossel gnanca dërt te sü confrunć da mantignì inant l’inom Alta Badia. Tratan la sentada él inće gnü comuniché che al club ti él gnü smendrì le contribut da pert dl VSS y chësc te n tëmp olache l’ativité por i jogn é plü grana co mai. Al é rî da capì ći che al pò ester stè. Bunamënter n’é i rapresentanć dla Val Badia che é ti gremiums provinziai nia sta bugn de defëne les rajuns de dötes les assoziaziuns che s’à dè da fà y à orü ti dè la prezedënza a chi che śüga al palê o a chi che va cui schi. Vëi éle che tratan l’isté 2004 él stè passa 20 mituns che s’à alenè cun Maria Canins y Bruno Bonaldi y che 262

à tut pert a na bela compëda de gares. Le jonn iunior Sepl Clara da Lungiarü à ćinamai arjunt n 11. post ai campionać dl monn de roda da munt a Les Gets tla Francia. Y chisc resultać da susc messass bastè por iustiﬁché n majer sostëgn. L’impresciun é che le Club dles Rodes ti jô bun a düć – sponsors y nia sponsors – ćina che al manajâ döta l’organisaziun dla Maratona dles Dolomites che portâ y porta ćiamò milesc y milesc de turisć tla Val Badia! A vigni manira se tratâra en ocajiun dla sentada dantadöt de renovè le consëi diretif. N valgügn di mëmbri – pröm de düć Ezio Camol, segretêr dl club da plü de 25 agn incà – â bele dit che ai n’ess nia plü fat inant por gaujes de sanité y deache al é inće dërt che i jogn brances ite. Y do che i mëmbri dl consëi dl’ultima legislatöra à dit süa minunga y

BADIA

portè dant sües aspetatives por le dagnì, éson passà ales lîtes. 10 ê i candidać endöt y de chisc à Igor Tavella dl’Ustaria Posta y Roman Valentini de Puntac ciafè 43 usc, Heinz Kostner 34 usc, Eduard Tavella 34 usc, Andreas Irsara 26, Otto Vittur 22, Giovanni Rubatscher 18 usc. Sciöche revisurs di cunć él gnü nominé Georg Cristofolini y Giuseppe. Bruno Bonaldi y Maria Canins é gnüs rengrazià dal presidënt Heinz Kostner, dal vizepresidënt Eduard Tavella y dal secretêr Ezio Camol por avëi trat sö y ti avëi dè na sbürla al’ativité di jogn che s’alenëia

dër ion cun ëi. Al é por vigni jonn na fortüna y n plajëi da podëi s’alenè cun na campionëssa – nia ma dla roda – sciöche Maria Canins y al é da speré che ara se toles inće ti agn che vëgn sö l’impëgn da ti stè do a mituns y jogn danter chi che al podess ester i campiuns dl dagnì. San Micurà: na bela festa por i mituns! Ai 5 y ai 6 de dezëmber roda San Micurà cun sü compagns angeli y malans fora por les ćiases a ti portè scincundes

Mituns y mitans s’la inconforta ales scincundes de San Micurà, mo denant mëssi dì sö val’ oraziun y aspetè che le sant ćiares do te so liber a odëi sce ai é bëgn stà prosc...

263

BADIA

o rötes a düć i pici mituns. Chësta é na tradiziun metüda man i ne sa ma nia can y che vëgn tres ćiamò portada inant te nüsc paîsc. Te val’ post vëgnel metü a jì sﬁlades cun ćiavai, ćiars y lassura chê pa, sce nia San Micurà y i angeli. A chichemai ti sal bel da jì a ćiarè a chësta sort de „carnescè“ dles munts che se liëia ala tradiziun pagana y cristiana tl medémo tëmp. Te d’atri posć él mituns y mitans che aspeta a ćiasa che al vëgnes chël pros vedl berba a ti portè val’ scincunda, inće sce ai à dagnora n pü’ de trica che le malan pois ti lascè na röta o manacè da s’i tó sce ai n’é nia prosc assà... Bel él che chësta sciöche inće d’atres tradiziuns vëgn tres ćiamò tignides vies te nüsc paîsc dominà dal turism y dal folclor... N’idea nöia y na presentaziun garatada La sabeda ai 11 de dezëmber domisdé, à la Uniun di Ladins y l’Istitut Ladin „Micurà de Rü“ metü a jì n „marćé dl liber“ tla Ćiasa J.B. Runcher por promöie, püch dan Nadè, na linia de libri che passenâ ite pro le Nadè y d’atri che podô ester na buna idea por na scincunda da Nadè. Laprò él gnü metü fora na buna pert di libri ladins che é gnüs dà fora ti ultims agn propi dal Istitut Ladin, dala Uniun di Ladins, mo inće dala Uniun di Maestri Ladins y dal Ert por i Ladins. A chësta manira é le „marćé“ inće stè na sort de „mostra“ di libri scrić por ladin. L’idea de chësc marćé é gnüda tuta sö bun dala jënt de Badia y de döta la valada, altamo da odëi la bela compëda de porsones che é rovades adalerch. Amez al domisdé él spo inće gnü presentè 264

döes publicaziuns nöies por mituns: le CD „Nos mituns“ y le liber „Tl rëgn dles stories“. Do na picia introduziun da pert dl diretur dl Istitut Ladin „Micurà de Rü“ Leander Moroder, dl presidënt Hugo Valentin y do n valgönes parores da pert dles autoritês àn metü man cun la presentaziun. Simon Kostner da Corvara, espert de teater, à salpü da presentè le liber da stories cun gran savëi y maestrìa. Al é stè bun de trà ite mituns y geniturs ala medéma manira: a düć ti àl salpü bel da ascutè sö la storia y da fà para pro le „teater“ improvisé da Simon, olache ël instës y döt le publich à ciafè na pert. Dedô à Michael Moling da San Martin, l’autur di dessëgns y dla traduziun dles stories dal todësch, splighé so laûr y sciöche le liber é gnü a s’al dè. Jü inant é le domisdé cun la presentaziun dl CD „Nos mituns“ che à odü sciöche protagonisć i mituns dla scolina de Badia cun sües maestres, le „Cor dai pici

I mituns dla scolina de Badia à ćiantè na bela ćiantia por saludé döt le publich y portè dant n bal che ai à imparè ite aposta por l’ocajiun.

BADIA

Le cor dla Scora de Musiga dla Val Badia, le „Cor dai pici ćiantadus d’Al Plan“ y i mituns dla scolina de Badia é sta i protagonisć de n domisdé garatè...

ćiantadus d’Al Plan“ sot ala direziun de Inge Deiaco y n pice cor dla Scora de Musiga dla Val Badia sot ala direziun de Bruno Rives. Ëi à salpü da portè dant te na manira originala y da plajëi les ćianties por mituns che é gnüdes chirides fora dal liber „Nos mituns“ (dè fora

Le marćé dl liber metü a jì dal Istitut Ladin „Micurà de Rü“ en colaboraziun cun la Uniun di Ladins y la Uniun di Maéstri Ladins à dër plajü...

dal’UML) y tutes sö sön le CD. Dedô él ćiamò gnü organisé n buffet cun tê, checs y panetun por pici y gragn. Le domisdé à albü n bel suzès y ti à dè ligrëza ai partezipanć, mituns y geniturs, y tröpa sodesfaziun ai organisadus. Festa dla comunité La domënia ai 12 de dezëmber él gnü metü a jì la festa tradizionala dla comunité. Le tëmp ê dër bel y la majera pert dla jënt à plü ion tut l’ocajiun por jì cui schi o a spaziré. Ala festa él ma stè dër pücia jënt che à tut pert y sciöche al é saurì da s’imaginé é i organisadus restà plütosc mal. Al é ćinamai stè deplü geniturs che s’à ponsè de menè ala festa i mituns che messâ ćiantè o sonè y spo de i lascè dailò y da s’un jì a fà val’ d’ater. 265

BADIA

Bunamënter êl en chë’ domënia d’atres cosses che tirâ deplü o magari é la festa dla comunité oramai deventada na manifestaziun anacronistica che n’à plü degöna ressonanza pro la jënt. Al é rî da dì! A vigni manira él vëi che al é n gröm d’atres cosses che vëgn pitades, forsc plü beles o forsc inće nia. Sigü éle che ares tira gonot deplü y che la comunité de n paîsc ne vëgn nia plü sintida sciöche ara gnô sintida dandaìa. Le „musical“ da Nadè à albü n gran suzès Por i 23 de dezëmber, l’ultimo dé de scora dan les vacanzes da Nadè, à i mituns dla scora elementara de Badia imparè ite n „musical“ empéde n teater da Nadè sciöche vigni ann. Y ai à albü n suzès da ne crëie nia. Inće sce i geniturs

di mituns â bele albü l’ocajiun de odëi le „musical“ le dé denant, él ćiamò n iade rové adalerch sö por 400 porsones, che à implì daldöt le gran salf dla Ćiasa Runcher. Danter le publich êl inće n gröm de maestri dles scores di atri paîsc dla valada, che à orü odëi y valuté sce na te sort de spetacul podess jì bun por süa scora y sü mituns. Rî da dì sce le „musical“ da Nadè deventarà na moda ti proscims agn. Sigü él che l’idea di maestri dla scora elementara de Badia é stada buna y é gnüda tuta sö cun entusiasm dai mituns, dai geniturs y da döt le publich che à tut pert ala festa da Nadè. I ultims dis dl ann y san Silvester I ultims dis de vigni ann é dagnora dis particolars: an ćiara zoruch al ann che se röia y an mët bele man de s’la

Le conzert da Nadè dla Müjiga de Badia à inće tl 2004 albü n gran suzès.

266

BADIA

La mesa nöt é le mumënt sön chël che düć aspeta en San Silvester por s’aodè döt le bun y por podëi impié rachetes y boć de vigni sort...

inconfortè al ann nü, vigni porsona por se instëssa, speranzosa de podëi arjunje traverć nüs. I ultims dis dl ann é, altamo te nüsc paîsc inće dis de festa y dis olache tröć laóra tan co mai por podëi ti stè do a düć i turisć che röia adalerch por les vacanzes da Nadè. Inće tratan l’ann passè à la Müjiga de Badia tignì le conzert tradizional da Nadè i ultims dis de dezëmber. En san Silvester él gnü fat la ﬁacolada metüda a jì dala scora de schi, a chëra che sciori y jënt dl post à tut pert cun entusiasm. Da sëra na buna cëna a ćiasa, te val’ ütia o te val’ restaurant y da mesanöt, pro n bun gote él inće te Badia gnü lascè jì sö rachetes y stlopetè cun boć da festa, por se aodè un al ater döt le bun por l’ann nü!

UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS La Müjiga de Badia L’ativité dla Müjiga de Badia à metü man, sciöche por ater vigni ann, cun la sentada generala che é gnüda tignìda ai 7 de forà dl 2004. Tratan la sentada él gnü presentè la relaziun d’ativité por che düć i musiconć podess ćiamò n iade ćiarè zoruch al ann passè por valuté ći che é jü bun y ći che é jü manco bun. Al é spo gnü portè dant la situaziun ﬁnanziara dla Müjiga y al é gnü presentè le program laurè fora dal consëi por l’ann nü. Al é gnü baié de deplü argomënć che é importanć por mantignì y scinacajo mioré döt ći che dëida da mantignì na uniun sterscia: le respet un cun l’ater, l’entusiasm, la buna colaboraziun y i.i. 267

BADIA

Le dirighënt dla Müjiga Friedl Pescoller ti mët sö le prösc a Heinz Canins che à podü gnì festejé por sü 10 agn da presidënt dla Müjiga de Badia.

Linert Irsara mostra le diplom che ti é dër gnü surandè dal presidënt dla Müjiga Heinz Canins.

N elemënt dër important é inće la motivaziun de vignun: ara é la basa por na buna armonia, mo dantadöt por ester bugn d’arjunje traverć che an podess scenò ma se somié. La sentada generala é inće stada l’ocajiun por i rengraziamënć a dötes les porsones y a düć i musiconć che s’à fat mirit tratan l’ann da denant y por alzè fora la gran ligrëza desmostrada

Heinz y Linert contënć por l’onoranza impormò ciafada danter le dirighënt Friedl Pescoller (a md.), Max Trebo y le presidënt dles musighes dla Val Badia Carlo Castlunger.

268

BADIA

Tratan le 2004 é la Müjiga de Badia stada presënta pro n gromun de manifestaziuns turistiches, mo dantadöt inće pro les tröpes festes dla comunité de Badia...

da düć i componënć dl grup. La ligrëza é por vigni uniun l’ingrediënt socrët che dëida da cherié na bela armonia danter i mëmbri y l’armonia dla Müjiga de Badia pòn aldì fora ti tòć che ara sona tratan sü conzerć. Te chësta, mo inće te tröpes d’atres ocajiuns él gnü baié di jogn y dl’importanza che ai à por la Müjiga de Badia. Ara ne se trata nia ma de fà crësce le numer di musiconć, che é porater feter „massa“ gran cun 68 musiconć plü portabandira y marcatenterins, mo propi de trà sö y de motivé i jogn che é la garanzia por le dagnì dla Müjiga. Dantadöt i jogn mëss gnì stimolà y motivà, deache cun dötes les poscibilitês che al é zënza ćiamò al dédaincö, podéssel saurí ester che ai se stüfes y lasces de sonè. Chësc foss dër sciode, por la Müjiga, mo inće da ponsè ai sacriﬁzi di geniturs y di mituns por imparè da sonè sciöche al alda n stromënt, ala Scora de Musiga

che à porvè de fà crësce te ëi la pasciun por la musiga, al impëgn dla Müjiga de ti mëte a disposiziun n strumënt y de i daidé crësce te chësc ćiamp. Porchël él da speré che la picia Müjiga di Jogn, metüda a jì da Andrea Tasser y Raimund Pizzinini, sides buna de motivé dassënn i jogn che à ligrëza y buna orentè de jì inant sön chësc tru. Fora por döt l’ann à spo la Müjiga ćiarè de portè inant le program che ara s’â tut dant y ara é jüda da le portè a ﬁn oramai döt, inće sce le conzert y le curs cun i musiconć dla „Königliche Marinekapelle di Holland“ n’é nia plü gnü a s’al dè. La Müjiga à sciöche vigni ann tignì i conzerć deventà oramai tradizionai y à sonè en ocajiun de zacotan de festes religioses y profanes. Insciö por ejëmpl en la festa de santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies, por la pröma Comuniun, dala festa dles Antles, en San Iaco olache al é gnü tignì la festa por le 269

BADIA

iubileo de trëi proi de Badia y te n gröm d’atres ocajiuns laprò. Y vigni iade ê la Müjiga presënta cun 50 – 60 musiconć y chël n’é nia püch! Ocajiuns particolares te chëres che la Müjiga à sonè é stades l’entrada y la mëssa por l’incuntada zircoscrizionala di stüdafüch, la festa en onur de Sant Ujöp: la sabeda sëra y la domënia dadoman por descedè le paîsc y spo por la festa. Ai 23 de messè a Valdaora y ai 14 de agost te Badia él gnü tignì le conzert deboriada cun la müjiga da Valdaora dessot. Le proiet da tignì n conzert deboriada é dër garatè dantadöt deache al ti à dè ligrëza a düć i musiconć y ala jënt y à inće dër motivé i musiconć instësc. Tles döes ocajiuns él gnü portè dant 4 toć deboriada y danter chisc inće „Tirol 1809“ cun na proieziun de diapositives. La Müjiga à inće sonè en ocajiun dla festa de 100 agn Stüdafüch de Badia y en la festa dles musighes dla Val Badia a Al Plan. Le pice grup che sona ćianties da Nadè o santes mësses à sonè te 6 ocajiuns endöt y la „Böhmische“ – dër aprijada dala jënt – s’à abiné 15 iadi a porvè y à sonè 10 iadi dan la publich. Le conzert da Nadè tradizional é gnü tignì ai 29 de dezëmber cun la partezipaziun straordinara dla solista da La Ila Susi Rottonara. Chësc conzert che à inće stlüt jö l’ativité dla Müjiga dl 2004 à albü n gran suzès de publich y à dër plajü inće por la novité, altamo por la Val Badia, dla combinaziun musiga y ćiantarina solista! Tratan le 2004 él gnü tignì bëgn 48 proes cun la partezipaziun de düć i musiconć, 17 proes de register y 5 proes lëdies. Laprò él da compedè i 25 apuntamënć danter conzerć, prozesciuns, mësses y d’atres festes. Endöt s’à i musiconć de Badia incuntè 95 iadi, 270

oramai n iade vigni trëi dis. Por ći che reverda la uniun instëssa él rové pormez 5 musiconć nüs: Christian Nagler, Angela Clara, Alexia Frenademetz, Lucia Verginer y Pasquale Pitscheider. En San Iaco à Linert Irsara de Merch podü pié do l’onoranza por i 45 agn d’ativité pro la Müjiga y Heinz Canins chëra por i 10 agn da presidënt. A Scilla Burchia ti él gnü surandè la medaia de brom (“Jungmusikerleistungsabzeichen in Bronze”) por le bun resultat arjunt al concurs provinzial da sonè le saxofonn. Complessivamënter é l’ativité dla Müjiga de Badia tratan le 2004 stada grandiscima y avisa tan gran é stè l’impëgn de sü componënć a chi che al ti va n dilan da pert de döta la comunité cun la speranza che ara vais inant tan bun! Stüdafüch de Badia Tratan l’ann passè n’él por fortüna nia sozedü de gran desgrazies, mo impò é i Stüdafüch de Badia gnüs cherdà 19 iadi. Sëdesc é stà i intervënć tecnics, un n itervënt de pröm aiüt y dui é stà i mèdefüch olache chi de Badia à messü jì a destodé. I intervënć é dantadöt ti ultims agn deventà tres plü desvalis y complicà y porchël à le comandant ćiarè de mantegnì les proes vigni pröma jöbia dl mëis y les döes proes generales deboriada cun la Crusc Blanćia da d’aisciöda y da d’altonn. Cun chëres proes che é gnüdes tignides por tó pert al concurs de prestaziun provinzial a La Ila, n’un n’él stè 34. Por ći che reverda la formaziun di mëmbri dl Corp di Stüdafüch él stè 15 stüdafüch che à tut pert a 6 cursc por savëi sciöche an à da laurè cun les mascinns en dotaziun tl cajo de n mèdefüch,

BADIA

La picia capela de Curcela fata sö dl 1843 y renovada dl 1960, se desfej por gauja dl grunt che mëna... I stüdafüch ne pò nia fà cis tröp (21.03.2004)...

sce al ess da ester na pordüda de gas, sce al ess da ester esplosifs tl frabicat olache al é rot fora n mèdefüch. Les domënies y i dis da festa êl sciöche vigni ann dagnora n grup arjigné por l’intervënt sce al foss sozedü valch. Pro deplü manifestaziuns, festes religioses y profanes s’à i stüdafüch cruzié dl sorvisc d’ordinn publich. Dilan al implant d’iluminaziun nü „Tower Lux“ à i Stüdafüch de Badia podü surantò le sorvisc d’iluminaziun pro manifestaziuns sportives sciöche le „Skishow“ a Antermëia o le „Sellaronda Skimarathon“ a Corvara. I stüdafüch à inće daidé pro n gröm d’atres manifestaziuns organisades te Badia tratan le 2004. Insciö por ejëmpl ai 27 de jenà, canche al é gnü metü a jì le spetacul söi schi sön la pista da La Crusc, s’à i stüdafüch cruzié

de dè fora boandes ćialdes. Ai 25 d’aurì él gnü tignì a San Linert la 49a incuntada ziroscrizionala di stüdafüch volontars, olache al é rové adalerch delegaziuns de düć i corps de stüdafüch dla Val Badia y de Puster. Te chësta ocajiun él inće gnü benedì n auto nü che ti é gnü assegnè ala zircoscriziun. Chësc avenimënt é stè n’ocajiun por ti presentè le Corp di Stüdafüch de Badia cun sües mascinns y atrezatöres a chi che gnô da foradecà. En ocajiun di dui marćià che é gnüs tignìs te Badia ai 1 de mà y en San Francësch, à i stüdafüch metü impé n stont dales liagnes dan le magazinn di stüdafüch. Ai 2 de mà él gnü tignì la festa tradizionala en onur de San Florian che é inće la festa de düć i stüdafüch. Na manifestaziun particolarmënter importanta é stada chëra 271

BADIA

Ai 28 de mè él sozedü n inzidënt püch sura Punt de Fer y n auto à pordü öre... I stüdafüch mëss se cruzié de assuié sö la strada al plü tosc por garantì la segurëza a chi che mëss passè...

di 23 de mà: por la santiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies s’aspetân incër 10.000 pelegrins. Te chësta ocajiun à i stüdafüch arjigné ca deboriada cun la proteziun zivila y la crusc blanćia plü co 6.500 pasć ćialć da podëi partì fora. Inće ai 3 de messè s’à i stüdafüch cruzié, deboriada cun i hoteliers de Badia, de pascentè i 8000 ziclisć che à tut pert ala „Maratona dles Dolomites“. En ocajiun dl concurs de prestaziun provinzial tignì a La Ila dai 25 ai 27 de jügn, à i Stüdafüch de Badia tut pert cun döes scuadres. L’avenimënt prinzipal por i Stüdafüch de Ba-

I stüdafüch mëss inće ester arjignà da intervenì tl cajo de lovines, pochël feji inće proes da chirì cun les sondes...

272

dia tratan le 2004 é dessigü stada la festa por le iubileo di 100 agn dala fondaziun, che va zoruch al mëis de merz dl 1904. Bele en ocajiun dla riuniun generala tignida de jenà, ti êl gnü comuniché a düć i mëmbri che ara s’ess tratè de organisé na manifestaziun straordinara, por mostrè sö l’importanza de döt ći che le Corp di Stüdafüch à fat te chisc 100 agn y la preparaziun che i stüdafüch à arjunt al dédaincö por podëi daidé te de vigni sort de prighi y d’emergënzes. Y insciö éra inće stada: tratan i trëi dis de festa à i stüdafüch albü l’ocajiun de desmostrè dan da n publich numerus, dötes sües capazitês y so savëi da laurè cun mascinns y atrezatöres che ai à a desposiziun. Le vëndres, ai 3 de setëmber él gnü inauguré la festa cun na deﬁlada di stüdafüch y cun l’alzabandira. Dedô él gnü presentè le liber che reporta la storia di Stüdafüch de Badia dal 1904 al 2004, metü adöm da Werner Pescosta cun l’aiüt de n valgügn mëmbri dl comité di Stüdafüch. La sabeda domisdé él gnü metü en mostra söl ćiamp dl sport a San Linert deplü auti di stüdafüch che impormët intervënć te de vigni sort de situaziuns d’emergënza. Plü tert él gnü fat de vigni sort de desmostraziuns d’intervënt di stüdafüch, deboriada cun la crusc blanćia y dl Aiüt Alpin. Da sëra à i stüdafüch da Raiscia intrategnì la jënt cun jüć d’ega che à dër plajü. Ala mëssa dla domënia él spo gnü invié ghesć d’onur, autoritês y delegaziuns di atri corps de stüdafüch dla Val Badia y dla zircoscriziun de Puster. Atira do mëssa él spo inće stè siur degan Franz Sottara che à benedì l’auto di stüdafüch nü, le „Mitsubischi L 200“. Y deache ara se tratâ de n’ocajiun particolara y por che döta la popolaziun de

BADIA

I stüdafüch de Badia tratan na proa de pröm aiüt sö La Crusc!

Badia presënta podess n iade capì ciügn che é i dovëis de n stüdafüch, él stè le jonn Christian Anvidalfarei che à dè jö l’u. Por düć i stüdafüch, por les totes, les autoritês y i ghesć él gnü organisé na buna marëna tl gran salf dla Ćiasa dles Uniuns. Atira dedô él gnü lascè odëi n pice ﬁlm sura i Stüdafüch de Badia metü adöm da Andrea Irsara y Diego Clara. Le domisdé é spo jü inant cun n pice toch de teater da rì, arjigné ca da n valgügn mëmbri di Stüdafüch. La mostra de auti di stüdafüch en miniatöra, fać en scala da Claudio Persenico, mëmber di stüdafüch de profesciun da Sondrio, é inće stada n bel suzès. Complessivamënter é dötes les manifestaziuns che é gnüdes organisades tratan i trëi dis de festa jüdes bun y é stades dëgnes de n ju-

bileo di 100 agn. Por stlü jö döta la linia de manifestaziuns à i stüdafüch metü a jì deboriada cun l’assoziaziun turistica y l’Uniun di ćiavai la VI. festa de San Linert. Le contribut di stüdafüch pro dötes les manifestaziuns é stè determinant y la uniun à tres so sorvisc albü la poscibilité de trà ite i scioldi por ﬁnanzié almanco na pert de süa ativité. Ai 20 de novëmber él gnü organisé na jita di stüdafüch a Aunejia olache düć chi é jüs para à podü jì a odëi i magazinns, les atrezatöres y de capì l’organisaziun di stüdafüch de profesciun da Mestre. Por chestiuns organisatives n’él gnü metü a jì degönes ativitês por le Grup di Stüdafüch Jogn. Ai 31 de dezëmber dl 2004 ê le Corp di Stüdafüch de Badia metü adöm da 51 mëmbri atifs, 2 mëmbri d’onur y 3 273

BADIA

por che le ćiantè podess dagnora ester na oraziun sinziera en onur de Chël Bel Dî. Cun so ćiantè à le Cor de Dlijia orü dè n contribut de valüta ala vita religiosa y culturala dl paîsc. Le 2004 é stè n ann particolarmënter impegnatif nia ma por les tröpes festes y funziuns religioses y les sopoltöres di defunć a chëres che döt le Cor à tut pert, mo inće por dötes les Le Cor de Dlijia de Badia atres manifestaziuns olache i ćiantarins Tratan l’ann 2004 à 25 ćiantarins y les ćiantarines à fat para cun impëgn tut pert ativamënter al’ativité dl Cor y ligrëza. Insciö à le Cor por ejëmpl dè de Dlijia de Badia. Le presidënt é restè so pice contribut musical en ocajiun dla inant Erich Pescoller, l’orghelist Paul rapresentaziun teatrala sura la vita de Dapunt y la dirighënta Cristina Pitschei- Sant Ujöp da Oies, portè dant tla Ćiasa der. Te n valgönes ocajiuns particolares J.B. Runcher dal grup de teater de Sëlva. à dantadöt Walter Craffonara y Richard Na ligrëza por döt le Cor de Dlijia é inće Kostner, mo inće ćiamò d’atri ciantarins stada l’ocajiun de podëi invié adalerch daidé fora le cor. Le Cor de Dlijia à dan- i ćiantarins di cors dla Val Badia, por tadöt ćiarè de coltivé y de promöie le ćiantè düć deboriada en la festa de sanćiantè te dlijia, tl spirit y aladô dles pre- tiﬁcaziun de siur Ujöp da Oies. Bele les scriziuns liturgiches dla dlijia instëssa, édemes y i mëisc dan la festa â ćiantarins y ćiantarines imparè ite cun entusiasm la bela mëssa ladina de Herbert Paulmichl sot ala direziun de Iarone Chizzali. Insciö à le gran cor metü sö por l’ocajiun, podü ti dè n tonn ćiamò plü solenn a chësta gran festa tan importanta y unica por döta la Val Badia. En San Iaco, à le Cor de Dlijia Le Cor de Dlijia de Badia à inće tl 2004 abelì cun sües melodies dötes tut pert cun so les festes religioses che é gnüdes tignides tl paîsc... ćiantè ala festa mëmbri fora de sorvisc. Tratan l’ann él gnü laprò Renè Irsara, Alexander Clement y Manuel Bernardi. Degügn se n’é jüs demez dala uniun. Cun desplajëi à i mëmbri di stüdafüch messü tó comié da so compagn Linert Piccolruaz (da Reslada) ai 2 de forà.

274

BADIA

de iubileo en onur de siur Laurënz Irsara che à podü festejé i 65 agn da prou y so 90. compliann y en onur de siur Pio Daprè y de siur Pire Irsara che à festejé i 25 agn da prou. Sciöche la tradiziun s’al damana, él inće l’ann 2004, en la festa de Cristo Re, gnü festejé S. Zezilia, la patrona dla musiga, dl ćiantè y sonè te dlijia. Te chësta ocajiun n’à siur Franz Sottara nia ma rengrazié le Cor de Dlijia por so laûr y por les tröpes bries, perian inant de süa colaboraziun; al à dantadöt orü recordè na porsona che ne po mai manćé tratan les festes y les funziuns liturgiches de dlijia: l’orghelist Paul Dapunt da Ćianacëi. Paul à dediché 50 agn de süa vita Nina Craffonara, Paul Dapunt y Lois Thaler à ciafè le al Cor de Dlijia y sorvì a chësta diplom por i tröc agn de sorvisc pro le Cor de Dlijia de manira Chël Bel Dî. Siur degan Badia. l’à spo rengrazié a inom de döta la comunité y ti à fat i complimënć por san a fà le conservatorio: chilò àl studié süa competënza, disponibilité, maestria por 5 agn alalungia musiga de dlijia, y savëi, recordan che te süa vita àl mâ orghe y tlavier pro le professur Herbert manćé te püces ocajiuns. L’orghelist Paulmichl. A Paul ti vàl n gran lalt y n Paul Dapunt é nasciü dl 1940 a Badia. Al rengraziamënt sintì por döt so laûr y so à dagnora laurè sön le lüch da Ćianacëi, impëgn. Cun so bel sonè ti dal dagnora n inće sce süa gran pasciun é tres stada tonn particolar y prezis a vigni melodia, chëra de sonè i orghi de dlijia y le tla- sides canche al acompagnëia cun i orghi vier. I orghi de dlijia àl bele metü man de les ćianties dl popul, co inće canche al sonè canche al â 14 agn. Tl pröm podòl acompagnëia le Cor tratan les mësses ma sonè les domënies, deache dales gran y les gran festes. Particolares é inće les festes êl Pepe da Ruac che sonâ. Plü tert tröpes y beles improvisaziuns söl orghe àl spo metü man de sonè da vigni festa ala ﬁn dles gran mësses. La festa de S. dl ann liturgich. Da jonn àl studié musi- Zezilia é inće stada l’ocajiun olache ga a Porsenù olache al à frecuentè por siur degan ti à ofrì na buna cëna a düć i trëi agn la „Kirchenmusikschule” pro i ćiantarins. Do cëna ti àl spo surandè na maestri Don Angelus Alverà (che é stè onoranza a trëi mëmbri dl Cor de Dlijia. 40 agn „Domkapellmeister” a Porsenù) L’orghelist Paul Dapunt à podü pié do le y siur Alfons Frontull. Dedô él jü a Bal- diplom por i 50 agn d’ativité, Nina Craf275

BADIA

fonara chël por 35 agn y Lois Thaler chël por i 20 agn. A chëstes porsones ti val n complimënt y n regraziamënt particolar. L’ann passè é dessigü stè n ann dër rich d’ativitês por le Cor de Dlijia y l’impëgn di ćiantarins y dles ćiantarines dër gran: a d’ëi ti él gnü damanè tröpa lezitënza, puntualité y disponibilité por tó pert a proes, funziuns y manifestaziuns y dantadöt ligrëza y entusiasm da imparè ite mësses nöies y tòć nüs. Porchël ti val a döt le Cor y a vigni mëmber n gran dilan da pert de döta la comunité y dla cüra de Badia. Cor Kerygma Le Cor Kerygma à inće tratan l’ann passè, a plü de diesc agn de destanza da canche al ê gnü metü sö, metü a jì na bela ativité. L’impëgn dles 36 ćiantarines,

mo dantadöt dla dirighënta Agnes Irsara Damez che sta oramai bele da val’ann ia en Gherdëna da ćiasa y che é gnüda ca 41 iadi (29 proes y 12 apuntamënć danter conzerć y nozes) tla Val Badia por les proes, por i conzerć y les atres manifestaziuns musicales olache le Cor Kerygma à tut pert. Ai 27 de jenà à le cor ćiantè sö Oies en ocajiun dla vëia dla festa de Sant Ujöp. Ai 17 d’aurì à i cors de Badia organisé tla Ćiasa J.B. Runcher le „Bal di ćiantadus“ dla bachëta Ladinia dl „Südtiroler Sängerbund – SSB“. Le Cor Kerygma s’à te chësta ocajiun ﬁstidié dl’organisaziun concreta dla sëra a na manira che balarines y balarins podess se devertì y se parè la fan y la sëi. Le bal ê gnü ponsè por düć i cors dles valades ladines y bindebo tröc à menè na rapresentanza. N valgügn cors ê inće presënć cun düć i ćiantarins y les ćiantarines. Le

Le Cor Kerygma cun sües 36 ćiantarines tla dlijia de Badia.

276

BADIA

dé do San Merch (26 d’aurì) él gnü tignì trëi nozes, danter chëstes êl chëra dla les lites dl consëi: Sylvia Irsara é gnüda ćiantarina Barbara Irsara che s’à maridé litada surastanta dl Cor Kerygma, Mo- ai 2 d’otober cun Carlo Frenademetz da nica Nagler vize-presidënta, scrivana é San Ćiascian. Resi Trebo, la cassa tëgn Barbara Irsara y dles notes se fistidiëia Sonja y Barbara Cor di Ëi de Badia Schmid. En ocajiun dla santificaziun de N grup de compagns a chi che al ti siur Ujöp da Oies à inće le Cor Kerygma, sciöche les atres uniuns dl paîsc, messü y sa bel da ćiantè: chësc é le Cor di Ëi de podü daidé y fà süa pert: les ćiantarines à Badia. 15 ëi jogn de Badia y nia mâ de fat pert dl gran cor che à ćiantè la mëssa Badia, s’abina n iade al’edema te n loy por do la festa àres metü sö n stond cal dla Ćiasa J.B. Runcher a San Linert dlungia la Ćiasa dles Uniuns por dè fora por tignì sües proes. Mësses, ćianties de da mangé y da bëre a düć i pelegrins che dlijia, mo inće val’ ćiantia dala buna löna é rovà adlalerch. Da d’altonn, ai 17 y 18 fej pert dl repertore dl Cor di Ëi. Raide setëmber él gnü organisé n curs de rit- mund Pitscheider da Ruac é le dirighënt mica, stil tlassich che ti à dër plajü ales dl cor. Le diretur y maester dla Scora de ćiantarines che à tut pert. La sabeda, ai Musiga dà ca tröpes ores de so tëmp lëde 16 d’otober à le Cor orü recordè la santi- por chirì fora y insigné ite toć de musificaziun de Sant Ujöp cun öspi da festa. ga de vigni sort. L’apuntamënt plü imAl é nasciü l’idea de tó i öspi sciöche portant por le 2004 é stè, sciöche por la forma liturgica por fà festa deboriada. majera pert di cors dla Val Badia, la festa Le cor à portè dant salms y composi- por la santificaziun de siur Ujöp da Oies. ziuns scrites por chësta ocajiun da dui Por chësta ocajiun à inće le Cor di Ëi imjogn de Badia – Benedikt Valentin y parè ite la bela mëssa ladina de Herbert Maria Irsara. Na orchestra de stromënć a Paulmichl, ćiantada spo deboriada cun i flé à acompagné i öspi ćiantà. Por le cor él stè n gran onur da podëi lascè aldì a prodëzes chëstes composiziuns, por i componisć gran sodesfaziun da odëi i früć de so laûr. I öspi da festa é inće gnüs registrà sön na CD che ti é por intant ma gnüda partida fora ales componëntes dl cor y a püć simpatisanć. Tratan l’ann é le cor inće Le Cor di Ëi de Badia à abelì cun sües ćianties la mëssa da noza gnü invié a ćiantè pro de sü compagns Benedikt y Marta. 277

BADIA

atri cors en ocajiun dla festa a Badia. Plü o manco n iade al mëis à le Cor di Ëi de Badia ćiantè tratan mësses o d’atres funziuns liturgiches tla dlijia de Badia o tla dlijia dl Sant a Oies. Te chëstes ocajiuns él gnü ćiantè por latin, todësch, talian y ladin y val’ iade ćinamai por inglesc. Ai 29 de mà y ai 3 de setëmber à le Cor di Ëi albü döes ocajiuns particolares da fà festa: i ćiantarins Benedikt de Piz y Daniele de Lois de Jan s’à maridé. Al é oramai tradiziun che ćiantarins va a ti ćiantè la mëssa da noza ai compagns che se marida. Trami dui i iadi él stè da jì en “trasferta”, se maridâ pö Benedikt jö La Val y Daniele a Balsan. Do les funziuns te dlijia él spo sambëgn inće stè da festejé deboriada cun i compagns nüc y val’ picia rima ne podô bëgn gnanca manćé. Y deache i mëmbri de vigni uniun à inće debojëgn de n pü’ de devertimënt por mantignì le dër spirit, é le Cor jü ai 20 de novëmber a “törggelen” dlungia Porsenù. Chësta é sambëgn inće stada na bela ocajiun por n’un ćiantè öna o l’atra, impröma te dlijia tratan la mëssa zelebrada da siur Sepl Granruaz a Vahrn y dedô pro cëna. Badiamusica L’assoziaziun conzertistica „Badiamusica“ à metü man le program dl ann 2004 cun n bel conzert organisé ai 25 d’aurì tla Ćiasa dla Cultura a La Ila: le „Südtiroler Vokalensemble“ à, deboriada cun la „Streicherakademie“ da Balsan y sot ala direziun de Willi Tschenett, salpü da intrategnì dër bun le publich rové adalerch por l’ocajiun. De mà, en gaujiun dla festa de santiﬁcaziun de siur Ujöp Freinademetz, à l’assoziaziun organisé n 278

I maestri Paolo Vergari al tlavier y Andrea Corsini al corn en ocajiun dl conzert de presentaziun di maestri dla materclass ai 15 de messè tla Ćiasa Jan Batista Rinna a San Ćiascian.

conzert cun le cor y l’orchestra dl dom da Porsenù. Dai 11 ai 29 de messè, s’à spo i mëmbri dl consëi de „Badiamusica“ cruzié de mëte a jì le cuarto „Festival Badiamusica“. Tratan le „Festival“ él gnü tignì 9 conzerć y trëi de chisc ê conzerć de conclujiun dla „Masterclass Badiamusica“. I plü signiﬁcatifs de döta la linia de conzerć tignis tratan le „Festival“ é forsc stà le pröm, tignì tla dlijia de Badia dal „Kammerchor Innsbruck“, y l’ultimo, tignì a La Ila tla Ćiasa dla Cultura cun la partezipaziun dl’„Orchestra Filarmonica Paul Constantinescu de Ploiesti“ dala Romania sot ala direziun dl maester Michele Santorsola y dl maester Paolo Vergari al tlavier. Dl program de chësc conzert él gnü aprijé dantadöt la sinfonia „Aus der neuen Welt“ de A. Dvoràk y le „3. conzert por tlavier y orchestra“ de S. Rachmaninov. Por ći che reverda la „Masterclass“ che l’assoziaziun Badiamusica à organisé por le cuarto iade, él gnü metü a jì trëi conzerć olache an à podü aldì düć i scolars che à tut pert a chisc cursc de

BADIA

L’ultimo conzert dl „Festival Badiamusica 2004“ tignì a La Ila tla Ćiasa dla Cultura cun la partezipaziun dl’„Orchestra Filarmonica Paul Constantinescu de Ploiesti“ dala Romania sot ala direziun dl maester Michele Santorsola y dl maester Paolo Vergari al tlavier.

perfezionamënt (tlamà „Masterclass“). Le program di conzerć de conclujiun é gnü metü adöm dai scolars deboriada cun sü maestri y l’esecuziun di toć ê l’obietif da arjunje por la ﬁn di cursc. Da canche „Badiamusica“ à metü man d’organisé la „Masterclass“ dan da cater agn, é le numer di partezipanć chersciü dassënn. L’interès é gnü vigni ann maiù y i cursc de perfezionamënt tl ćiamp musical é oramai deventà n bojëgn, n punt olache maestri y scolars s’incunta por miorè deboriada. De setëmber, en gaujiun di „Dis de leteratöra, teater, ert, musiga y ﬁlm“ metüs a jì dal Istitut Ladin „Micurà de Rü“ cun la colaboraziun de deplü uniuns culturales dla Val Badia, s’à „Badiamusica“ surantut l’organisaziun de na sëra particolara y originala dal titul „Omaggio a

Nino Rota“. Deache le tema di „Dis de leteratöra“ dl 2004 ê le film, él gnü organisé n conzert olache al é gnü portè dant les musighes y les colones sonores che le componist Nino Rota à scrit por films importanć tla storia dla cinematografia taliana. Le „Cuartet Artes“ de Ancona à sonè ala perfeziun i toć scrić de Nino Rota y inanterite à le professur Giacomo Fornari splighé les composiziuns y cuntè dla vita de Nino Rota. Badiamusica à spo stlüt jö le program dl 2004 cun dui conzerć da Gnissant tles dlijies da La Val y d’Al Plan ai 6 y 7 de novëmber. Protagonisć di dui conzerć é chësc iade stà i ćiantadus dl „Ensemble Vocal Badiamusica“, nasciü tl 2003 propi dilan al interessamënt dl’assoziaziun Badiamusica y dl pianist Renzo Huber che s’à surantut dl portè inant. Ćiantadus che se 279

BADIA

La presidënta de „Badiamusica“ Roberta Dapunt presënta le Cuartet Artes en ocajiun di „Dis de leteratöra, teater, ert, musiga y ﬁlm“...

tôl dant de dediché na pert de so tëmp lëde al stüde y al’esecuziun de musiga corala de n cer impëgn, sciöche inće deplü musizisć profescionisć fej pert de chësc „Ensemble“ che à te so pröm ann de vita bele arjunt de bugn resultać. Tratan l’ann passè à l’ „Ensemble Vocal Badiamusica“, deboriada cun l’ „Ensemble Strumental Cordia“ y cun l’organist Manuel Schuen, sot ala direziun dl maester Stefano Veggetti, arjigné ca y portè dant n program conzentrè sön J. S. Bach. Badiamusica à da dezëmber incà n presidënt nü. Chësta inćiaria é gnüda surantuta da Arno Crazzolara da La Ila. Le comité é restè le medémo, fora de Roland Adang da Corvara che ti à lascè so post da contabl a Florian Tavella da La Val. Da organisé na ligna de conzerć che se desfanta fora por l’ann adüm a na Masterclass cun maestri importanć n’él nia saurì. Dessigü crësc l’interès dl publich y inće di promoturs da ann a ann, mo l’organisaziun se damana tres plü tëmp, porciodì che continuité ó inće dì crësce, dantadöt tla cualité. Badiamusica é n’assoziaziun de volontariat y la vëia y la di280

sponibilité dles porsones che laóra laprò é les fondamëntes de döta süa ativité. Al é ma da speré che ares restes inant stersces por che ara vais da portè inant ti agn che vëgn chësc proiet musical. L’ativité é chersciüda dassënn tl tëmp de cin’agn y por mantignì le livel che é gnü arjunt ne bastaràl tl dagnì nia ma plü i volontars da susc. Porchël él gnü fat fora de tó sö sciöche secreteria a mez tëmp Paola Tasser de Puntac, che dess surantó la gran pert dles burocrazies che reverda l’assoziaziun. Por le momënt va le grup de Badiamusica inant cun de gran sodisfaziuns y nia püces diﬁcoltês. Dì che la continuité dl’ativité y dl’assoziaziun instëssa é garantida por i proscims agn foss bele dit demassa. I mëmbri dl grup, mo inće dötes chëres porsones che à tut pert ales iniziatives de Badiamusica te chisc cin’ agn spera dassënn che ara vais da jì inant cun le proiet metü man. Davide Records Un di gragn davagns di ultims agn, altamo por le ćiamp musical, é che al é gnü metü sö dui „studi“ de registraziun tla Val Badia. Chisc à daidé pro che deplü cors, grups musicai y ćiantauturs jiss a registré sües ćianties y composiziuns originales. Un di dui studi é gnü metü sö a Lungiarü da Hubert Pezzei y l’ater che à ciafè l’inom de „Davide Records“ é gnü metü sö a Badia. Chilò é l’idea piada ia da Benedikt Valentin de Piz y da Hubert Irsara d’Amez, dui compagns apascionà de musiga. Al ê l’ann 2000 canche ai à tut la dezijiun de mëte impé n studio de registraziun y l´idea de pié ia cun chësta ativité nöia por le paîsc de Badia ne n’é – sciöche ëi dij – nia ma

BADIA

Benedikt Valentin pro sü aparać tl studio de cords“.

gnüda insciö por cajo. Benedikt se dô bele jö da tröc agn cun la composiziun y cun la tecnica di aparać musicai. Al s’â bele denant arjigné ite n pice studio a ćiasa, olache al scriô, sonâ y metô adöm sües composiziuns. Tröp âl imparè da so bun compagn Davide Pitscheider, che â

le studio da tó sö sües composiziuns a ćiasa te ćianô. Y canche Davide é gnü a manćé por gauja de n inzidënt tragich, à n valgügn de sü compagns orü le recordè inće tres n studio de registraziun che porta so inom y che dess registraziun „Davide Re- ti dè la poscibilité ai jogn de tó sö sües ćianties por che düć pois spo les ascutè. Benedikt y Hubert à porchël ćiarè de fà na cossa indortöra por portè inant chësta idea. Por podëi laurè bun tl ćiamp dla registraziun n’ól nia ma ester na buna orëdla, mo inće i aparać y i locai adatà. Porchël s’ài cruzié de arjigné ite locai

Le Cor Kerygma te studio de registraziun d’agost dl 2004.

281

BADIA

trasmisciuns por le radio ladin y plü avisa por la trasmisciun „Copa dal Cafè“. Te chësc momënt vëgnel laurè por tó sö y publiché le CD nü de Hubert Frontull y le CD che gnarà dè fora dala Union Generela di Ladins cun la partezipaziun de deplü cors dles valades ladines. Cun le studio „Davide Records“ àn dantadöt orü recordè Davide Pitscheider, propi deache ël à dediché tan tröp tëmp ala musiga, sides por ti insigné ai jogn da sonè musiga moderna ti grups, sides por scrì y mëte adöm composiziuns nöies. Ël é stè n jonn che à albü le coraje da jì sön strades nöies por realisé so sonn d’ester bun de ti comuniché ai atri sües idees y sü sentimënć tres la musiga. Zenzo y Ciapo é tl laûr de tó sö süa ćiantia por le CD „Tera Dolo Mitica“...

moderns studià aposta por tó sö musiga tla ćiasa de Hubert Irsara ite Amez. Al é gnü cherié la lerch sot le tët por döes regies y deplü locai olache i grups musicai y i cors pò stè a tó sö les ćianties. Te chisc valgügn agn él bele gnü realisé tröc laûrs cun grups dla valada y foradeca. Insciö por ejëmpl le CD „Tëmp da Nadè“ cun ćianties da Nadè originales metüdes adöm da grups dla Val Badia dè fora dala Uniun di Ladins, i dialogs por le curs de ladin publiché dal Istitut Ladin „Micurà de Rü“, le CD cun stories por mituns metü adöm da Gertrud Pitscheider, n CD de musiga jazz cun composiziuns ćiantades y sonades da Alessandro Trebo y Christian Pescosta, le CD „Tera Dolomitica“, presentè l´ann passè cun grups da döta la Ladinia, le CD „Nos Mituns“ presentè de dezëmber dl 2004. Tl studio de registraziun vëgnel inće tut sö 282

Le Cunsëi de Cüra Tratan l’ann 2004 é le Cunsëi de Cüra de Badia jü inant cun süa ativité prinzipala che é liada ala cüra d’animes. Te deplü sentades à i mëmbri dl Cunsëi tut cà la lëtra che le vësco Wilhelm Egger ti à scrit do la vijita pastorala dl altonn 2003, por invié ia endortöra süa ativité. Cun chësta lëtra à le vësco orü rengrazié döta la comunité y le Cunsëi de Cüra por la buna acoliënza che ti é gnüda resservada te chëra ocajiun, mo al à inće orü fà n valgönes propostes che reverda l’ativité de nosta ploania y de döt le decanat y de chëres che an dess ćiarè de tignì cunt ti agn che vëgn. Tla lëtra baia le vësco de intensiﬁcaziun spirituala: al dij che an dess ti lascè lerch ala parora de Dî. Al aconsiëia de cherié plü comunité a livel decanal y de organisé regolarmënter incuntades por che i lians pois deventè plü stersc. N lian desson inće ćiarè de avëi cun i cristians tla Cina olache sant Ujöp

BADIA

é stè miscionar. Al dess gnì sostegnì te na manira plü sterscia la formaziun religiosa a livel decanal por ester bugn de cherié n raport plü sterch danter dlijia, families y jonëza. Le vësco à spo inće sotlinié l’importanza dl insegnamënt dla religiun y dl catechism. D’atres chestiuns che é gnüdes tutes en conscideraziun tles sentades dl Cunsëi reverda la liturgia, la Caritas, la dlijia en relaziun cun le turism, le debojëign de diacons y assistënć pastorai, l’aministraziun. Tratan l’ann passè à le Cunsëi mudé l’orar dles mësses dla domënia tratan l’isté por ti jì adincuntra dantadöt ales esigënzes dles families jones. La domënia de San Iaco à le Cunsëi y döta la comunité orü y podü ti fà festa a trëi proi de Badia: siur Laurënz à podü festejé le bel iubileo de 65 agn da prou. Siur Laurënz, che é nasciü dan da 90 agn a Pescol de Badia, è stè tröc agn Degan d’Ampëz. Da canche al é en ponsiun virel a Bornech, olache al dëida dötaorela por la cüra d’animes. Siur Pire Irsara y Siur Pio Daprè à dit süa mëssa novela dan 25 agn; siur Pire de Merch, nasciü a Pedraces à laurè tröp sciöche miscionar tl Cile, ćina che sü superiurs l’à cherdè a Oies sciöche diretur dl santuar de Sant Ujöp. Siur Pio d’Anví laóra bele da tröc agn incà a Graz, dô che al é inće ël stè tl’America dl Süd sciöche miscionar. Le Cunsëi de Cüra s’à ultimamënter inće dè jö tres deplü por chirì soluziuns al problem dla manćianza de proi. Al fej dër plajëi che n valgönes porsones jones de nosta cöra a tut pert a n curs de preparaziun por surantó tl dagnì le sorvisc de coordinadus de liturgia dla parora (Wortgottesdienstleiter). I proi y i rapresentanć di consëis de ploania di cin’

paîsc dl’Alta Badia s’à bele incuntè plü iadi por odëi sce al foss dërt y poscibl da tó sö n assistënt/a pastoral/a che laurass a tëmp plëgn por chëstes cin’ ploanies. Chësta porsona ciafess le compit de coordiné y daidé pro les ativitês desvalies di grups bele atifs tles cöres, de insigné jö i rapresentanć de chisc grups y de fà a na manira che chëstes ativitês tan importantes ne vais nia a perde. L’ann 2004 é stè por le Cunsëi de Cüra, sciöche inće por les atres uniuns y assoziaziuns dl paîsc n ann particolar por la gran festa en onur dl Sant da Oies di 23 de mà. Festa che à dè n gran laûr mo che ti à inće dè dër na gran sodesfaziun a düć chi che à dè n contribut por che ara podess garatè tan bun!

Dal gran batadù à le presidënt dl Cunsëi de Cüra Iaco Clement ćiarè che al gniss tignì ite les regoles...

Le K.V.W. de Badia Le KVW de Badia à inće tratan l’ann passè portè inant süa ativité ordinara y à metü a jì deplü manifestaziuns. En colaboraziun cun i grups da San Ćiascian y La Ila él gnü metü a jì dui pelegrinaji: da d’aisciöda a Maria Wörth söl Wörthersee dlungia Klagenfurt y da d’altonn ala Madona de Piné tl Trentin. Chisc iadi por sanć plej dër, dantadöt a jënt atëm283

BADIA

pada che ne va nia plü ion tan lunć cun so auto y che à insciö la poscibilité de passè n bel dé en compagnia y de perié deboriada. De setëmber é chi dl KVW de Badia jüs na domënia domisdé a San Ćiascian a fà deboriada cun siur degan le trù de meditaziun de Sarè, dediché a San Nicolaus von der Flüe. Por porsones plü jones él gnü organisé n curs da cujiné, tigní cun savëi da Andrea Irsara dl Gran Ander. Aprijé é inće gnü le sorvisc de assistënza soziala che le KVW pîta: por cunt di scrić ite mëna i colaboradus inant n valgügn cënć de domandes y pratiches al ann y dà informaziuns y aiüt tl ćiamp sozial y burocratich tres plü compliché. De novëmber él gnü metü a jì n “gran batadù” por düć i scrić ite al KVW di trëi paîsc dl Comun de Badia. La partezipaziun é stada buna y chi che à tut pert à albü l’ocajiun de passè n pü’ atramënter na domënia domisdé. Le pröm pest é

gnü davagné da Angel da Ruac y Guido de Flurino. L’ann passè à i 250 mëmbri scrić ite inće lité le consëi d’aministraziun nü por i proscims trëi agn. Danter chi che à ciafè plü usc él Iaco Clement, Nando Irsara, Clara Anvidalfarei, Veneranda Dapunt, Katja Costa, Carlo Bernardi y Giuvana Clement, che à azetè de stè ite tl consëi nü. Scora elementara L’educaziun di mituns é dessigü un di elemënć plü importanć por le dagnì de nosta sozieté: sce i mituns d’al dédaincö deventarà porsones responsables tl ćiamp dl laûr y sarà bunes de mëte sö na familia, chësc depënd inće dai pröms agn de scora. Y bel avisa porchël é le laûr di maéstri dl’elementara tan zîte! Tratan l’ann passè à i maéstri ćiarè de invié ia deplü proieć por ti impormëte ai

Chi dl KVW dl Comun de Badia a Maria Wörth...

284

BADIA

I mituns dla scora elementara dan le magazinn di Stüdafüch.

mituns de imparè sides dai libri co inće dales esperiënzes reales. Cun i mituns ési jüs n dé tla Cassa Raiffeisen por odëi sciöche na banca funzionëia, sambëgn do che i maéstri ti à splighé ćiodìche la banca é tan importanta al dédaincö. Da Roberto Pallestrong à düć i mituns podü imparè da fà de beles cosses cun l’arjila. Por la festa de santiﬁcaziun de siur Ujöp

I mituns dla scora elementara de Badia à depënt Sant Ujöp che ti da la man ai mituns tl tunel da jì sö Oies...

da Oies, à i mituns dla elementara, deboriada cun Claus Vittur y Barbara Tavella, depënt daìte fora le tunel che passa sot la pista dai schi da La Crusc fora. Te so graﬁt à i mituns orü rapresentè le sant che ti dà la man ai mituns de döt le monn. Ai 22 y 23 de mà à i mituns organisé na bela mostra de dessëgns che a à fat dl sant de Badia. Denant che l’ann de scora se rovass, él gnü organisé la festa di lëgns ia en Sotgherdëna. Da d’altonn, defata do che l’ann de scora nü à metü man, él gnü metü a jì sciöche vigni ann, na picia jita a pé por ti ćiarè y capì damì la natöra. Sön chësc tema ti à Carlo Dapoz mostrè ai scolars na bela linia de diapositives y ti à cuntè n gröm de cosses interessantes sura i tiers che vir tl bosch y sön munt. Ala ﬁn d’otober él gnü fat la proa d’evacuaziun en colaboraziun cun i Stüdafüch de Badia. Chësta é inće na bela iniziativa che vëgn metüda a jì da n valgügn agn 285

BADIA

Bel ti àl salpü ai scolars da jì a ćiarè le magazinn di stüdafüch y da ascutè sö dötes les cosses interessantes che Egon ti à cuntè...

incà y che dëida i mituns da capì i prighi de n mèdefüch y dantadöt impari da se möie tl cajo d’emergënza. Da Nadè él gnü organisé n „musical“ che ti à dè motivaziun y ligrëza dantadöt ai mituns che l’à imparè ite cun gran entusiasm y che à podü mostrè süa abilité dan da n publich de passa 400 porsones. L’ann 2004 s’à stlüt jö te na manira dër positiva por maestri y scolars: al é gnü somenè bun y porchël él da speré che le laûr fat portes sü bugn früć tl dagnì! Scolina Ći bel che al é vigni iade ch’an vëiga na dërta ligna de pici mituns che ti va do a sües maestres, döt interessà da odëi y aldì ći che ares ti cunta y ti mostra. Tratan l’ann de scora 2003 – 2004 êl endöt 40 mituns scrić ite ala scolina de Badia (14 mituns y 26 mitans). Deboriada cun les maestres Stefanie Obojes y Teresa Moling y cun l’assistënza de Rosa Nagler y Judith Comploj ài fat n gröm de cosses. Öna dles plü beles iniziatives che vëgn portades inant dal 1999 incà é les incuntades cun la jënt atëmpada. I mituns va a ciafè porsones n pü’ plü de 286

tëmp che é en ponsiun y impara inće da d’ëres n gromun de cosses interessantes. Insciö ési jüs a ciafè l’artist Lois de Jan che ti à insigné da depënje y mëda Vica che ti à mostrè sciöche an fej da ﬁré. I agn da denant ti à Pasqual Piccolruaz lascè odëi sciöche n tistler fej da fà mebli, Gottfried Tondl y Milio da Oies ti à lascè tó tl brac sü conici y i pici agnì. Ai 10 de forà dl 2004 s’à i mituns incuntè cun la jënt atëmpada tl salf dla Ćiasa J.B. Runcher, olache ai ti à inće fat n pice teater. De mà él spo stè l’incuntada cun i nêni y les lâs di mituns che é pià ia ala scolina da d’altonn. Inće te chësta ocajiun à i mituns fat n pice spetacul y la cöga Maria Pescoller à arjigné cà val’ de bun por düć canć. Al é inće oramai na tradiziun che al vëgnes fat da d’altonn, en la festa de San Martin, n pice teater por rapresentè la storia dl sant. I peri Klaus da Sompunt y Hubert d’Edi d’Adang à interpretè respetivamënter la pert de San Martin y dl püre. D’advënt à i mituns tut pert a n conzert metü a jì deboriada cun le cuartet Göma y la Scora de musiga (2003) tla dlijia de Badia. Tratan l’ann àn orü se chirì fora n tema da conësce y aprofondì y deache l’ann 2003 é stè

Klaus y Hubert à jobelnè la pert de San Martin y dl petler: le pice teater alaleria ti à plajü a pici y gragn!

BADIA

Les maestres dla scolina à dantadöt te chisc ultims agn ćiarè de cherié n bel raport danter mituns y jënt atëmpada...

Siur degan Franz Sottara danter na schira de mituns dla scolina...

287

BADIA

él gnü dit na mëssa a Oies por dötes les Schires Joniles dla valada y en onur de Sant Ojöp. Te chësta ocajiun à na möta lit dant na meditaziun de na rösa y dötes les mitans à dedô podü ti n’un scinché öna a na porsona a chëra che ares ti ô bun. Nosc Rorate ai 21 de dezëmber é indô gnü ćiantè dal grup Kyrios. Por Nadè à nosc grup depënt cogores de plastiga da tachè sön le lëgn y fat chertes da scrì da Nadè. N avenimënt bele tradizional Schira Jonila de Badia é chël di „Trëi Rêsc”; pici y gragn s’inSciöche tröc savarà bele, ne metunse conforta da podëi i saludé te ćiasa. Les nia man cun nosta ativité canche l’ann mitans de nosc grup é jüdes fora por les de scora mët man, mo i s’abinun le pröm ćiases vistides sö da „Rêsc“ por ćiantè iade ai pröms d’otober por odëi debo- y cuntè di rêsc pelegrins da inlaôta. Ći riada ći ch’i orun mëte a jì tratan l’ann che ares à trat ite ti é indô gnü menè ales che à impormò metü man. Dl 2004 ê le misciuns. Por dì dilan dl’oferta che ti é grup metü adöm da 14 mitans dla scora gnüda surandada, àres partì fora stëres mesana y da trëi animadësses. Vigni ann dala Bolivia. Ai 11 de jenà dl 2004 él gnü s’inconfortùnse da podëi indô rové adöm zelebré tl dom da Porsenù na mëssa cun danter compagnes por passè n valgönes le vësco Wilhelm Egger por düć i mituns ores d’aorela cörta en compagnia. Por la y dötes les mitans che é jüs fora por les festa de San Linert ùnse fat chertes da ćiases vistis sö da „Trëi Rêsc” por sosteNadè por les vëne en chël dé; i scioldi é gnì chësta iniziativa che é piada ia dala jüs ai mituns de Cernobyl tla Bieloruscia dlijia por daidé les misciuns. Düć i grups che patësc tres ćiamò por gauja dla gran dla Val Badia à ćiantè la ćiantia „Jide tan desgrazia atomara. Ai 23 de novëmber lunc che le monn va“ che à na melodia y n test che va dër a cör. Ala ﬁn de jenà sunse jüdes sö dal Lech da Sompunt a jadiné: i s’un devertì, inće sce na pert é cogurades sotissura, mo la dlacia à tignì döt. Por la „festa dl Pere“ unse depënt de bi chedri ligherzins. Por la Domënia dal Orì à nosc grup arjiLes mitans dla Schira Jonila dl comun de Badia. gné ca l’orì por la l’ann internazional dl’ega é le tema de tröc dessëgns y de stories stè „I ti jun do al’ega“. Insciö à i mituns podü capì damì l’importanza dl’ega por le monn y por vigni porsona. I mituns y les maestres à portè inant de beles iniziatives y forsc la plö bela de dötes é che al é gnü ćiarè de cherié n bel raport danter i mituns y la jënt atëmpada.

288

BADIA

comunité che é gnü benedì dan calonia; la jënt à podü pié do na rama por jì spo en prozesciun jö y ite te dlijia; düć s’al à dedô tut a ćiasa por le mëte do le crist te stöa o sön üsc de stala che al straverdes ćiasa y majun dal tranì. Üs blanć de plastiga unse depënt por la gran festa da Pasca. Dala „festa dla Uma“ à nosc grup depënt de beles chertes y i ti un scinché a nostes umes na bela rösa da sentè fora. Le gran avenimënt – la Festa de Santificaziun dl miscionar da Oies ai 23 de mà – à afićé vigni grup. Nosc grup „Schira Jonila” à surantut da partì fora ala jënt le liber che contëgnî le test por la mëssa da festa. Ala fin d’agost sunse jüdes deboriada cun i grups da La Ila, San Ćiascian y Lungiarü ia Natz a passè n valgügn dis deboriada te üties y tendes. Dötes les mitans y sambëgn inće les acompagnadësses s’à dassënn devertì y insciö unse stlüt jö l’ann d’ativité en bela alegria y en compagnia. Jonëza da paur de Badia Le 2004 é stè, por la Jonëza da paur de Badia, n ann plajor cun deplü iniziatives liades ala formaziun di mëmbri, mo sambëgn inće cun incuntades d’aorela cörta. Chisc é pö inće i fins de chësta uniun provinziala, che tëgn sö les usanzes da paur, mo se crüzia inće dla formaziun y dl devertimënt di jogn che vëgn fora de families da paur o che é simpatisanć dl’agricoltöra. La pert dla formaziun y informaziun di mëmbri mo inće de döta la jënt da paur y nia ma, ti è stada dedicada danter l’ater ales assiguraziuns y ala cura dl corp. Ai 14 d’aurì él gnü invié le dr. Benedikt Clara dl sorvisc d’assiguraziun

Raiffeisen, che à splighé ći che é important y a ći che an dess mëte averda sce an se lascia assiguré ćiasa, lüch, auto y mascinns. Tröpes ëres y jones à spo tut pert a n curs de automassajes cun Gertrud Oberbacher d’Al Plan de Mareo dai 16 de otober inant por 4 sëres alalungia. Pro le program d’aorela cörta ti él gnü dè tröpa importanza al stè en compagnia. Deache al è tla Val Badia deplü grups dla jonëza da paur, ciara le grup de Badia de laorè adöm ai atri dui grups. Por ejëmpl é chëra de jì düc cun la liösa a tëmp de löna oramai deventada na tradiziun. Ai 10 de jenà s’à porchël i grups dla jonëza da paur de Badia, da La Val y da La Pli incuntè sön Börz. Do na buna cëna tla Ütia de Börz y do na bela balada sön les notes di orghi da man sonà da Manfred de Badia y Sepl da La Val, s’à les jones y i jogn “bacans” sentè sön liösa fajon n bel rait jö por la pista che va cuntra Antermöia. Börz è spo inće stè punt d’incuntada por jì sön Pütia a ciarè le lovè de sorëdl ala ﬁn d’agost. 13 jones y jogn dla jonëza da paur de Badia é jüs a se gode chësc spetacul dla natöra tan sugestif y romantich. Pro l’ativité dla uniun toca spo sambëgn l’aministraziun dla uniun, che stlüj ite incuntades dl comité de paîsc, les riuniuns davertes dl comité dla Jonëza da paur de Puster y sambëgn inće la tradizionala riuniun generala a Balsan cun düć i grups dla provinzia. Tl 2004 él spo inće tomè ite la festa por i 100 agn dla uniun di paurs “Südtiroler Bauernbund”, che é gnüda tignida ai 8 de jügn a Sterzing. Le surastant dla uniun Walter da Fussè é jü deboriada cun Philipp y Manfred a daidé dè fora da mangé ai tröć partezipanć ala festa. Dè fora da mangé à la jonëza da paur de Ba289

BADIA

dia inće en ocajiun dl Leonardiritt ai 7 de novëmber te Badia, fajon sö n “stond” cun tutres, furtaies, vin cöt y tê ćialt. La jonëza da paur s’à spo inće cruzié de fà sö n ćiar che cunta n capitul de storia dles families da paur: tl 2003 él gnü rapresentè sön le ćiar na noza da paur y tl 2004 na familia da paur jona olache i geniturs se crüziâ de sü mituns, sambëgn deperpo che ai fajô ia i scüf te stüa. Intratan che la uma ﬁrâ, pestâ le paur le pavè deperpo che al ninâ la cöna. La jita tradizionala da d’altonn cun na buna cëna “törggelen” é spo gnüda metüda a jì ai 13 de novëmber, olache 12 mëmbri dla uniun é pia ia cun le pulmin “Willy” dl Sorvisc ai Jogn Val Badia por jì tla Val d’Isarch. Tl convënt da Neustift à i paurs jogn dè na odlada te ćianô dal vin se lascian splighé dal “moaster dla ćianô” en pensiun, i socrëć dla viniﬁca-

La produziun dl vin é stè le tema zentral dla vijita ala ćianô da Neustift dlungia Porsenù, la Jonëza da Paur de Badia cun le „moaster dla cianô“ en pensiun.

290

ziun. I plö bì socrëć ê sambëgn da ciafè tl gote: tofs de früć de vigni sort y saûs particolares mësson impormò imparè da sintì fora. Do na buna marëna a Porsenù è spo le iade jü inant ćina Schnauders sura Felthurns, olache la Nane da Oies, che é maridada dailò y che è inće ëra stada mëmbra dla jonëza da paur, s’à mostrè döt ći che toca pro l’ativité di bagns de fëgn. Nane y so om David à arjigné ite na strotöra por ti pité a sciori y jënt dl post bagns tl fëgn da munt o tl’erba frësca. Dedô é spo i partezipanć jüs a “törggelen” pro n lüch de Felthurns. Ala ﬁn dl 2004 él spo stè da lité le comité nü. La jonëza da paur litëia vigni dui agn y nia ma vigni cinch, sciöche la maiù pert dles uniuns da paur. Dl comité nü féjel pert: Walter Valentin da Fussè (surastant), Moritz Craffonara (vize-surastant y cassier), Philipp Lerchegger (scrivan), Gottfried Nagler da Murin y Samuel Valentin por i jogn; Veronica Valentin da Fussè (surastanta), Rosmarie Dapunt de Sotvalgiarëi (vize-surastanta), Caterina Dapunt, Helene Irsara y Hildegard Pitscheider de Sotćiastel por les jones.

LA VAL

LA VAL • Sepl Comploi

Dan da 100 agn: la familia de André Moling de Cestun cun süa fomena Maria Piccolruaz da Alfarëi (Badia) y i mituns Tita, Maria y Lena.

291

LA VAL

Indroduziun Inće l’ann 2004, n ann barest, é indô passè ia y al é gnü le momënt da ćiaré zoruch ai avenimënć plü importanć. Recordé gnará chësc ann por la tröpa nëi che é tomada dal cil dartan düt l’inver, al ê bele tröc agn ch’al n’ê nia plü na te abondanza. De gragn evënć straordinars n’él nia stè dartan chësc ann, mo al é impò sté n valgügn avenimënc importanć che á caraterisé, tl bel o tl burt, la vita de nosc paîsc. Danter les novitês plü beles pon recordè la inauguraziun dla scora nöia, le festejamënt dl 100. compliann de mëda Vittoria da Pastrogn, la presentaziun dla plata internet dl comun, le gran aumënt dl’ativité tl frabiché y sambëgn na ligna de beles novitês fora dla vita de nostes uniuns. Pro le burtes notizes che á portè tröp dolur él da nominé la mort dla picera Johanna, che é gnüda atocada dala ria maratia dla meningite. Sciöche bele i agn passá é inće chësc ann la cronica de nosc paîsc partida ite te cater perts, cun danfora les dates porsura le movimënt dla popolaziun cun n valgünes statistiches. La prüma pert revardëia spo i avenimënć fora dla vita dla comunité de cüra, la secunda pert l’ativité dl’aministraziun de comun, la terza pert l’ativité dles scores y la cuarta pert vá ite tla vita dles uniuns che laôra te nosc paîsc. I oress danfora ringrazié düć chi che m’á dè informaziuns y retrać che arichësc chësta cronica. I á porvè da scrí adüm i avenimënć plü importanć y i speri de ne avëi desmentié degügn.

L’ann 2004 é stè n ann cun tröpa nëi.

292

LA VAL

Movimënt dla popolaziun La popolaziun dl Comun da La Val é en chësc ann indô chersciüda, plü avisa de cater unitês, rovan ala ﬁn dl ann a 1.251 abitanć. Le numer dles nascites è indô jü söpert, dô che l’ann passè él gnü registré le numer plü bass da canche le Comun da La Val é gnü destachè da S. Martin (dl 1965). L’eté mesana dla popolaziun aćiasada tl Comun da La Val ai 31.12.2004 é indô aumentada de mez ann en confrunt al ann passè, rovan a 36,7 agn. L’eté mesana dles ëres (39,0 agn) é plü alta de chëra di ëi (34,6 agn). Le numer dles families é en chësc ann chersciü da 378 a 379. La porsona plü vedla de düt le paîsc é mëda Vittoria Dejaco da Pastrogn che á cumplí ai 27 de novëmber 2004 la bela eté de 100 agn! Al è bele tröc agn che a La Val ne âl nia podü gní festejé n compliann tan toronn y por chësta ocajiun él sambëgn rové adalerch tröc gratulanć. Al è gnü fat na bela festa cun na S. Mëssa y na picia marëna cun düć i parënc y vijins y olache inće l’Ombolt ti á fat a inom dl Comun les mius audanzes ala iubilara. Al è da dí che mëda Vittoria á tres albü na sanité sterscia y inće aldedaincö éra ćiamó sana intun. Ara á passé gran pert de süa lungia vita cun le laur da paur pro la familia de so fré Tone a Pastrogn.

Na viva a mëda Vittoria por le 100. compliann.

293

LA VAL

��

La fascia d’eté danter i 30 y i 35 agn é numericamënter la plü sterscia dla popolaziun da La Val. �

��

95-100

90-95

85-90

80-85

75-80

70-75

65-70

60-65

55-60

50-55

45-50

40-45

35-40

30-35

25-30

20-25

15-20

10-15

5-10

0-5

��

Fina l’eté de 45 agn éle deplü ëi co ëres, dai 45 ai 65 agn è la proporziun plü o manco anfat y tles tlasses d’eté plü altes él plü ëres. ��

��

La popolaziun dl comun á arjunt chësc ann cun 1.251 abitanć le numer plü alt da canche La Val é comun sú (1965).

294

LA VAL

��

Le numer dles nascites é dô da dui agn indô jü söpert.

Ëi

Ëres

Indüt

31.12.2003

652

595

1.247

Nasciüs

Morć

Jüs demez

Gnüs pormez

31.12.2004

658

593

1.251

Nasciüs Sciöche bele dit é le numer dles nascites dô da dui agn de regrès dartan chësc ann indô jü söpert, cun 7 mituns y 8 mitans gnüs al monn. Chisc é i inoms di 15 neonasciüs tl ann 2004: Christian Alton de Arnold y Sabine Teresa Campei de Markus y Margareth Natan Colletta de Giuseppe y Francesca Vanessa Costabiei de Albert y Margareth Helene Dapoz de Gottfried y Irene Johanna Deiaco de Reinhard y Carmen Fabian Dejaco de Erich y Franziska Gabriel Gruber de Marco y Verena

Marie Miribung de Sepl y Valeria Elisa Moling de Gottlieb y Rosa Michelle Nagler de Reinhard y Claudia Lukas Peccei de Marcello y Adelheid Giulia Pordon de Giangiacomo y Tanya Felix Sottara de Ludwig y Sabina Jason Tavella de Armin y Gabriela Morć En chësc ann él mort 7 porsones aćiasades te nosc paîsc. Che i defunc pois palsé tla pesc de Chël Bel Dî. Paola Moling, morta ai 25.05.2004 a La Val. Ara ê nasciüda dan da 95 agn sön Rü y tl 1932 ara maridé Franzl Miribung dl Sander che é bele mort dan da 28 agn. Cun vël ara albü 7 mituns (2 é bele morc) y 1 müta. Ara á passé düta la vita cun le laur söl lüch da paur. 295

LA VAL

Rita Miribung, morta ai 29.11.2004 a La Val tl’eté de 72 agn. Ara ê nasciüda a Pramperch y tl ann 1960 ara maridé Sepl Frenes de Tòfe (Cians). Cun vël ara albü 2 mitans y 3 mituns. Ara é morta por gauja dla crüdia maratia dl crebes. Maria Ploner, morta ai 01.02.2004 a S. Martin tl’eté de 95 agn. Maria da Jú é stada por tröc agn cöga de calonia in n Gherdëna (S. Cristina y Sëlva) mo inće ite n Braies y a La Val. Chilò éra stada cöga de Siur Ojöp Pizzinini canche al ê en ponsiun. I ultimi agn era stada te ćiasa de palsa a S. Martin. Maria Miribung, morta ai 25.07.2004 a Bornech tl’eté de 82 agn. Ara ê nasciüda a Picedac y tl ann 1941 ara maridé Pire Vallazza de Soví, cun chël ch’ara á albü 5 mitans y 4 mituns. So om é bele mort dan da 14 agn, n müt y na müta é inće bele morc. 296

Giuvani Moling, mort ai 02.08.2004 a Bornech tl’eté de 72 agn. Bele cun 12 agn al pordü so pere Tone (da Somaela) y cun süa uma y süa só Maria ai spo abité a Runch, Rumestluns y plü tert spo a Ciampló olache ai â arpé n pice lüch. Chilò al spo fat sö na ćiasa nöia cun bercstot da tistler. Al lascia zoruch la fomena Maria Sottara de Furnacia y 3 mitans y 1 müt. Clara Pezzei, morta ai 08.10.2004 a S. Martin tl’eté de 85 agn. Ara á vit a Cians olache ara á laurè sciöche fancela söl lüch de so fré Pire. Ti ultimi agn ara vit tl zënter dl paîsc y te ćiasa de palsa. Johanna Deiaco, morta ai 19.10.2004 a Bornech tl’eté de 5 mëisc. La picera Johanna, müta de Reinhard Deiaco y Carmei Campei, é gnüda atocada dô da püć mëisc de vita dala ria maratia dla

LA VAL

meningite, che l’á te n iade scarzada demez dala familia jona. Chël Bel Dî á orü se la cherdè a fá pert de süa schira de angeli. Pro i morc de chësc ann oressi ince recordè la monia Clara (Irma) Tolpeit dl feur, morta a Balsan ai 21.11.2004 tl eté de 83 agn. Ara ê nasciüda a Pidrô tla familia dl feur y bele da jona éra jüda pro les monies Terziares de S. Francësch, olache ara á laurè por 60 agn alalungia cun gran dediziun tl’assistënza ai amará.

Maridá Intratan l’ann 2004 s’al maridé 12 pêrs cun almanco üna na porsona aćiasada a La Val. De chisc n’él gnanca un n pêr cun trami i nöc da La Val. 5 pêrs abitëia a La Val y i atri é jüs a abité foradecá. Markus Agostini y Martina Miribung Urban Campei y Brighitte Rives Martin Hubert Lackner y Judith Moling Martin Miribung y Verena Pescolldeurngg Marcello Peccei y Adelheid Dapoz Klaus Pedevilla y Clara Costabiei Christof Pitscheider y Helga Alton Markus Rubatscher y Agreiter Zita Stefano Seraﬁni y Alma Sottara Roberto Tasser y Sandra Schuen Christian Ties y Maria Valentin Benedikt Valentin y Martha Moling

Canche tan tröpes y tröc dëida para spo fejon snel da mëte a slominé la dlijia.

297

LA VAL

VITA DLA COMUNITÉ DE CÜRA

Prüma S. Comuniun

Laurs portá inant

Ai 16 de má él gnü tigní la bela festa dla Prüma Santa Comuniun a chëra ch’al á podü tó pert 18 mituns. Te na domënia de bel tëmp é i pici mituns gnüs acumpagná te dlijia dala musiga, olache siur Iaco á zelebé la mëssa da festa, abelida dales ćianties di mituns.

Ia por l’ann él inće gnü fat deplü laurs da pert dl’aministraziun dla cüra. Al é gnü fat danü le tët de scianures dla capela de S. Berbura y da d’altonn al podü gní metü man i laurs por realisé le trú de meditaziun che vá dal Crist da Cians ia Bosch da Crosta y spo sö Santa Berbura y Dlijia Vedla. I laurs é gnüs fać dala ﬁrma Walch da Kiens. Al é preodü da mëte sö cinch staziuns, cun i tems che vá dô les “staziuns” dla vita dla porsona: nascita, infanzia, jonëza, eté mesana y terza eté. Da d’nasciüda él sciöche vigni ann indô gnü lavè la dlijia, olache tröpes volontares y volontars s’á metü a disposiziun por mëte a slominé la ćiasa de Chël Bel Dî.

Siur Sepl Dapoz 60 agn prô Siur Sepl de Ćiablun á festejé le iubilê de 60 agn prô. Bele da 56 agn laorel tles misciuns tl Bormeo dl Nord y por gaujes de sanité n’él nia stè bun da afruntè le iade lunch da gní a ćiasa por podëi fá festa cun la comunité de so paîsc nadé. An á orü se coleghè cun siur Sepl tres internet en direta dartan la S. Mëssa mo al ne é nia ste meso da mëte impé le colegamënt.

Les 8 mitans y i 10 mituns ch’á podü tó pert ala Prüma Santa Comuniun, adüm cun les maestres y siur Iaco.

298

LA VAL

Miniolimpiada di ministranć dla Val Badia Ai 29 de messè él gnü metü a jí söla plaza dl sport Plans a La Val da pert dl Sorvisc ai Jogn dla Val Badia por le cuarto iade la miniolimpiada di ministranć de düta la valada. Bëgn 21 scuadres che rapresentâ vigni paîsc dla valada s’á mosoré te chësc bel dé cun le cil zënza na neura. Düt le dé él stè n gran busiamënt cun düć i mituns che s‘á porvè dassënn tles desvalies disciplines sportives sciöche inće ti jüć d‘abilité. Les gares é jüdes inant por düt le dé fina da sëra y cun les forzes prësc a tera él ala fin ciamò gnü fat le jüch da trá la corda. La manifestaziun é gnüda stlüta jö cun la premiaziun olache les mius scuadres á podü pié dô les copes. Tla categoria dla scora elementara él sté i ministranć da Rina ch’á concuisté le plü punc de düć y pro chi dla elementara él sté la scuadra de ćiasa che á davagné la tlassifica generala. Dô la premiaziun se n‘é düć indô jüs a ćiasa dessigü stanć mo inće cuntënć de chësc bel dé. TLASSIFICHES FINALES: Plazamënt final Paîsc 1. Rina 2. La Pli 3. S. Martin 4. Corvara/Calfosch 5. Al Plan 6. La Ila 7. Antermëia 8. La Val 9. Badia 10. San Ciascian

Plazamënt ﬁnal Paîsc 1. La Val 2. La Ila 3. Rina 4. La Pli 5. S. Ćiascian 6. Antermëia 7. Al Plan 8. S. Martin 9. Corvara/Calfosch 10. Badia 11. Lungiarü

Scora elementara

Plazamënt ti singui jüć/tornei Stafëta Saltè Trá la corda Jüć de abilité 2. 1. 2. 1. 3. 4. 3. 4. 5. 7. 1. 2. 1. 2. 4. 3. 4. 3. 7. 7. 5. 8. 10. 6. 4. 6. 9. 8. 5. 6. 9. 9. 8. 10. 10.

Punć 43 33 31 31 30 18 17 14 13 6

Calcetto 1. 3. 4. 9. 2. 6. 5. 8. 7. 10.

Punć 33 33 33 33 25 25 21 20 20 19 19

Scora mesana Plazamënt ti singui jüć/tornei Calcetto Stafëta Saltè Trá la corda Jüć de abilité 1. 10. 3. 2. 5. 2. 3. 2. 8. 3. 2. 7. 3. 5. 7. 1. 1. 7. 8. 9. 8. 3. 1. 10. 5. 6. 2. 6. 1. 11. 4. 11. 4. 11. 4. 9. 11. 6. 9. 4. 4. 7. 8. 4. 10. 9. 4. 10. 6.

299

LA VAL

Da tra la corda ôl ester mandli gaierc...

y morde adüm i dënz cun düta la forza.

Da pié pësc ôl ester na man frëma...

y pro le jüch dl palé en alenadú che mostra dl dër vers.

Da n te’ bel tëmp é le divertimënt assiguré...

mo le plü bel momënt é ciamò canche al vëgn partí fora les copes.

300

LA VAL

AMINISTRAZIUN DE COMUN Laurs publics y investimënć Dartan chësc ann él gnü portè inant n valgügn laurs de gran importanza. Insciö al finalmënter podü gní metü man cun i laurs de urbanisaziun dla zona d’espansiun Plaiać, che ê bele da deplü agn söl program y cun deplü families che aspetâ ert da podëi mëte man da frabiché. I laurs é gnüs metüs man d’ansciüda dala firma Verginer da S. Martin y contemporaneamënter á inće bele i prüms proprietars podü mëte man da frabiché. En chësc ann él gnü dè fora indüt 160.000 euro por i laurs de urbanisaziun. La maiú soma por laurs publics é gnüda spenüda en chësc ann por finanzié i laurs de ressanamënt dla scora elementara, che é bele gnüs stlüć jö l’altonn dl ann denant mo che é impormò gnüs paiá

Por anuzè vigni meter de grunt tl ërt al messè gní fat mürs de sostëgn cun tecniches nöies.

ti prüms mëisc dl ann 2004. Al é gnü dè fora indüt 625.000 euro. Ai 24 de aurí é la strutüra ressanada gnüda inaugurada cun na bela festa. I protagonisć dla festa é sambëgn stá i scolars de dütes les tlasses ch’á portè dant manifestaziuns de ligrëza por chësc frabicat nü. La ćiasa dla scora ê gnüda costruida tl ann 1972 y ne

Tröpa jënt á tut pert ala festa de inauguraziun dla ćiasa scora elementara.

301

LA VAL

La ćiasa dla scora cun le guant nü: la decoraziun artistica realisada dal artist Alfred Tavella é dër garatada.

corespognô nia plü ales esigënzes d’aldedaincö y ales normes de sigurté. Le frabicat é gnü completamënter ressanè y é sëgn indô sciöche nü. I laurs á costé zirca 1.200.000 euro y é gnüs finanziá al 90% dala Provinzia. La decoraziun artistica dla ćiasa é gnüda realisada dal artist Alfred Tavella en colauraziun cun i scolars. Deplü laurs él gnü fat söles strades de comun, olache al é gnü fat laurs d’asfalt por la soma de 80.000 euro. Implü él gnü fat danü le punt söla strada Plans-Arciara, cun i laurs che ti é gnüs surandá ala firma Walch Snc da Kiens. De dezëmber él gnü instalé a Pidrô söla strada statala döes tofles por segnalè le limit de velozité deache tröc auti ne se tëgn te chësc post nia ala velozité scrita dant rapresentan insciö n prigo dantadüt por chi che vá a pé y passa ia la strada. 302

Chisc segnai lominusc é sëgn plü o manco dan vigni paîsc de nosta valada mo la velozité de tröc autisć é impò ciamò gonot massa grana, magari deache düć s’é oramai ausá da odëi stizan. Pro la condüta dal’ega Rü dla Gana él gnü portè inant i laurs de ressanamënt. En chësc ann él gnü fat danü le toch da-

Le punt söla strada Plans-Arciara é gnü fat danü.

LA VAL

les funtanes fina jö en Somncol. Le toch che vá da d’ailò inant fina jö Al Bagn ê bele gnü ressané dan da dui agn y les funtanes ê gnüdes fates danü l’ann passè. Por le toch fat danü chësc ann da pert dla firma Miribung Gerino él gnü dè fora 44.000 euro. Inće pro la condüta dles eghes pazes él gnü fat deplü laurs. Al é gnü completè la canalisaziun dl’ega dla plöia tl zënter dl paîsc (spëisa de 33.000 euro) y tachè ite la vila de Costa ala canalisaziun dles eghes pazes (spëisa de 34.000 euro). Trami i laurs é gnüs fać dala firma Miribung Gerino. N ater gran laur che é gnü condüt inant chësc ann é stè le zënter por porsones andicapades a Pidrô, bele metü man l’ann passè. En chësc ann él gnü metü ite les instalaziuns tecniches, smaltè daite y defora y fat i sotfunc. Inće les finestres

é gnüdes metüdes ite ala ﬁn dl ann. Indüt él gnü dè fora dartan l’ann 486.000 euro. Pro i laurs publics mëssel inće gní nominé i laurs fać dal’Autorité Forestala. En chësc ann da d’ansciüda él gnü portè inant le secundo lot dla strada forestala Costa-Ćiampëi. La strada á dé tröp laur deache al á messè gní fat deplü mürs y spaché jö crëp. Le bilanz de previjiun Le bilanz por l’ann 2004 se avaliëia tla pert de competënza tla soma de 4.5455.580 euro. Chësta é na soma da rècord por nosc comun y ch’é gnüda a s’aldè dantadüt por gauja di gragn laurs publics (ciara dessura). Le bilanz de previjiun é metü adüm insciö:

La strada forestala Costa-Ćiampëi é gnüda completada.

303

LA VAL ENTRADES Avanz d’aministraziun preodü por l’ann 2003 Tit. I Entrades da cutes Tit. II Entrades da contribuć y trasferimënć Tit. III Entrades fora dles cutes Tit. IV Entrades por venüda de bëgns, por trasferimënć de capital y introiziun de credesc Tit. V Entrades da imprësć Tit. VI Sorvisc por cunt de terzi INDÜT

Tit. I Tit. II Tit. III Tit. IV

SPËISES Spëises ordinares Spëises por investimënć Spëises por la retüda de imprësć Sorvisc por cunt de terzi INDÜT

Frabiché Tl ann 2004 él gnü dè fora dal comun indüt 79 lizënzes da frabiché (4 plü dl ann passè). La maiú pert dles lizënzes revardëia variantes a lizënzes bele relasciades denant o le renovamënt de lizënzes tomades (17 lizënzes) y lizënzes por resanamënć o ampliamënć (18 lizënzes). Por la realisaziun de ćiases nöies él gnü dè fora 5 lizënzes, 6 por la costruziun de garages y 1 na lizënza por la costruziun de majuns. Por la realisaziun de infrastrutüres (condütes dal’ega, canalisaziuns, strades) él gnü dè fora 5 lizënzes y por le livelamënt de grunt, realisaziun de drenages o costruziun de trus 9 lizënzes. Inultima él ciamò gnü relascé 6 lizënzes por coleturs dal sorëdl, 3 por mëte bots dal gas, 3 por la realisaziun de tiac y 2 respetivamënter por la costruziun de zedins dala cultüra y üties. L’ativité tl frabiché dartan chësc 304

50.000,00 166.500,00 660.100,00 224.790,00 924.690,00 220.000,00 299.500,00 2.545.580,00

907.460,00 1.030.420,00 308.200,00 299.500,00 2.545.580,00

ann é stada plü co mai grana. Cun la costruziun de frabicać nüs y de maiûs ampliamënć él danter l’ater gnü metü man tla zona Plaiać (cater ćiases nöies de: Albin Comploi y Heinz Miribung, Rita Miribung y Erwin Miribung, Franz Frenes y Heidi Dapoz, Martin Deiaco y Gottfried Dapoz; ampliamënt dla ćiasa de Iaco Sottara), a Pidrô (ampliamënt dla Ustaria Posta), a Tolpëi (ampliamënt dla ćiasa de Pire Campei), tl zënter dl paîsc (demoliziun y recostruziun dla ćiasa de Complojer Maria y costruziun dl garage de Günther Dapoz), a Ciampló (ćiasa nöia de Miribung Fonjo), a Spëscia (majun nöia de Matî Rubatscher y garage de Gottfried Moling), a Alćialć (ćiasa nöia de Hubert Moling), a Pastrogn (ressanamënt dla ćiasa de Heinrich Comploi y costruziun dl garage de Agustin Dejaco), a Ćians (garage de Carlo Comploi), a Picedac (majun de Albert Deval), a Sander (garage y abitaziuns por

LA VAL

Les prümes ćiases tla zona Plaiać é gnüdes metüdes man da d’ansciüda.

vacanzes söl lüch da paur de Reinhard Miribung) y a Aiarëi (ressanamënt dla majun de Gottfrid Tavella). Pro i laurs revardënć la realisaziun de infrastrutüres él gnü metü la rëi de distribuziun dl gas metann tl zënter dl paîsc, a Ciampló y Ćians sciöche inće metü te tera les condütes dal strom a Ciampló. I laurs é gnüs fać dala firma Alpenbau. Spo él gnü realisé la canalisaziun dles eghes pazes da Costa fina jö Pastrogn y despartí l’ega dla plöia tl zënter dl paîsc, metü la canalisaziun da Zija fina fora Pidrô (da pert dl comun de Badia), ressané y asfalté la strada de Pramperch sciöche inće fat danü le punt söla strada Plans-Arciara y le punt ite dala Sieia da Spëscia. Plata internet dl Comun Da d’ansciüda él gnü publiché la homepage nöia dl Comun (www.laval.it), olache al é da ciafé vigni sort de infor-

maziuns d’ütl y interès da üna na pert por la jënt dl post y dal’atra pert inće por i furesti che vëgn o che ó gní en vacanza tl paîsc. Tla realisaziun dla plata él gnü tut en conscidraziun deplü ﬁns. Imprümadedüt an orü ti pité ala popoalziun n sorvisc a ćiasa tres internet, olache an pò ciafè desposiziuns, documënc, regolamënc, deliberes, formulars y informaziuns en general sura la vita publica tl comun. Dal’atra pert él inće gnü metü na gran importanza sön le fat che la popolaziun instëssa pò dè ite informaziuns sura les manifestaziuns, les uniuns y inće les aziëndes. Insciö él vignun che pò publiché söla plata dl comun manifestaziuns che é programades. Les uniuns dl paîsc pò se presentè y portè ite informaziuns sura süa ativité. Le medemo vêl por les ﬁrmes y aziëndes che laora tl turism, artejanat y ti atri seturs, che ciafa inće süa lerch söla plata dl comun. La cossa plü interessanta é chëra, che vignun pò se 305

LA VAL

portè ite instëss, da so computer infora. Gran importanza él inće gnü metü söl fat che la plata sides saurida da adoré, ch’al ó di ch’an ciafes te n cürt tëmp les informaziuns chirides. Le ﬁn prinzipal n’é nia chël da presenté de beles fotograﬁes, mo chël da dè informaziuns. Insciö pon inće por ejëmpl odëi vigni edema la Plata dla Cüra. LES SCORES

Tratan l’ann de scora él stè 94 mituns ch’á frecuentè la scora, avisa tanć sciöche l’ann passè. Les maestres y i maestri é stá Annamaria Fiung, Bernardetta Nagler, Gertrud Rubatscher, Paola Agreiter, Rudi Moling, Monica Comploi Terza, Monica Comploi Moling, Veronica Rubatscher, Lara Pezzei, siur Iaco Ploner y l’assistënta Verena Dapoz. Danter les scomenciadies nöies piades a man dartan chësc ann éle da alzè fora

La scora elementara La novité plü importanta por l’ann de scora 2003/2004 é dessigü stada chëra ch’an á podü jí tla ćiasa dla scora ressanada, che é sëgn sciöche nöia. En ocajiun dla festa de inauguraziun tignida d’ansciüda él sté i mituns ch’á abelí la festa cun deplü scenes arjignades ca aposta por chësta ocajiun.

Cun la lana de biscia vara da fá de vigni sort.

I scolars dla 5. tlassa s’á mascorè sciöch’al alda.

306

LA VAL

I mituns ch’á tut pert al proiet de educaziun stradala porvan da fá la patent dla roda.

le proiet de abelimënt artistich dla falzada dla scora, realisé dal artist Alfred Tavella en colauraziun cun i scolars. Metü a jí él inće gnü n proiet da lí, n curs de sostëgn de lingaz y n dé dl’ert cun Erica Kastlunger. N ater proiet realisé é sté chël metü a jí dala 4. y 5. tlassa sura la biscia y sü produć. I mituns á imparè de vigni sort sura chësc tier da ćiasa, ciaran prò sciöche an fej da tosorè na biscia, intënje la lana y á spo podü realisé de bí laurs cun la lana intënta.

jí en ocajiun dla festa dl pere, olache i peri á podü gní da duman te scolina a gustè. Por la festa dla una é les umes di mituns gnüdes inviades a na picera festa olache al é gnü joblenè le teater dl “Pice joblere”. Da d’ansciüda él gnü plü iadi Verena Pedevilla te palestra a fá ginastica. Chësc proiet é gnü stlüt jö cun n dé de jüć söl ciamp dl sport.

La scolina Tl ann de scora 2003/2004 él stè 35 mituns (trëi manco dl ann passè) ch’á frecuentè la scolina, partis sö te döes seziuns. Ai é gnüs acumpagná dales maestres y assistëntes Marlene Rubatscher, Rosa Campei, Roberta Tasser, Consolata Nagler y Marta Vittur. Avenimënć particolars él en chësc ann gnü metü a

I mituns dla scolina te palestra.

307

LA VAL

FORA DLA VITA DL PAÎSC Y DLES UNIUNS I Stüdafüć De gran intervënc n’él te chësc ann porfortüna nia stè, mo porchël á i Stüdafüć impò messè jí fora plü de 30 iadi por portè aiüt o por fá val sorvisc te paîsc y inće foradecá. Danter intervënć y esezitaziuns él gnü fat da pert di mëmbri di Stüdafüć passa 1.300 ores de laur volontar. Implü á i Stüdafüć indô fat dartan deplü domënies d’isté le sorvisc aprontè, olache al é vigni domënia n grup che resta a disposiziun te paîsc en cajo de alarm. Laprò él ciamò gnü fat deplü sorvisc en ocajiun de festes de dlijia y manutenziuns de infrastrutüres publiches. I Stüdafüć á inće tut pert al campionat provinzial che é gnü tigní chësc ann a La Ila, plü avisa cun n grup di gran y

Plü gonot vëgnel inće fat proes adüm cun la Crusc Blancia, dantadüt por inzidënc sön strada.

inće cun le grup di jogn. Le grup di gragn insigné jö da Ludwig Sottara á arjunt dër n bun resultat. Le grup di jogn é gnü acumpagné da Diego Tschaffert y Stefan Colz y á arjunt le 9. post tla gara por la medaia de brom y le 13. post te chëra por la medaia d’arjënt. En chësc ann él inće gnü fat deplü

Le grup di Stüdafüć da La Val en la festa de S. Flurian.

308

LA VAL

laurs pro le magazinn. Al é gnü sblanchejè danü y al é gnü sostituí l’implant d’aspiraziun, cun na spëisa de indüt 25.000 euro. Chisc laurs é gnüs ﬁnanziá dal Comun. Ia por l’ann él stè dui mëmbri che á lascè pro i Stüdafüć y dui é gnüs pormez (Florian Valentin y Werner Ploner). Ala ﬁn dl ann cumpëda la uniun indüt 38 mëmbri atîfs, plü 9 mëmbri fora de sorvisc y n mëmber de onur, y n grup de 14 Stüdafüć jogn. Inće chësc ann él indô gnü partí fora onoranzes: al é stè Klaus Nagler y Erich Miribung che á ciafè la medaia de mirit de brom por i 15 agn de sorvîsc. Da d’altonn i Stüdafüć fat na bela jita, tolon l’ocajiun por jí a vijite le museum de “Ötzi”, le museo dl vin a Eppan y stlujon jö le dé cun na bela ćiastagnada a Kaltern. Al é stè le prüm iade che le grup di Stüdafüć é jüs a fá na jita foradecá.

La Musiga Ia por l’ann él gnü soné por 18 iadi y tigní 47 proes. Dartan chësc ann él stè 3 mëmbri ch’á lascè y al é gnü pormez 2 musicontres nöies (Manuela Campei y Elisabeth Miribung). Ala ﬁn dl ann cumpëda la Uniun 65 mëmbri atîfs (41 musiconć, 17 musicontres, 3 portabandira y 4 marcatenteres). Un di avenimënć plü importanć é stada la vijita dla musiga da Wengen tl Allgäu, che é gnüs adalerch de messè dô che l’ann passè ê i musiconć da La Val jüs lafora. I musiconć di dui paîsc é stá adüm dui dis en compagnia y alegria y an á inće podü ascutè les döes musiges sonan deboriada pro la festa alaleria a Pidrô. L’ann s’á stlüt jö cun la reuniun generala olache al é gnü lité le presidënt y le comité nü. Sciöche presidënt nü

Les musighes da La Val y Wengen (Allgäu) á sonè deboriada pro la festa alaleria a Pidrô.

309

LA VAL

I musiconć che é gnüs onorá.

por i proscimi agn él gnü lité Manuel Miribung. Tl comité él rové, dlungia al dirighënt Florian Tavella, Zeno Tolpeit, Martin Deval, Manfred Vallazza, Manfred Moling, Erhard Tolpeit y Barbara Deval. Chësta è la prüma ëra do da passa 20 agn che fej indô pert dl comité. In la festa de San Senese ti èl gnü surandè onoranzes a deplü musiconć da La Val. La medaia de brom pur 15 agn de ativitè à ciafè Richard Pezzei, Michael Rubatscher y le presidënt Manfred Vallazza. La medaia d’or pur 40 agn de ativitè ti é gnüda surandada a Paul Miribung y Giuvani Pezzei. Pur 15 agn de ativité sciöche scrivan á Zeno Tolpeit ciafè la medaia d’arjënt.

310

Uniun dl Sport Le maiú pëis dl’ativité dl’uniun toma sön le jüch dl palè olache al vëgn arcumpedè passa 80 sogadus danter jogn y manco jogn. L’avenimënt plü important dl ann é stada la partida d’alenamënt sogada dala scuadra da La Val, adüm cun n valgügn sogadus dla valada, cuntra la scuadra de Serie A dl Chievo. Le caposeziun Rinaldo Ploner á tut sö contat cun i dirighënc dla scuadra da Verona y ai 22 de aurí s’á la scuadra cun n valgügn funzionars dla Uniun y deplü sostegnidus fat söl iade. Al é da capí che la tensiun ê grana, al ne capitëia pö nia vigni dé da podëi soghé cuntra sogadus de chësc livel. La partida é sambëgn ma gnüda sogada d’un n vers, mo chël ê bëgn da savëi danfora. Che le resultat é inulti-

LA VAL

La scuadra di mituns ﬁna 10 agn á arjunt le terzo post.

La scuadra di “Esordienti” alenada da Ivan Tschaffert y Daniel Frenes.

311

LA VAL

Retrat de grup dles scuadres dl Chievo y da La Val.

ma tomé fora de 22 a 0, chël é dessigü la cossa manco importanta de chësta esperiënza unica che i sogadus á albü l’ocajiun da fá.

Al ciampionat 2003/2004 él stè 4 scuadres da La Val ch’á tut pert. La scuadra de 3. categoria, alenada da Vighile Ferdigg da Rina, é restada n pü’ sot ales

La scuadra dla lüsa da La Val á davagné le Ladinia-Cup.

312

LA VAL

aspetatives, arjunjon le 7. post final. La scuadra di “Esordienti”, alenada da Ivan Tschaffert y Daniel Frenes, é rovada sesta y la scuadra di “U-10”, alanada da Sepl Comploi y Rinaldo Ploner, á arjunt le terzo post. Por le prüm iade él inće stè na scuadra de “Altherren” ch’á tut pert al campionat, alenada da Thomas Deiaco. Da d’altonn á les scuadres di mituns ciafè guanć nüs, cun tutes, malietes y tasces sponsorisades dales firmes Malbo, SE.VE y dala Cassa Raiffeisen. Al é inće gnü organisé le torneo de nöt, olache al á indô tut pert 20 scuadres cun la scuadra F.V.V. da Vittorio Veneto ch’á davagné. Na novité por chësc é gnüda dala seziun dla lüsa, che á formè na seziun autonoma dl’Uniun dl Sport cun n comité d’aministraziun a pert. Al é gnü organisé na gara dl Südtirol-Cup söla pista da Lungiarü, na gara dl Ladinia-Cup söla pista da Aoi y la gara dles Uniuns (davagnada dai Pëiapësc). La scuadra dla lüsa da La Val é rovada al prüm post tla tlassifica finala dl Ladinia-Cup, cun la finala che é gnüda tignida a Lungiarü. La gara di schi dl paîsc é indô gnüda tignida söla pista iluminada “Gardenacia” a La Ila y é gnüda davagnada por le prüm iade da Davide Complojer. Campiun da joré cun l’aliant N bel suzès á arjunt chësc ann Nazio Moling cun so aliant, tolon pert al campionat talian de distanza tla categoria “promozione”. Tl campionat metü a jí dala Federaziun taliana de jore a vela á Nazio batü plü de 90 concorënć se tlassifican insciö al prüm post. Chësta é stada la incoronaziun por süa gran pasciun

Nazio Moling á incoronè süa pasciun por le jorè cun le prüm post tl campionat talian.

por le jorè, ch’al á bele da jonn insö. Al á metü man imprüma cun le parapënn, é spo passè al deltaplann y sëgn él bele oramai 8 agn ch’al jora cun l’aliant. La premiaziun dl campionat é gnüda tignida de novëmber a Ferrara y chilò á Nazio podü pié dô le reconescimënt por le prüm post concuisté. Cor de dlijia Dartan l’ann é le Cor rové adüm 83 iadi en ocajiun de proes, festes de dlijia y d’atres manifestaziuns. Pro les ativitês straordinares éle da alzè fora le iade che é gnü fat de setëmber tla Svizra a Wengen-Interlaken y Maria Einsiedel. Te chësta jita de trëi dis cun dër n bel tëmp á i ćiantadus podü amiré les cunescüdes munts incër Interlaken y Wengen, rovan inće cun la famoja ferata söl Jungfraujoch. Söl iade da gní a ćiasa eson ciamò jüs a vijité la catedrala da Maria Einsiedel. 313

LA VAL

I ćiantadus da La Val söl Jungfraujoch.

Cor Raiëta Dartan l’ann 2004 á le Cor dles ëres Raiëta albü danter conzerć, mësses ćiantades, funziuns religioses o d’atres manifestaziuns indüt 35 rapresentaziuns y tigní 28 proes. Chësta ativité ne s’á nia ma limité al paîsc da La Val y ala Val Badia, mo inće les ćiantarines é inće stades da aldí a Balsan, Trënt, Bornech y Sëlva. Da alzè fora él i dui conzerć da Nadè dër garatá, tignîs a San Ćiascian y a La Val adüm a n grup de strumënć a ﬂé da La Val y les sorus Miribung. De otober él gnü fat na bela jita tla Val Dobbiadene y a Castelfranco. En chësc ann él inće gnü lité bele de forá la presidënta y le comité nü. Sciöche presidënta él gnü metü Veronica Rubatscher che sostituësc Alma Moling, che é stada a cé dla uniun por 12 agn dala fondaziun incá. Dl comité nü fejel pert 314

Annamaria Vallazza, Teresa Schuen, Margot Pizzinini, Annelies Moling y la dirighënta Olga Moling.

Alma Moling é stada por 12 agn presidënta dl Cor Raiëta.

LA VAL

Le Cor Raiëta en ocajiun dl conzert da Nadè.

Uniun di Iagri Por ći che revardëia i salvarjins stlupetá é chësc sté l’ann dai cerf. Mai n’él ciamò gnü stlupeté tl revier da La Val tan de cerf te n ann, plü avisa 31 (6 manc, 5 manc de n ann y 20 vaćes). Ćiamurc él indüt gnü stlupetè 43 (16 bëć, 13 ćiores, 11 ćiamurc de n ann y 3 asôs) y rehli 55 (17 bëć, 18 ćiores, 17 bëć de n ann y 3 asôs). Implü él ciamò gnü stlupetè 2 pici giai de munt. Ala ﬁn de forá á le revier ciafè n verdaćiacia nü. Richard Rubatscher da Rumestluns é jü en ponsiun dô da 21 agn ch’al á ćiarè sura i reviers da La Val y Corvara. En ocajiun de na picera festa sön Armentara ti él gnü surandè na bela scëiba de onur. Le laur da “spiun dla ćiacia” é gnü surantut dal jonn Andy

Sigismondi da Corvara. Pro i laurs fać en chësc ann él da recordè la scalira nöia che é gnüda fata sön Somcol, olache al vëgn ojorè i rehli d’inver. Uniun di Pëiapësc L’ann é gnü metü man cun n curs de preparaziun por fá l’ejam da pëiapësc, olache al é stè bëgn 21 partezipanć de chi ch’al é spo stè 18 ch’á passè l’ejam provinzial. Insciö é le numer di mëmbri atîfs rové te n iade da 34 a 52. Ai mëmbri che ê plü de 15 agn pro la Uniun ti él gnü surandè na onoranza. Da passa 25 agn laprò é Alfred Nagler, Giuvani Frenes y Franzl Deiaco. En chësc ann él inće gnü lité le comité nü. Presidënt é resté inant Davide 315

LA VAL

Le verdaćiacia Richard Rubatscher é jü en ponsiun, al ti é gnü surandé na bela scëiba d’onur.

Frenes, vizepresidënt é Patrick Frenes y dl comité fejel pert Egon Alton, Franzl Deiaco, Helmuth Deiaco, Arthur Frenes, Oskar Moling y Egon Moling. Pro l’ativité anuala él da alzé fora la gara da pié pësc che é gnüda davagnada da Davide Castlunger pro i ëi y Apolonia Dapoz pro les ëres. Da d’ansciüda él gnü organisé adüm cun le Comun, l’Assoziaziun Turistica y la scora elementara l’aziun da rumené sö le paîsc y dô les eghes. Ia por l’ann s’á la Uniun inće dè jö cun le proiet da realisé n pice lech a Pidrô dlungia la Gran Ega.

matrimone” che mostra l’escalaziun de n conﬂit matrimonial gaujè da n documënt che ne è nia plü da ciafè. Al vëgn mostrè te na maniera dër ironica le raport de na copia che á vit 25 agn adüm y se intënn

Uniun dl Teater Inće chësc ann á la Uniun dl Teater da La Val indô portè dant na rapresentaziun sön paladina. Al é gnü joblenè la comedia satirica de Ephraim Kishon l’ “Atestat de 316

Na scena fora dl teater “Atestat de matrimone”.

LA VAL

sëgn dles cosses che i desfarenziëia y i despartësc. An se tira dant düć i fai y trami ne ó gnanca plü ester maridà, an se dejidrëia la liberté de n single. Mo an ne la mina nia tan söl scerio. La jita dla uniun é gnüda fata sön Vinschgau a ti ćiarè al ćiastel Juval y spo eson jüs a pè fora por le Waalweg ﬁna a Tarsch. La jita é jüda inant cun na vijita al museum Aquaprad a Prad y na ćiastagnada tl ambiënt medieval dl Obermoosburgkeller a Goldrain. De dezëmber él indô gnü organisé la tradizionala festa de San Micurà che è jü, acompagné dai angeli, te tröpes families, sciöche amich di mituns y ejëmpl de buntè. Lia da munt Un di avenimënć plü importanć de chësc ann é stè le iade organisé da Pasca de Ma tla croazia a ti ćiaré ai bi lêć da Plitwitze. A chësc iade al tut pert passa

50 porsones da La Val y inće da foradecá y al é sté por düć na bela esperiënza ch’an ne se desmentiará nia tan atira. Da gní zoruch éson ciamò jüs a ćiaré ales grotes da Postumia tla Slovenia. Da d’altonn él gnü lité danü le comité y le presidënt dla uniun. Le presidënt nü é Franz Moling, vizepresidënt é Martin Schuen y dl comité nü fejel pert Christof Moling, Hubert Moling, Günther Dapoz, Denis Moling, Rainer Tschaffert, Richard Pezzei y Martin Frenner. Assoziaziun turistica Dô le gran aumënt dles presënzes registrades l’ann passè (passa le 12%), él en chësc ann da segnalé n pice regrès. Al é gnü registré indüt 64.819 presënzes (-6,57% en confrunt al ann passè) y 10.537 porsones rovades adalerch (3,39%). Cun chëstes diminuziuns eson impò sura i dati dl ann 2002. Dal confrunt de chëstes dates pon odëi che la

Foto de grup dlungia i beliscimi lêć da Plitwitze.

317

LA VAL

durada mesana dles sojurnanzes é jüda n püch zoruch en confrunt al ann passè, plü avisa da 6,3 dis a 6,1. Dô la naziun de proveniënza é la perzentuala di ghesc taliagn en confrunt a chi proveniënc da d’atri stać jüda zoruch de püch, plü avisa dal 57% dl ann passè al 55%. Consëi de formaziun Sciöche vigni ann à inće tratan le 2004 indô le Consëi de Formaziun portè inant süa ativité tl ciamp dla formaziun. Na novité antergnüda tratan chësc ann é la mudaziun dl consëi. Nia plü Edith Ploner n’é a ce dla uniun, mo Michela Comploi che se à tut sö chësta inciaria – do che le consëi ê restè por de plü mëisc zënza presidënt – cun gran lezitënza y entusiasm. Le consëi nü é metü adüm da: Michela Comploi (presidënta), Manfred Vallazza, Veronica Rubatscher, Edith Ploner, Annamaria Vallazza, Alma Moling, Erna Agreiter, Verena Rives, Gertrud Rubatscher, Lara Pezzei, Petra Dejaco, Giuseppina Moling, Edith Miribung, Carlo Vallazza, Carlo Suani y Ludwig Sottara. Le program à tut ite deplü manifestaziuns interessantes por düta la popolaziun. Insciö él por ejëmpl gnü metü a jì na seria de referać de medejina naturala che dê ti insigné ala jënt da se daidé instëssa cun erbes o la dërta maniera de se comportè por evité o varì certes maraties. Gran pëis ti él inće gnü dè ala jënt atempada o amarada te ćiasa. Insciö por ejëmpl él gnü metü a jì cursc y referać por imparè da ti stè dlungia indortüra y da ti fà le guern. Mo nia ma da ćiarè di 318

atri ne s’àn fistidié. An à inće orü dè la poscibilité da imparè co se tratè bun instësc, co miorè tres deplü les funziuns y les capazitês dl corp tres la meditaziun, tres le relassamënt o tres le devertimënt. Por i mituns él gnü metü a jì döes edemes de ativitês y n domisdé adöm cun i peri. En chësta ultima ocajiun ài podü se stè dlungia, fà jüć y se la dè buna deboriada. Inće la sciënza y les formes nöies dla tecnologia à albü gran pëis tl program dl ann. Porchël él gnü metü a jì cursc de computer. Indüt à le consëi de formaziun metü a jì ativitês y cursc por n total de 100 ores. Jonëza da paur Dartan l’ann 2004 á la Jonëza da paur indô metü a jí deplü ativitês, sciöche la tradizionala “cufada” che vëgn bele da deplü agn tignida le lünesc de Pasca cun passa 600 üs che vëgn intënć por chësta ocajiun. Pro la segra da paur che vëgn metüda a jí d’agost dal’Assoziaziun Turistica á la Jonëza da paur fistidié da entrategní i partezipanć tla vila de Tolpëi. Al é gnü dè fora de vigni sort de spezialitês da paur, rapresenté deplü laurs da paur (tosorè bisces, firé, menè jö la blâ) y sambëgn inće fistidié por l’aurela cürta cun musiga. En ocajiun dla festa tla zona artejanala a Pidrô él gnü oranisé na gara da muje. Al é inće indô gnü organisé na bela jita, en chësc ann eson jüs a Sölden a jí cun i schi, olache al á tut pert 30 mëmbri. Chësc ann él inće sté les lîtes dl comité. Le presidënt nü é Daniel Vallazza, presidënta é Helga Rubatscher y dl comité fejel pert Paul Pezzei, Lara Pezzei,

LA VAL

Conzert da segra tla vila de Tolpëi.

Lucia Pescollderung, Veronica Rubatscher, Elmar Rubatscher y Manfed Vallazza. A Michael Rubatscher che é sté a cé dl’uniun por 8 agn ti él gnü surandè na onoranza. Uniun di paurs Te nosc paîsc él ciamò tröpa jënt che se dá jö cun le laur da paur y al é inće ciamò tröc jogn che desmostra interés y ligrëza da laurè i lüsc. I paurs é stlüć adüm tla Uniun locala di paurs che fej pert dla uniun provinziala (Bauernbund). A cé dla Uniun di paurs da La Val él stè por 12 agn Andrè Moling de Cestun. Por chësc laur él gnü onorè da pert dl Raiun de Puster cun la medaia d’arjënt. Da

chësc ann inant él Federico Rubatscher ch’á surantut l’inćiaria de surastant dla Uniun di paurs. En ocajiun dla reuniun anuala di paurs dl raiun dla Val Badia ti él gnü surandè ala familia de Federico Vallazza da Ćians l’onoranza por le mêsc de familia (Erbhofurkunde). Dal 1802 incá é le lüch de Survisc gnü passè inant en linea direta da generaziun a generaziun. Da Alois Dapotz é le lüch gnü dè inant a Peter Paul Dapotz, spo a süa müta Maria Dapotz, spo inant ala müta Maria Pezzei maridada Vallazza y dl 1946 spo a Sepl Vallazza, pere dl proprietar d’aldedaincö Federico Vallazza ch’á ciafè le lüch tl ann 1981.

319

LA VAL

La familia de Federico Vallazza de Survisc á ciafè l’onoranza por le mêsc de familia.

Jënt atëmpada En chësc ann él gnü organisé dui iadi por sanć. Da d’ansciüda eson jüs a Pinè (Trënt) olache an á podü arcumpedé passa 50 partezipanć y d’altonn él gnü fat n pelegrinaje tla Val Senales. Dan Nadè él gnü metü a jí la tradizionala festa d’advënt olache al é inće sté i scolari ch’á porté dant n pice teater. Le surastant dl comité che se ﬁstidieia da portè inant les scomenćiadies é Federico Ploner. Salf laur protezionè a Pidrô I ﬁns prinzipai dl’ativité dartan l’ann 2004 é stá trëi: educaziun sanitara y prevenziun, realisaziun de proieć cun d’atres istituziuns y cöie adüm idees por 320

l’aredamënt dla strutüra nöia “La Spona”. Insciö él gnü invié infermieres y n ﬁsioterapist a deplü incuntades cun i assistîs y inće cun i geniturs por baié sura i desvalis aspec dl’educaziun sanitara (alimentaziun, la dërta posiziun dl corp, l’importanza da fá movimënt, y i.i.). En referimënt al laur cun istituziuns esternes él gnü imparé ite y joblenè n teater cun la 5. tlassa dla scora elementara d’Al Plan. N ater proiet é gnü metü a jí adüm cun la scora profescionala da Picolin, olache al é gnü insigné da cujiné, mëte sön mësa y portè sön mësa. En bun suzès á inće albü le proiet metü a jí adüm cun le poet Christian Ferdigg por la decoraziun artistica dl liber “Poesies por n ann”. I assistîs s’á incuntè plü iadi cun le poet

LA VAL

Le grup ch’á tut pert al pelegrinaje tla Val Senales.

Na scena fora dl teater joblenè adüm cun i scolars dla scora elementara d’Al Plan.

321

LA VAL

y á cherié deplü ilustraziuns che é spo gnüdes publicades tl liber de poesies. En referimënt al aredamënt dla strutüra nöia che podará bunamënter bele gní adorada cun la ﬁn dl proscimo ann, s’an ia por

l’ann dè jö intensivamënter cun la proietaziun dl aredamënt. An s’á incuntè cun i proietanć y an é inće jüs incërch a ti ćiaré a deplü strutüres por chirí les mius soluziuns de aredamënt.

Na bela esperiënza á podü gní fata tla scora profescionala a Piculin.

322