SAS DLA CRUSC 2006 2/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

LUNGIARÜ

LUNGIARÜ • Giovanni Mischí y Mario Clara

L’ora de ćiampanì da Lungiarü.

299

LUNGIARÜ

Movimënt dla popolaziun: Nasciüs: Chisura Mathias nasciü ai 14.05.06 Amchichou Yoursa nasciüda ai 15.05.06 Mischì Lea nasciüda ai 28.05.06 Clara Denise nasciüda ai 12.06.06 Massa Alanis nasciüda ai 26.09.06 Chiusura Sara nasciüda ai 27.10.06 Clara Sofia nasciüda ai 19.11.06 Rungger Giada nasciüda ai 23.12.06

Lea

Denise

Alanis

Sofia 300

Mathias

Sara

Giada

LUNGIARÜ

Porsones gnüdes pormez: Noun Mina Bernardi Sonja Pescollderungg Sonja Moublad Majiida Chiusura Sara Amchichou Brahim Amchichou Radouan Amchichou Rajaa Amchichou Siham Amchichou Es-Saadiya

Morć: Teresa Daverda Giuseppe Dejaco Paolo Chiusura Clementina Costa Pio Mischì

Teresa Daverda dl Faidl * 14.01.1928 † 3.02.2006 Tarejia dl Faidl ch’ an ti dijô, é nasciüda a Lungiarü ai 14 de jenà dl ann 1928. Ara é chersciüda sö cun trëi fredesc y na só. La uma â na picia botëga tl paîsc y le pere laorâ söl lüch da paur. Ti agn 1940 é döta la familia jöda a Mittewald, olache düć â ciafè laûr tla fabrich dal cartun dl Pretz. Tarejia é inće stada a patrun por deplü agn a Balsan y dedô a Vahrn, tla ostaria “Lamm”. Do 20 agn era indô gnüda de revers cun i geniturs a Lun-

giarü. Chilò ai daurì na picia ostaria y laurâ indô le lüch da paur. Tarejia baiâ dagnora ion cun la jënt te bar y â tröpa ligrëza cun i tiers. Ara é morta tla eté de 78 agn ai 3 de forà dl ann 2006. Che ara pâlses tla pêsc de Dî. Sepl Dejaco *6.7.1904 † 16.2.2006

Berba Sepl é nascü söl luch da Jaco a Seres sciöche cuarto da na familia de indöt 8 mituns (5 mitans y 3 mituns). Al jô ćiamò a scora canche so pere gnô cherdè a jì te vera, y insciö âl bele adora messü mëte man de daidé laurè le lüch adöm ala uma y les sorus plü granes. Al à atira ciafè ligrëza cun le laûr da paur y inće cun i tiers. Plü ligrëza âl cun i ćiavai, cun chi che al se davagnâ val’iade val’pormez da menè lignan. Can che so pere s’ é spo amarè â berba Sepl surantut le lüch. Al s’à spo maridé cun Tarejia Pedevilla de Vanc y adöm ài trat sö na familia de 6 mituns. Berba Sepl a dagnora fat na vita scëmpla y regolara, â albü fortüna da avëi na buna sanité, insciö àl tl 2004 podü festejè la bela eté de 100 agn. Ai 16 de forà nes à berba Sepl lascè, püch denant co complì i 102 agn. I le recordun sciöche na porsona da orëi bun y dala buna löna, che cuntâ ion dl vire da plü da dî.

301

LUNGIARÜ

Paolo Chiusura * 4.11.1938 † 29.3.2006 Nasciü tl 1938 a Tlisöra a Lungiarü, pröm de 5 mituns de Vijio de Tlisöra y Maria d’ Oriana. Al é romagnü zënza pere tla tëndra eté de 8 agn. Süa vita da gran laurant a metü man bele da jonn. Do avëi daidé trà sö sü fredesc s’âl maridé cun Loise Paratscha d’Antermëia. Adöm ài spo trat sö na bela familia de 4 mituns. Al ê na porsona dër scëmpla, n gran laurant che cherdô dër tla buntè y tla misericordia de Dî. Al ê dër frëm te sües convinziuns y tignî dër tröp söl fà so dovëi da cristian y da porsona. Paul de Tlisöra ê dër tachè a tüa tera, a süa ćiasa y a süa familia. Al ê jü bele da jonn a laurè tl forest por se davagné i mesi da dortoré sö süa ćiasa y mëte man da laurè cun sciori. Can che süa fomana Loise é morta tl ann 1998 à inće süa sanité y süa vëia da vira metü man da dè dô. Do na maratia lungia, soportada cun paziënza él mort ai 19 de merz dl ann 2006. Clementina Schanung nsciüda Costa dl Kaiser * 13.10.1915 † 14.4.2006 Nasciüda ai 13 d’ otober dl ann 1915, la pröma fia de Franzl da Grones y Nane dl Planacer. Ara â ćiamò na só, Flavia y n fre, Franzl. Sciöche tröpes families, viô enlaôta inće la süa te na gran meseria y massâ s’ acuntentè cun le püch. Ai ne â gnanca na ćiasa y messâ jì a d’ abité 302

dan post al ater te paîsc. Mëda Tina é porchël nasciüda sö Iachin. Bele da möta jona era jüda ia en Funes a imparè tüdësch y a fà la fancela da paur. Inće sön plü lüsc a Lungiarü àra laurè sides alaleria co te stala y te ćiasa. Ara laurâ ion y ne sconâ degönes fadies. L’ann 1951 s’ àra maridé cun Tino dl “Kaiser”, cun chël che ara à podü stè adöm 54 agn y à albü 4 mituns. Mëda Tina ê na porsona scëmpla, dagnora cuntënta y dala buna löna. Ara stô ion en compagnîa a s’la cuntè y s’larì. Süa gran pasciun ê le ćiantè. Tröc agn era stada pro le cor de dlijia y canch’ al n ê zënza degügn fajora inće la dirighënta. Ara â ligrëza da lì y liô pa inće vigni papir che ti capitâ tles mans. N gran castigo él stè por ëra can che sü edli a metü man da gnì plü debli. Cun süa sanité de fer era stada buna da ti fà le guern a so om fina damprò da 90 agn. Spo era tomada y s’ a rot n üf. Da en chël dé inant ne n’era mai plü stada buna da jì y â messü passè l’ultim ann de süa vita te let. Che Chël Bel Dî ti dais le paiamënt che ara se merita! Pio Mischì * 03.05.1924 † 29.12. 2006 Pio da Miscì é nasciü söl lüch da Miscì (Pice) siöche terzo de na familia de indöt ot mituns. Te sü agn da jonn àl naôta daidé laurè a ćiasa, inće deache le pere Giuvani, ê mort dër adora. Süa ligëza foss stada da fà inant le paûr mo deach’al é

LUNGIARÜ

gnü ferì te vera (Schlesien) ne ti impormetô la sanité nia plü da fà de gran fadies. Adöm a so fre Pire àl spo tut la dezijiun da se fà sö n’esistënza a Corvara, olach’ai à cumprè n tòch de terac por fà sö na strotöra turistica. Chilò à vit Pio da Miscì por passa 40 agn. Mo süa gran pasciun ê y romagnô la natöra, i bosc y la contrada da paur. Gonot gnôl insciö jö Miscì a daidé pro val’laûr da paur restan dagnora lié a chë ativité por chëra che al foss pordërt stè portè. Süa gran pasciun ê la ćiacia. Por tröc agn àl fat pert dla Uniun di Iagri da Lungiarü. Pio da Miscì é mort do cörta maratia y a Corvara àl ciafè tla cortina dlungia la picia dlijia de Santa Tarina süa palsa eterna.

VITA DLA COMUNITÉ En domënia, ai 19.03.2006 éle stè l’Uniun dl Teater da San Martin de Tor che à organisé la 27. gara dla liosa a livel provinzial dl „Südtiroler Theaterverband“. La partezipaziun é stada dër buna, cun oramai 140 aturs, souffleurs, regisseurs y assistënć de 16 grups de teater da döta la provinzia. Les bunes condiziuns dla pista y le bun tëmp à de en gran contribut por le garatè dla manifestaziun. La gara n’é nia ma stada basada sön le miù tëmp, mo inće söl’abilité di partezipanć. Chilò él stè Roland Dapoz de Vigile y Pio Clara dl Sartù che s’à lascè tomè ite valch. L’Uniun dl Teater da San Martin oress porchël rengrazié düć chi che à portè prò al garatè de chësc dé. Particolarmënter recordè oressun i mëmbri dla Crusc Blanćia y dl Aiüt Alpin d’ Al Plan por le sorvisc de segurëza sön la pista, l’Uniun di Stödafüch da Lungiarü por le mangé y

Jüć de abilité tratan la gara dla liosa a livel provinzial dl „Südtiroler Theaterverband“.

303

LUNGIARÜ

pes, medaies y pesć por la gara. Nia inultima inće n dilan ai mëmbri dla Uniun dl Teater che à daidé arjigné ca la incuntada y a düć chi che à tut pert ala gara cun süa buna löna y devertimënt. Domënia, ai 14 de mà (Festa dla Uma) él gnü fat n buffett tl salf dl paîsc por dötes les umes. Fistidié por le garatè dla festa ales umes à l’Uniun di omi y l’Uniun di jogn y jones.

La gara é gnüda fata sön la pista dles liöses Do Juvel.

le bëre, l’Uniun dl Sport da Lungiarü por avëi podü adorè l’infrastrotöra. Dër en gran dilan inće a düć chi che à de ca co-

Domënia, ai 21 de mà él stè la bela festa dla Pröma Santa Comuniun. 8 i mituns che à ciafè por le pröm iade chësc sacramënt. James Moling, Manuel Daporta, Sara Zanon, Annalisa Daporta, Alessia Clara, David Pescoller, Ilaria Clara, Lucia Chiusura.

I mituns dla Pröma Santa Comuniun cun insegnanć y Siür Ploan.

304

LUNGIARÜ

La maestra Elisabeth Erlacher y le maester Erich Frenademetz à insigné ite i mituns y daidé tratan la mëssa por fà plü bela la festa. I mituns é inće gnüs insignà dai geniturs che se à partì sö le laûr de preparazin. A d’abelì la festa él inće stè la Musiga da San Martin y tratan mëssa le cor di mituns insignà ite dala maestra Daniela Clara. Prozesciun de Jeunn Ai 7-8-9 de jügn él indô gnü fat la bela prozesciun de Jeunn. Chi da Lungiarü é stà en chësc ann prësc en 60. Le tëmp é stè beliscimo y a düć ti âl salpü bel.

Manuel, James, Lucia, Sara, Alessia, Annalisa, Ilaria y David.

305

LUNGIARÜ

N valgügn momënć tratan la prozesciun de Jeunn.

306

LUNGIARÜ

“Segra” de Vila Dessura ai 17 de jügn “Prezet” é deventada la “Segra” de Vila de Sura. Inće en chësc ann él gnü invié ia la festa. I organisadus s’à dër dè da fà por l’garatè dla serada. L’tëmp à daidé y insciö à düć podü se devertì. Tutres, furtaies y spezialites de pësc é ruvades sön mësa. Zënza l’entusiasm di abitanć jogn dla vijinanza, ne fóssera dessigü ne nia plü gnüda metüda a jì en chësc ann. Alaleria él gnü metü sö n scherm por ćiarè la partida di mondiai. Le grup da musiga “Gadertoler” à metü la cornîsc musicala. Döt le davagn va a bëgn dla “grota” de Vila Dessura, l’anteriöl che gnarà comedé sö.

L’tëmp à daidé y insciö à düć podü se devertì tratan la “Segra” de Vila Dessura.

307

LUNGIARÜ

Festa dl Cör de Gejù Ai 25 de jügn él gnü fat la bela prozesciun dl Cör de Gesù fora por le paîsc cun i dui vagneli. Daduman dan mëssa plovôle, mo le tëmp s’à spo trat fora insciö ch’ an à impò podü tignì la prozesciun. La Musiga à abelì la festa. Söla sëra él stè l’Uniun di Jogn che à organisé na festa te Chi Pinis. Al é gnü fistidiè por le sonè, mangé y bëre y sam-

bëgn inće por n gran füch. Por i mituns él gnü organisé na ćiacia al tesur – tröc à tut pêrt cun ligrëza. Inće sce la plöia à desturbè n pü’ la festa, él impò ruvé cotan de jënt adalerch a stè adöm en compagnia. Festa dles bisces Al 1. d’ otober él indô stè la bela festa dles bisces che é gnüdes derevers dala Munt d’Antersasc.

L’grup di mituns che à tut pert ala ćiacia al tesur.

Tröpa la jënt é gnüda a ćiarè pro y a se gode le domisdé en la festa dles bisces.

308

LUNGIARÜ

Sfilada di “Schuplattler” en la segra da Lungiarü..

309

LUNGIARÜ

Ai 8 d’ otober, segra da Lungiarü

Scora

Do da tröc agn che la segra da Lungiarü gnô fata tres plü o manco anfat, ti él en chësta ota tomé ite ai Stödafüch dala fà n pü atramënter. Sciöche i atri agn él gnü metü sö le gran tendun tl ćiamp dal sport y scumencé bele la sabeda sëra cun musiga da D.J. , mo la novitè y por la domënia, olach’ al é gnü organisé na incuntada di “Schuplattler”. 14 grups “Schuplattler” da döt Südtirol s’ à incuntè por fà na bela sfilada fora por paîsc y dedo lascè odëi sü bai particolars tl tendun. L’ incuntada y inće le beliscimo tëmp à portè adalerch tröpa jënt, tan che le tendun é stè implì fora daldöt por buna pert dl domisdè. Lois Castlunger da La Ila à salpü da presentè dër bel i grups y cuntè sura chësta tradiziun de bal popular. Inće le grup di “Schuplattler” dla Val Badia cun laprò Sepl Clara dl Longher à fat para.

Intartan l’ann de scora 2005/06 él stè 61 scolars (un demanco co l’ann denant), che à frecuentè la scora elementara, partis sö te 5 tlasses cun numeri cotan desvalîs:

La 1. tlassa.

310

1. tlassa 2. tlassa 3. tlassa 4. tlassa 5. tlassa

12 9 12 21 7

scolars scolars scolars scolars scolars

I insegnanć che ti é sta dô ai mituns é stà 8: Angela Zingerle, Annemarie Mühlmann, Bernardetta Mischì, Cherubina Zingherle, Carla Piccolruaz, Elisabeth Erlacher, Erich Frenademetz y Fefa Schanung. La scora ne ćiara nia ma de dè inant savëi, mo inće de promöie l’crësce personal di mituns y dles mitans. Insciö él

LUNGIARÜ

indô gnü porté ite tl insegnamënt da vigni dé deplü ativitês plajores. Bele da d’altonn é jüs scolars y maestri fora tla natöra, olach’ai à pudü amiré i bi tiers che Nando dl Tuscer tëgn sön so lüch de Vanc y ti ćiarè plü avisa a n morin dala blâ. Sambëgn él spo gnü San Micurà a ciafè i mituns y da Nadè à düć sintì, pro na picia festa, la ligreza dl Bambin nasciü y dles vacanzes bun miritades. Intratan le mëis de forà él gnü tignì le dé dla nëi tradizional, a chel che düć i mituns se cunfortâ. Insciö inće la sfilada da carnescè fora por l’paîsc. La jita d’ansciöda à condüt i scolars a ti ćiarè ales mineures da Pretau, olach’ai à podü jì sot tera cun la ferata di minadus. Dala festa di lëgns, na bela spazirada fora por bosch, à vigni möt podü sentè instës n te pice lëgn. Fora dles iniziateves che vëgn organisades plü o manco vigni ann él stè la copa dl monn da jì cun la liosa, i scolars à pudü aplaudì i atleć. I iagri é gnüs te scora a ti cuntè ai mituns val’sura i tiers salvari, a mostrè de vigni sort de cörs, gramorins, iames y inće tiers fać daitefora. Ai à cuntè sura

2. tlassa

3. tlassa

4. tlassa

311

LUNGIARÜ

La 5. tlassa.

I dessëgns fać tl porte de scora sot la direziun de Hubert Prousch.

312

LUNGIARÜ

so hobby, purvan insciö de senlibilisé i mituns a ti orëi bun y respetè la natöra. Chi de cuarta y cuinta à podü ćiarè prò sciöche al vëgn fat ciuchelada. Chi de cuinta é jüs ia en Ampëz a ti ćiarè ales stëres. La plü bela edema é bëgn stada chëra dl zircus ala fin de mà, aulà che düć à podü se möie y se devertì porvan fora n gröm d’injins fajon acrobazies cun Josef Marmsoler y che é gnüda stlüta jö cun na bela rapresentaziun ai geniturs. Inće te nostes scores él gnü portè ite la reforma scolastica, pitan de vigni sort de ativitês facoltatives, por la jöbia domisdé. I scolars pudô lité danter: sié fora, cujì fora, fa ćialzà, depënje, cujiné, fa esperimënć… Particolar de n dessëgn fat dai mituns.

313

LUNGIARÜ

La plü bela edema é bëgn stada chëra dl zircus ala fin de mà, aulà che düć à podü se möie y se devertì porvan fora n gröm d’ injins fajon acrobazies cun Josef Marmsoler y che é gnüda stlüta jö cun na bela rapresentaziun ai geniturs.

314

LUNGIARÜ

Da d’ansciöda à n grup de mituns y mitans de vigni tlassa depënt i mürs de scora cun le professur dla scora mesana Hubert Prousch. I laûrs é dër garatà y abelësc l’entrada de scora, aulà che tröpes porsones à ocajun da i odëi. Les prömes trëi tlasses à laurè cun le portfolio. Le mertesc él vigni edema n ora de leziun te chëra che al gnô daurì les tlasses y al gnô formè grups de laûr desvalis. Scolina Tratan l’ann de scolina 2005/2006 à düć i mituns/mitans nasciüs ti agn 2000 – 2001 – 2002 frecuentè la scolina, cun ligrëza y regolarité. Te nosc pice paîsc à la scolina na gran importanza sciöche post de incuntada y sozialisaziun, él pö scenò püćes ocajiuns da stè adöm. I mituns che vëgn do é tres demanco, mo intant n’életanć ch’ai po gnì arcumpagnà y sochedis da döes educadësses: la maestra Annamaria Ferdigg y la colaboradëssa pedagogica Caterina Pezzei. La cöga Renate Tatz viziëia bele da deplü agn chi de scolina cun de bones marënes.

315

LUNGIARÜ

Inće tratan chësc ann de scolina ti él gnü dè n gran pëis ala colaboraziun danter scolina y les families. Plü iadi é les families intieres gnüdes inviades te scolina a passè n valgönes ores de festa, devertimënt y aurela cörta: La festa de San Martin à metü man cun la prozesciun di mituns/mitans cun les linternes. Te dlijia él gnü tignì na funziun cun rengraziamënt dla creaziun.Te urt de scora/scolina à spo n valgügn geniturs portè dant la storia dl petler y de San Martin, che é rovè adalerch söl ćiaval. Incër l’ füch ia é spo düć sta adöm a partì ćiastëgnes y tê bun ćialt. Cun gran emoziun à i mituns/mitans tut ite sü nëini y sües lâs a na picia festa por Nadè. Ai à ćiantè n valgönes ćianties, à fat n pice teater y spo ti ài mostrè la scolina.Tröc nëini y lâs ê l’pröm iade te na scolina. 316

Da carlascè n’é nia mâ i mituns gnüs ala scolina mascherà, mo bëgn inće sü geniturs. Ai s’à devertì cun jüć da strinè, da punsè, da stomè y inće da ćiumpedè. Plajü à l’proiet di mistiers, a chël che geniturs é sta invià te scolina a mostrè y cuntè de so laûr. I mituns à spo cuntè ći che ëi oress fà da gragn. Al é gnü scrit sö y dé fora a vigne familia. Fora de chësc sföi pon lì: “Iö feji l’poliziotto. Deach’al é tan de crimili y vël va a tignì sö. Spo poi tignì sö mi frè canch’al é gran. Dailò mëssi fà ti dè scioldi o la patent. I ô fa dui laûrs, deach’sc’an ô pon n’fa dui, ćiun ch’an ô: i ô fa l’cumun. Deach’dailò pon decidere sc’an ô spustè plü n ia la cité o plü n ca, sö y jö, ia y ca. Spo mëssun tres damanè al cumun, sc’vël dij d’no, spo no, spo n’pon nia spustè.”

LUNGIARÜ

Consëi de Cöra Le Consëi de Cöra s’ à en chësc ann incuntè 5 iadi por se dè jö coi temesc “vocaziuns”, “fede te familia” y “Deus Caritas est” y por mëte a jì iniziatives por sensibilisé y dè fermëza tla fede ala comunité. Na importanza particolara i él inće chësc ann gnü dè ala riuniun cun dötes les uniuns de dlijia. Deache la comunité dla cöra é sciöch’na rëi, liada adöm tres l’Spirit Sant y ingropada dala misciun apostolica, él deboriada gnü punsè sura ći che al ó ester por costruì na rëi che tëgn adöm bun düć i mëmbri dla comunité, mo inće por cunscidré ći che manćia y co che an podess cuncè la rëi. Le consëi à spo ćiarè de realisé y de tó en conscidraziun les propostes fates. Inanter döt don continuité a impëgns bele metüs man l’ann da denant. De carsëma él gnü sostegnì l’impëgn di neocrejimà a animé tratan les cin’edemes, vigni jöbia, les staziuns. Al é stè na bela cossa che les animadësses di singui grups é atira stades a öna da fà para. De aurì él gnü invié adalerch dr. Egon Moroder a baié ai geniturs sura le tema : »Co pon pa laurè con jogn tla puberté!”, na sëra bun frecuentada nia ma da chi da Lungiarü. Con n’ edema dedicada ales vocaziuns à le consëi ćiarè de sensibilisé la comunité por cherdades religioses y a descedè interes por la religiun, a ascutè sö testimonianzes sön ći val’de bel che al é da vire cun convinziun la fede. Inanter i 7 y 14 de mà él gnü pité vigni dé val’che reverdâ le tema vocaziuns. Insciö l’ incuntada col diaconn Markus Moling, la prozesciun sö Oies,

(en bel grup é jüs da Lungiarü a Oies a pé), oraziun por vocaziun, incuntada con siur Pire Irsara sura le laûr da miscionar (con dias sura la tera de misciun dl Cile), tru dles staziuns, s. mëssa con testimonianza dl diaconn permanënt dr.Comploj da Urtjëi. (L’incuntada cun i seminarisć ne n’é nia gnüda a s’al dè a gauja de na malintenöda). En la festa dla uma à le consëi invié umes y lâs a n renfrësch dô la s.mëssa tal salf plurivalënt dl paîsc, bel ifornì coi dessëgns di mituns dla scolina y n gran cheder con rimes, ćianties, aodanzes y ilustraziuns sura le tema “uma”. Por dè al’incuntada n tonn plü da festa, à Hubert y Lukas Pezzei ralegrè düć cun de bels melodies. Tles sentades él plü gonot gnü baié dla partezipaziun ales s.mësses y co che an podess animé a tó pert con lezitënza. Siur ploan s’à spo tut sura de insigné ćianties de dlijia vigni tant, sides ai mituns dla elementara che a chi dla mesana. Al é spo gnü fistidié che umes surantoles le grup di sorvidusc. Paula Clara y Anna Moling s’ à metü a desposiziun a fistidié di ministranć, nia ma por fà proes, mo inće por iniziatives de divertimënt y plajëi. De setëmber él gnü invié ala prozesciun sö La Crûsc. Al é ruvé adöm tröpes families che da ann a ann tol pert con gran devoziun. De otober él gnü metü a jì a livel decanal n curs por moltiplicadus por la catechesa dla confermaziun, tignì a Picolin da deplü referënć: Sonja Planatscher, siur Iaco Ploner, mag. Tone Fiung y mag. Markus Felderer. De nosta comunité à Clara Mischì Monica, Costa Clara 317

LUNGIARÜ

Monica y Clara Clara Emma tut pert por podëi ester spo d’aiüt ai geniturs che l’ann co vëgn istruiarà i mituns ala crejima. La domënia dla racoiüda, él gnü tignì la festa de iubileum de matrimone por rengrazié particolarmënter dles grazies che l’sacramënt dl amur à portè ai iubilars. Scebio y Angela Nagler à festejé 53 agn de matrimone, Florino y Albina Mischì y Guido y Emma Clara i 45 agn, Albert y Resi Daverda, Marino y Maria Clara, Costantino y Berta Mischì i 40 agn, Sisto y Veneranda Clara i 35 agn, Iaco y Antonia Clara i 25 agn. Con la s.mëssa solena ćiantada dal cor de dlijia, les aodanzes da pert dla presidënta dl consëi Emma Clara, l’infornimënt y n renfrësch da pert dl grup KVW él gnü dè importanza al gran valur dl amur y dla fedelté dla copia che se liëa tl’uniun con Gejù Crist. La domënia dles misciuns à la comunité tut comié da frè Iaco Pezzei, che é indô jü tles misciuns tal Perù. Con na s.mëssa sentida, parores de comié da pert dla cöra, de rengraziamënt y incorajamët dl surastant dl ufize por les misciuns P.Amort. y le renfrësch arjigné ca dal’uniun dles ëres él gnü dit aroveder, mo inće sotrissé che le lian cun ël resta impé tres l’oraziun dla comunité.

318

La sabeda ai 21 de otober se à i mëmbri di Consëis dles trëi ploanìes cundütes da siur Paul, incuntè sö Oies por n domisdé de formaziun. Siur Iaco Ploner à baié dl laûr di consëis y de co che an mëss ponsè danfora al dagnì de nostes comunitês, deache i proi vëgn tres demanco. Tla secunda pert à spo siur degan purtè ite le pisier dl tema dl ann: Fede te familia y tla copia, sön chël che le laûr di consëis se basarà ti proscimi dui agn. Ai 5 de dezëmber s’à i consëis da Lungiarü y San Martin incuntè por baié fora iniziatives da portè inće deboriada sciöch’ sostëgn ales families. Y san Micorà à stlüt jö la sëra cun parores de incorajamënt Con la scincunda dl calënder “Hört auf Ihn” a düć i sorastanć dles uniuns, à le consëi urü desmostrè süa reconoscënza por le laûr che ai fej por la comunité y i invié a tó ite Chëlbeldî tla realté da vigni dé. Chësta é bëgn la plü bela aodanza por les festes da Nadè y por l’ann 2007.

Foto dl grup di ministranti tratan le carnescè a Al Plan. De chësc grup se crüzia Anna Vanc y Paola Clara.

LUNGIARÜ

Uniun di stödafüch L’Uniun di Stödafüch â a la fin dl ann 2006 indöt 62 mëmbri: 50 stödafüch atifs, nü stödafüch jogn, dui mëmbri d’onur y en mëmber fora de sorvisc. Demez él rové (por motifs de familia) Walter Chiusura y le jonn Rafael Clara (por motifs de scora). L’eté mesana di stödafüch atifs é aumentada da 31 a 32 agn (düć é tratan gnüs de n ann plü vedli). Tratan l’ann passè ne n’él por fortüna indô sozedü degöna gran desgrazia (medefüch y/o catastrofa) te paîsc, mo i sun gnüs cherdà foradecà (a Bioch) por en pice medefüch te ćiasadafüch (al 1.6.) y por en alarm falè sö do Juel a chirì na porsona che forsc do avëi aldì cherdan aiüt (ai 30.07.). Spo él gnü fat diesc iadi sorvisc d’ordinn da festes, sopoltöres, manifestaziuns. Al é gnü fat proes internes y organisé na proa deboriada da trasmetanza te paîsc y tut para a proes deboriada, reuniuns y festes foradecà. Set stödafüch à frecuentè tla scora a Vilpian trëi cursc de n’edema al iade: curs fondamental de intervenziun por medefüch, curs fondamental tecnich, curs de comandamënt de grup. Le Grup Jonil à tut pert a Sterzing ai campionać provinziai de prestaziun di Stödafüch y s’à tlassifiché bun (al 20/80 post por la medaia de brom y al 19/70 post por la medaia d’arjënt) Al à sambëgn inće tut pert a la gara di schi tl raiun (a Rein), olache la scuadra à indô arjunt le pröm post y che dui mëmbri s’à cualifiché por i campionać provinziai di schi a Obereggen. Ailò à nosc Benno Moling arjunt le 3. post te süa categoria. Di stödafüch atifs à inće valgügn tut

pert ales gares di schi a Rein, olache dui s’à tlassifiché danter i pröms y insciö cualifiché por les gares a Obereggen (ailò à un arjunt n post amesaite). Les manifestaziuns: Festa di Murins (6.8.) y Segra dl paîsc (8.10.) à por mirit dl bel tëmp y de manifestaziuns de cornisc (quiz naturalistich da pert dl ofize dl parch natural y indunada di „ Schuhplattler“) cherdè alerch tröpa jënt dla valada y incëria y foresta y albü n bun suzès. Insciö àn indô podü cumprè deplü atrezadöra che öga por le sorvisc. I Stödafüch atifs à te süa ativité y partezipaziun fat registré indöt te 84 iadi 817 presënzes y 2936 ores d’impëgn. Le Grup Jonil à te 25 iadi d’impëgn fat registré indöt 236 presënzes y 861 ores d’impëgn. Cor de dlijia “Ćiarun de dè le miù che sun bugn, y chësc con ligrëza, sentimënt, devoziun a lalt de nosc Signur”! Con chëstes parores stimolëia le presidënt Sepl Pezzei tres indô sü ćiantadûs. Fora por döt l’ann acompagnëia le cor te dër tröpes ocajiuns les funziuns de dlijia don te vigni momënt le tonn che passenëia. Cun lezitënza y cotan de proes vëgnel arjigné le program. Mo inće momënć de aurela cörta y d’atres curiositês implësc fora l’ativité dl cor de dlijjia. Sciöch’vign ann à inće chësc ann l’impëgn dl Cor scomencè con « l’aziun sot na buna stëra ». 4 ćiantadûs à indô ralegrè i cörs dla jënt i dis dan Santaguania y invié ala solidarieté. Ai 28 de jenè à le cor abelì cun na prestaziun dër sintida la funziun in onur de Sant Ujöp Freinademetz tla bela dlijia da Oies. 319

LUNGIARÜ

Onoranzes por 25 agn de ativité: d.m.c. Sepl Pezzei, Domenico Clara, Hubert Pezzei, Benedikt Clara y Pio Pescoller.

Griliada dl cor sö do pütia.

Le dé dô al inće ćiantè por la medema festivité tla ćiasa de palsa. De forà se à le cor tut dlaurela da ji sön Börz a cëna y a fà n rait cun la liosa a tëmp d’löna. Ai 24 de forà à la sorpreja de Loise y Martha indesprè düć dô la proa: Sciöch’ »Anton aus Tirol y Trinele» ares purtè na musiga sterscia, fëies sëćes, vin cöt y la buna löna. La buna idea é gnöda aplaudida cun ligrëza. Le Lönesc de Pasca à le cor fat süa jita a Laifers y ćiantè tla dlijia nöia la Harmonie Messe de R.Führer fajon na gran ligrëza a siur Iaco Willeit. Debriada esi spo jüs a marëna al Hotel Steiner ulà che düć se l’à cuntada y ciacolada sciöch ti tëmps da denant. Por digerì é spo jü le grup jö Auer sö por l’altöra da Castelfeder a se gode n bel domisdé d’aisciöda. Ai 19 de mà à le presidënt cherdè al batadù y chël che inće siur ploan Paul â tut pert con plajëi. La furtüna tla cartada à premié düć cun pésc demorvëia. Ai 30 de lugio é le cor cun i familiars gnü invié ala griliada; chësc ann sön Vaćiara dl

Caiser. Mo impröma s’è tröc abinà pro le anteriöl de sant Üjöp da Oies sön Buà a na picia funziun. Inće siur ploan, l’ombolt y süa fomena à onorè l’cor con süa prejënza. Spo s’è düć inrabîs sö por i pra cuntra Vaćiara dessura, ulà che dlungia i patruns dla ütia se à fat i coghi Sepl y Maria Rosa onur cun la gran buntè de spezialitês che ai à pité y pascentè le gran numer de arfamà. De setëmber fora él indô gnü cherdè al’ativité regolara: probe vigni vëindres y val’iade inće le mercui. La festa dla segra y di iubilars é les döes solenitês tl scomënciamënt dl altonn. Chësc ann à le cor indô ambü le plajëi de podëi fa formaziun dla ûsc cun dr. Rudi Chizzali; inanter 4 sëres él gnü fat numeroji esezizi, dè consëis y stimolé la vëia y buna löna por le bel ćiantè. Inće ai 10 de novëmber à le cor passè n domisdé de ligrëza: al é jü a Desproch al’ opera dl Freischütz che à dër plajü. N dé che i sta a cör a vigni ćiantadù é sambëgn la solenité de S. Zezilia cun la tradizionala cëna, discurs dl presidënt y onoranzes. Hubert Pezzei, Domenico y

320

LUNGIARÜ

Benedikt Clara à ciafè l’onoranza por i 25 agn de ativité pro l’uniun. Por le patrozinium de S.Lizia, che vëgn tigni vign’ann cun gran solenité, él gnü arjigné ca en pic’ marćé che é dër garatè por la buna colaoraziun dla jënt, che dà döt de buna man por sostëgn al cor. Dô la ultima proa dan Nadè s’é düć i ćiantadus incuntà te local dl cor por na picia festa, ulà che le presidënt à aodè a vignun n bel y sintì ćiantè y fat les mius aodanzes inće ai familiars, surandan na bela stëra da nadè. Uniun dl sport L’ann 2006 é stè por l’uniun dl sport n ann de gran suzesc y sodisfaziuns. Por ći che reverda l’organisaziun de mani-

festaziuns él da dì che l’uniun da Lungiarü n’à nia surantut l’organisaziun de gares a livel nazional o internazional se limitan al’organisaziun de mëndres gares, sciöche le ladinia-cup. Metü man ân indêre ala fin dl ann a punsè al’organisaziun dla gara de copa dl monn tignida spo de jenè 2007. L’ativité dl’uniun dl sport à metü man por le 2006, sciöche bele da deplü agn, cun l’arjigné le ćiamp dla dlaćia. Tröć mituns va feter vigni dé dô scora a jadiné y a se devertì söla dlaćia. La seziun liöses à tignì inant le curs dala liösa por i mituns dal paîsc y ala fin dl curs tignì da Clara Dominikus él gnü organisé na gara por i partezipanć che à desmostré só savëi söla pista dlaćiada „Do Juvel“. Chësc a demostraziun che

Riuniun generala 2006 cun premiaziun di atleć y le diretif dl uniun.

321

LUNGIARÜ

Chi che a tut pêrt al curs d’aerobica...

...y chi che a tut pêrt ala gara dles liöses.

düć, pici y gragn, pò s’anfidé jö por la pista dles liöses „Do Juvel“ adoran la dërta atrezatöra y magari tolen pert a n curs por imparè la dërta tecnica. I atleć dles liöses bases da Lungiarü, Hannes, Marisa, Florian y Andy 322

à indô arjunt dër de bogn resultać te deplü competiziuns. Hannes à arjunt le pröm post pro deplü gares, sciöche le campionat talian y le campionat provinzial, pro na gara de Interkontinental-Cup a Krynica (POL) y le bun 4. post pro la Campionat mondial iuniores a Garmisch (GER). Marisa à inće arjunt de bogn plazamënć cun dui 1. posć pro 2 gares de Interkontinental-Cup, dui 2. posć pro na gara de Interkontinental-Cup y le campionat talian, n 3. post pro la tlassifica finala dl Interkontinental-Cup y n bun 5. post pro le campionat mondial iuniores a Garmisch. Florian à podü jì söl scalin plü alt pro l’Interkontinental-Cup a Krynica (POL) y à arjunt n 3. post pro l’Interkontinental-Cup a Jesenice (SLO) arjunjenn insciö inće le 3. post tla tlassifica finala dl Interkontinental-Cup. Le campionat provinzial àl stüt jö cun n bun 4. post. Florian à inće tut pert a deplü gares adöm cun so compagn P. Pigneter arjunjenn n valgügn dër de bogn resultać sciöche le 1. post pro n Interkontinental-Cup y pro le campionat mondial iuniores, n 2. post pro le campionat talian y le 6. post pro na gara

LUNGIARÜ

de copa dl monn. La partezipaziun a na gara de copa dl monn é stada por Florian na novité y podëi stlü jö al 6. post é stè n gran suzess por ël. Inće Andy à indô arjunt de bogn resultać sciöche le 1. post pro i „FIL – Jugendspiele“ y le 2. post pro n „Raika Jugendrennen.“ Pro i atleć dles liöses altes él da nominé i bogn resultać dandadöt de Clara Matteo che à tut pert a deplü gares y à arjunt dër de bogn resultać, danter l’ater le 1. post pro la gara „Grosser Preis von Europa“ a Kreuth (BRD). La seziun schi/snowboard à indêre albü n pü’ manco suzess che i atri agn. Al é indô gnü organisé i cursc por imparè da jì cun schi y n curs de „paletti“, mo la partezipaziun n’é nia stada dles mius. Impò éle gnü organisé la gara dl paîsc sö Antermëia, inće sce püć à spo tut pert. Deplü é stades les iniziatives sportives nöies organisades dal’uniun sciöche la gara de schi d’alpinism fata ai 26 de forà sön Munt d’Adagn. Le percurs de 10 km cun n dislivel de 750 metri piâ ia tla plaza di auti a Lungiarü, por ji spo inant a Piracia, Val, Gerdëces, Ćiampecios, Munt de Furćia, spo zeruch a Gherdëces, Bosch Soröa, Plan Ranciogn, Piracia, prè dai Corf, Munt Cörta y al travert dan la pista dles liöses “Do Juvel”. Indöt él stè 36 porsones che a tut sö l’ invit dla Uniun dal Sport da Lungiarü, che à metü a jì chësta gara de scialpinism. Le miù tëmp dl dé é gnü fat da Karl Heiss da Tlüses tla categoria seniors, 1.10,11. Da sotrissé inće l tëmp de Werner Pescosta de Badia, 1.10,15 y Giovanni Mischì che é rové terzo tla

Partënza ala gara de schi d’alpinism.

Leziun schi/snowboard.

La scuadra da Lungiarü che a tut pêrt ales gares de liösa Ladinia-Cup.

323

LUNGIARÜ

categoria seniores. Por se mantignì en forma éle gnü metü a jì n curs de nordic-walking y n curs d’aerobica. Entrami i cursc é gnüs dër aprijà dai partezipanć. Sciode él ma stè che chi dl nordic-walking à feter vigni iade abiné burt tëmp. D’isté éle spo gnü metü a jì por le 2. iade le torneo de calcetto dles uniuns dl paîsc davagné por le 2. iade dala scuadra dl’uniun dl sport. Y tres d’isté vëgnel pité ai mituns dl paîsc alenamënć dl palê söl ćiamp dl sport da Lungiarü. Sciöche i atri agn bele à la seziun volley-bal intres fat inant alenamënć y s’à inće mosoré te deplü partides cuntra scuadres da foradecà p.ej. cun/cuntra chi da La Val y da Gardena. I sogadus à inće tut pert a n curs organisé dal’uniun sport La Val por milioré la tecnica.

UNIUN DI JOGN I raprejentanć dl’Uniun di jogn se incunta regolarmënter por se baiè y organisè ativites ia por l’ann. Ai 5 de furà s’à n bel grup de jogn abiné por ji ite a Furćia (Medalghes) cun les pels, la liosa, schi y snowboard. L’cil ê sarëgn, la Sandra à arjignè ca na buna pasta por canche ai é ruvà sö… y spo èl gnü ćiantè in compagnia cina domisdè ia. L’bel rait fora verso paîsc à stlüt jö la escursciun. Pur i 18 de furà fossel stè preodü da ji sö Heidenberg cun la liosa, mo l’tëmp ne l à nia pormetü. Ai 18 de merz à le grup di jogn invié ia l’torneo de broomball sol ćiamp dl sport dl paîsc. Tröc jogn se à metü adöm te scuadres y à ćiarè da dè l’mascim por

I jogn söl crep “Capuziner” por cuncè la crusc, che é gnüda dernada dal tëmp.

324

LUNGIARÜ

La griliada te Munt d’Adagn tla ütia da Paur.

La crusc sön la piza dl crep “Capuziner” é indo arvërta.

davagné. Na buna spaghetada à stlüt jô la manifestaziun. Ai 25 de jügn, en ocajiun dla festa dl Cör de Gejù, à i jogn da Lungiarü, por l’secundo iade organisé la griliada ite

Jones y jogn da Lungiarü, dagnora arjignà da daidé por tignì impé la compagnia.

325

LUNGIARÜ

San Micurà: ai 6 de dezëmber, él inće en chësc ann gnü fat la sfilada te paîsc cun San Micurà, angeli, vedl y vedla y i malagn de Funes.

en chi Pinis. Nia ma jogn dl post, mo de döta la Val Badia é ruvà adalerch por stè adöm, se mangé na liagna y stè dlungia la gran flama dl füch gnü impié sö. Ai 9 de messè é jüs 15 jogn söl crep “Capuziner” por cuncè la crusc sön la piza dl crep, che é gnüda dernada dal tëmp. Na bela esperiënza é inće stada la “spediziun” sön Pütia a ćiarè l’orì dl sorëdl. Dedô é i jogn ćiamò gnüs invià pro na griliada te Munt d’Adagn tla ütia da Paur. L’ evënt che à plajü le plü ai jogn da Lungiarü é stè ai 3 de setëmber olache ai é jüs al Gardaland. 70 jogn se à metü söl iade cun le bus por jì a se divertì sön i jüć dl parch. Pur stlü jö l’edema di jogn él gnü ti326

gnì al 1. de otober na mëssa sön Crep dales Dodesc adöm cun siür Pire y cun döta la jonëza dla valada. Ai 11 de novëmber él gnü invié ia, por le pröm iade, na picia festa tl local di jogn dl paîsc por tò ite i jogn “nüs”(chi de 14 agn). Al ti é gnü splighé su dërć y dovëis y les regoles che ai à da respetè tl local. Dumenia, ai 12 de november à i jogn organisé na mëssa ćiantada tla dlijia da Lungiarü, en ocajiun dl dé mondial dla jonëza. La ćiastagnada, o sciöche an dij por todesch “torggelan” é gnöda fata en chësc ann foradecà, tla Lerchenhofschenke a S. Laurenz ai 18 de novëmber. Tröc à tut pert! Pur l’advënt à n valgönes jones, arjigné ca les gherlandes d’advënt cun l’aiüt de Wally Greif che à salpü da dè n gröm de bugn consëis y “tips” co fà garatè les gherlandes y i “Gestecke”. Pur San Micurà, ai 6 de dezëmber, él inće en chësc ann gnü fat la sfilada te paîsc cun San Micurà, angeli, vedl y vedles y i malagn de Funes. Ai 9 de dezëmber él gnü tignì na sentada tl local di jogn, ulache düć i jogn dl paîsc ê invià a tò pert por organisé la festa-party de fin dl ann. La festa n’é nia gnüda fata, deache degügn jogn s’à presentè a chësta sentada, desmostran insciö degöna motivaziun. L’rorate di jogn é gnü tignì ai 16 de dezëmber cun dedô na picia festa d’advënt tl local di jogn. Uniun Vëdues Vëdui y Porsones Sores dla Val Badia Inće tl 2006 à nosta uniun fat n gröm de cosses. Iö oress tó l’ocajiun da recor-

LUNGIARÜ

Monica Costa acompagnëia les vëdues y i vëdui dla Val Badia.

dè ćiamò n iade ći che i un döt podü fa tratan chësc ann. Ai 4 de mà s’unse abiné düć a Al Plan. Do na bela S. Mëssa unse metü man nosc dé tl salf dles manifestaziuns olach’’ Siür Heinrich cun so bel referat se à racomanè de perié sëgn, che un na certa eté: un pö dlaurela. Eustachio Erlacher s’à dè informaziuns sura l’assistënza te ćiasa de na porsona amarada. Na buna marëna unse ciafè al hotel Riposo al Bosco. L’domisde unse passè en alegria y compagnia di scolari dla scora elementara, de Giuvani Pescollderungg y dl cor dles ëres da Al Plan. Stlüt jö le dé unse cun na picia marëna arjignada ca dala Uniun dles ëres catoliches da Al Plan. En gran dilan a düć canć. Ai 14 de jügn sunse jüs a Canale d’Agordo ’’Agordo olà che le papa Luciani é nascü. Siür ploan Paul Campei à zelebrè

la S. Mëssa y da gni zoruch sunse passà por i bi jus de nostes valades ladines. Ai 5 de otober sunse rovà tl’Austria, ’ ’Austria, plü avisa a Innervillgratten olà che siür Fonjo à zelebrè la S. Mëssa. Do marëna unse vijité la capela de S. Maria dala nëi y la fossa dl „Wilderer“ che é gnü stlopetè dai iagri cun 8 bòć da ia dedô. Ai 9 de novëmber unse cartè, balè y mangé de vigni sort de spëises da paur söl Lüch de Vanc a Lungiarü. En chësta ocajiun unse inće stlüt jö i cunć y arjigné ca le program por l’ann 2007. N bel grup de porsones à inće tut pert al iade a Abano a ffà les cures tl paltan termal. Monica Costa Surastanta dl Uniun Vëdui y Porsones Sores dla Val Badia 327

LUNGIARÜ

Uniun di iagri y di pëiapësc L’ann 2006 é stè por la Uniun di Iagri da Lungiarü en ann valgamia “movimenté”. Chësc no ma por la ćiacia instëssa, mo inće por i gran laûrs fać tl revier y por les tröpes ativitês y iniziatives inviades ia dala uniun tratan l’ann. La situaziun di salvarjins incër nosc paîsc pon aratè tres inant ćiamò buna. Rehli él magari plülere püc, mo bel plan indô en aumënt. I cerf aratun che ne sides al mumënt sciöch’numer nia plü in aumënt; chësc é pö urü, deache en numer de cerf massa alt pudess guajé danns a prà y bosc. Ai ćiamurc ti ćiarun inant cun gran preocupaziun. Da mëis a mëis se aspetun l’rumpì fora dla maratia dla rogna “Reide”, che purtarà pró ala möria de gran pert de chisc salvarjins. Ćiamò él stè tl revier da Lungiarü degun cajo de chësta maratia, mo ara é dan porta;

Sostruziun den “Hochsitz”.

328

Iagri a ćiacia de muntagnoles ti pra sot Pütia.

tla munt de Gardenacia à le revier de Badia bele albü deplü caji. Cunscidran la direziun aulach’ la maratia vëgn adalerch, se aspetun i pröms caji tla Val de Antersasc y ti bosc de Ciëindles. Al é inće bele gnü ciafè en ćiamurc mort de rogna ia dô Col Varincinch – tl revier da San Martin. Chësc ó bëgn di che la maratia se à spustè da Corn – Jù – Piculin ia cuntra Col Varincinch y pudess insciö arjunje plü snel co che an ne mina les zones de Pütia. La maratia ne é nia en virus mo gaujada da en parasit y se porta inant cun le contat. por purvè dala arforè ći che ara va, él gnü aumentè le numer de abatimënć de ćiamurc te nosc revir.

I iagri da Lungiarü - trà ala scëiba.

LUNGIARÜ

Gran é inće stè l’impëgn di iagri por i laûrs te revier. Pro chisc le laûr da fistidié por les scalires da ujurè i rehli tratan la sajun invernala y la costruziun de palcs (Hochsitze) por l’oservaziun dla salvarjina. Implü él stè meso da pudëi laurè fora en magazinn por la Uniun ten local metü a disposiziun dal comun. Inanter plü iadi ia por l’ann s’à i iagri incuntè – datrai inće cun sü familiars – por stè in compagnia, festejé, s’la cuntè y rinforzè insciö le tigni adöm dla uniun instessa. Aprijada é inće stada la vijita che la Uniun di Iagri à fat ai sculars dla cora elementara da Lungiarü. Al ti é gnü mustrè vini sort de tiers y dè en gröm de

informaziuns sön la salvarjina che vir te nüsc bosc y munts y dè spligaziuns sön le laûr y funziun dl iagher aldedaincö. I maestri y scolars à pudü pié dô na picia scincunda y dedô él spo stè liagnes de ćiamurc da mangé por düć. Sön la fin dl ann él gnü a mancé Mischi Pio da Corvara, che ê en mëmber nia plü ativ dla Uniun, mo che dan da tröc agn ê inće stè presidënt di iagri da Lungiarü. L’control dl revier é tles mans dl verdaćiacia Clara Werner, che cun gran imëgn, ligrëza y savëi porta inant chësc so laûr a bëgn dl revier, di iagri, di salvarjins y dla natöra. Weidmannsheil !

La griliada di pëiapësc è vigni ann na buna ocajiun por stè adöm y passè n valgönes ores d’aurela cörta. A će dla Uniun è Berto Clara (itamez) chilò daidé da Franz Sorà y Wendelin Mischì.

329

LUNGIARÜ

Laûrs y frabiché De merz él gnü trat jö la ćiasa de Carlo Castlunger da Ties por la fà sö nöia

La ćiasa da Tis vëgn trata jö.

Tla Vila da Seres él gnü trat jö y fata sö danü la picia majun de Sepl Clara Oriana.

Laûr da deslariè la strada danter Ai Jus y la majun de Pasquale.

De jügn él gnü fat l toch de strada che röia dai prà sot Pütia ćina a Munt dla Crusc.

La picia majun de Sepl Clara Oriana.

Ai 15 de mà ai metü man le laûr da deslarié la strada danter Ai Jus y la majun de Pasquale. Le laûr é gnü fat dala dita de Walter Clara.

330

Strada de Munt dala Crusc.

LUNGIARÜ

La ćiasa vedla y la ćiasa nòia de Franz dl Caiser a Vi.

Por gran pert dl istè é jüs inant i laûrs dla strada de bosch defora da Pecëi sö. L’ultimo toch passa sura le prè de Frëines Torones fora. De messè él inće gnü metü man i laûrs por fà na ćiasa nöia a Vi da pert de

Franz dl Caiser. De otober él gnü metü man i laûrs por fà sö na ćiasa nöia (Pension Odles) da pert de Roman Clara. La ćiasa é gnüda fata atira sot le lüch de Vanć.

La ćiasa nöia gnüda fata atira sot le lüch de Vanc.

331

LUNGIARÜ

Desvalies Le numer di academics de nosc paîsc é indô chersciü. De forà 2005 à Siglinde

La ćiasa nöia ite en Chi Pinis.

La ćiasa Waldheim ite en Chi Pinis é gnüda trata jö y fata sö danü dal proprietar Elio Clara. A Ties él gnü fat de gran mürs por sistemè l’entrada ala zona nöia.

Siglinde Clara

A Ties él gnü fat de gran mürs por sistemè l’entrada ala zona nöia.

332

LUNGIARÜ

Clara stlüt jö so stüde de pitöra tla Nuova Accademia delle Belle Arti a Milan (gnü desmentié tla cronica dl ann passè). Ala neo-academica ti fajunse les mius aodanzes y ti audun tröpa sodesfaziun

por lê laûr che ara fajarà. Mertesc, ai 18 de messè, s’él destachè n gran toch de crëp dl Capuziner.

333

LUNGIARÜ

Le tëmp a Lungiarü tratan l’ann 2006

La vila de Costa.

L’ann passè é cun na temperatöra mesana de +6,4 degrès stè l’ann plü ćialt dal 1991 incà. Tratan le pröm mez ann é la temperatöra mesana stada sön la meseria dal 1991 incà y é spo aumentada cotan de messè y da setëmber a dezëmber. Le mëis d’agost frëit y mol é stè cun süa temperatöra mesana de ma +11,9 degrès l’agost plü frësch dal 1991 incà; plü ćialć é ćinamai stà i mëisc de jügn (+14) y setëmber (+13,7). Le mëis plü ćialt dal 1991 incà é stè messè cun na temperatöra mesana de +17,8 degrès. I dis plü ćialć é stà dal 19 al 21 de messè cun na temperatöra mascima de +29 degrès y na temperatöra mesana de +20,5 degrès. Mo ia por le dé cotan ćialt (+28 degrès) él inće stè de jügn (4 iadi) y de setëmber (1 iade). D’agost à la temperatöra mascima ma arjunt alplü i + 23 degrès (2 iadi). La nöt plü frëida é stada ai 8 de merz cun – 18 degrès; d’atres nöts frëi334

des (+17) él stè de jenà (2 iadi) y de forà (1 iade). Le dé plü frëit é stè le 25 de jenà cun na temperatöra mesana de – 10 degrès. Da novëmber a dezëmber à le frëit ma dui iadi (ai 20 y 22) arjunt de nöt -11 degrès. La temperatöra é aumentada ia por le dé deplü de messè (+14 degrès) y le manco de dezëmber (+7,6 degrès), mo indöt al dé ai 7 d’aurì (+21 degrès), de merz, de jügn y de setëmber püch demanco (+20). Te paîsc àl tratan i pröms cater mëisc dl ann novü 16 iadi y fat 139 cm de nëi tratan i ultimi dui mëisc ma trëi iadi y fat 18 cm de nëi (indöt 157 cm). Sö alalt (sura i 1800 m) àl novü aladô dër gonot d’agost (10 iadi), mo inće da otober a dezëmber (8 iadi) y de mà (3 iadi). Te paîsc é la mesaria de nëi al ann dal 1978 incà de 250 cm. Ega (de plöia, nëi, granijores) él tomè indöt 760 mm = lt/mq (190 mm) sot la mesaria (950 mm) dal 1924 incà. Le plü ega àl fat d’agost (191 mm) y de messè (120 mm), tratan i atri mëisc manco de 100 mm. Tratan l’ann passè él stè indöt 261 dis zënza prezipitaziuns (da bel tëmp o alplü da nio) y 104 dis da bur tëmp (17 dis cun temporal) cun plöia, nëi, granijores. Bel tëmp él cis stè tröp de jenà (26 dis) y spo tratan i ultimi cater mëisc dl ann (27 dis l’un).

LUNGIARÜ

PREZIPITAZIUNS a LUNGIARÜ: Plöia Perioda

1978-2005

2006

C°

Frecuënza Ø

Cuantité

Frecuënza

Mëis

iadi

dis

iadi

dis

Jenà

35,9

12,2

Forà

30,9

20,2

Messè

44,1

48,0

Aurì

64,5

67,4

Mà

96,1

87,4

Jügn

126,7

70,5

Messè

132,8

119,8

Agost

125,0

191,3

Set.

83,9

59,1

Otober

94,5

27,4

Nov.

73,2

8,3

Dez.

45,5

48,1

Tot.

953,3

759,7

104

Ø m.

79,4

63,3

PREZIPITAZIUNS a LUNGIARÜ: Nëi Perioda

1978-2005

2005/2006

Cuantité Ø Frecuënza

Cuantité

Frecuënza Ø

Mëis

iadi

dis

iadi

dis

Set.

Otober

Nov.

Dez.

Jenà

Forà

Merz

Aurì

Mà

Jügn

Messè

Agost

Tot.

406

234

Ø m.

29/33

335

LUNGIARÜ

TEMPERATÖRES MESANES 1989-2006 1989-2005

Min.

Max.

Mes.

Aum.

Jenà

-9,8

+0,6

-4,6

+10,5

Forà

-9,4

3,7

-2,8

13,1

Merz

-4,6

7,9

+1,7

112,5

Aurì

-1,2

10,1

-4,5

11,3

Mà

+3,1

16,1

9,6

13,0

Jügn

6,1

19,4

12,7

13,3

Messè

8,0

21,5

14,8

13,5

Agost

7,9

21,7

14,8

13,8

Set.

4,3

16,7

10,5

12,4

Otober

1,1

11,5

6,3

10,4

Novëmber

-4,1

4,4

0,1

8,4

Dezëmber

-8,5

-0,4

-4,5

8,1

Tot.

-0,5

+11,1

5,3

11,7

2006

Min.

Max.

Mes.

Aum.

Jenà

-10,5

-0,4

-4,6

+10.1

Forà

-8,1

+2,8

-2,8

10.9

Merz

-6,0

+5,9

+1,7

11.9

Aurì

+0,5

11,4

-4,5

10.9

Mà

4,9

15,2

9,6

10.3

Jügn

7,3

20,8

12,7

13.5

Messè

10,7

24,8

14,8

14.0

Agost

7,0

16,9

14,8

10.0

Set.

7,3

20,2

10,5

12.9

Otober

4,1

13,7

6,3

9.7

Novëmber

-1,1

7,7

0,1

8.8

Dezëmber

-5,2

2,4

-4,5

7.6

Tot.

+0,9

11,8

5,3

10.9

336

ANTERMËIA

ANTERMËIA • Carlo Plazza y Renato Paratscha

Sön le ćiampanì dla dlijia de Sant Antone él döes ores, öna a süd cuntra San Martin y öna ćiara sö cuntra Pütia. Chësc é trënta o val deplü metri alt, le vedl sistem da trà sö l’ ora tacâ strënt adöm cun i moni y so laûr. Por arjunje l’armè dl’ora mesân jì sö por cater stighes ërtes da de pici scalins. Carantecinch é i scalins, chësc laûr sfadius messâ gnì fat vigni dé dl ann. Aladô dla tradiziun gnô l’ora trata sö dô la Santa Mëssa da duman. Tl armè de lëgn él trëi ros lunć de fer ćiarià ite cun peres che fajô da pëisc y che rovâ jö inćina sura sacrestia. Vignun messâ gnì trat sö singolarmënter. Inće la monia da sëgn Loise Unterweger à fat chësc laûr sfadius, inćina i pröms agn dl otanta da canche les döes ores funzionëia cun la forza eletrica. Ma por dit mo nia documenté dess l’injin dl’ora ester gnü fat dal artejan da La Plì Pire Miara. Dessigü él, aladô dla tofla tl armè, che l’ora é gnüda renovada completamënter l’ann 1939 da Johann Lanz (Uhrmacher) da Val Leria. Les zifres é romanes y depëntes bunamënter dal medemo artist che à depënt la dlijia, le gran depenjadù Jan Matî Pescoller da Grones de Badia.

337

ANTERMËIA

MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN NASCIÜS tl ann 2006 che vir tla cöra d’Antermëia Castlunger Stefan de Pepi y Claudia Unterweger Joel de Pire y Teresa Ellecosta Magdalena de Bernhard y Alma Paratscha Ilary de Werner y Pamela Irsara Nicole de Silvester y Helene Winkler Dominik de Ernesto y Verena Winkler Sara de Franz Josef y Anita Pizzinini Marc de Carlo y Maria Pia Plazza Armin de Manfred y Irmgard Mellauner Julijan de Otto y Ursula Recordanzes di morć sopolis tl 2006 a Antermëia Turnaretscher Albino

É nasciü ai 10 de forà 1928 a Antermëia te na gran familia ite a Plan Morin; sò pere ê Max y süa uma Maria Kircher dla Curt de Sura. Cun 9 agn ale bele messü jì demez da ćiasa fora Mantëna todëscia pro n paur a se davagné le pan da vignidé. Canche al é gnü zuruch ale spo ciafè laûr tl bosch dl vesco. Tl ann 1959 de aurì s’àl maridé cun Vitoria da Börz. Da chesta uniun éle nasciü 7 mituns: Erica che é morta dô sies meisc, Pire, Monica, Claudia, Lois y i dui mituns Albert y Herbert che é inće morć cun püć mëisc y ti à lascè n gran öt y na gran crusc da soportè. Cun l’tëmp à Bino podü jì a laurè da stradaröl sön la strada da Lungiarü y da San Mar338

tin-Antermëia. Dô che al à arjunt l’eté y i agn de laûr éle jü n ponsiun. Dan da püc agn s’é süa fomena amarada y chesc é stè por el na gran crusc; dô da püch temp s’é inće el amarè y al n’é nia plü stè bun da se trà sö y à podü jì a palsè ia tl ater monn cotan plü bel. Al é mort ai 9 de forà 2006 tl ospedal da Bornech. Che al palses tla pêsc dlungia sü pici angeli. Loise Deiaco

Ara é nasciüda ai 31 de jenà dl 1941 sön le lüch dl Maier. Sü geniturs ê Agustin Dejaco y Angela Moling, ara ê la cuarta nasciüda sön cinch danter fredesc y sorus. Do la scora d’oblianza te paîsc ara frecuentè la scora por ćiasarines fora Die-

ANTERMËIA

tenheim. Dedô era rovada a Maran olache ara à fat dô la scora mesana y spo la scora por le comerz. Tosc ara ciafè n post da secreteria pro la clinica privata “Martinsbrunn” tres a Maran, chilò ara laurè por vintenü agn inćina che ara é jüda en ponsiun. Da abité chilò ti savôl dër bel y canche ara â vacanza d’isté gnôra te so paîsc pro so fre o süa so. Dër gran ligrëza y buna man âra da cujì fora y cujì tovaies. Ara liô dër tröc libri, suradöt chi che se dô jö cun la religiun. Te chëra che ara ê dër ativa y se informâ tres danü. Ara conesciô y daidâ tröc proi. Da canche ara é jöda en ponsiun dedicâra tröp tëmp tl volontariat por le bëgn dl proscimo. Ara daida la jënt püra y sora, dër da fà se dôra por la “Caritas” dla cöra de “Maria Assunta” a Gratsch (Maran). Da möta en sö ti âra scechè cun la sanité, mo ara ne â nia tëma dala maratia te chëra che ara â dër paziënza. Suradöt ćiarâra de nia ti la fà pesè ai atri. Ti ultimi agn de süa vita àra albü na ria maratia che ne l’à nia plü lasciada ia. Ara é morta ai 29 de jügn tla clinica “Martinsbrunn” tl’eté de 65 agn. Sciöche ara se à damanè era gnüda sopolida tla cortina de so paîsc nadè Antermëia. Che ara palses tla pêsc de Dî. Giovanni Clara

Al é nasciü ai 9 de jügn dl 1923 sön le lüch da Laguscel ite Lungiarü. Sü geniturs ê Stefo y Berbura Clara, al ê le plü jonn sön set danter fredesc y sorus.

La scora d’oblianza àl fat te so paîsc, da möt al daidé sön le lüch y dedô al vardè por tröc istà adöm cun süa uma i bos da Vi. Rové él spo sciöche fant sön le lüch de Corjel (Rina). L’ann 1959 se âl maridé cun Rosalia Alfreider da Colac, da chësta uniun él nasciü döes mitans y dui mituns. Laurè àl dagnora cun gran pasciun le pice lüch ërt y sfadius, por cotan de agn àl inće laurè tl bosch tl Vësco. Na gran desgrazia l’à atochè dl 1969, al ti é mort la fomena jona cun ma trënt agn. Te n iade él restè su cun cater de pici mituns, fortüna àl albü che la lâ, la uma de süa fomena, l’à dër daidé dai trà sö. Na secunda gran crusc l’à spo atochè dl 1994, le möt plü vedl Carlo (Carlucio) é te n iade mort. Chëstes gran crusc l’à dër signé. Al â na gran ligrëza cun i tiers, suradöt cun sües vaćes. Giovanni ê na persona chita y de pêsc, che jô do sü trus. Al à fistidié por döt y por i atri inćina inultima. Cun la sanité àl albü fortüna inćina püć mëisc dan la mort, dô cörta maratia él mort tl ospedal da Bornech le 1. de jügn, püć dis dan le complì di 83 agn. Che al palses tla pêsc de Dî. Pedevilla Linda Sottrovisch Ara é nasciüda ai 16 de jügn dl 1939 sön le lüch da Planac. Sü geniturs ê Matî Pedevilla da Frëina y Maria Clara da Planac, ara ê la secunda nasciüda de cinch danter fredesc y sorus. La scora elementara àra frecuentè a Antermëia, 339

ANTERMËIA

bele da möta era rovada demez a laurè sciöche fancela de ćiasa. Ara é stada pro deplü patruns a Bornech, Falzes, Balsan, Gardëna y Preroman. Öna dles döes sorus messâ se baratè jö da jì à patrun, an adorâ inće na fancela sön le lüch de ćiasa. Ai 9 d’otober dl 1969 s’àra maridé cun Pire Sottrovisch de Iule, da chësc matrimone él nasciü trëi mituns. Ara à trat sö cun lezitënza la familia, laprò afitâra ćiamenes cun le gostè. Ara fajô ion spazirades y â na gran ligrëza cun só gran bel urt y cun i ciüfs, canche ara podô demez dal laûr jora dër ion a mëssa. Linda ê na porsona scëmpla y ara â na gran crëta te Sant Ojöp Freinademetz da Oies. Por püch tëmp àra podü se gode la ligrëza di nûs. Do cörta y ria maratia era morta tl’eté de 67 agn tl ospedal da Bornech. Che ara palses dla pêsc de Dî. Huber Anna Chizzali

Ara é nasciüda ai 19 de setëmber dl 1945 sön le lüch de Hones fora Rina. Sü geniturs ê Davide Huber de Hones y Zia Craffonara da Rié, che é dötaurela en vita. Danter ot fredesc y sorus êra ëra amesaite. La scora elementara âra frecuentè te so paîsc. Sciöche pröm laûr era rovada a Balsan tla scolina “Kofler”, chilò fajôra de vigni sort de laûrs che jô debojëgn. Por tröc agn ara fat sajun tl turism sciöche ćiamenëssa a San Ćiascian, inće a ćiasa daidàra tröp la uma tl tröp laûr cun i fredesc y les sorus plü jogn. Ai 340

2 de jügn dl 1973 s’âra maridé cun Davide Chizzali de Canal (Rina), da chësta uniun él nasciü trëi mituns, Helene, Heini y Andreas. Ara â dër ligrëza cun la natöra, ara spazirâ tröp te bosch. Cun le laûr da paur y i tiers âra na gran ligrëza y le fajô cun lezitënza. Na gran pasciun âra cun le ćiantè, da jona âra fat pert dl cor de dlijia da Rina y spo dedô de chël d’Antermëia por tröc agn. Ara â daidé dô y â albü na gran sodesfaziun cun le möt Andreas che é deventè orghelist dl paîsc. Fat pert ara inće tles uniuns, tl Consëi de Cöra y tl Uniun dles Eres dl paîsc. Anna s’à dër dè jö por süa familia, ara ê dër religiosa y tolô pert ales funziuns. Do cörta y ria maratia s’àra lascè tl’eté de 60 agn ai 16 d’agost. Morta éra tl ospedal da Bornech confortada da süa familia, dai fredesc y dala uma. Che ara palses tla pêsc de Dî. Heinrich Irsara

Al é nasciü ai 10 de novëmber dl 1930 söl pice lüch de Zenzio/Picedel. So pere é Pire Irsara de Zenzio y süa uma Maria Agreiter de Fornela, ai é en set danter fredesc y sorus. La scora d’oblianza âl fat te so paîsc nadè. Bele da möt él jü demez à fà le famëi, plü tert âl fat le fant ite a Lungiarü. Al scomenciamënt di agn 1950 él rové sön le lüch dla Curt a Antermëia, olache al à conescü y maridé Maria Mitterstieler dl ann 1953, che à dl 1960 arpè chësc lüch. Da chësta uniun él

ANTERMËIA

nasciü cater mituns y cinch mitans. Al é stè por n valgügn agn inće te comun. Al â na gran pasciun por la ćiacia y por n valgügn agn àl fat verdaćiacia. Ti ultims agn ti âra scechè cun la sanité, al é mort te süa ćiasa ai 30 de setëmber tl’eté de 75 agn. Che al palses tla pêsc de Dî. Festa de 55 agn de matrimone Cun fortüna y buna sanité à podü festejé i iubilars Hones Zingerle y Maria Graffonara le 1. de forà 2006 le iubilê de 55 agn de matrimone. Le medemo dé dl 1951 s’ài dit de scé tla dlijia de Maria Trens. Cun na Santa Mëssa zelebrada da Siur Vito Rubatscher da La Val âi orü rengazié. Por la bela ocajiun él rové adalerch i sis mituns y i dejenü nus, na gran familia. Na buna marëna à fat sté adöm les trëi generaziuns. Trami dui à bele na

Berba Hones y Maria Zingerle.

bela eté, Maria à 81 agn y Hones porta bun i 90 agn. Berba Hones é la secunda porsona plü atempada dla cöra d’Antermëia. I ti audun de se orëi inant bun, de se capì y che la sanité ti sides vigni dé compagna de tru. Maridà L’ ann 2006 él sté n per su de nüc tla cöra d’Antermëia. La man por la vita se à dé Margit Devall da Pe d’Antermëia (Tulper) y Martin Miribung da Mirbun (La Val). Les mius aodanzes de na bela vita deboriada. La mëssa da noza é stada zelebrada da Siur Paul Campei, ploan dles trëi cöres dl Comun.

Margit Devall y Martin Miribung s’à maridé ai 22.04.2006 (é jüs a vire a La Val).

341

ANTERMËIA

Porsones aćiasades al 31.12.2005 y jüdes demez tratan l’ann 2006: Porsones gnödes pormez tratan l’ann 2006: Porsones aciasades ai 31.12.2006: Porsones aciasades ai 1. dl ann 2006:

8 3 320 325

VITA DLA CÖRA Inće en chësc é jüs i Trëi Resc a petlè por les misciuns, plü avisa en dedolönesc, ai 3 de jenà; ai à lascè te ćiasa incënsc y crëda. Te tröpes ciases vëgnel mantignì inant la bela usanza dl sciomentè (la familia intiera va en Santaguania perian fora por i locai de ćiasa (y de majun) a incenscè y a springé ega santa, por perié jö la benedisciun de Dî sön i fabricać, sön les porsones y i tiers, ch’an vëgnes benedis y daidà da Chël Bel Dî y stravardà da mai y desgrazies. Sura tröpes portes éle gnü scrit sö 20 C+M+B 06 che significhëia pordërt: Christus Mansionem Benedicat (Idî benedësces la ćiasa (cun majun y ćiaussa). Les trëi lëtres vëgn inće spligades cun l’inom di Trëi Resc (Casper, Marciun y Balzè). Dal ćiantè di Trëi Resc él gnü ite 1.636,00 euro por les misciuns. N gran dilan a düć chi che à ofrì, ai resc, al taxist Eduard de Frapes y ales organisadësses Lisl y cöga Maria che à fistidié por le patüc y i guanć. I sorvidus y i trëi resc é gnüs invià valgönes domënies dô tl Hotel Fontanela a mangé na pizza. Ai 17 de jenà unse indô festejé Sant Antone abat, patronn de nosta ploania y protetur di tiers y dles munts sot al tema dl refrain dla ćiantia de Sant Antone: “Antonius, Antonius, du Held an Gottes Thron, das Alpendorf am Peitlerfuß 342

grüßt dich als Schutzpatron.” En sant Antone à dè tl edl la bela mostranza, le caresc y la copa dales osties restaurà danü, che ê plütosc en malester. Le restaur é gnü finanzié n pert cun n contribut dla Fondaziun Cassa dl Sparagn. Tratan la Carsëma él gnü dit ia por l’edema le dedemesaledema y le vëndres dales 17.00 les staziuns te dlijia. Chi che â n pü’ dlaurela à passè chësta mesora cun Gejù che porta la crusc y mör; les domënies é les staziuns gnödes dites dant dales uniuns di omi, dles fomenes, di jogn, dles jones y dai scolars. Da d’ainsciöda éle indô sté da fistidié por les spëises dl scialdè, dl paiamënt dl mone y dles spëises por la Dlijia. Vigni porsona cun 18 agn cumplis (i studënć no) ê periada a dè le contribut de 25,00 Euro a cè. En dedemesaledema, ai 10 de mà, él

ANTERMËIA

gnü lavè la dlijia, sciöche al é bele usanza da tröc agn incá dan la festa dla pröma santa comuniun. La festa dla pröma santa Comuniun toma ite en chësc ann amesa i gran laûrs de sistemaziun dles plazes dl paîsc y dla cortina. L’edema dan la festa à la dita Bioc Bau srl ćiamò fat le mür sura cortina ca y romenè sö impü le maiù, mo al n’é nia stè meso da rové la stiga prinzipala dala pert dessura; por ti dè n pü de tonn da festa al ingrès di mituns te dlijia, é la musiga da San Martin piada ia sö dan la ćiasa da La Curt y à arcompagné i mituns cina jö sot cortina y sö por cortina ite te dlijia. Na bela mëssa cun ćianties ritmiches dër adatades por i mituns à ciantè le cor di mituns imparè ite dai maestri Alex y Martin; le cor é gnü acompagné da na bateria da Rina. Cun tröpa ligrëza à i mituns portè dant sües ćianties, trac impara dal entusiasm di maestri. Dô mëssa à la musiga da San Martin ćiamò tignì n conzert dan calo-

nia. Le dé dô la festa dla pröma santa comuniun éle sozedü na burta desgrazia al pere d’en möt ch’â ciafè la pröma santa comuniun; dadoman tratan l’ojorè é Herbert d’Alfarëi tomè jö te majun da na gran altëza y s’à fat dassënn mè. Le jolier dl aiüt alpin ê arsì dales set dadoman sö Alfarëi, y al ti é gnü dè söl post al ferì le pröm aiüt, spo l’à le jolier trasportè tl ospedal da Balsan; mo dô tröc mëisc de cures y terapies ê Herbert d’Alfarëi cuntra la fin de chësc ann indô da odëi danter la comunité dl paîsc. Tratan l’isté à deplü daidé laurè le lüch y fat d’atri sorvisc por daidé la familia, ći che é inće gnü reconesciü cun n ringraziamënt publich tla plata dla cöra. En domënia, ai 21 de mà, ćianta la Jungschar da Falzes la gran Mëssa; dedô te palestra ćianties y presentaziun de süa CD nöia.

I mituns dla pröma comuniun cun i geniturs (al manćia Rita Craffonara).

343

ANTERMĂ&#x2039;IA

Prozesciun de Jeunn

Chi de Jeunn...

344

ANTERMËIA

Al é passè ia i trëi agn y an é indô jüs en Jeunn. Valgönes edemes dan la prozesciun à siur ploan publiché sön la plata dla cöra valgönes racomanaziuns sön le comportamënt tratan la prozesciun: maiù che la prozesciun é, tan deplü él debojëgn da se tignì al regolamënt y al ordinn. 1. Naôta él da avëi imënt l’intenziun de jì por sanć y le fin dla prozesciun de Jeunn: l’oraziun, perian, dijon la corona, ćiantan y tolon pert ales funziuns tles dlijies; vignun prëia impröma do sües intenziuns (por familia, amisc, benefaturs, stüde, laûr, bona racoiüda, sanité, fortüna, uniuns, comunité, defunć…) mo inće por la valada do na fede sterscia y sana, por la Dlijia do vocaziuns …, por les istituziuns publiches, por i surastanć y por la iustizia y la pêsc. Sce valgügn n’é nia bugn da perié dadalt por val’ gauja, dessi jì ala fin dla prozesciun por ch’i peregrins s’aldes un l’ater y ch’al ne sides nia loces danter ite y por n’ester nia de gauja che d’atri se dessënes . 2. Important é n bun comportamënt y n vistimënt adatè da peregrins (nia braies cörtes y T–Shirt zënza manies). Al vëgn perié de desmostrè cherianza tles ostaries y tles ćiases y al vëgn perié de se tignì ite cun l’alcol ti don insciö n ejëmpl, propi inće deache l’alcol é un di maius problems di jogn. 3. Al vëgn aconsié da stè tl medemo post tla prozesciun, che i atri sais co s’arcuncè ite y ch’al sides plü saurì da pié ia. Sce vignun se prô da portè pro süa pert, podunse se confortè do na bela prozesciun... Indöt à tut sö 41 porsones de nosta cöra l’invit a tó pert ala prozesciun (trëi deplü col le 2003 y 10 demanco co tl ann 2000).

Laûrs de cortina I laûrs de cortina é da d’ainsciöda jüs plan mo bun inant; tl ćiantun cuntra calonia él stè debojëgn da alzè sö le terac de 30-35 cm. Porchël ale messü gnì alzè demez provisoramënter 3 lignes de fosses (da 6 fosses) che é dedô indô gnödes metüdes a so post. Plü iadi éle ia por l’ann gnü invié la popolaziun à tò demez les lades dles fosses sciöche al é bele gnü aconsié tl ann 2005, mo al n’é tres ćiamò de chi che n’é nia bugn da se destachè dales lades (zorghes). Singules lades amesa ite destürba dassënn por l’edl y porta inće pro che la cortina é plü ria da sié y tignì nëta. Da d’altonn ê i laûrs de cortina tan co rovà y inće bun garatà. Ai s’à bёgn trat fora n pü’ en lunch, scebёgn che i inćiarià dla cöra s’à tut la bria da ti stè dô cun gran lezitёnza. Porchёl ti va a chisc - Pire Unterweger (pert burocratica), Silvester Promberger (pert artistica) y Pepi Dejaco (suravidlanza di laûrs) - y inće a d’atri, che à fat laûrs o à dè ca material debann, n gran gran dilan. En la festa dles Antlês éle indô gnü tignì la prozesciun solena cun i confaruns, les statues de S.Anna, dl’Angel Custode, dl Cör de Gejú y dl Pice Bambin, la bandira di jogn. Le cor de dlijia à abelí la prozesciun cun sües ćianties. Ite da Anteriöl y dan la scolina élegnü metü sö i altà olache la prozesciun s’é archirtada a ascuté sö i Vangeli.

345

ANTERMËIA

Valgügn details di laûrs pro la cortina: le monumënt ai tomà y la pert a nord dla cortina y la ponterina a süd y le post da segnè ite i morć.

346

ANTERMËIA

La Miniolimpiada di ministranć dla Val Badia é gnüda tignida en jöbia, ai 10 de agost 2006 dales 8:30 inant sö dal ćiamp dl sport a La Val. Inće nosc sorvidus à tut pert cun gran ligrëza, y à portè a ćiasa 5 copes (tla categoria dla scora elementara n 2. post tla stafëta, n 2. post tl saltè y le 3. post tla tlassifica generala; tla categoria dla scora mesana n 3. post tla stafëta y n 2. post tl trà la corda). La sabeda dô à düć i sorvidus podü jì al Hotel Fontanella a se mangè na pizza. En jöbia ai 5 de otober éle gnü tigní le tradizional iade dla comunité d’Antermëia a n santuar che vëgn bele da tröc agn incà organisé dala Lisl de Fornela; en chësc ann esun jüs al santuar «Locherboden» dlungia Desproch. Domënia 7 de otober – dal ofertore porta mituns scincundes y simboi dla racoiöda sö da altè: René, Daniel, Lukas, Petra y Stefanie porta sö pan, na plana, ordöra, verzöra y ciüf. Le consëi de cöra à fat fora valgönes regoles che reverda les mësses y les ofertes en ocajiun de sopoltöres: 1) Sc’al é na sopoltöra n dé ch’al foss bele na mëssa dô orar, spo tóma chësta fora. 2) Deach’al n’é deplü che se dejidrëia ch’al ne vëgnes nia publiché les ofertes dades impede ciüf, ti gnarares comunicades cun i inoms te na lëtra ai familiars dl defunt. 3) Sciöche ofertes vëgn ma conscidrades spënores por la dlijia o por fins de bëgn, nia chëres por mësses che vëgn pö publicades cun l’orar dles mësses.

Angel de Gröpa da San Martin ćiava les fosses.

UNIUN ËI / ËRES En la pröma domënia de forà unse festejé adöm cun i geniturs di mituns nasciüs tratan l’ann 2005 le dé dla vita cun le tema dl lëgn y la scrita sön le placat dan dlijia “I te aodi che te crësces sciöche n lëgn cun raisc sotes che ciafa süa forza tla tera olache al crësc”. En Pasca unse indô venü röses y ći che è gnü trat ite ti è gnü dè ala “Krebshilfe”; te chësta ocajiun à la comunité mostrè tröpa solidarieté. En lalt ti va a ches ëres che s’à indô metü a desposiziun da se vistì le bel guant da paur y da portè la statua de S.Anna y à insciö daidé abelì y mantignì la bela tradiziun dles prozesciuns dles Antlês y dla festa dl Cör de Gejú. Da d’altonn, en sabeda, 7 d’otober y domënia 8 d’otober él indô gnü tignì les lites dla Uniun di ëi y dles ëres. Lité y gnì lità podô vigni fomena y om y i nia maridà sura 40 agn. Les surastantes nöies dla uniun dles ëres che à azetè l’inćiaria é: Prousch Martina – Rubatscher Giovanna 347

ANTERMËIA

Les portadësses con le guant da paur: Elisabeth, Paolina, Lucia y Agnes.

– Winkler Verena – Turnaretscher Marialuisa. I surastanć nüs dla uniun di ëi é: Clara Carlo – Ferdigg Hubert – Rives Guido – Chizzali Engl. I consëis nüs restarà en ćiaria por 4 agn. COR DE DLIJIA Le Cor de dlijia à tignì na reuniun, olach’al é gnü ringrazié le consëi dl cor da denant cun la presidënta Erica Rubatscher che s’à dër porvè y dè da fà, y metü n consëi nü; laìte él por dërt le ploan (siur Paul), l’orghelist (Andreas) y le dirighënt (Manfred), laprò él gnü lité dal Cor dui mëmbri nüs: Ines Devall che é inće gnüda metüda presidënta dl Cor y Petra Mittich (Falzes). I ti 348

audun na bona colauraziun, tröpa vöia y ligrëza da ćiantè y sonè a lalt de Dî y por l’edificaziun dla comunité. Dan Nadè à le cor de dlijia tignì adöm ala scora elementara n conzert da Nadè; impede fà la tradizioala festa da Nadè te scora cun ćianties y teatri, anse en chesc ann orü fà n pü de preparaziun al Nade cun ćianties ciantades dal cor, dai scolars y adöm, cun strumenc y val meditaziun. Y n gröm de jënt s’à tut la bria da gnì a scutè pro. Dedô ele ćiamò gnü tenü sö te scora val de cialt y biscoti, y venü dai scolars patüc da Nadè (chertes, cogheres, steres ..) che ei â pastelnè ti meisc denant.

ANTERMËIA

Le cor de dlijia, i mituns dla scora elementara, l’orghelist Andreas de Canal y le dirighënt maester Alex da Rina.

CLUB DI SENIORS De jenà unse organisé n batadù. Al n’é stè 32 che à cartè, y düć s`à dër devertì. Le pröm pest é gnü davagné da Lena Plazza y Clara Willi: n iade de n dé, dè ca dala Cassa dl Sparagn da Bornech. De forà s’à Sepl Dejaco dl maier mostrè de beles dias sura Bad Tölz y la Sardegna. Al é stè dër interessant por düć. De merz unse fat na picia marena por Pasca tl Hotel Fontanella. N ater iade unse invié le dotur Gregor Rungger d’Al Plan a baié sur i mês dla “veciaia”. Inće a perié sunse stà plü iadi: ai 22 de mà éle sté le iade a Weißenstein di seniors; deache al ê ćiamò lerch à inće val-

gügn plü de jogn tut pert; an é pia dales 7.00 sön plaza de dlijia, y jüs por Longega y Porsenù; la mëssa a Weißenstein é stada dales 11.00 ca.; la marëna dedô al Bruckenwirt (dlungia punt); dërevers sunse gnüs por Gherdëna. En jöbia, ai 26.10.2006 sunse jüs sö Oies; i sun pià ia dales 13.00 sön plaza de dlijia. Canche al é da jì a perié n vegnel dagnora tröc. La domënia dô Gnissant éle indô stè la ciastegnada sö dala pension Elisabeth. En San Micorà unse albü le rorate por i seniors y dedô por gran sorpreja de düć éle gnü San Micorà a nes ciafè y düć à podü pié dô en sach de duciaries. Ai 17 de dezember unse albü la marena da Nadè tl Hotel Pütia, y dedô unse 349

ANTERMËIA

Martina, Waltraud y Verena fej teater por i seniors.

podü en pü s’la rì cun Verena Winkler, Waltraud y Martina Rubatscher che s`à portè dant le pice teater da rì: Trinele y Tone va te calonia. La surastanta dl club di seniors Lisl tol l’ocajiun por ringrazié düć y dötes chi che deida tan lizitenc ia por l’ann y preia inant. SCOLINA Intratan l’ ann de scolina 2005-2006 à la picia scolina d’Antermëia podü ospité le bel numer de 18 mitans y mituns. De chisc êl 7 mitans y 11 mituns che gnô dé por dé cun gran ligrëza ala scolina. Tl team por l’educaziun êl la maestra Brigitte Rives, che é spo gnüda sostituida dô Nadé dala maestra Martina Vallazza, la colaboradëssa pedagogica Hilda Declara y la sucudiënta Cristina Banchero. Che se fistidiâ por de bunes marënes êl la cöga Mo350

nica Unterweger. Intratan chësc ann êl gnü metü a jì deplü proieć: le proiet de musiga cun percusciun che é gnü tignì da Max Castlunger y le proiet al movimënt che é gnü tignì da Inge Ullrich. Na gran importanza ti é inće gnüda dada al’educaziun linguistica. Te na formaziun adüm cun l’Université de Porsenù, tignida da Rico Cathomas y Werner Carigiet él gnü imparè co fà da portè ite bele tla scolina le plurilinguism. Cun gran suzes él spo inće gnü porvè fora. Les mitans y i mituns à mostrè gran interès por i trëi lingac: ladin, talian y todësch. Sambëgn êle inće ia pur chësc ann gnü zelebrè de pices festes olache i geniturs ê inće gnüs inviá: la festa da San Martin, da Nadè, la sfilada da Carlascè...Adöm cun la scora elementara y i stüdafüc êle inće chësc ann gnü metü a jí na gran proa d’evacuaziun.

ANTERMËIA

Valgügn mituns dla scolina tratan na jita da d’ainsciöda sö La Val.

SCORA D’ANTERMËIA

Musical “Scuola in festa”

Ai 25 de mà éle sté te scora na incuntada danter geniturs y maestri por baié sura en eventual proiet de educaziun ala sessualité. Bele plü gonot éle da pert de geniturs gnü fat la proposta de mëte da jì te scora n te proiet. Por mostré sö ai geniturs sciöche n te proiet podess ciaré fora, à i maestri metü da jì na incuntada danter maestri, geniturs y le signur Lois Castlunger che se dà bele da deplü agn jö cun chësta tematica. L’interès da pert di geniturs é sté plülere debl (ca. 10 porsones ê presëntes); Lois Castlunger à mostrè sö ći che al podess eventualmënter gnì fat de chësc vers, y splighé che val de te é bele gnü fat te deplü posc, tiran ite i maestri y i geniturs tl proiet.

Ai 13 de jügn – dô la bela esperienza cun le musical „Il presepe di San Francesco“ presentè da Nadè dl 2005, à la scora d’Antermëia ćiamò porvè n iade val de te’: plëgns de ligrëza é i mituns gnüs ite sön paladina, y à metü man da ciantè y cunté sön süa vita da scolars; implü ai mostrè süa capazité de coordinaziun cun i tröc movimënć cun i brac y le corp intier tratan les ćianties; dai plü pici dla pröma tlassa ai plü gragn dla cuinta tlassa à düć ciafè la poscibilté da tó pert al musical tl cor o sciöche solisć; al é gnü portè dant ćianties y sketch y d’atres matades che â da fá cun la scora y cun la vita da scolars ti lingac ladin, talian y todësch; tl musical à i mituns inće stlüt ite n dilan particolar ai maestri, cis a Martin y a Alex; maester Martin à rovenü l’iluminaziun cun chëra ch’al gnô tres 351

ANTERMËIA

Scolars tratan la raprejentaziun dl musical.

indô cherié na atmosfera extra, y maester Alex à rovenü la musiga che cambiâ tres indô. Ala fin dl ann de scora é chësc musical inće stè na bela sodesfaziun por le laûr fat ia por l’ann por les maestres y maestri tratan l’ann de scora 2005/2006: M. Giuliana Dejaco, Anita Craffonara, Gerda Craffonara, Alex Craffonara, Edith Flöss, Martin Kostner, Manuela Piccolruaz y Martina Rubatscher. Tröc geniturs di mituns y inće jënt da foradeca s’à tut la bria da gnì a ascutè sö i mituns 352

dales 9.00 da sëra ite dal ćiamp dal sport sot le tendun di stödafüch ite. Ai 15 de jügn é le musical ćiamò gnü rapresentè n iade a San Martin por i scolars dles cuartes y cuintes tlasses dla Direziun Al Plan de Marou. Y i mituns s’à sigü ciafè tan de aplausc co che ai à ciafè la pröma sëra a Antermëia. Sciöche coment de valgügn scolars ala rapresentaziun dl musical da Nadè 2005 tl foliet scolastich „Aules“ tla ediziun de merz dl 2006 pònse lì: ... a nos mituns nes sale dër bel da stè sön paiun. I nes sintiun tres sciöche de dër aturs. I un fat tröpes proes y i un laurè tröp, mo i s’un inće dër divertì. I un adorè tröpa pazienza, cun i compagns y cun i maestri che ghirâ dër tröp. Tratan les proes ense scialdi calmi, mo en le dé dla rapresentaziun nes tremorâ bëgn les iames .... Chësc vêl bëgn inće por la rapresentaziun dl musical „la scuola in festa“.

ANTERMËIA

En jöbia, ai 30 de novëmber éle dales 20.00 te palestra d’Antermëia gnü presentè y splighé da pert dl arch. Gasser Michael le conzet che é gnü tut sciöche basa por proieté y realisé la plaza nöia dla scora y scolina. Presënć ala serada ê l’ombolt y le vizeombolt, na desëna de geniturs dla scolina y dla scora elementara, les maestres dla scolina y n rapresentant di maestri dla scora elementara. Pian ia dala domanda „cun ći, olà y co ëis pa os plü dadî fat la blëita“ y se tacan ite ales respostes desvalies sciöche „peres, ega, coches, tera ...“ à l’injinier Gasser mostré sö che na plaza dai jüc dess ester, por i mituns dla scolina dandadöt, n post olache ai po sperimentè, porvé, se armöie, imparé da se conësce se instësc y sües capacitês; y n meso dër adatè por imparè chëstes cosses é la pera, la gran

pera y la picia pera, sön chëra ch’an po porvè da jì lassura, da saltè sö y jö y chëra ch’an po porvè da se tignì; cun deplü ejëmpli de desvalies plazes des scolines y scores te Südtirol y foradecá ale mostré sö che plü naturala y fata dô ala natöra che na plaza é, plü saurì se stà i mituns. Chësc é spo inće gnü confermè plënamënter dales maestres dla scolina. Por la scora elementara éle salté fora la problematica che la plaza é impü picera, mo che cun buna orentè podessera inće jì da lascè salté i mituns inće fora dal urt sighé ite. La serada s’à stlüt jö cun la constataziun da pert dl’ombolt che la plaza nöia mostrarà impormò dô che ara é gnöda adorada n pez sce ara é adatada o nò por i mituns, y cun la convinziuns da pert de scialdi düć i presënć che le laûr fat é impò scialdi garatè.

Na pert dla plaza nöia dla scora da d’altonn fora ...

353

ANTERMËIA

UNIUN SPORT AMATORIALA ANTERMËIA Inće en chesc ann è stada la ativité dl SC Amatorial Antermëia rica de manifestaziuns sportives. Na te uniun po ma laurè bun sce tröc volontars tëgn adöm y se dà jö tl tëmp lëde cun le sport dl paîsc. Nia dagnora ne vëgn chësc laûr odü, mo l’impëgn vëgn porchël premié cun le suzès de vigne manifestaziun. Trofê Börz-Liösa 29.01.06 - Daniela Erlacher da Antermëia y Robert Tavella da La Val è stà i mius pro chesta ediziun dl trofê Börz-Liösa. Al é rové adalerch

concorenc da Antermëia, Lungiarü, La Val, Rina y Bornech. La miu scuadra è stada chëra da La Val, secunda chëra da Antermëia y terza la scuadra da Rina. Broomball 04.02.06 - La scuadra de ćiasa “Sganghes” à davagné la cuarta ediziun dl tornê de broomball. Al secundo post se a tlassifiché la scuadra da la Ila “I Giac”, al terzo post êl da ciafè la scuadra da Antermëia “Tropicana Team”. L’iniziativa dër plajora chërda adalerch vigne ann tröpes scuadres y tröc simpatisanć de chësc sport, olache al vëgn soghé cun granara y cialzà da ginnastica söla dlacia. Gara soziala de schi y brëia dl paîsc d Antermëia 19.02.06 - I abitanć d’Antermëia se à mosoré sön schi y brëia sön la pista de ćiasa. La gara à odü tröc de bugn atleć che se à batü por i pröms posc. Le tëmp dl dé é stè de Armin Erlacher.

La scuadra d’Antermëia se plazëia al secundo post: da man ciampa a man dërta: Alexandër, Armin y Oswald cun Helmut, le sponsor dl trofê.

354

ANTERMËIA

Trofê Antermëia–Börz 12. 03. 06 - Por le 22ejim iade à le SC Amatorial Antermëia invié ia le tradizional trofê Antermëia-Börz, cun na novité de döes manches. Le concorent plü asvelt è stè David Clara da Al Plan. Le schi-team Al Plan se à inće portè a ćiasa le trofê sciöche miù scuadra. La seconda miú scuadra è stada chera d’Antermëia, al terzo post se à tlassifiché la scuadra da Mühlegg. 25 agn Sport Amatorial Antermëia 11.06.06 Dër garatada é la festa di 25 agn dla uniun sportiva d’Antermëia. Le dé à metü man cun na defilada: a cé la tofla che recorda i 25 agn, la bandira dla uniun,

mituns, mitans, jones, jogn, ëi y ëres, autoritês; düć acompagnà da melodies dla Böhmische da La Val. La Santa mëssa é gnöda zelebrada da siur Paul Campei alaleria tl ćiamp dl sport. Al à rengrazié i membri dla uniun por l’ativité rica, al à inće ringrazié Chël Bel Dî por avëi stravardè dales desgrazies tl sport. Dô la funziun à la festa odü la pert plü ofiziala, olache deplü autoritês à portè sò salüt y inće süa stima por les bries dla uniun y por i bugn resultać arjunć. Oswald Prada ê le president atual dla uniun, y l’à acompagnada te düć i sü 25 agn de vita, meton ite temp y pasciun. Por la uniun ne él nia dagnora stè tëmps saurisc mo i bugn resultac é sta da odëi tres indô. Al ê le 1981 canche Antermëia à ciafè süa uniun dl sport. Da chël ann incà él ormai passè 25 agn. Te chësc chert de secul él

Valgügn simpatisanć porta pro la defilada la bandira dla uniun.

355

ANTERMËIA

Parores de salüt y de ringraziamënt da pert dl presidënt Oswald Prada.

Cuertl dl liber comemoratif gnü realisé por la festa di 25 agn d’ativité dl SC Amatorial Antermëia.

gnü fat cotan: le travert plü important é dlungia les tröpes ativitês dessigü la realisaziun dl ćiamp dl sport cun la ćiasa de sorvisc laprò. «Cun l’aiüt de döta la comunité, dl comun y de Chel Bel Di

sunse stà bugn da portè la uniun olache ara é segn” à sotrisé Oswald. N momënt emozionant é stè canche al é gnü cherdè sön paladina i membri fondadus dla uniun: Sepl Zingerle, Paul Chizzali, Carlo Clara, Erwin Forer, Silvester Irsara y Oswald Prada. Sciöche Sepl Zingerle se recorda éra jöda bindebo de morveia pro la fondaziun. Canche i membri ê rovà fora dla notara dr. Ida Tratter, s’ ài desmentié i scioldi. Ara se à portè pro che le pröm sponsor é stè Pasquale Verginer,

L’ ombolt Pepi Dejaco surandà n’onoranza ai fondadus dla uniun.

356

ANTERMËIA

che à paié l’iscriziun por che le statut pois gni metü sö. Tratan la festa él gnü onorè düć i membri che à fat pert en iade tl consëi diretif. Na onoranza ne podô nia mancé por Erwin Forer y Oswald Prada che ê pro l’uniun dala fondaziun incà. I 25 agn, che à albü sü alc y senz’ater inće sü basc, é gnüs recoiüs te n pice liber, che la popolaziun à podü pié do en gaujiun di festejamënc. La picera publicaziun realisada da Elisabeth y Marlene Erlacher contëgn en cört la vita dla uniun, sües ativitês y sü traverc arjunc. La festa ofiziala é gnöda stlüta jö cun n renfrësch, olache al é stè da mangé y da bere por düć. Onoranza che düć i mëmbri che à fat pert por plü de 10 agn tl consei diretif à podü pié dô.

I mius dl tornê dles uniuns 2006.

Domisdé él gnü invié ia le tornê de calcetto dles uniuns dl paîsc. Sis uniuns dl paîsc é rovades söl ćiamp dl sport. «Düc cuntra düć» ê le moto de chësc domisdé bun cialt. I resultac à odü al pröm post i paurs, dan i ostis, i jogn, i iagri, le Sc Antermëia y i stödafüch. Le SC Antermëia à tigni alalt l’inom dl’uniun sportiva dl paîsc, se plazan al secundo post.

Le SC Antermëia à tigni alalt l’inom dl’uniun sportiva dl paîsc, se plazan al secundo post.

Tornê de calcetto por düç 15.07.06 Por le cuinto iade à le SC Amatorial Antermëia organisé n tornê de palê por düć. Le tornê è inće conesciü sura i confins ladins fora; tröpes è les scuadres che è gnödes adalerch da foradecà. La scuadra che à podü lascé le ćiamp a cé alt è stada la scuadra FC bikini-bottom da Porsenù. Le SC Antermëia se à tlassifiché al secundo post do avëi pordü la finala dër

combatöda. La scuadra “Street Soccers” se à tlassifiché al terzo post. Les scuadres che à tut pert è gnödes acompagnades fora por le dé de fadia da sü sostenidus che é rovà adalerch cotanc. Chisc à daidé abelì la festa che è dër garatada. Tornê de calcetto di ghesç 08.08.06 - Le ćiamp dl sport ospitëia bele da en valgügn agn i ghesc di eserzizi turistics dl paîsc. Alberghi, pensiuns y afitacia357

ANTERMËIA

menes mëna te ćiamp sü sciori por se soghé fora le trofê di sciori. Chësc tornê è ormai deventè na tradiziun, en chësc ann èl rové ala 7. ediziun. Chësta ediziun è gnöda davagnada dala Pension Frapes, che è stada la miù inće en l’ann passè. Le Hotel Fontanella se à plazè al secundo post y la Pension Elisabeth al terzo post. Chëstes scuadres à podü pié dô de bì trofei sponsorisà dala Cassa Raiffeisen. Riuniun generala dl SC Amatorial Antermëia 18.11.06 - En iade al ann è düć i tesserá dl SC Amatorial Antermëia invià a tó pert ala riuniun generala de chësta uniun. La uniun porta dant en cört le laûr fat ia por l’ann passè y prejentëia le program de ativité por l’ann che vëgn. En chësta ocajiun vëgnel inće fat n batadù danter i iscrić ala uniun; en chësc ann à tut pert bëgn 14 pers. Le batadù é gnü davagné dai jogn Bruno y Elisabeth; le pozer se à davagné Elmar y Christian. En chësta sëra se à inće prejntè le consëi diretif nü.che se dà jö por i proscimi

4 agn cun le sport dl pice paîsc d’ Antermëia. Te chësc fej pert chisc 8 jogn: Helmut Erlacher (presidënt), Klaus Castlunger (vize-presidënt), Armin Erlacher (cassier), Elisabeth Erlacher (secretêr), Andreas Chizzali (magazinier), Elmar Erlacher y Hilbert Rubatscher (Caposeziun invern), Andreas Chizzali y Herbert Winkler (caposeziun isté). De chësc consëi ne fej nia plü pert: Prada Oswald, Forer Erwin, Edith Prousch, Werner Paratscha, Silvester Irsara, Ulrich Rubatscher y Roberto Clara. A vëi n dër bel dilan por döt ći che ai à fat por le sport a Antermëia. Mo inće na ativité che ne à nia da fà cun le sport à suratut n chësc altonn l`SC Amatorial Antermëia: tratan le mëis de novëmber ê dötes les ostaries dl paîsc stlütes, y insciö s’à l’uniun detlarè a öna da tignì davert le bar tla ćiasa dl sport tratan i fins dl’edema de novëmber, ti dòn insciö la poscibilté ai jogn y manco jogn da se incuntè.

Ia dedô da man ciampa a man dërta: Klaus, Andreas, Hilbert y Armin; dan cà da man ciampa a man dërta: Helmut, Elmar, Elisabeth y Herbert.

358

ANTERMËIA

STÖDAFÜCH Ai 15 de dezëmber éle gnü tignì la riuniun generala tl Hotel Antermoia; dales 19.30 éle stè tla dlijia d’Antermëia le rorate por düć i inviá; 32 mëmbri à tut pert ala riuniun. Por 15 agn de ativité tl corp di stödafüch à i mëmbri Rindler Guido y Sottrovisch Ugo ciafè na crusc de merit de brom. Sciöche reconescënza por le sorvisc fat por le corp di stödafüch ti éle inće gnü dè na onoranza a Chizzali Davide y Deiaco Sepl, che vëgn, dô avëi complì i 65 agn, portà ite sciöche mëmbri fora de sorvisc. Tratan la riuniun éle gnü mostrè sö impü l’ativité ia por l’ann 2006. I stödafüch d’Antërmeia â ala finn dl ann 2006 37 mëbmbri atifs; 4 stödafüch é fora sorvisc, 2 stödafüch ê mëmbri d’onur. Tl ann 2006 éle gnü pormez dui mëmbri nüs: Devall Christian y Forer

Armin. Tl 2006 à un n mëmber fat dui cursc a Vilpian. De forà éle gnü damanè deplü preventifs por cumprè n auto nü; cumprè ele inće gnü stifli y braies da laûr nöies, y d’atri injins por i intervënc. De mà éle gnü trat jö la baraca dles festes sot la scora y fata sö danü ite dal ćiamp dal sport. De mà éle inće gnü indô fat adöm cun la firma Rosenbauer tl magazin di stödafüch n control di destödadus dl füch por düć i interessà. Indöt éle gnü fat 7 intervënc ia por l’ann 2006, 4 intervënc tecnics y de mëindri por mè de füch. Al é gnü fat 16 proes, de chëstes 8 deboriada cun corps di stödafüch vijins. Ai 06.10.06 éle gnü tignì a Antërmeia na proa deboriada dl raiun bassa Val Badia; 7 de 9 corps di stödafüch à tut pert, indöt 50 stödafüch y dui mëmbri dl’aiüt

I mituns dla elementara cun i maestri y valgügn stödafüch dô la proa d’evacuaziun.

359

ANTERMËIA

N stödafüch y i mëmbri dl aiüt alpin Pepi y Albert tratan la proa ai 06.10.2006 sön le fabricat en costruziun dl’implant de telescialdament.

alpin San Martin. Ai 7 d’otober él gnü tignì la proa de evacuaziun dla scora cun i scolars dla elementara y dla scolina y la litra rodënta di stödafüch d’Al Plan. Les manifestaziuns plü importantes a chëres che i stödafüch à tut pert ia por l’ann: gara di schi dl raiun ai 28.01.06 a Rein (Türesc) – i stödafüch d’Antermëia röia 4°. Ai 30.04.6 va na rapresentanza dla bandira y dl corp di stödafüch a San Martin ala festa de benedisciun dl’auto nü. Ai 07.05.2006 vëgnel tignì la festa de S.Florian cun mëssa y prozesciun. Ai 09.07.2006 vëgnel organisé la segra adöm cun la uniun dl sport. Ai 22/23 de iuli à i stödafüch tut pert al torneo provinzial de calcetto di stödafüch a Mantena y árjunt le terzo post.

360

ASSOCIAZIUN PËIAPËSC / IAGRI En vëndres, ai 31 de merz éle gnü tignì la riuniun generala dla associaziun; en chësta ocajiun éle inće gnü lité danü le presidënt, cassier y secretêr dl’associaziun; sciöche presidënt nü è gnü lité Castlunger Klaus de Gile; le presidënt da denant Erlacher Pire ne à nia plü orü surató inant l’inciaria. La gara soziala dla uniun pëiapësc è gnöda tignida la sabeda, ai 23 de setëmber. Indöt à tut pert 17 mëmbri, le plü fortuné é stè Dapoz Otto. Ai 21 de jenà éle gnü tigní sön la pista dla liösa Börz – Fornela la gara di iagri dla Val Badia. L’Uniun di iagri da San Martin à organisé na sort de biatlon por i iagri, olache al ê da raité n tòch, spo da stlopetè y indô da raité inant. Bëgn 90 iagri y döes iagres di 7 reviers dla valada y inće da foradecà à tut pert.

ANTERMËIA

DESVALIES Festa da carnescè – en lönesc, ai 27 de forà à por le secundo iade i maestri de schi d’Antermëia y le Schi-Service Antermëia metü da jí n domisdé de aurelacörta sön pista por i mituns mascherà. Tröc mituns cun de vigni sort de mascores à tut pert ala gara sön pista cun ostacui desvalies. Na juria à chirí fora les trëi plü beles masti éle gnü ofrì ai partezipanc y ai fans n pice rinfrësch sön pista. En dedemesaledema, ai 24 de má dôle passè por le secundo ann indolater le “Giro d’Italia”; en chësc tl’atra direziun da Funes caisö por le Jù de Börz, jö San Martin y cuntra Al Plan cina sön Plan de Corones. I laûrs de sistemaziun dles plazes fora por le zënter dl paîsc ê bele da d’altonn tert dl ann passè gnüs programà a na mainiera che ara jiss da mëte indô a post la strada por canche al passass chi dl “giro”. Y bel avisa era jöda da arjigné döt cant sciöche i organisadus y i ziclisć s’al damanâ; la strada ê por i 24 de mà asfaltada completamënter. Tröc dis â laurè tröpes firmes feter insuralater por rovè adorassà. Mo en le dé dl “giro” n’à le tëmp nia lascé fá; la plöia y cinamai la nëi à sprigoré i organisadus, y cun la tëma che i ziclisc se fajess mè sön la strada mola o se tirass ados val mal cun le tëmp scialdi frëit, ne i an nia plü lascè jì sura le Jù de Börz; al ultim momënt esi gnüs oc fora por la Val de Puster impede sura Börz caijö. I simpatisanc di atlec dla roda che aspetâ so idols sön le Jù de Börz (al n’ê plütosc püc) à indô podü pochené adöm. La festa dla segra la secunda domënia de messè è en chësc ann gnöda tignida por le pröm iade ite dal ćiamp dal sport;

i stödafüch y l’uniun dl sport à metü sö danü la baraca che ê sot la scora y che à messü gní spostada por fa lerch ala plaza dai auti y al garage sot tera. D’isté fora éle inće gnü asfaltè dla comun le toch de strada danter le Hotel Fontanela y le ćiamp dal sport y la plaza dan le ćiamp dal sport.

Bal dles stries – Na nöt ćialdina y plajora à indô trat adalerch sön Börz n gröm de jënt al bal dles stries ala fin de iuli; l’assoziaziun turistica da San Martin de Tor s’à indô tut la bria da organisé y ti pité n program plajor a pici y gragn, ghesc y jënt dl post, cun la cunta de stories y liëndes, la desmostraziun de vedli mistiers da paur, raprejentaziuns musicales, festa coi striuns ite dala Crëpa dl’Ostì y bal final dles stries incër le füch dô le ritm dles percusciuns. En sabeda, ai 12.08.2006 dales 20.00 ales 22.00 y domënia, 13.08.2006 dales 10.00 ales 19.00 éle gnü tigní a Antermëia te palestra en pice marcé olache al è gnü venü de vigni sort de patüc fat a man, inće belijes cun peres “Swarowski”. Cun gran impëgn y savëi à Cristina da 361

ANTERMËIA

La Curt de Sura abiné adöm, fat y metü fora te palestra n gröm de patüc. Ći che è gnü trat ite è jü a bëgn dla inrescida sön la maratia „fibrosi cistica“. Incuntada generala dl grup SVP Antermëia en domënia, ai 19 de november 2006 dales 11.00 te scora. Impröma éle stè n salüt dl surastant dl paîsc signur Erlacher David. Dedô éle stè salüc dl surastant dl raiun dr. Christian Agreiter, dl ombolt Pepi Dejaco y dl vizesurastant dl partì Paola Bioc Gasser. Le punt prinzipal dl’incuntada é spo sté le referat sön la situaziun politica generala a Roma y Balsan cun discusciun. Valgügn di presënc ará en chësta ocajiun inće punsè zuruch ala festa da d’isté dla SVP-Ladina che é gnöda tignida ala fin de messè sön Börz, olache tröc colaoradus volontars, aiutanć, amisc y rapresentanć politics dla Provinzia, danter chisc Luis Durnwaldër, Florian Mussner, Hans Berger, 362

Georg Pardeller, deplü ombolc di comuns ladins y la deputata dl consëi nazional dl’Austria Helga Machnè, indöt n val 100 porsones s’è incuntà pro na picia marëna y na buna cëna tla Ütia de Börz por s’la cuntè, s’la rì y stè deboriada. La festa dô ester dô les parores dl vizesurastant dl partì Gasser Bioc Paola n dilan a düć i zitadins che se engajëia te nosta sozieté por les chestiuns di ladins, fej de bëgn y à intenziun da le fà inant. Ai 20 de merz éle gnü stlüt l’ativité dl imprëst di schi tla sajun da d’inver 2005/2006; sciöche an vëiga essun adorè dassënn la nëi che ê ćiamò, da mëte man la sajun nöia di schi 2006/2007; döt novëmber y dezëmber era ma jöda da fà dër pücia nëi, da Nadè é le lift mâ jü cina sö n Cantina; ai 30 de dezëmber ciarara fora insciö sot le punt dla pista sön Biei.

ANTERMËIA

FABRICHÉ Por ti dè la poscibilté ai proprietars dla ütia „Fornela“ de amplié l’eserzize por podëi pité i sorvisc te na maniera plü adatada ai tëmps daldedaincö, éle gnü portè inant dal Comun de San Martin de Tor la prozedöra por l’inserimënt tl plann urbanistich de na zona por infrastrotöres por le turism de restoraziun. Deache la prozedöra ne se lasciâ nia portè inant deache la zona y ütia interessada é tl parch natural Pöz-Odles, é le Comun jü inant sön n ater tru y à porvè – deache la zona interessada ê bel söl confin dl parch natural – da tó fora dal parch natural 6000 mq de terac y da n stlü ite dlungia la medema suraspersa. Mo sides la pröma comisciun por la sconanza dla contrada dla Provinzia de Balsan co inće la junta provinziala ne à nia azetè la prozedöra proposta dal Comun, cun la motivaziun che les conseguënzes de zones turistiches te chësta zona ne é nia compatibles cun i fins dl parch natural y che an jiss a cherié cun l’aprovaziun de chësc vare n caje de prezedënza prigorus sce an pënsa che al é sigü plü posc te Südtirol olache i interesc dl turism ne vá nia tres a öna cun i interesc di parcs naturai. Inće por la ütia „Göma“ ti prà da Spütia éle gnü invié ia dal comun la prozedöra de trasformaziun dl terac ocupé dala ütia te na zona por infrastrotöres turistiches de restoraziun, mo gnanca chësta proposta ne é gnöda azetada dala junta provinziala. Da d’ainsciöda éle gnü costruì n tunel de coliamënt danter Pension Maria y dependance Pension Maria sot la strada provinziala fora por ne messëi nia tres

atraversè la strada; i laûrs é gnüs fac tratan che al gnô impò ćiavè sö la strada por la costruziun dla rëi dl telescialdamënt y de sistemaziun dles plazes cun ressanamënt dles condütes prinzipales por les infrastrotöres.

Adöm cun i laûrs de sistemaziun dles plazes y de ćiavamënt por la realisaziun dla rëi dl telescialdamënt éle gnü realisé na plaza dai auti nöia dlungia la strada jö che porta al’Hotel Antermoia. De jügn à metü man i laûrs de costruziun de na ütia nöia da munt sön le prè dl „Gsoier“ sö Spütia de Winkler Alfred. Insciö ciarâ fora la ütia de otober.

363

ANTERMËIA

Ia dal „batistra“ él gnü cherié na zona por infrastrotöres turistiches de alojamënt por la realisaziun da pert de Winkler Franz Josef de valgügn residence; ai 20 de messè él gnü metü man da ćiavè grunt; dô mez otober ê döes ćiases de lëgn cun sotite garage y ćianos de petun bele impé.

Tablé dl famëi de Pecol, spostè da Chi Aineigri sön Chi Jus cun bela odlada cuntra Pütia.

Le punt dl lift sura Biëi che atraversëia la strada de Börz é gnü fat sö danü da d’altonn.

364

D’isté ele gnü sistemé le trú dla liösa Börz – Fornela tl tòch dla partënza.

ANTERMËIA

D’isté él gnü sistemé le trú dla liösa Börz – Fornela tl tòch dla partënza, olache le mür de sostëgn ê raité jö. La Fa. Mayr Josef da Terenten à fat le mür da funz sö danü. Laûrs de sistemaziun dles plazes tl zënter dl paîsc Ti chinesc dé dan Pasca él indô gnü laurè dassën pro la rëi dl implant de telescialdamënt y la sistemaziun dles plazes; sciöche pröm laûr à i laoranc dla Provinzia scarzè sö l’asfalt fora por döt le zënter dl paîsc; spo éle gnü metü danü la condüta dal ega jö por strada danter la calonia y l’Hotel Pütia; le mëis d’aurì é sambëgn stè fedel a sò inom y insciö à

le tëmp fat impü sciöche dagnora d`aorì: al é plü iadi gnü jö la nëi y bindebò frëit (cina Pasca), y chësc à sambëgn cherié de vigni sort de dificoltês por le trafich fora por le paîsc, y lascè aldì di vigni sort de malcontënc da pert de chi che messâ passè vigni dè sön strada. Tl medemo tëmp éle inće gnü fat le sotpassaje danter i fabricac Pension Maria y dependance Pension Maria; chësc à da öna na pert fat meso che le tëmp complessiv che al gnô limité le trafich foss plü cört, mo les dificoltês da passè cun l’auto ê sambëgn maius. De merz éle gnü aprové dala junta de comun le proiet esecutif dl 2. lot di laûrs y dè ia i laûrs de costruziun ala firma Alpenbau srl da Terenten, inćiarié

365

ANTERMËIA

la firma Helplan srl cun le coordinamënt de segurëza di laûrs y dé ia l’inciaria dla proietaziun statica dl garage sot tera. De jügn à la junta de comun dé ia i laûrs de fornidöra y instalaziun dles nöies löms dl’ iluminaziun publica dl zënter dl paîsc che â bëgn dassënn debojëgn de gnì cambiades. Na novité é le corü nü dla löm che ne é nia plü blancia mo de n tonn plü cialt pormez al orange. Tles edemes dan la segra à metü man i laûrs de realisaziun dl secundo lot de sistemaziun dles plazes da pert dla firma Alpenbau da Terenten; al gnará sistemè la plaza dai jüc tl zënter dl paîsc, la plaza dla scora y fat la garage dai auti sot la scora. La plaza dai jüć nöia dl paîsc cun vistí y rampes de azes 366

ANTERMËIA

L’atmosfera cheriada dala iluminaziun nöia dl paîsc.

TERMO ANTERMOIA SOC. COOP. REALISAZIUN DE IMPLANT DA SCIALDÉ ZENTRALISÉ POR LE ZËNTER DL PAÎSC Ai 07.04.2006 éle gnü tignì dales 20.00 te palestra de scora l’assemblea ordinara dla cooperativa Termo Antermoia soc. Coop. Presënc ê i aministradus dal cooperativa Erlacher David, Clara Carlo, Clara Martin, Winkler Ivo, Erlacher Günther, Zingerle Albert, le comerzialist dr. Fortunato Verginer y le rapresentant di proietanc Plankensteiner Helmuth. Le presidënt à recordè la prozedöra ch’à portè ala formaziun dla cooperativa, à fat n ressumê sön l’andamënt di laûrs cina incö y sön i laûrs preodüs ti proscimi mëisc. Le comer-

cialist Fortunato dr. Verginer à ćiamò splighé n iade i vantaji che la forma dla sozieté cooperativa à por la realisaziun y la gestiun dl’implant de scialdamënt (un é che cun la forma dla cooperativa éle stè meso da arjunje de maius contribuc por la costruziun dl’implant; n ater che na sozieté cooperativa ne pò nia fà davagn y podarà insciö destribuì ütli ai sozi) y spo descrit en cört le bilanz al 31.12.2005 dla cooperativa. Le bilanz é gnü aprovè a öna dai sozi. Sciöche terzo punt al ordenn dl dé éle gnü determiné n compëns ai aministradus dla cooperativa ( indöt 5.000,00 euro da partì sö ) che à cis tl tëmp de aviamënt dla cossa y tratan i laûrs de costruziun (al é gnü recordè che tl ultim ann éle stè indöt 30 sentades y suraposc) tröp laûr. Spo éle gnü fissé 367

ANTERMËIA

le prisc por i alaciamënć nüs che gnarà damanà tl dagnì; chisc sarà respet ai prisc d’alaciamënt da pié ia tröp plü alc (aumënt dl prisc dl 30% plü les spëises por la condüta y l’injin de scambiamënt dl cialt). Inultima à l’inj. Plankensteiner Helmuth lascè odëi na picera prejentaziun sön la situaziun di laûrs de costruziun cun valgönes fotografies, mapes y istruziuns por n dër alaciamënt tl local da scialdè de vigni utënt y prejenté n cört le fabricat dl implant da scialdè che gnarà realisé ti proscimi mëisc. Por mez setëmber él preodü de rovè i laûrs de costruziun y de mëte da jì n funziun l’implant provisoramënter. Ai 11 de messè él gnü metü sö le borjadú dl implant de telescialdamënt; le borjadù da scialdi n gran pëis (18.000 kg) à cherié bindebòde problems cina che al é stè metü te sò post; bele da le condüje adalerch é stades valgönes otes, cis chëra sot Pedantermëia, scialdi ries da fà; da jí pormez al post de destinaziun s’é l’auto aposta impuntè, y al à messü gnì adalerch na secunda autogrù por desciarié la mascin posocia; l’atra autogrù à spo alzè la borjadù te süa posiziun definitiva. Ai 24 de otober él gnü inauguré ofizialmënter l’implant de telescialdamënt. Ala presënza de valgügn di mëmbri dla cooperativa, de rapresentanc dles firmes che à fat i laûrs, dl assessur provinzial dr. Michl Laimer, dl ombolt Pepi Dejaco, dl presidënt dla cooperativa David Erlacher y dl proietant dl implant dr. Alfred Jud éle gnü impié ofizialmënter l’implant, nia cun les ziples che scialdarà tl dagnì na gran pert dl zënter dl paîsc, mo cun n simbol che paissenâ impò: n vancëi. Y spo ti él gnü mostrè ai interessà 368

cun ći tecnica che al gnará condüt l’ega ćialda tles ćiases; inće sce i laûrs ne à nia podü gní rová deplëgn y le cialt ne po nia ćiamò gnì ot tles ciases, an impò podü lascè odëi ći che al é gnü realisé: la zentrala da scialdè cun en gran borjadú, n gran boiler, le local dles ziples, la lerch curida alaleria por lascè jö les ziples, y la plaza por lascé jö la lëgna. L’assessur dr. Michl Laimer à laldè l’iniziativa dl paîsc d’Antermëia, che se é tachè ite tl trend di ultimi agn: l’implant d’Antermëia é le 35ejim te Südtirol aldedaincö che fornësc atualmënter ca. le 40% dl’energia por scialdè, y al à sotligné la gran importanza ecologica dl’inziativa. L’ombolt à laldè le paîsc d’Antermëia por l’inziativa che é piada ia diretamënter dala jënt dl paîsc instëssa y nia dala man publica; nia le comun n’à fat l’implant, mo la popolaziun d’Antermëia. L’Comun à sostegnì la cossa cun l’alaciamënt ala rëi de telescialdamënt di fabricac de comun (scora, ćiamp dl sport, salf te calonia). L’presidënt dla cooperativa à cunté sö la storia de realisaziun dl implant, fajon presënt che al é ma passé n val dui agn dala ideaziun dla cossa ala forniziun de cialt ai utënc; pro la costruziun dl implant an ćiamò podü usufruì de contribuc dla man publica tl mosöra de ca. le 40% di cosc`; dl ater vers an podü fà i laûrs de costruziun dla rëi de distribuziun tl medemo tëmp olache le comun à fat i laûrs de sistemaziun dles plazes dl zënter dl paîsc y insciö sparagné val, mo dandadöt ma desturbé un n iade la popolaziun cun laûrs de ciavamënt che à comporté por tröc inće val desturbs y sacrifizi. Le proietant dl implant Dr. Jud à splighé valgügn details tecnics dl implant, sciöche i 5 km de ros che é gnüs

ANTERMËIA

ćiavá ite, la grandëza dl local dles ziples de ca. 300 m³, dla lerch curida da lascé jö ziples de ca. 800 m³, dl boiler dl’ega cialda de 20 m³ y i.i. Tl dagnì ne arà l’85 % di proprietars de fabricać tl zënter dl paîsc nia plü bria da se cruzié de colaudaziuns de implanć da scialdè, de gasöre, de scoè i ćiamins, y ai podarà, sce döt jará dô les previjiuns, inće sparagné impü de val, mo ai podará dandadöt ester sigüsc de avëi fat val de dërt por la sconanza de nosc ambiënt daidan pro a burjé ca. 270.000 litri demanco de gasöre al ann.

Cun valgönes dificultês vëgnel alzè ite le borjadù.

Ai mët man da ćiavè.

Le ćiamin é impé.

369

ANTERMËIA

L’implant feter rovè odü da Colac jö.

Tratan la daurida ofiziala dl implant: l’assessur provinzial Michl Laimer, le presidënt dla cooperativa Erlacher David, l’Ombolt Pepi Dejaco y le proietant dr. Alfred Jud.

370

Tratan la daurida ofiziala dl’implant: valgügn mëmbri dla cooperativa.

SAN MARTIN

SAN MARTIN • Tone y Elsa Gasser

L’ora dl ćiampanì da San Martin.

371

SAN MARTIN

372

SAN MARTIN

Movimënt dla popolaziun Ala fin dl ann 2005 êl a San Martin 803 abitanć. Ia por l’ann 2006 n’él nasciü 11 y mort 4, y cun n pêr che é gnüs y che s’un é jüs altró a abité é San Martin rové ala fin dl 2006 jö sön 802 abitanć, laprò n’él 13 de stać da foradecà. Nasciüs: Karen Sorà Miriam Campei Josef Planatscher Melanie Soppelsa Thomas Verginer Romina Videsott Maicol Tschaffert Lukas Pramstaller Dominik Mühlmann Somaya Senatore Annalena Plaseller

20.10.06 19.02.06 07.06.06 28.10.06 23.01.06 03.07.06 10.10.06 06.10.06 06.03.06 11.05.06 23.09.06

Maridà: Carla Zingerle y Christian Stecher Helene Graffonara y Hubert Planatscher Notburga Unterweger y Dietmar Plaseller Vito Zingerle y Evi Oberhuber Morć: Maickol Bassutti Paul Ploner Sepl Verginer Ottilia Schanung vëd. Castlunger Zelestin Vantsch

(2005 – 12.01.2006) (1930 – 27.01.2006) (1927 - 28.05.2006) (1914 – 05.07.2006) (1926 – 19.07.2006)

Morć da San Martin foradecà: Do la incuntada de chi da foradecà l’ann 1995 n’él mort cotanć da San Martin che viô tl forest: siur Franz Aiarei (1943-2005 / Porsenù) Sepl Agreiter de Iarone (1933-2003 / Welsberg) Heinrich Penazzi de Mariangel (1928-1999 / Corvara) Gusta Gasser Pitscheider de Nicl (1913-2002 / Dala/Tirol) Franz Pitscheider de Franzl Grof (1934-2002 / Dala/Tirol) Paula Costabiei dl Grof (1925-2005 / Wals/Austria) Pire Dariz dl Fodom (1921-2005 / Badia) 373

SAN MARTIN

Maria Dariz Marè dl Fodom Albert Gasser dl Gasser siur Bertrand Vollmann Maria Vanzi Neumair dl Sartù Iudita Vanzi Clara dl Sartù Anselmo Chizzali dl Vësco Angela Chizzali Costabiei dl Vësco Loise Canins Flöss d’Anvì Cherubina Flöss Erlacher d’Anvì só Maria Zelestina Flöss d’Anvì Sabina Flöss de Fles Maria Flöss Ellecosta de Fles Bepo Pedevilla dl Pidila Angel Frenner da Lovara Paul Erlacher dl Cheder Sepl Erlacher dl Cheder Frida Erlacher Hanni dl Cheder Gottfried Erlacher dl Cheder Iarone Erlacher dl Cheder Mariangel Pedevilla da Frëina Iarone Rungger dl Rich Lisl Moling Fauster de Gröpa Bino Trebo de Tor Maria Bioc Pedevilla dl Feur Silvia Zingerle Rives de Col Milia Moling Rottonara dl Biscia Bino Moling dl Biscia Creszenzia Moling dl Biscia Maria Moling Larentis dl Biscia Giovanna Frenner dl Jënder Maria Zingerle Rampazzo dl Vicioto Enrico Zingerle dl Vicioto Maria Tavella Winkler da Fiun Angela Sorà Pezzei da Pespach Fonjo Sorà da Pespach Iudita Sorà Canins da Pespach Gottfried Costabiei da Restalt Hones Flöss de Poldele Loise Flöss Call de Plodele Marianna Verginer de Lipo Purgl Prousch Terragnolo dl Mone Relinde Prousch Walcher de Purga 374

(1918-2000 / Bornech) (1928-1997 / Völs am Schlern) (1921-2005 / Neustift) (1923-2003 / Bornech) (1922-2002 / Lungiarü) (1918-2004 / Maran) (1920-1998 / La Val) (1910-2002 / Al Plan) (1952-2002 / Al Plan) (1915-1999 / Porsenù) (1919-2003 / Bornech) (1910-2002 / Bornech) (1926-1996 / Al Plan) (1917-2002 / Bornech) (1936-1998 / Svizera) (1927-2000 / Bornech) (1942-2000 / Eppan) (1944-2002 / Maran) (1911-1996 / Antermëia) (1931-2001 / Balsan) (1953-1997 / Lungiarü) (1914-1996 / Niederdorf) (1921-2001 / Valdaura) (1939-2000 / Corvara) (1933-2003 / Lungiarü) (1910-2005 / Corvara) (1925-1998 / Corvara) (1926-1998 / Fortëza) (1921-2005 / Lana) (1913-2006 / Verona) (1920-2005 / Verona) (1922-2002 / Cuneo) (1941-2005 / Antermëia) (1909-1997 / Corvara) (1920-2001 / Corvara) (1912-2002 / Reba) (1940-1997 / Cervia Milano Marittima) (1909-1997 / Portogruaro) (1917-2005 / Al Plan) (1920-1999 / Roma) (1942-2004 / Maran) (1908-2003 / Bornech)

SAN MARTIN

Le Comun Ia por l’ann 2006 s’à le consëi de comun abiné a cin sentades y à tut indöt 51 delibres. Al s’à dè jö plü iadi cun chestiuns urbanistiches, mo nia propi de gran portada; insciö àl confermè cun la delibra n. 4 les cin zones por infrastrotöres dl implant dai schi Picolin - Jù (Ancona, Cir, Gran, Gran Jù y Fles) che é gnüdes portades dant bele l’ann 2005, mo che é inultima gnüdes refodades dala Junta provinziala. Cun la delibra n. 6 él gnü aprovè le statut nü de comun che ne comporta nia de gran mudaziuns ćina ch’al ne vëgn nia aprovè le regolamënt intern dl consëi. Cun la delibra nr. 8 s’à le comun da San Martin cumprè ite pro

la sozieté provinziala SEL spa por n import de 111.456 euro. Cun la delibra n. 41 él gnü tut la dezijiun de tó pert ala costituziun dla sozieté ARA Val de Puster spa por la gestiun dla sarenara Tobl a San Laurënz. Cun la delibra nr. 33 éra finalmënter gnüda a s’al dè da ti surandè ala provinzia la strada provinziala da punt ćina sö dal Cargà. Dal cunt consuntif dl ann 2005, aprovè dal consëi cun la delibra nr. 26, él saltè fora n avanz d’aministraziun de 753.586 euro, y cun la delibra n. 47 à le consëi aprovè le bilanz dl comun por l’ann 2007 che s’avaliëia sön la soma de 3.053.641 euro. Cun la delibra nr. 40 é le consëi stè a öna de tó pert ala Lia di 19 comuns ladins (laprò él i 5 comuns dla Val Badia, 3 de Gherdë-

L’ex secreter Tone Gasser cun i patruns ch’al à albü ti 28 agn de sorvisc: l’ombolt Pepi Dejaco, le comissêr Leo Soraruf y l’ombolt Pire Castlunger.

375

SAN MARTIN

na, 7 de Fascia, Fodom, Col de Santa Lizia, Cortina d’Ampëz y Ćiastel por les fraziuns ladines). La junta de comun s’à abiné a 28 sentades y Roberta Comploj, secreteria dal 01.11.2005 à tut indöt 204 delibres. Danter incà. l’ater à la junta tut la dezijiun de lascè laurè fora la cartografia numerica dl teritore dl comun y de jì inant cun la denominaziun dles strades y la numeraziun nöia dles ćiases. Al é gnü metü l’arch. Otto Irsara de laurè fora le proiet por abiné adöm la scora mesana y la scora elementara te un n frabicat y de spostè i ofizi de comun olach’al é śëgn l’istitut ladin. Al é gnü ar-

lungé le contrat cun Raimund Alfreider por la racoiüda y le trasport dl ciomënt y dles lavadöres ćina ala fin dl 2007 por le prisc de 10.000 euro plü iva por la racoiöda dl ciomënt dles ciases y de 200 euro plü iva por vigni iade de racoiüda dles lavadöres. La junta à inće fistidié de tó demez les ćiampanes dal ciomënt dala plaza dan dlijia che desfigurâ l’entrada dl paîsc. Al é gnü fat n punt jödapé dl Rü de Cor y asfaltè la strada d’azès ala zona artejanala Alfur por na spëisa de 78.392 euro. Por ressanè y amplié le frabicat dla zona dal sport Pradel à la junta preodü na spëisa de 217.164 euro. L’agronoma Simonetta Varchetta à ciafè l’inćiaria de proietè n tru naturalistich dal lech de Vistles ite. Finalmënter él gnü asfaltè y iluminé le tru dla zona residenziala Pinis. Tla zona artejanala de Picolin él gnü fat danü le marciapé cun peres d’ur de granit y metü apost y asfaltè la strada. Al

Personal de comun en gaujiun dla cëna ai 5 de forà.

376

SAN MARTIN

é gnü lascè laurè fora n proiet por dortorè sö i trëi punć a Picolin sura le Rü de Cor dal cost de 170.000 euro. Ai 5 de forà él stè l’aministraziun de comun che à invié ite düć chi che é y é stà n iade aministradus o dependënć de comun a na cëna tl’ostaria dl Tasser y en chësta gaujiun él inće gnü tut comié dal secreter de comun Tone Gasser che N stüde di studënć dl’université da Desproch é jü en pensiun l’ann denant. por la restrotoraziun dla scora y dl comun. La Ploania Tla plata dla cöra de San Martin y Lungiarü vëgnel metü dala pröma domënia d’advënt dl ann liturgich 2005/06 inant i orars dles funziuns sacres de dötes les trëi ploanies dl comun. En Nanü él stè i mituns che é pià ia por pröms jon da ćiasa a ćiasa a dì sö le “Bun dé” y i dis dedô él inće pié ia i trëi resc fora por les ćiases: un n grup ê formè dai jogn Martin, Michael, Luca y Alex y l’ater grup dales mitans Johanna, Christine y Maria; ai à abiné adöm la bela soma de 4.057 euro por les misciuns. En la festa de sant’Ujöp Freinademetz él gnü benedì na picia statua dl sant, ziplada da Richard Kostner da Corvara y depënta da Georg Kostner da Urtijëi. La statua, che rapresentëia sant Ujöp da caplan, alda pro l’aredamënt dl salf de cöra dediché a so recort. Dal pröm de merz inant él gnü despartì i radi dles ploanies da San Martin y da Lungiarü; vigni radio trasmët mâ plü les funziuns de süa ploania y ne n’é nia plü da aldì sura le teritore dla ploania fora: San Martin àldon sön la frecuënza 90.400 y Lungiarü sön la frecuënza 93.700.

Siur Vito Rubatscher che vëgn vigni fin dl’edema a daidé fora.

Por la pissia da Pasca él gnü tignì na funziun penitenziara, te chëra che le prou ti dà dan altè a vignun l’assoluziun. 377

SAN MARTIN

I mituns y les mitans dla pröma comuniun.

I sorvidus y les sorvidësses en Pasca domisdé.

378

SAN MARTIN

Chi che ô po jì inant te confescional a se pissié. Do ch’al é gnü arobè le crist vedl da jì concrusc, él stè la uniun di ëi che à fistidié por n crist nü; le crist nü, che é gnü arjigné debann da n pêr d’artejans, é gnü benedì en lönesc de Pasca de Mà. En l’assënza, ai 28 de mà, él gnü festejè la pröma comuniun di mituns Tobias Costalunga, Andreas Moling, Luca Unterweger, Eduard Trebo y Luca Graffonara y dles mitans Elisa Wasserer, Caterina Planatscher, Iris Schanung, Anna Zingerle y Ellen Unterweger. Bele da n pez n’êl danter i peregrins de Jeunn de chi che minâ ch’al foss plü bel y nia manco lunc y sfadius da gnì derevers cun chi da Lungiarü por Munt d’Adagn y da Bioch caifora. Porchël él gnü invié i peregrins en lönesc de Pasca de Mà do mëssa a tó na dezijiun y la maioranza é stada a öna de porvè n iade da gnì derevers por Munt d’Adagn. Les minunghes sc’ara à spo buté deplü da gnì por Lungiarü ê dër desvalies. Sambëgn che insciö él gnü a manćé le bel ingrès tl paîsc da Tor jö. Ala prozesciun de Jeunn dai 8 ai 10 de jügn, cun le crist nü danfora, n’él stè 83 che à tut pert. Ai 29 de messè él stè i jogn che à invié adalerch le primiziant Markus Moling da San Scimun a tignì la mëssa dla sabeda sëra; dedô s’ài ćiamò abiné impara tl salf di jogn. En san Berto, en la segra da Picolin dassëra, él gnü benedì tla capela de sant Antone les statues nöies, ziplades da Albert Crazzolara da La Ila y depëntes da Remy Insam da Urtijëi, gnüdes metüdes sö impede les statues gnüdes arobades l’ann 1967: san Jan Batista y santa Maria Magdalena sön le gran altè; dui agnui y na stëra cun l’inom de Maria sön l’altè

de santa Maria; dui agnui y sant Ujöp da Oies sön l’altè de santa Catarina. Do la mëssa ćiantada él stè chi da Picolin che à organisé n bufé tla ćiasa de palsa vedla. Dal pröm de setëmber incà él Tone Gasser che scrî la plata dla cöra, stampada vëgnera inant da Christian Clara. Cun l’ann de scora nü él indô n grup de umes che s’un tol sura da arjigné ca i mituns ala mëssa di scolars la jöbia. Ai 19 de novëmber él gnü cin teologs da Porsenù cun le reghens dl seminar dr. Ivo Muser a zelebrè la gran mëssa cun la comunité da San Martin. Tla pordica à Klaus Sottsas da Rina cuntè de süa vocaziun. Do mëssa él stè i teologs y le reghens che s’à metü a desposiziun tl salf di stödafüch respognon a de vigni sort de domandes. Nos odun na vocaziun plütosc sciöche n sacrifize - ëi deperpo la sënt sciöche na ligrëza. Do marëna te calonia y na spazirada ési jüs a ciafè la jënt dla ćiasa de palsa olach’ai à ćiantè öspi. L’incuntada cun i teologs à dessigü fat impresciun. Sciöche recordanza ài lascè indô na ćiandëra di 400 agn dl seminar di proi, che vëgn impiada vigni jöbia tratan la corona por vocaziuns. L’ann 1879 à Pire Erlacher dl Finazer fat sö a Bioch na picia capela a Santa Maria da Lourdes. Chësta capela é gnüda fata sö danü l’ann 1881 y benedida l’ann 1885. Al n’ê gnanca passé ia 10 agn che la capela é gnüda arlungiada y benedida ai 3.9.1894. Tl secul passè é la capela gnüda depënta fora deplü iadi. L’ann 2005 él gnü curì le tët danü y dan da püch éra gnüda restaurada daìte fora. Śëgn é la capela indô da odëi te sü corusc originai da dan le 1900. La capela de Santa Maria a Bioch sta dër bëgn ite dan379

SAN MARTIN

I peregrins de Jeunn dan la capela da Bioch.

ter San Martin y Lungiarü; al é n santuar che inviëia trames les cöres a s’incuntè, venerè y perié deboriada Santa Maria. En domënia dl Rosare, al 1 d’otober, é chi da San Martin jüs domisdé cun siur ploan cuncrusc a Bioch olach’ai à tignì na funziun a Santa Maria a chëra ch’al n’ê inće cotanć da Lungiarü. En chësta gaujiun él gnü rengrazié la Carmela y süa familia che ćiara dla capela y che la tëgn daverta a düć. Do che i peregrins à podü se renforzè pro na picia marëna, ési düć jüs por so cunt indô a ćiasa. Le consëi de cöra s’à abiné ia por l’ann 2006 a cin sentades; tles sentades él gnü baié n pü de döta la vita dla cöra. Al é gnü ćiarè ći ch’an po fà por le tema dl ann metü dant dala diozeja y tut inće n pêr d’iniziatives. Al é gnü baié cô ch’an dess incuntè y trà ite les porsones che ne tol nia pert ala vita comunitara dla cöra, di sorvidus, di scolars y di jogn. Deplü 380

iadi él gnü baié sön la restrotoraziun dl presbiterium. An s’à incuntè cun la uniun di ëi y dles ëres. An s’à dè jö cun la preparaziun ai sacramënć dla pröma comuniun y dla crejima. Al é gnü ejaminé y aprovè la situaziun finanziara presentada dal consëi d’aministraziun. Ai 21 d’otober é le consëi stè so Oies a n domisdé de formaziun cun siur Iaco Ploner. Ai 5 de dezëmber s’à le consëi da San Martin abiné cun chi da Lungiarü a Lungiarü y do la sentada él ćiamò stè na picia festa de san Micurà. I sorvidus pro gostè cun Michael, Martin y siur Vito y la statua de sant Ujöp da Oies tl salf dla cöra. Le grup de chi che à daidé lavè la dlijia. Ala monia Paula da San Ćiascian ti vëgnel surandè ći ch’al é gnü ite dal marćé da Nadè organisé da Pia Pedevilla por na scora tl’Africa.

SAN MARTIN

381

SAN MARTIN

N problem, por chël ch’al n’é nia saurì da ciafè na soluziun, é i mituns che ne n’à te scora plü degun contat cun le ploan y insciö é la figöra dl prou tla vita dl paîsc che se desfanta ia tres deplü. Porchël vëgnel ćiarè almanco de i dè ai mituns na bona preparaziun ai sacramënć dla pröma comuniun y dla crejima olach’al vëgn trat ite i geniturs. Ai 12 de forà s’à i sorvidus abiné do la gran mëssa ia en calonia a gostè y en Pasca do i öspi à i sorvidus albü n bel laûr da saltè a chirì les coes dl lou da pasca ascognüdes da Martin y Michael, Annelis y Sara; n valgügn à messü jí bindebò lunc a les chirì. De novëmber s’à i sorvidus abiné a na ćiastagnada cun Martin y Michael.

Uniun di jogn Tl ann 2006 él stè la uniun di jogn da San Martin che à investì sües forzes dantadöt por arjigné ite danü so local tla ćiasa de comun bas ite. Dai laûrs da muradù y funzist ćina a chi da eletrizist y depenjadù él stè jogn y jones che à tut

Les tigres che dëida dal bal da carlascè.

Anita Verginer che s’à dè jö tröp por le grup di jogn da San Martin.

382

Al vëgn modelè i panì por i parëis dl salf di jogn.

SAN MARTIN

Viva la Talia, campiun dl monn!

San Micorà acompagné da agnui y dai malans cun les mascores ziplades da Hubert Prousch.

383

SAN MARTIN

Le salf di jogn arjigné ite danü cun i panì dessignà dai jogn instësc.

Jones y jogn dagnora arjignà da daidé por tignì impé la compagnia.

384

SAN MARTIN

instësc tla man les massaries lauran edemes alalungia do vëies ćina tert de nöt. Por i mondiai dl palè é stè le local arjigné ite a na moda ch’an à podü se gode deplëgn dan dal beamer (2m x 1,5m) la devënta dla scuadra taliana, campiun dl monn 2006. Por cherié n ambiënt particolar él gnü decorè i parëis cun panì modelà cun peres, suarun y agüs, tolon por tema l’univers. Insciö ne n’à i jogn ia por l’ann 2006 nia plü albü dlaurela da invié ia d’atres de gran manifestaziuns. Mo pro chël püch che é gnü fat s’à i jogn impò devertì. Dala lîta dl consëi nü di jogn da d’altonn él rové tl comitê: Stefan Ploner presidënt, Valentina Barbolini, Maria Dolores Ploner, Michael Frenes, Alex Dejaco, Petra Clara, Michael Moling, Paul y Monica Gasser. I jogn ti dij dër bel dilan al’Anita Verginer che é stada tröc agn tl comitê y sis agn presidënta; la uniun di jogn ti stô dër a cör y ara à laurè cun pasciun y amur.

Les ëres che à portè la bandira dala prozesciun dles Antles.

Uniuns dles ëres y di ëi

I surastanć di omi: Walter de Col, Giovanni dl Feur, Gerhard da Coz y Giovanni dl Ćiapin.

Les ëres che à portè sant’Ana y le confarun.

385

SAN MARTIN

Les ëres cun siur Angel jüdes da d’altonn sö Oies.

Families sön le tru de meditaziun de Claus da Flüe cun siur Heinrich.

386

SAN MARTIN

Les uniuns dles ëres y di ëi à organisé deboriada de mà n iade sö San Ćiascian a fà le tru de meditaziun. Siur Heinrich Ellecosta, ploan da San Ćiascian à salpü da animé le grup por la vita de contemplaziun de san Claus da Flüe y la vita de sacrifize de süa fomena Dorotea. Dedô à i mituns podü s’la gode cun jüć. Da d’altonn é les ëres Pio Baldissera ne n’é nia mâ stè n bun maester, mo s’à jüdes n domisdé sö Oies, inće dagnora dè da fà por le bëgn dla comunité. acompagnades da siur Angel Comploier, y spo ia Runch a na picia da Picolin na mëssa zelebrada cun siur marëna. degan Franz Sottara por la jënt atempada Impede n rorate domisdé, à les ëres y n bufé dedô tla ćiasa de palsa vedla, n tignì süa festa d’advënt pro la gran mës- peregrinaje al santuar dl Nevegal, daidé sa dla domënia y é jüdes dedô tl salf di organisé la festa por chi da foradecà ai stödafüch a gostè deboriada pro melo- 16 y 17 de setëmber, la incuntada anuala dies da Nadè sön l’erpa, sonada dala Ja- dl KVW dla Val Badia ai 25 de setëmber smin. Dër tröpes à tut sö chësc invit y ara tl’ostaria Posta a Picolin cun en referat ti à dër plajü a dötes. Te chësta gaujiun de siur Vijo Pitscheider “An n’é mai imél gnü rengrazié Hilda Sottara Clara por parà fora” y na ćiastagnada te ćiasa de so gran impëgn de 17 agn de surastanta palsa por la jënt atempada y i ghesć dla dles ëres dl decanat y al ti é gnü sport les ćiasa. En la festa dl’Imacolada domimius audanzes a Claudia Erlacher Tavel- sdé à le grup dl KVW tignì la reuniun la che é gnüda metüda surastanta nöia. generala. Do na mëssa te dlijia cun siur Dala lîta di surastanć di ëi ai 19 de Vito s’à abiné sö por 50 porsones tl salf novëmber él gnü metü sciöche surastanć dla refeziun olach’al ti é gnü surandè a Rubatscher Gerhard, Ploner Giovanni, Pio Baldissera la medaia d’onoranza dl Zingerle Walter y Conrater Giovanni. KVW dl raiun de Puster. Pio é pro le KVW dal 1951 incà y laprò tröc agn preKVW sidënt. Hilda Sottara à recordè i tröc agn che maester Pio à laurè tl ćiamp sozial y La uniun dl KVW da San Martin, che de volontariat y les tröpes inćiaries ch’al é rovada sön 110 scrić ite, à salpü inće à curì a bëgn dla comunité. Por sotrissé tratan l’ann 2006 da invié ia cotan de la reconescënza inće da pert dl comun ti scomenciadies: n batadù en jöbia gras- à l’ombolt Pepi Dejaco surandè a Pio n sa tl salf di stödafüch, en referat sön les cheder depënt da Guido Tavella. depresciuns, en Sant Antone tla capela 387

SAN MARTIN

Cor de dlijia

festa di 20 agn dla ćiasa de palsa y cotan de ćiantadus y ćiantarines à inće tut pert ala incuntada di cors de döta la diozeja tl dom a Porsenù. Ai 3 de setëmber é le cor jü a ciafè siur Iaco Willeit olach’al à tut pert ala gran mëssa di todësc da Leifers, te na dlijia nöia y moderna olache nia ne pê de rodunt y de valì. Do n renfrësch cun siur Iaco, éson jüs it’a Sarnthein a segra y do marëna a ti ćiarè ala gran desfilada de musighes, de guanć da zacan y de ćiavai y ćiars. Le iade é spo jü inant sö por le Penser Joch iaijö Freienfeld olache le dé s’a stlüt jö pro na bona piza.

Pro la festa de santa Zezilia 2005 él gnü rengrazié Iarone Chizzali por i 20 agn da dirighënt y orghelist dl cor de dlijia da San Martin ch’al condüj cun gran dediziun y savëi. Te düć chisc agn àl inće animé y promoiü la musiga sacra de döta la comunité. Ti don na odlada ai avenimënć plü importanć dla vita dl cor ia por l’ann 2006, él da recordè le conzert dl cor südafrican “La Usc dl’Africa”, I ćiantadus ti ćianta na viva ales autoritês da Leifers: ai 20 de jügn tl gran salf, al ploan siur Iaco, al ombolt y al presidënt dl consëi de cöra. che à ćiantè y balè cun enOramai él bele tradiziun che le cor tusiasm y temperamënt. En Santa Maria dal Ciüf s’à le cor presentè te n guant nü de dlijia tëgn vigni dui agn da d’altonn por la benedisciun di cësć dai ciüf te cor- tl gran salf n conzert cun n bal dedô por tina sura la dlijia. Le guant unitar, scëm- düć. A chësc conzert, ai 18 de novëmber, pl y bel, alza fora le cor sciöche uniun y à inće tut pert le cor di jogn, cun ćianties fej na bela parüda. Aldefora dles festes inglejes plajores y movimentades sot ala ordinares ia por l’ann de dlijia, à le cor direziun de Rosamunde. Sön paladina ćiantè pro les cin sopoltöres, pro la noza à sonè por n pez la Böhmische da San de Carla Zingerle y Christian Stecher, Martin y dedô spo i Ćiastelans musiga da en la segra de San Berto a Picolin, pro bal, che tröć se confortâ da aldì indô n la incuntada de chi da foradecà, pro la iade. 388

SAN MARTIN

Ćiantadus pro la sfilada dla segra a Sarnthein.

La Musiga La musiga da San Martin é na uniun plëna de vita; chël vëigon dai musicanć nüs che vëgn vigni ann docà. L’ann 2006 él gnü pormez Manuela Pezzei, Angela Prada, Andrè Ploner, Katya Clara y Franz Moling. Insciö é la musiga rovada sön 50 musicanć, laprò le dirighënt Sepl Pezzei, döes margatenderines y trëi portabandira. Indöt él gnü tignì 54 proes y 18 conzerć. Aldefora dl’ativité ordinara à i musicanć tut pert ala gara dles musighes de schialpinism sö La Ila (cun medaies é gnüs Giovanni Ploner y Walter Zingerle). De jügn à la musiga tut pert ala noza dl musicant Hubert Planatscher cun Helene Graffonara

y d’otober à la musiga fat na jita incër le Lago Maggiore. Tla reuniun generala ai 2 de dezëmber, do le Rorate dla musiga, él gnü lité le diretif nü. Carlo Castlunger che é stè da 26 agn alalungia presidënt dla musiga y che à condüt la uniun nia mâ ti bi momënć mo inće te momënć de crises, fora de chëres ch’al é tres indô stè bun da la trà fora, don ca na bona pert de so tëmp y de sü nerfs. Por reconescënza é Carlo gnü nominé mëmber d’onur y dal ombolt àl ciafè na bela statua de santa Zezilia. Presidënt nü por i proscimi trëi 389

SAN MARTIN

Musicanć da San Martin y Lungiarü sön le iade jö dal Lago Maggiore.

Musicanć jüs a trà le nüc Hubert da Sorega fora dla plöma.

390

SAN MARTIN

agn é gnü lité Simon Tavella. Tl comitê nü él gnü metü: Felix Graffonara, Walter Zingerle, Lucia Clara, Marco Moling y Stephan Ploner. L’ann 2005 él stè diesc musicanć che à metü sö na Böhmische, che s’à abiné ia por l’ann a 20 proes. Chësta é na formaziun dër chirida por de mëndres manifestaziuns y insciö àra bele sonè önesc iadi a San Martin, danter l’ater pro l’incuntada de chi da foradecà y pro le bal organisé dal cor de dlijia, y n iade ćinamai a Weissenstein pro la festa di carabiniers.

La uniun guant da zacan Ai 18 de messè à Lois Trebo presentè tl gran salf a San Martin so liber dal titul “Guanć da zacan y da paur”. Le pice liber dè fora dala Uniun di Ladins cunta la storia dl guant da zacan tla valada y descrî damproìa les sorts de guant. Por la presentaziun él rové adalerch delegaziuns dles musighes da döta la valada y di scizeri da La Pli che à spo presentè so guant sön paladina. Tröp corù à inće portè ite la uniun dl guant da zacan da San Martin y la uniun dles patrones da Lungiarü. Ghest d’onur y referënta ê Agnes Andergassen dla uniun “Lebendige Tracht” de Südtirol. La festa é gnüda incornijada dala Böhmische da San Martin y dal grup dl bal popolar dla Val Badia.

La uniun di pëiapësc Por düć chi che va a fà trëi vari é la roda dl lech ne bela spazirada. Le lech cun la ütia vëgn mantignis dër bëgn dala uniun di pesciadus y vigni tan él inće val’ grup che s’abina a na griliada. I pëiapësc à stlüt jö süa ativité dl 2006 ai 7 d’otober cun la gara tradizionala da piè pësc. Dô na bona marëna dan ütia él spo gnü tignì la gara. I mius di gragn è stà Albert Costabiei, Bruno Pedevilla y Lois Clara. I mius di mituns è stà Alan Trebo, Lucas Clara y Simon Wiedenhofer. La premiaziun cun de beles copes é gnüda a s’al dè por la contribuziun dla Cassa Raiffeisen.

391

SAN MARTIN

La ćiacia

Do ch’al é rové pormez dui iagri nüs (Leopold Flöss y Eduard Winkler) à śëgn le revier da San Martin de Tor (San Martin y Antermëia) cun 3119 etars 31 iagri . Le numer di cerfs s’à astagné chisc ultimi agn; dala compëda d’aurì nen n’él gnü compedè 110. Le numer di rehli si-

N ćiamurc crepè dala burta maratia dla rogna.

392

ghita da carè. L’ann 2006 él gnü copè 32 cerfs (2 ciafà morć), 43 rehli (22 ciafà morć), 36 ćiamurc (+ 19 por gauja dla rogna), 17 olps, 7 loi, 1 galeder, 1 becacia. La maratia di ćiamurć ne s’à nia archité y va tres inant. Por le momënt éra dala pert de Plaies y Cor y rovarà inće ia dala pert de Col Varencinch. I medri sighita da rodè inćërch de nöt dantadöt sö por i auti. I airuns dai pësc é oramai dötalann chilò y jora jö döta la Gaidra y le rü da Lungiarü. Inće cotan de anores vëigon do l’ega ite. Vidunderes blanćes y fosces röiel tres demanco adalerch. Les schires de moscheruns che ê zënza da d’altonn da odëi da Puster fora s’é trać inće ite por la valada. La Uniun dl sport De merz à la uniun dl sport albü süa sentada generala y te chësta ocajiun él gnü tignì les lîtes por mëte danü le consëi dla uniun por i proscimi trëi agn. Al é gnü confermè sciöche presidënt Giorgio Costabiei. Por le pröm iade àn partì sö les ativitês dla uniun te sis seziuns cun n responsabl a će de vignöna: la seziun dl jüch dal palè por i gragn, la seziun dl jüch dal palè por i pici, la seziun dles ativitês da d’isté, la seziun dl sport da d’invern, la seziun de atletica, la seziun de ginastica-ëres. Tla sajun 2006/07 él trëi scuadres dal palè di pici che tol pert ai campionać: un-

SAN MARTIN

La scuadra 2006/07 di Under 10 cun Leo y Martin.

La scuadra di gragn 2006/07.

393

SAN MARTIN

La ćiasa dl sport jö Pradel.

L’auto nü cun le presidënt dla uniun dl sport, siur ploan, i rapresentanć dl comun y dles istituziuns che à sponsorisé l’auto.

394

SAN MARTIN

Sëra ala fin dl ann cun füć artifiziai organisada dala uniun dl sport.

Le comitê dla uniun dl sport da San Martin.

395

SAN MARTIN

der 10, under 11, under 13. Por le pröm iade él gnü organisé na incuntada danter na rapresentanza dla uniun dl sport y i geniturs di śogadus de chëstes scuadres. Tla sajun 2005/06 à la scuadra di gragn stlüt jö le campionat de terza categoria al diejimo post. La scuadra di gragn é gnüda alenada ćina d’isté da Oswald Prada y da d’altonn 2006 inant da dui alenadus nüs Helmut Gasser y Hanspeter Graffonara. Dla scuadra fej pert 2 da Rina, 2 da Lungiarü, 8 da n’Antermëia y 10 da San Martin. Tla pröma pert dl campionat 2006/07 é la scuadra da San Martin rovada al otavo post. De jenà à la uniun dl sport organisé la gara dai schi dl paîsc sö n’Antermëia y de forà él gnü metü indô a jì la festa da carlascè cun mascores y musiga. D’isté él gnü restrotoré y amplié le frabicat che alda pro le ćiamp dal sport: al é gnü ingrandì les cabines da se mudé, gnü arjigné ite n ofize por destrighé la burocrazia y fat pormez na terassa curida cun n local da dè fora da bëre da olach’an

396

po stè a odëi les partides. Ai 15 d’otober él gnü tignì la festa de benedisciun dl pulmin nü, n Opel Montano 2000 Turbo Diesel. Al é chësc le pröm meso de trasport che la Uniun dl sport à a desposiziun da menè incërch les scuadres granes y piceres ai alenamënć y ai jüć de competiziun. Do che siur ploan Paul Campei à benedì l’auto él stè le presidënt dla uniun Giorgio Costabiei che à rengrazié dantadöt la Fondaziun Cassa dl Sparagn por so bel contribut y i atri sponsors che à daidé cumprè l’auto. L’auto é gnü adorè dër tröp y é gnü inće imprestè a d’atres uniuns. L’Uniun dl sport à albü l’idea de invié a San Martin por i 25 de novëmber i auturs de “So segn holt mir’s”. Chësta manifestaziun à trat adalerch cotan de publicum y ai à inće valgamia plajü. Ai 30 de dezëmber él stè la lotaria y la fiacolada dla fin dl ann, por le pröm iade jö por la pista da Jù, cun de bì füć artifiziai incër le ćiastel de Tor finanzià dal comun.

SAN MARTIN

I Stödafüch

Siur ploan Paul Campei benedësc l’auto nü di stödafüch. Les bandires dles rapresentanzes di stödafüch. L’ombolt Pepi Dejaco, la tota dl auto Astrid Clara y le comandant Alexander Zingerle.

397

SAN MARTIN

L’ann 2006 é stè n ann de fortüna por ći che revërda i intervënć di stödafüch; indöt ési gnüs cherdà 12 iadi por inzidënć stradai, danns por le ri tëmp, intervënć tecnics o por daidè d’atri stödafüch de paîsc vijins. Sciöche zënza é i stödafüch stà a sorvisc por la sigurté pro les festes de paîsc y de dlijia, prozesciuns y sopoltöres. Impò él gnü fat 36 eserzitaziuns; danter chëstes l’eserzitaziun cun i grups dla valada bassa ia dal Grof a Piculin. Proes d’evacuaziun él gnü fat tla scora mesana, tla scolina y pro le lift da Jù. Ti mëisc de messè y setëmber él stè n grup de 8 stödafüch 12 domënies de verda. 14 mëmbri s’à tut la bria de jì ai cursc d’ajornamënt a Vilpian. Sön le prigo de medefüch él gnü istruì le personal dla ćiasa de palsa y dl museum ladin. Inće le grup jonil di stödafüch à albü n ann rich d’ativité. Por ciafè n aiüt finanziar inće dala jënt él i stödafüch da San Martin che dà fora n calënder bele dal ann 1995 incà. La mëssa de San Florian por i stödafüch cun la prozesciun dedô, che vëgn zënza tignida ia Picolin, é bele gnüda tignida ai 30 d’aurì ite por le paîsc incër la ćiasa de palsa stlujon jö la pert religiosa dan le magazinn di stödafüch cun la benedisciun de n auto nü. A chësta festa di stödafüch, acompagnada dala musiga, él inće gnü adalerch i surastanć di stödafüch cun les bandires dla valada bassa. Pro la benedisciun dl auto nü, zelebrada da siur ploan Paul Campei, él gnü tignì discursc de salüt y de rengraziamënt da pert dl comandant di stödafüch Alexander Zingerle, dl ombolt, dl presidënt dl raiun di stödafüch dla valada bassa de Puster y dl ispetur Franz Zingerle. L’auto nü é n Mitsu398

bishi Pickup por cin porsones y cun na lada iadedô y trëi contignidus da mëte sö aladô ch’ai öga. La festa incornijada da na bela contrada curida de nëi frësca s’à stlüt jö cun n bufé tl magazin di stö dafüch. La Scolina Tla scolina êl tratan l’ann indöt 24 mituns/ans: 8 de gragn nasciüs dl 2000, 11 de mesagn nasciüs dl 2001 y 5 de pici nasciüs dl 2002. Les scolines s’à dër svilupé ti ultimi agn dantadöt por la formaziun dles educadësses che à imparè da osservè vigni möt/a. Al vëgn ćiarè sciöche vignun se svilupëia, sciöche vignun s’astila te vigni setur dl’educaziun. Pian ia da chëstes osservaziun ti él gnü pité ai geniturs confertes de consulënza. Tla scolina da San Martin él stè düć i geniturs che s’à prenotè y azetè cun gran interès chëstes confertes. Insciö à i geniturs podü aldì sciöche so möt / süa möta se comporta deboriada cun i atri te scolina, cares che é les capazitês o les manćianzes y ći ch’al ô ćiamò ester de sostëgn da ćiasa infora por fà le gran vare tla scora elementara.

SAN MARTIN

I “gragn” dla scolina ite dal pech che fej pan da partì en la festa de San Martin.

Chi dla scolina da carlascè.

399

SAN MARTIN

La Scora elementara: Tl ann de scora 2005/06 êl a San Martin indöt 47 scolars: 9 te pröma, 10 te secunda, 10 te terza, 9 te cuarta y 9 te cuinta.

La Scora mesana: La tlasse 3/A. 400

SAN MARTIN

La tlasse 3/B.

La tlasse 3/C.

401

SAN MARTIN

Personal nia insegnant dla scora mesana dla valada bassa.

Ia por l’ann 2005/06 êl 129 scolars (77 mituns y 52 mitans) che frecuentâ la scora mesana: 21 da San Martin, 35 da Lungiarü, 14 da n’Antermëia, 57 da La Val y 2 da Rina; tles döes prömes tlasses êl indöt 46, tles döes secundes 36 y tles trëi terzes 47 scolars. Scores altes Cun l’ejam de maturité à stlüt jö Valentina Barbolini, Marco Moling, Simona Moling, Michael Schuen, Anna Tolpeit, Daniela Verginer y Esther Videsott; a chisc düć les mius audanzes.

uniuns por invié indô ia na te incuntada. An à ajornè la lista y controlè jö i inoms y les misciuns. Intratan él indô rové inoms nüs laprò de porsones che s’à maridé demez o che s’un é jüdes por gauja de laûr. A incër 50 porsones che é mortes do l’ultima incuntada ne n’àn nia plü sciafié da ti ortié l’invit. Sön i 351 invić ortià fora n’él stè 185 che s’à anunzié por la sabeda sëra y 230 por la domënia danmisdé. Le program dla festa é pie

La vita de paîsc Do 11 agn dala pröma incuntada cun chi da foradecà él stè l’ombolt Pepi Dejaco che à cherde adöm i rapresentanć dles 402

Siur ploan Paul Campei, cun siur degan Franz Sottara y siur Pepi Chizzali.

SAN MARTIN

Chi de Col cun chëres de Burćia.

L’ombolt cun Rosmarie, Helene y Rita.

Stefo de Giuvani y Gerda de Poldele.

Irene che à manajè la festa, doìa Eduard y Maria.

Richard, Ernst y Annelies da Lovara.

Chi da Restalt che s’la cunta.

403

SAN MARTIN

ia la sabeda sëra ai 16 de setëmber dales 17.00. Le momënt de maiù comoziun é stada la pröma incuntada sön plaza de comun. Por pröm salüt ti él gnü pité na boanda de renfrësch y tachè sö n prosc arjentè dl ćiastel de Tor arjigné aposta. La festa é spo piada ia tl gran salf, bel infornì sö, cun n salüt musical dla Böhmische y cun le salüt de bëgngnü dl ombolt: les beles recordanzes dl paîsc nadè é pilastri che sta impé y acompagnëia inće tl forest. Le presidënt dl consëi de cöra é jü ite sön les gran mudaziuns dla vita dla comunité cristiana. Bel ti savôl a tröc da aldì indô n iade le cor de dlijia da San Martin. Les novitês y i avenimënć é spo gnüs portà dant te na rima da 60 strofes de Pio Baldissera. Cun parores adatades àl metü a jì en rima fać y avenimënć che tla realté y tla natöra ne s’arcuncia spo nia tan bel ite. Bun sonâ le salüt y les audanzes dla lëtra che frater Martin Ploner da Jù te süa eté de 77 agn à menè adalerch dal Mexico por la festa; al à le cör pro sü messicans mo inće pro chi da San Martin. Danter na viva y l’atra él spo gnü portè sön mësa panicia y tutres, rost, riji, salates y ordöra. Do cëna él gnü mostrè dias de fotografies dla vita dl paîsc di agn dal 1960 al 1980. L’atmosfera di tëmps passà é spo ćiamò gnüda cherdada n iade adalerch cun les musighes y les ćianties di Ćiastelans; an à spo metü man da balè y an s’à devertì codî. Fora por döt le program dla sëra à condüt la maestra Irene Zingerle, presidënta dl comité dla festa. La domënia da doman s’à spo döta la 404

comunité abiné sön plaza dl paiun che é gnüda acompagnada dala musiga te dlijia. Tla mëssa conzelebrada da siur ploan Paul Campei, da siur degan Franz Sottara y da siur Pepi Chizzali y ćiantada dal cor de dlijia, ti él gnü sport n salüt de cör dal ploan. Tla pordica à siur Franz recordè le lian ala ćiasa de Dî de so paîsc ti bi momënć y inće te chi de plüra y de incherscimun. Dedô s’à spo abiné i ghesć cun la jënt dl paîsc sön plaza de comun pro n conzert dla musiga y spo tl gran salf a n bufé. Inće l’invit dl diretur de jì a ti ćiarè domisdé al museum ladin sön Tor é gnü tut sö cun interès da cotanć. Por San Martin é bindićé na te’ incuntada cun i fredesc y les sorus da foradecà deventada n elemënt che alda pro la vita dl paîsc. Politica Bindebò de sciosciüre à cherié la sotescriziun dla petiziun promoiüda dai scizeri por l’autodeterminaziun da pert di ombolć dla Val Badia (ater co chël da Corvara nia) zënza iterpelè denant la junta o le consëi de comun. L’ombolt da San Martin che é inće vizepresidënt dl partì SVP dij ch’al l’à fat por n’oportunité politica y al l’arata na cossa normala dal momënt che l’Austria à la funziun de proteziun por Südtirol y che inće la SVP ghira te sü statuć le dërt de autodeterminaziun. Paula Gasser é gnüda metüda sö candidata al cuinto post dla lista dla SVP por les lîtes dla ćiamena di deputać. Te n comunicat stampa dla SVP ladina, pel che Paula Gasser pois gode deplëgn le sostëgn de so partì por süa competënza

SAN MARTIN

y profescionalité desmostrada ti ultimi agn. Ara acontentëia sides les ghiranzes di ladins che à orü le cuinto post co inće les ghiranzes dl movimënt dles ëres dla SVP. De chësta minunga ne n’é nia le movimënt politich ladin che ghira la poscibilité de lité tl parlamënt rapresentanć autonoms ladins, zënza messëi sotestè al detat dla SVP. Dales lîtes é Paula Gasser restada tl cuinto post, sciöche pröma di candidać dla SVP che ne n’é nia rovà a Roma, mo na picia speranza de rové impò a Roma, sce un di deputać dla SVP

ess da tomè fora, réstel impò. Paula Gasser é inće gnüda litada dai grups SVP de Badia y Gherdëna sciöche presidënta dla SVP ladina y é porchël gnüda nominada vizepresidënta provinziala dla SVP tl’indunada anuala dla SVP ai 18 de merz a Maran, rogosan Pepi Dejaco che ne n’à nia plü candidé por chësta inciaria. Paula Gasser é bindićé da odëi tla stampa cun la tuta de posiziuns sön problems de atualité. Economia

405

SAN MARTIN

Cun n investimënt de 14 miliuns d’euro é i dui raiuns dai schi de Plan de Corones y dl’Alta Badia rovà plü daimprò a San Martin. Ai 10 de dezëmber, cun la tëmpla da Jú curida cun n blauch de nëi y la pista nia ćiamò praticabla por la temperatöra ćialdina stada döt l’alton, él gnü benedì y inaudè l’implant nü “Piculin”. L’ombolt Pepi Dejaco à finalmënter arjunt so som: le coliamënt diret dl teritore dl comun de San Martin cun Plan de Corones y le coliamënt indiret cun l’Alta Badia cun döes corieres danter Picolin y Sompunt che va söijö te intervai de 20 menüć. L’idea é gnüda sciurada sö

406

le pröm iade te consëi de comun l’ann 1988. Do cotan de dificoltês à branćé ite les sozietês d’Al Plan, che surantolarà la responsabilité dl implant, y de Bornech che surantolarà la responsabilité dla pista. L’implant dess ester por le comun de San Martin na sbürla por l’economia y por l’aumënt di foresć d’invern. Por le momënt él 100.000 presënzes al ann sön 1.000 leć; les sojornanzes toma por 2/3

SAN MARTIN

407

SAN MARTIN

La pista da Jú ai pröms de dezember y spo d’invern fora.

tla sajun da d’iste y ma por 1/3 tla sajun da d’invern. L’ütl dl implant da Picolin vëgn odü dantadöt te süa funziun de coliamënt danter le raiun de Plan de Corones y chël dl Alta Badia aladô che trami nen pois aprofité. L’implant portamunt cun la pista dai schi à costè indöt 14.000.000 euro y é n intervënt plütosc artifizial püch adatè ala natöra sides por l’altëza y la pendënza dla tëmpla, sides por la posiziun a pêr sorëdl. Bele dl 2005 da d’altonn él gnü fat dui tunì por passè cun la pista sura strada, un sura Ćiablun y l’ater daìte da Jù. D’aisciöda defata éson pià ia cun i 408

laûrs da mëte la condüta eletrica sot tera y da costruì les condütes dal’ega por l’inevamënt y cun i laûrs d’avaliamënt dl terac por la pista. L’implant portamunt é gnü costruì dala firma austriaca Doppelmayr; al pëia ia apé dl prè dl Mair a 1.091 m d’altëza y röia sön le Col dl’Ancona a 1.620 m sura le livel dl mer. La ovovia, impuntada da 27 pilastri cun 53 cabines da 8 posć, é buna da trasportè 2.400 porsones al’ora cun na velozité mascima de 6 m al secunt sö por i rogns da Jù cun na pendënza che röia al 76,5%. Ara vëgn menada da n motor eletrich de 2 x 440 kW. Implü él inće ćiamò n motor de resserva da 440 kW y n motor de recuper da 160 kW. La pista, 1960 m lungia y 32 m leria cun n deslivel de 529 m, é na pista “foscia” che à na pendënza mascima de 70% y na pendënza mesana de 27%. Chi che la vega jö mëss ester bindebò sigüsc sön i schi. L’implant da fà nëi à 28 canuns che sofla fora nëi döt l’invern. L’ega che vëgn tuta n pü indlunch adalerch ćinamai dai rüs de Sorega y de Mirì vëgn abinada sö söinsom te n resservar de 6.400 m³. Apé dl lift él gnü fat sö la staziun de val cun 10.206 m³ fora de tera y 4.975 m³ sot tera. Aldefora dla staziun y di locai di sorvisc tecnics dl implant, déssel ester lerch por n bar/restorant, n apres-schi, botëghes, n’abitaziun por le vardian y na scora dai schi. Ai 16 de dezëmber él gnü inaudè le frabicat nü dla Cassa Raiffeisen, olach’al ê denant la botëga de Maria Grata. Tl’etaja sot tera él garasc y archif, tl’alzada roduntaìte él la portina por i tliënć y altaìte él n salf por reuniuns. Al’inaudaziun él rové adalerch cotan de autoritês: siur Paul Campei che à benedí le frabicat, l’ombolt y l’assessur Florian Mussner,

SAN MARTIN

i rapresentanć dla Federaziun dla Cassa Raiffeisen de Südtirol, dla Cassa Zentrala, dla Cassa Raiffeisen dla valada cun le presidënt Alfons Pezzei. Do la benedisciun él gnü daurì les portes al publich che à podü vijité i salamënć pro n pice renfrësch.

409

SAN MARTIN

D’atres costruziuns nöies

L’Assoziaziun turistica

La maiù costruziun gnüda fata sö ćina a tët l’ann 2006 é, aldefora dl implant portamunt da Jù, la sënta nöia dl istitut cultural ladin. A Lovara tl post dla ćiasa de Paul Feur à Sepl y Silvia Frenner fat sö na ćiasa d’abitaziun, öna dles prömes ćiases privates a San Martin te n stil n pü’ plü modern. A Picolin él stè Alfred y Heinz Videsott che à fat sö na ćiasa nöia d’abitaziun sura l’ostaria Posta. Sepl Flöss d’Anvì à ingrandì la picia ćiasa sura le hotel Diamant. Tla zona dal sport Pradel él gnü ressanè y amplié le frabicat dl bar y dles cabines da se mudé. L’interessënza dl’ega da Jú à sostituì i ros dla condüta dl’ega da bëre cun n ro isolè por n bel toch ia y ite por le tru de Rit.

Tla sentada generala gnüda tignida d’aurì àn plütosc ćiarè inant co indô por gauja dl lift che coliarà, le teritore de San Martin cun le raiun de Plan de Corones. Do la minunga dl presidënt dl Skirama Giovanni Complojer é la dezijiun de fà le lift stada dërta y portarà a n aumënt di ghesć tla sajun da d’invern. L’ombolt spera che l’investimënt portes sü früć, ch’an podarà odëi pormò te diesc agn, y al inviëia i ostis da ne alzè nia i prîsc y de restè cun i pîsc ia por tera. Tla sentada, pro la presënza de 48 mëmbri, él inće gnü tignì la lîta dl diretif nü: Gottfried Trebo (presidënt), Edith Prousch, Nando Clara, Philipp Tolpeit, Erwin Clara, Pio Trebo, Günther Erlacher, Pepi Dejaco, Ivo Winkler, Walter Trebo y Alfred Verginer. La vita da paur

Gara da sié tl pre dl Mair.

410

SAN MARTIN

La uniun dla jonëza da paur dl comun da San Martin, che s’à metü adöm ala fin dl 2004, ćiara tres indô de mëte a jì val’ por sü mëmbri. Insciö à la uniun tut pert d’aurì al rait cun la liösa a tëmp de löna da Piz Sorega jö, organisé a livel de valada. Por le terzo iade él gnü tignì d’aurì la festa dla jonëza da paur tl gran salf a San Martin cun musiga y bal. Deboriada cun la uniun dla jonëza de Puster él gnü metü a jì na gara da sié tl pré dl Mair olach’al é rové cotan de jënt a ćiarè pro. Ala gara êl gnü 36 setusc; de chisc n’êl 11 da San Martin che à desmostrè che i paurs sá ćiamó da sié a man. Por i dè forza ti brać y n bun tai ales falc él stè les patrones che à fat tutres y fortaies. D’isté à na rapresentanza dla uniun tut pert al’incuntada dles jonëzes da paur dla Val Badia y de Gherdëna sön Pöz. Tl comité lité danü, che condüj cun ligrëza y gran vöia inant la uniun, fej pert: Alex Rungger presidënt, Karin Verginer surastanta, Stefan Dapoz, Erica Verginer, Martin Flöss, Karl Heinz Clara, Peter Videsott y Hubert Verginer. Do che l’uniun dles patrones à metü a jì l’annn 2005 n curs da fà do le guant da zacan s’àres indô abiné d’otober y à fat le samare laprò. Na bela gaujiun da se presentè cun la troht é stada la festa de Pasca. Laprò passenâ dër le cëst dl signé portè a benedì cun l’agnel de smalz che les patrones à imparè da fà i dis denant. L’intenziun dles patrones é chëra de imparè tres indô val’ laprò dantadöt por mantignì les usanzes da zacan. Insciö él inće gnü tignì n curs de “Klosterarbeit” fajon n bel prosc da mëte sön le ćiapel. Inće le curs da fà scofuns

Vijo y Pire dl Cajere che fej ancëis.

da ćiasa, cun 10 ëres che à tut pert, porta pro al’atmosfera da se stè saurì tles stües da paur. Dër plajü à la jita fora Patznaun te Nordtirol ti versc olache l’uniun dles patrones à contribuì cun na bela spënora por tó demez i dagns dles rogossies dl ann 2005. Inće en chësc ann é les patrones indô stades fora sön le marćé da San Scimun a fà tutres, olach’ares ne pordejo apëna da nen fà a pënch, lascian jì le davagn tl Notstandsfonds. Inće por la pert ligherzina y por restè beles doblioses, ne se lascian nia pesè demassa le laûr sfadius da paur, à les patrones metü a jì n curs da balè cun Isidoro Clara.

Patrones cun le guant da zacan.

411

SAN MARTIN

Le Sorvisc ai jogn Sciöche vigni ann à le Sorvisc ai Jogn albü l’ann 2006 na gran ativité, che va da manifestaziuns autonomes a aziuns y proieć en colauraziun cun d’atri grups y istituziuns. L’ativité dl sorvisc se basëia sön le prinzip de sussidiarité acompagnan, animan y sostignin i volontars che laora cun y por i jogn/mituns dla valada. La gran sfilza de scomenciadies, manifestaziuns, incuntades, cursc y referać pon odëi te internet sön la plata www.jogn.it L’ann 2006 é stè por le sorvisc ai jogn n ann bindebò movimentè: De forá dl 2006 él gnü lité tla reuniun generala i mëmbri dl consëi por la legislatöra 2006-2009: Alfreider Silvia da Badia sciöche presidënta, Christian Ferdigg d’Al Plan - vizepresidënt, Jean Daniel Granruaz da La Ila, Claudia Clara da Lungiarü, Helene Pescoll da La Ila y Siür Fonjo Clara - assistënt spiritual. Mâ che chësc consëi é ma stè impé ćina de jügn por les demisciuns dla presidënta y de d’atri dui mëmbri por manćianza de colauraziun y por incomprenjiuns. Tla reuniun straordinara de messè él gnü lité n consëi nü: Claudia Clara da Lungiarü - presidënta, Helene Pescoll da La Ila - vizepresidënta, Dolorico Mischí da Lungiarü, Harald Frenner d’Al Plan, Denis Moling da La Val, siur Pire Irsara assistënt spiritual. Dl consëi fej inće pert Hubert Pescollderung y Lois Kastlunger che é gnüs damanà da daidé portè inant l’istituziun cun süa esperiënza. Por la gran partezipaziun ales sentades àn odü che l’interès por l’istituziun dl sorvisc ai jogn é gran; les dificultês sta plülere co ch’an dess impostè l’ativité por arjunje n 412

pü düć i jogn. Silke Irsara da Badia che ê pro le sorvisc ai jogn da novëmber dl 1996 incà s’un é jüda de messè. So post é gnü tut ite da jügn 06 inant da Karin Clara. Christian Ferdigg che à laurè pro le sorvisc da setëmber dl 2005 incá s’un é jü de forà. Silvia Lauri à laurè pro le sorvisc da otober 2006 ćina de jenà 2007. Karlheinz Rubatscher laora pro le sorvisc sciöche volontar dui iadi al edema domisdé da aurì dl 2001 incà. Chisc düć s’à dè jö cun la programaziun dles ativitês, l’acompagnamënt y le sostëgn di grups dla schira jonila y di jogn fora por i paîsc, destrigan ia inće le laûr burocratich. La jona Silke Irsara é stada tla provinzia öna dles colauradësses che à laurè le plü dî pro le sorvisc ai jogn. Silke ê dantadöt competënta tla organisaziun y tl manajamënt dl sorvisc. Ara ê dër daverta ai bojëgns di grups y chirî le contat impara. Ara ê dër desponibla y dê ion na man olach’ara podô dè n aiüt. L’Istitut Ladin “Micurà de Rü” Cun le bilanz 2006 à la provinzia stanzié 4 miliuns euro por cumprè le frabicat che vëgn fat sö sön le terac de Paula Gasser dala firma Bioc tla zona Pre Nicl Tasser do le proiet dl arch. Hermann Kostner sciöche sënta nöia por l’istitut cultural ladin. Te chësc frabicat, che é gnü metü man defata do Pasca, él

SAN MARTIN

Giovanni Mischi cun Paul Gasser che chir tl archif.

Angela, Heidi y Erica che arjigna ca de bugn bufês.

La sënta nöia dl istitut ladin.

413

SAN MARTIN

preodü na garasc por auti, i salamënć por l’istitut (archif, biblioteca, salf por manifestaziuns y ofizi) y na lerch inće por les uniuns culturales dla Val Badia. Le proiet é gnü aprovè damperfora dala Provinzia, do ch’al ti é gnü pité inće a d’atri interessà la poscibilité de ofrì n frabicat adatè ala sënta dl Istitut y situé tl teritore dl paîsc de San Martin. Da ciavè la fondamënta bindebò sota éson rovà pro saurun; plü dessigü é döt le paîsc ponü sön n bel strat de saurun zënza ch’an pois le sfruté. D’un n vers, sciöch’an vëiga dal model, saral n frabicat dër rapresentatif por l’istitut, dal ater vers ne n’é la sënta nöia dl Istitut nia plü sön strada y plütosc ascognüda. Important ne n’él nia tan che i foresć s’intopes pormez, mo che i ladins instësc, che à debojëgn de n renforz de süa identité y de n sostëgn por mantignì y curé so lingaz, anuzëies chësta istituziun. La spersa incër la sënta nöia é por le momënt ćiamò scialdi infratada y tralasciada, mo an spera ch’ara vëgnes cun le tëmp a ćiarè fora damì. Cun ligrëza él gnü saludé ai 3 de forà a San Martin Rita Franceschini, la returia dl’Université Lëdia da Balsan, gnüda a vijité l’Istitut Ladin Micurà de Rü. Spligan les rajuns de süa vijita à la Franceschini dit che le contat cun l’istitut ladin é de gran interès, deache l’université da Balsan é na université da deplü lingac: a Balsan vëgnel insigné por todësch, talian y inglesc, tla seziun a Porsenù por todësch, talian y ladin. La returia dl’université à dantadöt laldè le biblioteca y le laûr de lessicografia che l’istitut porta inant cun gran competënza y cun de bi resultać. Da pert dl’université fóssel interessant da tó ite la biblioteca dl istitut tl sistem informatich dl’universi414

té, aladô che i studënć podess consultè i libri che é tla biblioteca dl istitut ladin diretamënter da Balsan y da Porsenù infora. Da pert dl consëi dl istitut ladin él gnü dër pesè sön le debojëgn de istituì tl’université a Porsenù cursc qualificà de lingaz ladin scrit y baié, deache tambëgn tles scores co inće tl’aministraziun publica y ti mesi de comunicaziun adora la mendranza ladina academics competënć y sigüsc tl lingaz. L’archif é daimpröma insö stada na componënta importanta dl’ativité che l’istitut porta inant da oramai 30 agn. L’archif dl istitut à plü co ater le carater de n zënter de documentaziun y ne n’é nia sciöche la gran pert di gragn archifs n’abinada ordinada de documënć tl decurs dla storia. Al vëgn ćiarè de laurè sö sistematicamënter y metü apost material storich che l’istitut à bele o ciafa tles mans aladô che i interessà röies saurì pro i documënć che é tl archiv. Le colauradù dl istitut Giovanni Mischi à ultimamënter frecuentè n curs d’archivistica a Balsan podon insciö s’aproprié la competënza y le savëi da podëi mëte apost y condüje inant l’archif. Al vëgn cataloghisé i documënć y scrit fora en cört i dać y le contignü te reghesć documentan döt te n sistem digitalisé. Laprò él inće gnü cataloghisé y scansioné n gröm de fotografies ciafades o cumprades sön le marćé d’anticuariat. Tla cornisc dl’ativité scientifica él gnü laurè inant por le proiet ALD II , por le coretur ortografich sön computer, por le dizionar talian-badiot, por le proiet “volanet” che dess abiné y convalidé neologisms y por la toponomastica. N proiet de interès pratich por fà

SAN MARTIN

conësce inćërch la storia y la cultura dla mendranza ladina é la mostra viandanta “n iade ite por les valades ladines dles Dolomites” acompagnada da n liber sön i ladins y süa storia. Danter les publicaziuns gnüdes fora ia por l’ann 2006 él da nominé la “Ladinia XXX da 336 plates y le liber d’ert de Eugen Trapp tla verjiun taliana. L’istitut premiëia inće vigni ann cun n contribut les mius dissertaziuns che vëgn presentades. Le pröm pest ti é gnü assegné a Andrè Comploi por süa dissertaziun dal titul “Le ćiastel dles stries - Ediziun, analisa y rezeziun dla pröma opereta ladina tl contest storich-cultural”. Al é na inrescida, fata avisa y che va dër a funz, che prô da descurì la pröma opra teatrala ladina “Le ćiastel dles stries” do le test de Angelo Trebo y la musiga da Jepele Frontull te süa originalité. Chësta opereta é gnüda portada dant por le pröm iade l’ann 1884. André é jü a inrescì do te lëtres, te anotaziuns, tla tradiziun a boćia y te cotan d’atres fontanes, rovan ala contlujiun ch’al se trata de n’opra leterara-musicala da na gran popolarité por la tematica, le lingaz y la musiga. Inće sc’an s’intënn dl influs da foradecà ti vëgnel reconesciü a chësta creaziun leterara y musicala ladina bindebò de originalité, n’opra che i ladins s’à fat süa. Sambëgn à l’istitut condüt inant bun le sorvisc ordinar dla biblioteca, compran pormez cotan de libri nüs, le sorvisc de informaziun y formaziun y curé i contać interladins. De mà él gnü presentè tl istitut ladin n liber nü dè fora dal’EPL Ert por i Ladins “Mies Stories” de Pire Comploj da La Val. Al é n liber ligherzin y contëgn na

lîta de stories de chëres che maester Pire nen n’à scrit di cënć y 42 ilustraziuns fates a raisplais dal artist Hubert Prousch. Le liber é interessant por la originalité, la fantasia y la scemplëza y lascia n pü’ odëi ite sciöch’an la tolô zacan. De jügn él gnü tignì tl Istitut ladin la premiaziun dla cuarta ediziun dl concurs Angelo Trebo (1862-1988) Tla tradiziun de chësc poet à l’EPL metü man l’ann 1997 cun le concurs de poesies badiotes-marores che vëgn tignì vigni trëi agn. Por chësta ediziun él rové ite 13 copertes stlütes cun rimes laìte. La jurìa componüda da cater esperć y presenziada dala scrituria Rut Bernardi à assegné le pröm pest a Carlo Suani da La Val, le secundo a Manuel Schuen da San Martin y le terzo a Elisabeth Oberbacher da Corvara. Le Museum Ladin Ćiastel de Tor L’ann 2006 é stè por le museum n ann plëgn de ativitês y manifestaziun portades inant cun gran impëgn personal en colauraziun cun la zentrala di museum provinziai y inće cun cotan d’atres istituziuns y porsones da foradecà. La ëra é stada le tema zentral che le museum à chirì fora por l’ann 2006. Le pröm vare é gnü dè propi le dé dl’ëra, ai 8 de merz, cun n referat dla curadëssa dl museum dles ëres da Maran. Ala fin de merz él gnü daurì la mostra “Aquanitis” de scultöres de Filip Moroder Doss ispirades dala figöra mitologica dla gana tles liëndes dles Dolomites. Laprò él inće gnü presentè n film cun la medema tematica de Peter Mahlknecht. Le momënt colminant é stè l’esposiziun “Ёres tla Ladinia” che é gnüda 415

SAN MARTIN

Gran prominënza pro l’inaudaziun dla mostra sön les ëres tl museum ladin.

inaudada al pröm de setëmber cun la presënza dles assessuries Sabina Kasslatter, Luisa Gnecchi, dl assessur ladin Florian Mussner, de ombolć y rapresentanć de uniuns desvalies. Por la cornisc musicala à ćiantè Sabina Willeit. Le museum ladin pel che sides stè le pröm da s’infidé da invié ia na mostra sön les ëres. La mostra â por fin de ti dè al vijitadù na vijiun plü iüsta dla ëra tla sozieté dles cin valades ladines, dal tëmp passè ćina incö, sot a deplü aspeć, sciöche la ëra tl tëmp dla pröma vera, la ëra y l’ert, la ëra y la musiga, la ëra y la leteratöra, y nia mâ te süa funziun de fancela, uma y educadëssa di mituns. Gran impresciun à fat les passa mile santes da mort de ëres metüdes fora. Na pert complementara dla mostra 416

é la brosciüra dada fora por l’ocajiun che porta dant la storia movimentada dla ëra. Por jì plü sot tl tema él gnü tignì deplü referać. Te chësta cornisc toma inće ite la mostra de cin artistes ladines en colauraziun cun le Südtiroler Künstlerbund gnüda daurida d’agost. Ai 5 de mà à dr. Lois Craffonara presentè tl museum de Tor le liber “Jì en Jeunn - Die Wallfahrt der Gadertaler nach Säben”. Al é n liber che prô da splighé la storia de chësc peregrinaje particolar y che conscidra cun edl critich les cherdanzes y i mîć che s’à svilupé incëria con le passè di tëmps. L’opra de Craffonara é n’opra che va a funz y che cunta la storia dla prozesciun sön la basa de documënć, de fać, dla lin-

SAN MARTIN

guistica y dla storiografia confrontan le iade en Jeunn inće cun d’atri peregrinaji. Sambëgn él tl liber inće fotografies interessantes da odëi. L’ann 2006 él inće gnü recordè cin agn dala daurida dl museum che é gnü festejé cun n conzert y cun la presentaziun dl film sura Richard Agreiter che ti lascia arpè süa opra artistica. Sciöche bele ti agn passà él indô cun deplü scomenciadies gnü chirì le contat cun les scores y cun i jogn. La Ćiasa de Palsa Tl mëteman l’ann 2006 êl 78 ghesć tla ćiasa de palsa a San Martin. Ia por l’ann n’él gnü tut sö 37 de nüs, 22 s’un é jüs y 16 n’él mort. Ala fin dl ann 2006 êl insciö indöt 77 ghesć. De chisc n’êl mâ

10 (7 ëi y 3 ëres) che n’â nia debojëgn de guern, deperpo che i atri 67 (22 ëi y 45 ëres) mëss plü o manco düć gnì sochedîs. Di 77 ghesć n’él 26 todësc, 8 talians y 45 é ladins. Aldefora dl’aministraziun ordinara s’à le consëi dantadöt dè jö cun la nezescité de restrotoré y modernisé la ćiasa. Al é gnü laurè fora n proiet preliminar cun n costimënt de 11 miliuns d’euro che é gnü aprovè dal consëi d’aministraziun, dal comité provinzial por la jënt vedla y dala consulta tecnica provinziala. Insciö é le 60% dl costimënt che la provinzia é a öna de curì cun so contribut bele gnü tut sö tl plann plurifunzional dl 2006. Ai 23 de setëmber él gnü festejè i 20 agn dla ćiasa de palsa a San Martin. La festa à metü man cun na mëssa conzelebrada da siur degan Franz Sottara, siur

Ema dl Ćiapin, Mariana y Fonjo dl Cajere.

417

SAN MARTIN

Carleto cun Pasquale y Nane. Gerhard, Angel y le presidënt Giovanni Pescoller. Les autoritês y les monies en la festa di 20 agn.

Paul Campei, siur Angel Complojer y siur Paul Valentini y ćiantada dal cor de dlijia da San Martin. Le presidënt Hans Pescoller à dantadöt rengrazié chës porsones che dedichëia so laûr a bëgn di ghesć dla ćiasa de palsa y che se dà jö impara de pröma porsona. Parores de lalt y de rengraziamënt à inće albü l’as418

sessur Florian Mussner y l’ombolt da San Martin che à recordè les condiziuns ćina che la ćiasa ê ćiamò a Picolin. Pro les porsones onorades en chësta gaujiun é bëgn da recordè Pio Baldissera che ti à scinche ala ćiasa de palsa tröp de so tëmp. Por le momënt ospitëia la ćiasa de palsa 76 porsones de chëres che la

SAN MARTIN

gran pert à debojëgn de gnì sochedides a tëmp plëgn; chësc iustifichëia inće le gran numer de personal che röia sön 60 por gauja che na pert é demez por maternité o che laora a mez tëmp. Porsones Ai 25 d’otober à Michael Moling stlüt jö so stüde de grafica y designer tla facolté por dessëgn y ert dla université da Balsan. Te süa tesa àl svilupé le proiet por l’ediziun de n foliet cotidian por i ladins dles Dolomites concretamënter sciöch’ara ćiarass fora sön papier y te na plata internet. Ala presentaziun de süa tesa por le diplom academich s’à abiné, aldefora de sü familiars y compagns, inće i colauradus dla Usc di Ladins”. Al à presentè so laûr tla sënta dl’université, tacan sön i parëis i details de süa plata y partin fora inće n valgügn ejemplars de süa proposta. Michael à splighé cun ći criters y ći tecniches ch’al à laurè fora la plata tignin cunt inće dla storia che la plata ladina à albü ćina incö y dl fat de ti baié ados a na mendranza linguistica picera y desvalia. Michael à inće presenté la creaziun dla plata internet por so foliet. Na pert di früć de so stüde à inće ciafè aplicaziun tla plata internet dla Usc di Ladins. Döt le bun a Michael.

Cotan d’interès à descedè la notizia dal Tibet che Felix Pescoller é stè bun, cun na spediziun de Südtirol cun i schi zënza bomboles d’ossigenn, da rové sön le Shisha Pangma, 8.046 m alt, n dlacià dl Himalaya tl Tibet che alda pro i 14 crëp che superëia i 8.000 m. Le iade tl Himalaya à duré 43 dis y 33 dis la batalia cuntra les forzes dla munt. Pian ia cun n grup daimpröma ligherzin èra defata gnüda sfadiosa, plü alalt ch’an rovâ, plü sotida che l’aria gnô y plü che vignun ćiarà de sparagné forzes y de ćiarè de sè instës. Implü â Felix da se dè jö inće cun i atri: flè cört, antrara, edèm ai fià blanć y dlaciades ê i problems da vigni dé, mo Felix por fortüna ne n’à nia albü de gran dificultês. It’issö por les pares ërtes 419

SAN MARTIN

vara impröma cun i schi, spo cun i grif y inultimà tacà pro les cordes. La natöra te sforza da imparè da s’adatè. Por l’arpizada söinsom mëssel saltè fora bel tëmp che döra sovënz ma un o dui dis y por dailò mësson ester cënt por cënt apost zënza é dötes les fadies ch’an à fat tapa por tapa stades debann. Ai 17 de mà él gnü fora bel tëmp y le grup po ti saltè ite ai ultimi 1000 metri. Nia düć ne s’la sënt da gnì fora de tënda; problems de sanité tol inće ca psichicamënter. “Cassö, dij Felix, ne n’él nia da stè a ponsè sura; an mëss automatisé i vari y destachè le ciorvel”. Felix à mè de će, mo chël é val’ de normal sc’an é edemes alalungia sura i 5.500 m. Dô 15 ores de fadia röiel cun i atri sö insom le Shisha Pangma. Le panorama é tan demorvëia bel che les gran fadies y i prighi à paié la mëia. Do chësta esperiënza é Felix arjigné da pié indô ia, sc’al capitëia la dërta ocajiun.

Tl’indunada generala d’aisciöda dl’assoziaziun zidlaês de Südtirol à Pire Vanzi podü pié dô la medaia d’or por sü 420

mirić tl’apicultura y sciöche surastant dl raiun di zidlaês dla Ladinia. Chësc raiun é nasciü l’ann 1991 canche, por iniziativa de Pire Vanzi, i ladins s’à destachè dal raiun de Puster. Le raiun Ladinia tol ite les seziuns de Mareo, San Martin, La Val y Badia cun plü de 60 mëmbri che à sö por 1000 sanć de ês. La pasciun por les ês à afasciné Pire bele da jonn insö che ne sconâ degönes bries da jì incërch a s’informè por s’istruì te chësc mistier tan lié ai mirachi dla natöra y al monn demorvëia dles ês. Do trëi agn à Giovanni de Fles cun sü 84 agn indo metü fora d’agost sü mandli che se möi. Al é na mostra plëna de originalité cun mandli, tiers y scenes dla vita dl monn da paur da zacan. Dala pröma odlada pê döt stare y incomper, mo ora che Giovanni taca ite i pici motors ascognüs tla spina dla forza eletrica él döt che mët man da se möie: berba Fonjo tol jö le ćiapel da passè dan le crist ia, la ćiampana sön ćiampanin sona vëies, Tarejia fej fëies, le caplan dà la benedisciun y i.i. Pro dötes les morvëies y i trics ch’an vëiga tla televijiun, él interessant che la mostra de Giovanni de Fless é bona da trà adalerch tan de vijitadus, forsc por la sensaziun de pêsc y de calma ch’ara dà, ći che nes manćia tan al dedaincö.

SAN MARTIN

Ćianties da brac y crafuns da segra por l’inaudaziun dla mostra de Giovanni de Fles.

421

SAN MARTIN

Magdalena Gasser é stada sis mëisc tl zënter d’aiüt “Gotitas de amor” a Huaraz tl Perù. Cun na pert dles spënores dl marćé di libri organisé da Maria Grazia Trebo à Magdalena cumprè patüc da pastelnè y i mituns à insciö podü fà n marćé da Nadè.

422

SAN MARTIN

423

SAN MARTIN

Morć I püć mëisc de vita dl pice Maickol Bassutti é stà na proa de vire y d’amur; al s’la riô bele tröp y da odëi sü geniturs êl le pice cör che tirâ salć; al s’un é jü ia dai agnui ai 12 de jenà. Paul Ploner é nasciü dl 1930 sö dal Ploner ia Prousc Sorega. So pere Angel Ploner y süa uma Nane dl Finazer à albü indöt cater mituns y trëi mitans. Paul é nasciü por secundo. La familia che viô te na bela gran meseria à optè fora pert y é emigrada dl 1942 cun sis mituns, ne savon püch y degun todësch. Impröma ési rovà tla Untersteiermark tla zona slava olach’al gnô combatü. Dailò él ćiamò gnü al monn na möta, l’Albina, che é nasciüda tl’ospedal a Graz. Da dailò ài messü s’un sciampé do da dui agn lascian döt indô y a Kufstein spo ài ciafè alberch pro le Bolser, n conescënt da San Martin. Dl 1945, ala fin dla vera, s’à la familia indô metü sön tru de ćiasa y ara à albü trëi edemes da rové adalerch. Mo la ćiasa ê bela öta y ai ne savô co se lascè jö. I mituns messâ pié ia a patrun. 424

Paul é stè da Desproch fora zumpradù y dedô chilò incërch pro deplü firmes muradù. Al s’à maridé l’ann 1970 cun Frida Zingerle de Tor che é morta zënza avëi mituns l’ann 2000. Paul ê de bun cör, contënt y dala buna löna, ti orô bun ai mituns y n’ess tan ion instës albü. Paul â ultimamënter problems al cör y é mort 27 de jena 2006. Al palses tla pêsc Sepl Verginer é nasciü dl 1927 ite en Plan, sura Bioch; al ê le mënder de trëi mituns. Bele da pice insö ne l’àl nia albüda saurida. Cun trëi agn àl pordü süa uma Maria. Le pere, Lipo Verginer, che viô por la musiga de dlijia, s’un ê indô gnü cun süa familia fora San Martin tla ćiasa olach’al ê nasciü. Tl ann 1930 s’à Lipo maridè cun Sofia da Mirbun da La Val y Sepl à insciö ciafè na secunda uma. Cun 13 agn àl inće spo pordü le pere, Lipo. Bele da möt da scora é Sepl pié ia a patrun, impröma ia Sorega. Defata àl metü man da jì a laurè te bosch. Pro le laûr da paur ê chësc le laûr ch’al fajô le plü ion y che ti dô inće de gran sodesfaziuns. Dal matrimone cun Maria Clara da Ties l’ann 1957 él nasciü cater mituns Rinaldo, Oswald, Heinrich y Marino. Al s’à spo pité l’ocajiun da jì a laurè pro la Provinzia, pro chi dai rüsc, olach’al è stè 27 agn y olach’al messâ fà scialdi laûrs de fadia. Sepl ê na porsona scëmpla y chita, che â na gran forza d’orentè y che ê dagnora da ciafè canche valgügn

SAN MARTIN

â debojëgn y che à laurè y stracè na vita. Inće süa maratía ala fin àl tut sö cun paziënza y rassegnaziun. Por süa familia âl dagnora fistidié cun gran dediziun y impëgn zënza sconè bries y fadies. Sepl é mort en la festa dl’Assënza ai 28 de mà. Ch’al pois vire tla pêsc de Dî Tile Schanung vëdua Castlunger é nasciüda a Corjel sö n’Antermëia l’ann 1914. Do i agn de scora éra piada ia a patrun inće da Puster fora. L’ann 1940 s’àra maridé cun Milio da Ties y é rovada a Lungiarü, olach’ai â tut impröma l’ostaria vedla a d’infit y spo l’ostaria Valbuna. Al ê tëmps dala meseria y so om â inće messü jì por n pez te vera, restan indô sora cun dui de pici mituns. Dl 1945 è spo la familia gnüda a abité fora Restalt. Tile ne l’à nia albüda saurida cun 4 mituns, döes mitans y dui morć da pici, messan demeztrù plindernè da n post al ater, ćina ch’ai à ciafè tl paîsc de San Martin n toch de terac da se fà sö na ćiasa. Tile ê na bona uma che à laurè y fistidié, che se cruziâ por i sü y ti stô do a vignun cun l’oraziun y la benedisciun canch’ai s’un jô da porta fora. Ara â na gran ligrëza cun i nus y â n lian strënt dantadöt cun so nu Moritz che é mort da na desgrazia sozedüda rodunt dan 10 agn. Tile ê na ëra dala bona löna che fajô inće ion na matada. Do 54 agn de matrimone él mort so om. Perié, rengrazié y vire en pêsc ê la forza de süa vita. Ti ultimi agn

éra jüda a d’abité pro süa fia Clara che ti à fat le guern ćina ch’ara s’un é jüda ia tl ater monn ai 5 de messè. Tile à lascè n gran öt te süa familia; ch’ara pois ti ester inant de aiüt a süa jënt dal cil jö. Zelestin Vantsch é nasciü l’ann 1926 söl lüch dl Tascia a Costalungia; al ê cater mituns y cater mitans. So pere, Jep Tascia, à spo cumprè dl 1928 sö Mirì le lüch de Pire Fodom y é mort dl 1941. Zelestin ê insciö sforzè da stè a ćiasa a daidé laurè ite le lüch. Pormò do che süa uma Angelina é morta l’ann 1962 slizian y toman en Sant Ujöp da jì a ćiasa, é Zelestin pié ia y é stè cotan d’agn sö Corvara, impröma ojoradù sö dal Kostner y spo portier. I ultimi 12 agn de süa vita àl passè tla ćiasa de palsa por gauja de sanité. Al stô ion pro jënt a la cuntè y ê te ćiasa de palsa bëgnodü. Al é mort ai 19 de messè; che al palses tla pêsc de Dî.

425

SAN MARTIN

San Martin ala fin dl ann 2006.

426

RINA

RINA • Lois Ferdigg y Walter Castlunger

L’mone se recorda ćiamò avisa i tomps canche al messâ jì 2 iadi al dé sön ćiampanin a trà sö l’ora a man. Dl 1971 él spo sté Siur Luije Comploj che à fistidié che ara gness metüda a strom. Dl 2005 é la pitöra gnüda restaurada dala firma Pescoller.

427

RINA

Movimont dla popolaziun: L’numer di abitanć dl pice paîsc da Rina ai 31 de dezëmber 2006 é de 475, bëgn 8 demanco co dan da n ann. Nasciüs: Ia por l’ann 2006 él nasciü dui mituns y döes mitans: Frenes Carolin, nasciüda ai 14 de forà Pedevilla Paul, nasciü ai 16 de forà Huber Jonas Lois, nasciü ai 6 de mà Elzenbaumer Noemi, nasciüda ai 23 de messé

Carolin

Jonas Lois

Noemi

Paul

428

RINA

Maridà: Hubert Pedevilla à maridé Caroline Untergassmair (ai vir a Rina) Annelies Ferdigg à maridé Thomas Deiaco (ai vir a Corvara) Rita Vigg à maridé Manfred Gröber (ai vir a Mühlwald) Erich Ferdigg à maridé Elisabeth Meier (ai vir a Rina) Castlunger Roswitha à maridé Harald Lechner (ai vir a San Laronz) Morć: Valentin Pallestrong

Ai 23 de jené s’él destödé ia tla Ćiasa de Palsa da San Martin Valentin Pallestrong da Costalungia de Sura, tla bela eté de 83 agn. Al é l’setimo di nü mituns nasciüs sö la grüzena d’Anderle. Da jonn n’â Valentin emparé degun ert, deach’al ê destiné da romagne söl lüch a fà l’paur. Mo ar’é jöda atramonter y ensciö é Valentin resté su y à vit da eremit tla ćiasa vedla en malester che degügn n’à vëia da dortoré sö. Dl 1970 ti à l’ont tut dui iadi l’tët: l’pröm iade él sté de bona jont che ti l’à indô fat sö. Dô l’secundo iade che l’ont ti â tut l’tët, à spo Valentin curì jö la stöa de cösta ruina, cun banda y nylon y ailò al vit por bëgn 26 agn. Dl 1996 ti à l’Sorvisc Sozial de Puster metü a disposiziun na roulotte. Mo dô dui agn y mez éra vardöda jö y Valentin à passé i ultimi agn te Ćiasa de Palsa. Al lascia endô n fre y döes sorus.

Lois Mellauner

Nasciü desche cuarto de dodesc mituns fora dla gran familia dl Cöstner, à Lois emparé da fà l’tistler y por bëgn 35 agn àl sochedì la firma Ties d’Al Plan. Al à inće spo plü tert surantut l’lüch dl Cöstner y fajê l’paur. Söa gran ligrëza ê i stödafüs, al é sté pro chi che à metü sö l’ corp di stödafüs y é sté laprò fina al complì di 65 agn. Ti pröms agn ti àl metü a disposiziun la ćianoa, n’â pö i stödafüs ćiamó degun magazinn. Al à spo inće surantut l’ inćiaria da magasinier. Por tröc agn él inće sté pro l’Cor di ëi „Cor Col dla Vedla“. Lois â tres la bona löna y na bona man da daidé düć chi che l’adorâ. Dër tröp àl daidé canche al é gnü restauré y engrandì la dlijia. Al é mort püć mensc dô söa fomena Marta.

429

RINA

Bepo Castlunger

Ai 6 de messé nes à lascé berba Bepo da Strú. Al é nasciü ai 28.03.1925 ite Planac, n te pice lüch che aldî pro l’lüch da Strú, desche secundo de nü mituns. Do avëi fat la scora da paur a Dietenheim àl daidé laûré a ćiasa. Al à spo fat l’soldà y é inće sté te vera. Cösc é sté n tomp che ti é dër jü a cör y gonot cuntâl de chi momonć crödi. Tl 1962 àl maridé Maria da Plaza y da cösta uniun él nasciü 7 mituns. Al â na gran ligrëza con la creaziun y la natöra. Al fajê l’paur con dediziun y pasciun y sce na vaćia ne mangiâ nia, spo jinâ inće Bepo. Döta söa vita àl dediché ala familia y ala comunité. Ti ultimi agn de söa vita àl soporté con pazionza söa maratia confidan entrés te Chël Bel Die. CHE AI PALSES TLA PÊSC DE CHËL BEL DIE! Scolina 4 mituns y cater mitans frecuentëia la scolina. Ai vëgn acompagnà dales maestres Verena Ties d’Al Plan y Konrater Maria Teresa d’La Plì. Tla scolina ti vëgnel pité a chisc pici mituns de vigne sort de jüć y ativitês, ai à la poscibilité da sté en compagnia a se divertì y da imparé tröpes cosses nöes. Dër bel tì sal da se arjigné ca y da festejé de vigne sort de festes, desche San Martin, San Micorà, 430

l’Advënt, Nadé, Carlascé y Pasca. Inće te palestra él dër bel da jì vigne edema a fà de vigne sort de jüć, ginastica y movimont. Y spo vëgnel fat de te beles festes de compliann, olache al vëgn inće invié les mames y i tati di festejà. N iade al’edema él l’dé dla natöra, i mituns va a spazier te bosch y d’invern a raité con la liösa o coi taìs. L’numer di mituns che frecuentëia la scolina va bel plan sö pert y al é da speré che cösta istituziun tan emportanta por l’paîsc ais vita lungia.

L’teater da Nadé.

Bele die s’anse ’’anse conforté, finalmonter él gnü cösc bel dé, canche al gnê bel plan scür encer nos ia, con nostes linternes sunse pià ia. Bel plan sunse jüs sö Janesc, ailó spetâ nüsc tati y nostes mames, inće i scolari ê bele ailó, da pié ia êl ma spo. Tan bel che al é con nosta linterna empiada, döta la strada é iluminada, te dlijia s’ anse spo düć encunté, adöm ânse perié y ćianté. Nos ên i plü pici chi dla scolina, empó ânse lascé aldì nosta usc bela fina, inće Siur Iaco é sté con nos, al s’à ’’à dit da sté dagnora prosc, da partì y da se daidé, desche Martin dessun se recordé.

RINA

Scora 17 é i scolars dla scora elementara da Rina. I orun recordé valgönes dles tantes ativitês gnödes fates ia por l’ann. L’dé dla nëi é gnü fat sön Fanes. I scolars à podü jì sö n tòch col iat dla nëi, spo a pé. Lassö ài spo ciafé na bona marëna y spo San Martin.

Festa di lens.

431

RINA

él gnü fat n bel rait fina jö Pederü. Al é gnü organisé l’proiet „Imparé miú con n mangé sann“: por n edema intira él gnü laûré sön cösc argomont con l’aiüt dla dietologa Silvia Pitscheider. Desche conclujiun él gnü arjigné ca na bona picia marëna por i geniturs. N ater proiet é sté „Musiga, movimont y pitöra“. I mituns podê dër tröp s’armöre con musiga y deponje liberamonter. I argomonć tratà te cösc proiet é stà: iu y i atri, sorëdl y plöia, movimont y chît y i corusc. L’iade de mà é gnü fat sö Toblach. I scolars à podü jì con la ferata, por tröc él l’pröm iade y al ti à salpü dër bel. Lassö êi spo jüs a ćiaré al museo „L’monn dl lat „ y al parch di tiers „Gustav Mahler“. Al é sté n beliscimo dé. La festa di lëgns é gnöda fata ite Al-

Foto de grup ia Costalungia.

432

farei. Al é gnü sonté deplü sorts de lëgns y ascuté sö con gran interèsc ći che chi dla seziun forestala cuntâ. Dedó él gnü fat na griliada. PLOANIA Prozesciun de Jenn De jügn dl 2006 él stè la prozesciun de Jenn. Da doman adora êl endô stè tröc omi y jogn de nosc paîsc che s’à tut la bria da jì a periè söl tru sfadius cuntra Tlüses. Jì n Jenn é y resta na côssa dër sontida da nosta jont. Tut pert à n cösc ann plü o manco 50 porsones de nosc paîsc y tröpes de cöstes s’encunforta bele endô al proscimo iade olache ai podarà endô jì do a so crist da prozesciun cuntra l’santuar de Jenn.

RINA

Ìnce Zenz à portè por en toch so crist.

En sabeda, ai 5 d’agost él gnü a zelebré la Santa Messa l’ Primiziant Markus Moling, gran compagn de Klaus. Do messa él sté spo la musiga che à invié ia n te pice conzert y la popolaziun à albü l’ ocajiun da conësce damì l’Primiziant. Aziun de solidarieté: Na scatora da Nadé L’consëi de cöra à tut la dezijiun da partezipé a cösta aziun de solidarieté: tl tomp dan Nadé él gnü coü adöm scatores con laite val jüch, duciaries, val bel toch de guant, por les mené spo te Stać dl Europa dl Est a ti fà na bela sorpreja a mituns che vir te realtês manco fortunades co les nostes. Al é gnü coü adöm 35 scatores fates ia te de bi papirs da Nadé da corusc che é spo gnüdes menades inant.

L’uniun dles ëres s’à endô dé dër da fà dan l’mëte man dl Advënt fajon de beles gherlandes. Les gherlandes é spo gnüdes benedides la pröma domëgna d’Advënt, ai 3 de dezëmber, y spo venüdes ales families. I scioldi é gnüs destinà por n bun fin. Ai 17 de dezëmber él gnü organisé na picia festa da Nadé por döta la popolaziun. N grup de mituns che frecuënteia la scora de musiga à abelì la festa con val melodies sot ala bachëta de Florian Rungger. I mituns dla scolina à porté dant valgünes ćianties y i scolari de bi teatri da Nadé. Spo él sté Ulrich che à cunté y lascé odëi diapositives de söa esperionza tl’Africa. Te cösta ocajiun él gnü trat ite la bela spenora de 937 Euro che gnarà menàda al’organisaziun che fistidiëia dla costruziun dl repart nü dl spitol por i püri de Aids a Fontem, post olache Ulrich é sté. 65 agn de matrimone Ai 12 de forà dl 2006 à Davide Sottsas da Pecëi y Loisele Craffonara da Rié podü festejé i 65 agn de vita deboriada. Do na bela Santa Mëssa zelebrada dal Regens dl Seminar da Porsenù dr. Ivo Muser y ćiantada dai familiars sot ala bachëta de Iarone Chizzali, à spo i iubilars, i 11 mituns, 22 nus y 8 pronus, d’atri parënć y amisc, fat festa inant sö dal ostì y spo ite Antermëia dal Fontanella. Davide, nasciü l’ann 1911, y Loisele, dl 20, s’à maridé ai 12 de forà dl 1941. Davide à surantut l’lüch da Pecëi da so fre Ludwig. Al é sté agn de fistidi, laûr y gran meseria. Dl 1944-45 messâ Davide 433

RINA

I iubilars.

La familia da Pecëi.

434

jì 15 dé al iade danter Cortina y Toblach a fà guardia, êl pö i ultimi agn dla secunda gran vera. Ai 19 d’agost dl 1947, mëda Loisele aspetâ l’terzo möt, ales 2 domisdé, êl rot fora n gran medefüch. Por gauja de n defet tl strom êl vardü ćiasa y majun de entrami i paurs da Pecëi. Mćda Loisele se recorda avisa ćiamó de cösc bor dé: ara s’à tut i dui mituns y é saltada jö sö n te col a scraié ia Pliscia: aiüt aiüt, al verd Pecëi! Chi da Pliscia à sambën aldì y ödü y à dé inant alarm zoruch ca Rina. Te püch tomp él spo roé fora Pecëi engröm de jont dl paîsc, ëi y ëres. Atira ài metü man da plinderné fora de ćiasa patüc, tröpa mobilia, madroc y d’atri injins é gnüs metüs al sigü. La jont portâ ega a pench y é stada bona da salvé n te pice ćialt, olache la familia à podü sté fina che al é endô gnü fat sö. I vijins y tröpa

RINA

jont dl paîsc à spo dër daidé fa sö da nü les 2 ćiases y les 2 majuns. Berba Davide se recorda ćiamó avisa na te domëgna, canche tröpa jont da Rina à porté a man dötes les platines da tët da Tornarecia fina sö da Ponterina da Rungg, y spo inant col ćiaval. Dl 1948 à les families da Pecći bele indô pödü jì te ćiasa nöa. Al é sté agn de gran lar, sacrifizi y stracocia, mö döt é jü inant. Davide da Pecëi se recorda inće ion dla musiga, él pö sté lapró por bëgn 30 agn. Al sonâ l’clarinet sot ala direziun de Nin Da Ianesc y spo de Milio dl Cargà. Sëgn vir Meda Loisele y Berba Davide bele da tröc agn te paîsc, te na bela ćiasa adöm a sü mituns Albin y Klaus.

ćiasa con na cesta y l’ćiaval. Pepi y Linda s’à dër proé, dl 65 ai fat sö spo na ćiasa ia Al Plan y dl 1978 spo na ćiasa nöa sö Iachin. Pepi é sté inće laôta capofraziun y al s’à dé dër da fà por la realisaziun dla strada da Rina. Por plü agn àl soné pro la musiga d’Antermëia- l’tenor. Dl 1961 inant êl iagher y dötaurela ti val do a cösta ligrëza. Linda à tres fat dër ion la ćiasarina y fistidiâ di mituns. Te stala ne jêra gnanca ingert. I sëgn, do 50 agn, ài podü fà gran festa coi 4 mituns, i nus y d’atri parënć y amisc.

Noza d’or L’calënder scrì i 13 de forà dl 1956. Pepi dla Rösa (Alfarëi) marida Linda de Tru: na gran noza zelebrada da Siur Angel Morlang y ćiantada dal Cor d’Antermëia sot ala bachëta de Otto dl Maier, bun amich dl nüc, gnü aposta da Viena a soné la mëssa. I pröms mensc à i nüc vit ite n Tru, spo êsi gnüs fora Iachin a laûré l’lüch da paur. Al é sté n gran laûr da dortoré sö döt cant. Mo Pepi s’à dé dër da fà y al à na bona man. Por tröc agn àl laûré da zompradú y da tisler pro la firma Prada da San Martin y pro la firma Ties d’Al Plan. Dl 1961 àl fat la majun nöa. Al n’ê ćiamó degöna strada y an fajê de gran fadies da porté y mené alerch l’material. Pepi se recorda ćiamó dër bun che l’saurun gnü adoré por fà la stala é sté 6 iadi sön badì denant co roé a post: ćiarié ite n roa de Furcia dai Fers sön camion de Albert dal Pech, spo mené a Lungega y ćiarié sön la corda da Rina, spo mené a

Pepi y Linda l’dé dla noza.

435

RINA

I iubilars al dédaincö.

Volontariat Ulrich Craffonara de Ioche é gnü zoruch dal’Africa, plü avisa dal Camerun, olache al é sté por 6 mënsc a laûré te na misciun catolica amez la foresta. So gran laûr é sté chël da moseré fora l’paîsc Fontem y insciö fà na mapa dla misciun con i confins, les strades y frabicać y dötes les infrastrotöres. Con cösta mapa podaràl tl dagnì gnì organisé miú l’svilup dla misciun y dl paîsc. Ulrich dertan só laûr. L’paîsc Fontem vëgn entrés maiù, inće por i jogn dl post. Por Ulrich é cösta stada deache al vëgn tröpa jont da d’atri posć a na beliscima esperionza. La jont africana vire ailò, deache al é n ospedal y na sco- é jont dër da orëi bun y dala bona löna. ra che funzionëia dër bun. Ulrich â albü Ai n’à degöna prescia y ai é cuntonć, inće inće spo de vigne sort d’atri laûrs. Danter sce ai à dër püch. Do na te esperionza te l’ater àl organisé y daidé para pro la rea- n monn tan dalunc dal nost, àl imparé da lisaziun de n ćiamp da basket y da volley odëi les côsses con d’atri edli. 436

RINA

PAURS Mostra di tiers

437

RINA

MOSTRA DI TIERS

438

RINA

N sabeda, ai 13 de mà, él sté a Rina la pröma mostra di tiers dla Val Badia. Bëgn 77 paurs é roà adalerch con sü plü bi tiers (presciapüch 160), deplü sorts de vaćes, ćiavai, bisces y ćioures. N gran suzès por l’comitê d’organisaziun con a će Fonjo de Sciomun. Dötes les razes de tiers é gnödes prejentades al gran publich che é roé a Rina, con l’comentar dl espert Hugo Valentin che à splighé ala jont i critêrs de valutaziun de n tier. I plü bi ejemplars é spo sambëgn gnüs premià. Al é gnü partì fora zirca 100 bronsines sponsorisades da botëghes, dites, hotì, bars y da privać, en gran pert dla valada. Do la premiaziun él spo sté l’estraziun di numeri dla loteria. Desche pröm pest él na bela vaćia, y spo ćiamó mascinns, massaries y mangiaries. Por na bona cornisc musicala à ponsé la musiga dl paîsc y i corgn da munt. La bona organisaziun, la colaûraziun y l’tignì adöm dles uniuns dl paîsc ne ti à lascé manćé nia ala tröpa jont roada adalerch. I stödafüs à dër salpü da mëte jö düć i auti y da organisé n sorvisc taxi. Al é sté n gran laûr da arjigné ca y da coordiné döt, mo la mostra é dër garatada y al é sté na bela festa por düć i presënć. Tomp L’tomp ia por l’ann é sté plütosc particolar. I pröms mënsc dl ann é stà dër frëić y la nëi à tignì pormez fina tert tl’aisciöda. A mez merz moserân ćiamó na temperatöra de – 15 degrés. Ai 31 de mà àl ćiamó noü y al é sté n gran ont y frëit fina de jügn. L’agost é sté bort y plütosc fresch, mo porchël àn podü se gode n beliscimo altonn y noü àl ma n iade dan Nadé.

Frabiché Tl 2006 él gnü frabiché plütosc püch. Georg Craffonara à trat jö l’tët y amplié la ćiasa. Al é garaté n bel lar, döt de lëgn, ći che va dër de moda al dédaincö. Roland Vigg da Prestì à inće metü man da fà laûrs de ampliamont pro la ćiasa y Pasquale Promberger à realisé de plü laûrs encër stala y majun. La vedla ćiasa de Mesì, öna dles plü vedles dl paîsc, é gnöda trata jö, deache ara é plütosc prigorosa, i mürs é bindebò storć y dër n malester.

La ćiasa vedla de Mesí é gnöda trata jö.

Laûrs publics I por l’ann 2006 él gnü realisé de plü laûrs publics. I 2 laûrs plü importanć é sigü stà l’ampliamont dl magazinn di stödafüs y la realisaziun de n ćiamp dl palé d’alenamont con funz sintetich sö tla zona sportiva. Tla òta dl „Majira“, tla encrujada cuntra Antermëia, él gnü fat sö n gran mür por deslarié la strada y por abiné fora valgönes plazes por auti por canche al va debojügn. 439

RINA

Romené sö l’paîsc:

La strada ven deslariada.

Inće i laûrs por la strada da Rina é gnüs dà ia (1. lot da Punt da Rina fina sö n Valscöra). Ai meterà man d’aisciöda dl 2007. La vijinanza da Val (Val Moradú, Larjei y Börz) à ciafé na condüta nöa dl’ega da bëre y da destödé. Te cösta ocajiun él inće gnü realisé la strada che coleghëia Börz a Val.

La strada de coliamont danter Börz y Val.

Por la plaza di jüć sö da „campo vedl“ él gnü metü la condüta dl’ega y dl strom. I laûrs jarà inće atló inant d’aisciöda dl 2007. 440

L’Comune adöm con i Stödafüs à organisé da romené sö l’ paîsc. Dales 9 da doman s’à n grup de volontars adöm ai scolars dla scora elementara abiné sön plaza dla scora, olache al é spo gnü partì fora manëces y sać y partì sö les zones y organisé la racoiüda. Te püces ores él spo gnü coü adöm n gröm de sać de vigne sort de rofedam, specialmonter dlungia les strades y i trus. Na bela iniziativa por tignì net l’ paîsc y nüsc bosc. Da misdé é spo düć gnüs envià sö dal ostì a marëna. Trasport di scolars: Pire Frenes da Plaza, do avëi complì i 65 agn, à messü do lege dé jö la patent dl bus do 34 agn de bun sorvisc por i scolars dla mesana da Rina. Al é l’ann 1972 canche Pire da Plaza à metü man con n te pice bus de comun da mené i scolars dla mesana da Rina ia Al Plan. I pröms agn messâl fà dui iadi: empröma menâl i scolars dl zënter de paîsc da Rina a Lungega sön n ater bus, spo gnêl sö zoruch a dô i atri i i menâ fina ia Al Plan. Dl 1980 à spo Pire ciafé dal Comun la lizonza y s’à spo cumpré n te pice bus, n Mercedes da 26 posc. Al à spo metü man da fà inće iadi plü lunć con comitives, d’isté y l’fin dl’edema. Dl 1986 s’àl spo cumpré n ater bus, empü maiú y plü modern. Endöt à Pire albü 4 corieres, l’ultima àl dötaurela ćiamó. I pröms agn é la strada dër n malester, ara messà ćiamó gnì engiarada a man, gonot él da mëte sö morones. Mo por förtüna y dilan ala proteziun de n bun angel custode y inće dla bravöra dl autist, n’él mai suzedü nia. Pire à dagnora albü na

RINA

gran pazionza coi mituns y düć l’aprijà y l’à dër ion. Sëgn vëgn fat l’sorvisc de trasport dala dita Gatterer da Falzes. VITA DLES UNIUNS Stödafüs L’ann d’ativité di stödafüs à metü man ai 4 de forà cun la sontada generala olache al é gnü baié dal ann passè y dles côsses che dess sozede dertan l’ 2006. Al é gnü tut sö dui membri nüs: Gasser Norbert y Gasser Andreas. Por i 15 agn de ativité é gnü premià Ferdigg Richard, Vigg Roland y Castlunger Walter. Cösc ann é stè dër movimentè por cösta uniun. Al é gnü fat deplü sorvisc te paîsc n ocajiun de festes, prozesciuns y sopoltöres. Gran é stè l’ laûr da arcuncé ia i auti y camions en ocajiun dla gran mostra de tiers, él pö da ciafè lerch por n numer de auti y camions nia dër adat por les plazes da Rina. Anüzan scialdi vigne toch da plan encër la vila da Runch el stè mitl da contribuì al bun garaté dla festa. An à endó albü la fortüna da restè

sconà da de gran desgrazies, da destödé él sté n scomenciamont de mé de füch tl bosch dlungia Costalungia. Ai 30 de messé él endô gnü tignì la festa tradizionala da d’ ìstè sön Munt da Rina. L’Cor di ëi da Rina, la musiga da Rina y l’grup di cors da munt s’à endô dè da fà por abelì la messa y domisdè l’ aurela cörta. De novëmber él endô gnü organisé l’ gran batadù, olache Pedevilla Lois y so möt é st’a i majeri y s’ à portè a ćiasa l’pest plü de valüta. Pordü la finala à en cösc iade i dui cartadusc dl post Craffonara Alex y Huber Harald. Dertan l’ann él inće gnü tignì deplü esercitaziuns te y fora de paîsc. D’ aisciöda él gnü organisé na proa adöm cun la Crusc Blanćia dlungia la plaza dl sport. La proa de « Atemschutz » dla Bassa Val Badia é inće gnöda tignida te nosc paîsc. A cösta al tut pert grups di Stödafüs da Al Plan, La Pli, S. Martin, Antermëia, Longiarü y La Val.

Richard, Roland y Walter 15 agn pro i stödafüs.

441

RINA

Laûrs de resanamont pro l’ magazinn di Stödafüs Cun l’ aisciöda àl inće metü man i laûrs de resanamont pro l’magazin di Stödafüs da Rina. La vedla ćiasa ê bindebò n malester y les proporziuns di locai ne pormetê nia plü da laûrè cun i injins d’ al dédaincö. L’projet prejentè al comun

442

é dl architet dl paîsc August Gasser. Al é gnü tignì i mürs portanć dla strotöra da denant y ampliè de n alzada l’frabicat. Al é gnü laûrè fora por döt l’istè ćina da d’altonn tert por garantì n tët ai materiai di stödafüs. L’maiú problem é bele saltè fora denant co meter man da laurè pro l’ frabicat. L’material y i auti messâ ciafè alberch por l’tomp che l garage foss stè sonza tët. Ensciö él gnü damanè deplü porsones privates sce ares ess lascè mëte patüc tles ćiases, majuns y garage privac. Ensciö é döt despartì fora por deplü locai, y i auti tla plaza tla vila da Ciornadù . L’guant él vigne mëmber che s’à tut a ćiasa. Inće sce l’infrastotöra n`è nia ćiamò roada pon dì che la ćiasa é dër garatada y ara porta pro a n miù ćiarè fora dl paîsc. I laûrs n’è nia ćiamo roà y i stödafüs n aspeta bele sëgn nia l’ ora de podëi anüzè so bel frabicat nü.

RINA

Musiga La Uniun dla musiga à inće dl 2006 motü man söa ativité de merz cun tröpes proes. Fora por l’aisciöda él gnü abelì cun l’sonn di strumonć deplü festes de dlijia. D’istè él spo inće gnü sonè fora de paîsc, desche ia Al Plan y a Braies y dui iadi él gnü soné sön Munt de Fodares por abelì les festes di Stödafüs y dl Cor « Col dla Vedla ». De jügn à i musiconć organisè la Segra da Rina tla plaza sot la scora, festa che é gnöda dër aprijada dla jont dl paîsc y da foradecà. Fat festa él inće gnü n ocajiun dla noza dla bona tlarinetista Annelies Ferdigg, che à maridé Thomas Deiaco da Corvara. Dl 2006 él bëgn 52 musiconć che fej pert dla musiga, zifra dër alta sce an ti ćiara al numer dla popolaziun. Ensciö él

Michelangel y Christof.

Comité dla musiga.

443

RINA

38 ëi, 10 ëres, n portabandiera y trëi marcatenderes che s’à tut la bria por bëgn 45 iadi da proé y da soné. Al é gnü tut sö dui musiconć jogn, Christof Ferdigg che sona l’corn y Michelangel Promberger l’saxophon. La musiga da Rina é na musiga jona, l’ eté mesana di musiconć é dër bassa: 25 agn. Atri 14 mituns é scrić ite ala scora de musiga. Chisc ân podü ascutè sö en la festa da Nadè tignida de dezëmber tl salf dles manifestaziuns a Rina. A de jogn musiconć ti él inće gnü surandè la medaja de brom por l’bun sonè. Tl mëns de dezëmber, en ocajiun dla sontada generala dl uniun, él gnü lité l’comitè nü che arvenerà la musiga por i proscimi trëi agn. Sciöche president él gnü confermè Florian Rungger, scrivan é Lorenz Rungger, cassier Werner Mair y i aconsiadus nüs é Reinhard Ferdigg, Willi Rungger, Judith Winkler y Christian Pallestrong. La bachëta da dirighent ti resterà inant a Josef Pedevilla y chëra da “mënabachëta” a Felix Pallestrong. Liam d’amizizia danter la musiga da Rina y l’ “Corpo musicale di Lavagna” Lavagna é na picia cité tla Liguria, dlungia l’mer a zirca 20 km da Genova. Tröpes porsones de cösc raiun s’è inamorades de nostes munts y passa bele da agn söes vacanzes tla Val Badia , tröc inće tl pice paîsc da Rina. Öna de cöstes porsones é Antonio Dall’Orso che conësc nosc paîsc bele da plü de 30 agn y ël à ensciö albü la poscibilité da odëi crësce paîsc, porsones y dandadöt les uniuns dl paîsc a chëres che al é dër afezioné. 444

L’ann 1986 él gnü organisé da Antonio adöm al presidënt da ailò, Fonjo Winkler, l’pröm iade lunch tla storia dla musiga da Rina, a Lavagna tla Liguria. Cösc iade, che é inće gnü ripetü por l’secundo iade dl 2000 y spo ćiamó dl 2005, à dagnora dër plajü ai componënć dla uniun che à ensciö albü l’ocajiun da conësce l’bel flech de tera encër Genova ia. Dal 1986 inant él inće n liam de amizizia che liëia la musiga da Rina al “Corpo bandistico città di Lavagna”. Do che la musiga da Rina à podü se gode bele trëi iadi la gran ospitalité di amisc da Lavagna, à i surastanc con a će l’presidënt Florian Rungger, tut l’iniziativa da envié inće n iade la musiga da Lavagna por n per de dis te nosc paîsc. Dai 19 ai 21 de ma, é spo zirca 50 porsones roades adalerch a se ciafè por se gode 3 dis de amizizia y cultura. L’vëndres, ai 19 de mà é la musiga da Lavagna roada adalerch a Lungega y atira à tröc componënć dla musiga da Rina albü da daidé, messâ pö la jont gnì menada ćina te paîsc cun auti privać, deache les dimensciuns dl bus ê massa granes por afronté la strada stronta che porta te paîsc. Cösc trasport é gnü fat por plü iadi dertan chisc dis, tröc musiconć s’à dër proé y n’à sconé degönes bries. I ghesc é spo gnüs ospità tla ostaria “Al Cargà” y te 5 ćiases encëria y é gnüs vizià cun na bona cëna ladina. La sabeda danmisdè ési spo gnüs acompagnà a ćiarè l’museum ladin “Ćiastel de Tor” por odëi y capì enpü de val sön nosta cultura y plü tert s’é düć spostà cuntra Börz por na bona marëna. Da sëra spo à l’“Corpo bandistico città di Lavagna” dè n gran conzert tl salf

RINA

Conzert ia Al Plan.

Les dรถes musighes.

445

RINA

Cor di ëi „Cor Col dla Vedla“

Florian y l’cumpagn Antonio.

dles manifestaziuns a Al Plan. Tröpa jont é gnöda a ascutè l’ conzert. Les beles melodies, dantadöt modernes, é gnödes portades dant cun gran musicalité y profescionalité y ensciö s’à i musiconć inće meritè n gran aplaus. Dertant l’conzert él inće sté na pert ofiziala olache i presidënć dles musiges Flavio Landò y Florian Rungger, l’ dirigent Aldo Mistrangelo, l’ombolt da Lavagna Giuliano Vaccarezza, l’assessor comunal Torchio Gino, l’vizeumbolt dl comun de Mareo Paul Valazza y l’amich Antonio, à porté dant de beles parores de onur y ringraziamont. Inće val picia reconoscionza y i blasuns di comuns é gnüs surandà. La domëgna à la musiga da Lavagna abelì la gran Mëssa tla dlijia da Rina y dedô él gnü fat enpü de festa danter les döes uniuns. Al é gnü sonè, balè y ćiantè, y do na bona marëna s à nüsc amisc salüdè y é endo pià ia cuntra ćiasa. 446

Ai 20 d agost dl 2006 à l Cor Col Dla Vedla organisé por l’setimo iade la festa „Ćiantè sön Munt“. La festa é endô gnüda fata sön Fodares/Munt da Rina. Inće en cösc iade él roè adalerch deplü cors, da dalunc y inće dl post. Metü man à la festa cun l’ bel sonn di corgn da munt. Do la mëssa él sté n pice conzert dla musiga da Rina y spo à vigne cor ćianté n per de ćianties. Roà adöm por cösta ediziun él: i cors de dlijia da Girlan, S. Andrè y da Rina, i cors di ëi da Marait y da Goldrain, l’Coro Monti del Sole (Belluno), l’„Gott`s Hauser Frauengesang“, l’cor „Mons Elina“, l’„Singkreis Abfaltersbach“(Austria), y l’cor organisadù „Cor Col dla Vedla“. Al é roè adöm dër tröpa jont sön munt da Rina, tröc amisc dla musiga y dles melodies da munt y i complimonć é gnüs da vigne vers, inće dal vizepresidënt dla uniun ćiantadus dla provinzia Gebhard Piccolruaz. Ia por l ann à i ćiantadus podü presentè so ćiantè fin te tröc posć y ocajiuns desvalies. Ensciö ài ćiantè plü iadi te dlijia da Rina, ai à tut pert al „Ćiantè sön Munt“ söla Munt de Suec, pro deplü conzerć te paîsc y ti atri paîsc dl comun y tl Jesuheim a Girlan. Dan Nadè é l’cor gnü envié adöm cun d’atri cors ladins a München por l’conzert d’Advënt tla „Heilig Geist Kirche“ y l’dé do pro la S. Mëssa tla „Thomas Morus Kirche“.

RINA

Dertan la festa sön Fodares.

Consëi de formaziun L’consëi de formaziun da Rina con a će l’presidënt Albin Pedevilla é pié ia con

n’oferta rica y plajora de cursc y referać. La partezipaziun é stada dër bona. Al é gnü pité: n curs de training autogênn, n curs da sonté y agaié lëgns, trogneres y

Ëi che cujina.

447

RINA

brüsces, spo n curs de pröm aiüt sön de pici mituns, n curs de ginastica te palestra. Dër plajü à l’curs da cujiné por ëi y da fà biscoti. Al é inće gnü organisé referać: un sura l’educaziun sessuala col psicholoch Egon Moroder y un che â desche argomont „La vita adöm desche om y fomena“ con Siur Tone Fiung. D’isté él gnü fat deplü ativitês coi scolars dla elementara: pastelné, disegné , jüć , sport y na bela jita en tenda sön Munt da Rina. Gran entusiasm y interès à desmostré n bel grup de ëi por l’curs da cujiné. I coghi Emma y Albin à salpü da ti porté dant rezetes sciomples y valgügn segreć dl mistier. Al é gnü cujiné de vigne sort de pastes, riji, ćinamai costëis y balotes. Döt por la ligrëza dles fomenes y chestianes. Uniun di Jogn Da can che jogn da Rina à ciafè so local y insciö n post olà se incuntè y stè adöm , é cösta uniun gnöda tres plü via. A će di jogn él da ciafè Reinhard Ferdigg de Mesì che cun gran savëi y interès organisëia de vigne sort de ativitês. Ensciö él gnü organisè por l’pröm iade dai jogn n bal da Carlascè tl gran salf dles manifestaziuns. Cösc é gnü dër gradì da jogn y manco jogn che à podü festejé cösta festa te paîsc adöm cun cumpagns y amîsc. Dertan l’ann él gnü organisè plü cosses te dlijia y inće defora. De jené él gnü tignì la messa di jogn te dlijia da Rina y aposta por cösta él gnü motü adöm n pice cor con orchestra de jogn dl paîsc. Tl salf di jogn él inće gnü metü sö n gran schermo olache la jont dl paîsc à podü jì d’istè a ćiarè les partides dl mondial dl palè. De setëmber él gnü organisè 448

n pice iade al lech de Garda y d otober la ćiastagnada sön Börz. Plü iadi al mëns s’ abina i jogn por se scambié idees, minunghes, por organisé val y la cossa plü importanta, por stè adöm, s’la cuntè, s’la ćiantè y s’la lascè jí bona. Olimpiades de Torino Dertan l’mëns de forà dl 2006 él gnü portè fora a Torino i jüchs olimpics invernai. Cösta ocajiun da amirè l’füch olimpich ne s’à valgügn jogn da Rina nia lascè sciampè. Encër l’organisadù Lorenz Rungger s’ àl abiné n grup de jogn da Rina y inće da d’atri paîsc dla Val Badia y de Puster, che é pià ia ai 6 de forà cuntra Torino. Roà te citè ài albü tomp da ti ćiarè ales belëzes culturales y ales plazes de manifestaziun olimpica, desche la Piazza Medaglie y l ’Olympia Store’. Da sëra ési spo jüs düć adöm tl “stadio olimpico” dla dlacia a ćiarè la partida de hockey feminil Italia-Kanada. Waltraud Kaser, sogadëssa dla nazionala de hockey, é la chestiana de Lorenz y é porchel dër conesciüda a Rina. Düc é restà dër

I fans a Torino

RINA

Adöm cun les sogadësses Wally Kaser y Maria Leitner.

emprescionà dales strotöres y dal clima de amizizia olimpica. L’Italia à pordü por 20 a 0, mo impó â düć la bona löna. Le dè do s’é spo l’grup spostè a Bardonecchia a ćiarè la gara sprint mixed de passlunch. Al é stè na sensaziun spetacolara odëi atleć de vigne pert dl monn incità da plü de vint mile porsones y la festa é ćiamò stada plü grana canche Piller Cotter à davagnè na medaia por la Talia. Por düć chi che à tut pert é cösta stada na esperionza nöa che an ne se desmonciarà nia tan atira. Jüch al palé Da 35 agn encà é l’jüch al palé na gran tradiziun tl pice paîsc da Rina. Tröpa jont dedichëia tröpa pert dl tomp lëde por tigni sö cösta uniun y sce an

ćiara ai resultać, vëgn cösc impëgn inće premié. Dala pert sportiva à l’US Rina arjunt l’obietif metü dan l’ scomenciamont dl campionat y é restà te secunda categoria. Do 10 agn de pröma categoria à l’ Rina endô soghè te secunda sotvalutan dassënn i aversars nüs. Inće tröpa desfortüna à portè pro che la scuadra de “Col dla Vedla” é restada ćina ala fin dl campionat destinada da tomè endô jö de categoria. “Mai la dè sö” é da dagnora l’ motto de chi da Rina che à combatü con mans y pîsc y é sta bugn da arjunje la salvëza. L’ann 2006 é stè n gran ann por i jogn sogadus da Rina che à davagnè so rode tla categoria “giovanissimi”. N gran merit i va ai dui alenadus Mellauner Roland y Ferdigg Carlo che cun tröpa pazionza y cun tröp savei a portè nüsc plü pici a 449

RINA

Scuadra da Rina 2006.

cösc gran travert. A mez agost à l’Uniun dl Sport endô metü da jì l torneo al palê n recordanza de “Giovanni Rocco Craffonara”. Por l’secundo iade é stada la scuadra da Rina la miù danter les 5 seleziuns pertezipantes. Da cösta sajun él endô gnü zoruch a Rina nosc Kalle Pedevilla che adöm con Richard Ferdigg se crüzia dla pröma scuadra. La pröma pert dl campionat é gnöda slüta jö al sesto post. La scuadra di jogn vëgn endô alenada inant da Roland y Carlo che é da ciafè al secundo post tla tlassifica da d’ altonn.

dè ia deplü laûrs. Al é gnü laûrè sura döt l’istè y adora assà por l’ scomenciamont dl campionat nü an podü odëi i früć di bi investimonc:

Laûrs al impiant sportif

• Al é gnü fat sö na bela garage che vëgn inće anüzada desche magazinn por i tröc injins che vëgn adorà por la manutenziun dla plaza dl sport. • En bel pice ćiamp da alenamont cun erba sintetica che po gnì adorè döt l’ann inće desche plaza de divertimont por i mituns dl paîsc. • L’implant da scialdè dl zenter sportif é gnü fat danü. • Al é inće gnü fat strades nöes y plazes di auti encër la plaza dl sport.

Bele da plü tomp a l’comitè dl Uniun dl Sport odü l’bojügn de fà val laûrs de ressanamont y ampliamont pro la stotöra dl impiant sportif. Atira do l’ campionat 2005/06 éra spo stada tan inant y al é gnü

Nia plü en cösc ann, mo ti agn che gnarà, gnaràl trat jö y fat sö danü la picia ücia con funziun de bar y locai da stè adöm do les partides y alenamonć. L’aconsiadù dl Uniun Promberger Lois,

450

RINA

L’ćiamp sintetich d’alenamont.

adöm al presidënt Ferdigg Vigile s`à crüzié da ćiarè do y da organisé y laûrs y sò é gran pert dl mirit che döt é garaté. Uniun di iagri Da bëgn nü agn n’él gnü tut sö degügn iagri nüs. Cösc ann à dui jogn superé l’ejam por la ćiacia y à inće tut la cherta da jì col slop : Felix Pallestrong dl Prestier y Harald Huber de Hones. Ai mostra gran ligrćza. Al é dërt che al vëgni pormez iagri jogn, deache l’eté mesana di iagri da Rina é dër alta. Plü iadi al ann s’abina i iagri por baié dla ćiacia dl ann che é sté y ćiaré danfora a chëra che vëgn. Vign ann vëgnel fat val müdaziun al statut, por sté ite tl regolamont scrit dant da la Federaziun

Provinziala. De mà fora, canche la nëi s’an é, s’abina düć sö Fodares a trà a la scëiba. Al vëgn proé fora la massaria y sce la man ne tremora nia. Cösc ann à Mellauner Alfred davagné la bela scëiba d’onur (a 100 metri) y Craffonara Franz é sté l majer da slopeté a 200 metri. Por ći che reverda i salverjins, n’él müdé nia tröp. Sides i rehli co inće i cerf é tomà sö cotan plü sleć co i agn denant. Da diesc agn incà bele arvenn Unterweger Vijo la picia ćiacia da Rina. Al ne scona degönes bries no fadies, che l’Uniun di iagri funzionëies schöch’al alda. Al dëida düć, dagnora y dlunch olache al sciafia. De nosc recort é Vijo Mede l’cuar451

RINA

Iagher y ial s’incunta.

to surastant dla ćiacia. Robert Winkler de Trates é sté l’pröm, danter les döes gran veres. Dal 1940 al 1976 à Rungger Franz dl Roder fistidié dla ćiacia. Por 20 agn spo, dal 1977 al 1996, é Gasser Herbert da Pescosta sté surastant. Al à dagnora ćiaré da sparagné y tignì endô col slopeté y chisc é stà i agn d’or por la ćiacia al rehl, l’salverjin tipich de nüsc raiuns. La disposiziun - dal alt - che an mess slopeté tan de müles y rehli jogn n’àl mai dlotì. Al pê che plan plan messan ti dé rajun. Herbert à inće fistidié che al gness fat sö la bela ücia di iagri sö Fodares, che complësc śëgn i 30 agn. La fotografia dl ann 2006.

452

AL PLAN

AL PLAN • Giuvani Pescollderungg

Söl ćiampanì dla dlijia d’Al Plan ciafunse na gran ora da trëi perts: a nord, a vest y a ost, dagnora sura les ćiampanes. Les zifres romanes, de n corù fosch sterch, é stlütes ite danter dui cërtli cöcirüja. Le gran zagher mostra les ores y le pice i menüć. Ala jënt da paur, che viô plüdadî zënza nosc strès modern da incö, ti bastâl odëi l’ora, i menüć â manco importanza. Tla vita dl paur se regolâ le laûr do le sorëdl, do l’ora de ćiampanì y le sonn dles ćiampanes.

Dala pert cuntra süd n’él degüna ora sön ćiampanì, mo söl mür, a ca. 10 m da tera, podunse odëi na bela ora da sorëdl co va valgamia dërt … sc’al dà sorëdl.

453

AL PLAN

Sciöche le tëmp passa! Na frasa ch’an alda zënza lascè do. De vigni sort vara da tignì sö, mo le tëmp no. Y te nosc monn modern, cun döta la tecnica y le progrès àn l’impresciun ch’al jori ćiamò plü debota. I gnun bombardà dé por dé da noeles nöies, da impresciuns y avenimënć inchersciors, mo por fortüna inće plajors. Döt passa ia dër snel y vëgn defata desmentié, deache al sozed pö vigni dé valch da nö y chël da inier é gonot bele vedl. Inće l’ann 2006 s’un é jü y por ch’al ne passes nia atira tla desmentianza àn indô porvè da scrì sö tla cronica dl Sas dla Crusc i avenimënć plü importanć y significatifs. Al fala dessigü de vigni sort, mo an mëss inće ćiarè che le liber ne vëgnes nia ćiamò plü gros ch’al n’é bele. Le 2006 é stè por nos valgamia n bun ann. Les cosses plü desplajores é zënzater stades la mort por desgrazia dl jonn Lorenzo Castlunger y de n pêr de porsones ch’i ùn conesciü bun y co à messü lascè chësc monn bëgn n pü’ massa adora, consumades da chë burta maratia co é n pü’la plaia de nosc secul, y la gran roa de Ćianros co à desdrüt l’implant portamunt apëna fat sö l’isté denant. Por fortüna ne ti él sozedü nia ales porsones, y le dann material se lascia indô mëte a post cun le tëmp. N pêr d’osservaziuns söl tëmp meteorologich. I ùn albü n isté nia massa da bravè, con deplü dis moi, crödi y frëić dantadöt d’agost, deperpo che l’altonn é stè daspavënt bel y bun ćialt, a boć fora dl normal. Al é gnü baié dl altonn plü ćialt da passa 500 agn incà. L’invern é stè normal. La nëi, nia tröpa, mo da sciafié, à garantì na sajun turistica da podëi ester contënć. Le maiù frëit él stè de jenà, olache i ùn albü na desëna de dis dai 10 ai 19 degrà de frëit. Inće de forà é jüda jö la temperatöra n pêr de dis a 15 degrà. N mëis püch frëit é stè dezëmber, olache le termometer n’à mai mostrè sö deplü co 10 degrà de frëit. Le püch frëit va bun por sparagné lëgna, gas y gasöre da scialdè, mo devënta n problem por fà la nëi cun i canuns söles pistes. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Le paîsc d’Al Plan crësc. Ala fin dl ann 2006 âl 1.523 abitanć. Nasciüs: dl 2006 él gnü al monn 17 viadus Palfrader Philip Lamce Klevi Filippi Federico Comploi Alexander Flatscher Christian Clara Moltina Maria Mutschlechner Alina Regis Alexander Huber Matteo 454

Plazza Arthur Rindler Dominik Kaneider Claudia Kaneider Susan Regis Giada Mutschlechner Amos Clara Linda Fappani Lara

AL PLAN

Maridà: maridé s’à dl 2006 11 pêrs Moling Doris (Al Plan) cun Miribung Bruno (La Val) Ties Klaus (Al Plan) cun Comacchio Monica (Roma) Erlacher Georg (Al Plan) cun Aichner Sigrid (Rasun/Antersëlva) Complojer Lara (Al Plan) cun Burgauner Andreas (Ćiastel) Flatscher Siegfried (Al Plan) cun Chlposová Andrea (Slovachia) Baldanello Giorgio (Al Plan) cun Burtic Viorica (Romania) Pitscheider Stefania (Al Plan) cun Soraperra Thomas (Feldkirch) Frenner Robert (Al Plan) cun Schneider Rosa Maria (Bornech) Comploi Giuseppe (Al Plan) cun Crazzolara Maria (La Ila) Kastlunger Katherina (Al Plan) cun Ploner Roland (San Ćiascian) Trebo Manfred (Curt/La Pli) cun Call Helga (Al Plan) Morć: dl 2006 él ma mort 9 porsones. Angelo Ties, de Col Vighile Ties, de Ćiastel Pepi Ties, de Cone da Val Lorenzo Castlunger Tone Kaneider, d’ Andram Helene Orgler, vëd. Ties (Lena de Col) Vighile Willeit, dal Mone Rosmarie Pitscheider, n. Juen Angelica Call, n. Irschara

16.02.06 15.04.06 31.05.06 22.06.06 18.08.06 05.09.06 11.09.06 01.10.06 25.10.06

87 agn 71 agn 66 agn 21 agn 66 agn 89 agn 76 agn 62 agn 52 agn

Cun la mort de Angelo de Col s’un él indô jü n iade n tòch d’Al Plan. Conesciü êl sura döta la valada y inće foradecà, ći ch’an à podü odëi dala gran fola de jënt che l’à acompagné sön so ultimo iade. Angelo de Col é stè tröc agn verdabosch. Al ê dër apascionè dla munt y dla natöra. Sü posć plü chiris y amês ê Fanes, Fodara Vedla y Senes, Munt d’Adagn y Munt da Rina. Al jô fora por la contrada cun i edli daverć y cun n gran amur y amiraziun por i ciüfs y i tiers. Chësc amur y respet por les belëzes y richëzes dla natöra êl inće bun da ti trasmëte ai atri, inće ai foresć ch’al acompagnâ d’isté y d’invern sö por munt. Al ê bun da entusiasmè i mituns cun sües stories y liëndes dl Rëgn de Fanes. I scolars se confortâ vign’ann ala festa di lëgns cun Angelo de Col. Al savô dagnora ći dì y fajô ion matades. Al â inće fat dl 1957 le pröm vare por mëte sö na lia da munt te Mareo che depenô dal Angelo de Col 455

AL PLAN

AVS da Bornech, mo che jô baldi indalater ot agn dedô. Mo Angelo de Col à inće messü fà la burta esperiënza dla secunda gran vera. Ćiamò dër jonn àl messü jì sot y al é rové ti paîsc sö tl nord dl’Europa, olache al à messü s’un stè fora de vigni sort, se doré fan, patì le frëit y dantadöt l’incherscimun dalunc da ćiasa. Do i agn crödi dla vera, olache al à pordü deplü de sü compagns söl ćiamp de batalia, àl albü la fortüna da podëi indô gnì a ćiasa. Angelo de Col é stè tröc agn surastant dla uniun di combatënć (Frontkämpfer). An l’odô dër gonot dan le monumënt di tomà cun la granara tla man o ch’al bagnâ i ciüfs o metô barantli dan Gnissant. Cun la mort de Angelo de Col à i “Frontkämpfer” indô pordü n bun compagn. Vighile de Ćiastel n’ê nia maridé. Cun so fre Epo, mort n ann denant, àl laurè ite le pice lüch da paur Ćina che la sanité l’à daidé. Ai viô te na ćiasa storica, deache dailò à vit n iade i nobli de Rost da Râs. Tröc conësc inće les stories de Cristl da Râs, che dô ester n striun ch’ess albü da patajè cun le malan. Pepi de Cone da Val ê na porsona chita, alabuna y da fà saurì. Al â dagnora

Vighile de Ćiastel

456

la buna löna y ê inće da matades. D’isté laorâl da muradù y d’invern él stè tröc agn pro n lift sön Frara, olache al à inće conesciü süa fomena Marianne, da Redant. Ćina che la sanité l’à n pü daidé tolôl inće gonot pert ales spazirades y escursciuns metüdes da jì dala Lia dai Crëp Mareo. Baldi àl podü se gode püć agn de ponsiun. Na burta maratia à destodé süa vita söl plü bel dl’aisciöda (31 de mà). Na burta degrazia te zircostanzes n pü misterioses ti à costè la vita al jonn Lorenzo Castlunger che â apëna 21 agn. Cun n grup de compagns êl jü a San Donà di Piave a n conzert rock. Do le conzert, al ê incër la öna de nöt, àl orü jì tl Piave a nodè y a se renfreschè. Por gaujes nia saurides da splighé él jü sot y é sofié. Dal momënt ch’al ê scür àn impormò ciafè le corp mort do n pêr d’ores. Tone d’Andram ê conesciü da düć sciöche na porsona scëmpla y alabuna. Tröc agn àl fat le stradaröl söles strades provinziales y do ch’al é jü en ponsiun àl daidé fora n gröm de jënt fajon de vigni sort de scüfs y laûrs: agaié lëgns da fëia y da ordöra, sié sö y sfëne lëgna, zapè t’urt, sié urć, cuncè sis, daidé ćiavè les

Pepi de Cone da Val

Lorenzo Castlunger

AL PLAN

Tone d’Andram

Lena de Col

fosses te cortina y ćiamò tan d’atres cosses. Tone d’Andram é stè tröc agn pro i stödafüch y inće n pêr d’ agn pro la musiga. Inće Tone é gnü tochè dala maratia dl secul y à messü s’an jì da chësc monn massa adora. Lena de Col, nasciüda Orgler, a Gais danter Bornech y Türesc, ê la fomena de Matio de Col (Ties), mort belo dan diesc agn (1996). Do 5 ëi é stada Lena la pröma ëra ch’ é morta dl 2006. Vighile dal Mone ê na porsona dër scëmpla, n’ ê nia maridé y à laurè te deplü ostaries, hotì y üties de munt, olache al fajô n pü de vigni sort de laûrs y scüfs. Te püć dis éssel complì i 77 agn, mo al é gnü consumé da na maratia ch’ al à soportè cun forza, coraje y rassegnaziun. En Domënia dal Rosare (pröm d’ otober), canche les ćiampanes sonâ adöm por enRosmarie Juen vié la comunité Pitscheider

Vighile dal Mone

ala gran mëssa, él gnü Chël Bel Dî a se cherdè te so rëgn zënza crusc Rosmarie Pitscheider, nasciüda Juen, do na maratia soportada cun gran forza y rassegnaziun. Rosmarie ê nasciüda a Montafon te Vorarlberg, olache ara â conesciü so om Heinz de Ćiasé co ê jü laôta a laurè dlungia le Lêch de Costanza tla Svizera. Rodunt te n mëis éssera complì i 63 agn. La familia Pitscheider à bele messü portè na gran crusc, canche ara à pordü dan 25 agn te na desgrazia sön strada le möt Mario de apëna 16 agn. Sciöche nüsc crëps s’ ascognô tal ćiarü en Domënia dal Rosare romagnarà dagnora por nos le mistêr dla vita y dla mort. Gnanca n mëis do la mort de Rosmarie Pitscheider à la crödia maratia de nüsc tëmps consumé la vita ćiamò jona de Angelica Call, nasciüda Irschara, uma de trëi mituns y Angelica Irschara fomena dl hote- Call 457

AL PLAN

lier Franzi Call de Iosc. Angelica à tres laurè cun ligrëza y pasciun tl ambiënt turistich, â dagnora la bona löna y ê bëgnodüda da düć, sides dala jënt dl post co inće da sü ghesć. De novëmber éssera complì 53 agn. Angelica à lascè n gran öt te familia y te döt le paîsc. Söla pilora da mort pon lì: Angelica Desco en agno – to ennom le dij – jora to sorì sora i gran crëp grisc. Sorëdl florësc, les Dolomites lomina t’en checio fort, to carater y to rì sonzier è plü stersc co la mort. Mâ i stersc ascogn les lagrimes sot na cira da rì, è bogn da sofrì zonza i ester de pëis ai sü. I t’arun manćia, t’ês por nos na benedisciun, mo te nüsc cörs tres ennant te tignarun. Tö es śën a bun post tles mans dal Signur y te romagnaràs por nos düć nosc agno d’amur. Thomas Riedinger (Traduziun dal todësch de Giuvani Pescollderungg) Che Chël Bel Dî ti dais a nüsc defunć la pêsc eterna y i confortes cun so lominus. Por nos n’ési nia morć, ai nes é ma jüs danfora. Valch en cört fora dl’aministraziun publica La plata d’informaziun dl Comun de Mareo “Le Saltà” é gnüda fora sis iadi dl 2006, regolarmënter vigni dui mëisc cun La Usc di Ladins. Le comitê de redaziun é metü adöm da Nicol Alberti (Al Plan), Felix Ploner (La Pli) y Ingrid Elliscasis (Rina). Les noeles de “Le Saltà” é inće da ciafè söla plata internet dl comun (www.comun.mareo.it - www. gemeinde.enneberg.it - www.comune. marebbe.it). Deache düć i interessà à la poscibilité da se lì “Le Saltà” ciafëise chilò ma n pêr d’informaziuns. Le Comun de Mareo à ciafè n cronist. Pablo Palfrader é gnü inćiarié da scrì sö 458

y da documentè cun retrać i avenimënć plü importanć fora dla vita di trëi paîsc de nosc comun. Chësc é n laûr de gran importanza. Ala fin de jenà él gnü aprovè le statut nö de comun. De merz él gnü rové i laûrs pro la palestra nöia y d’isté él gnü laurè pro la plaza defora, olache al po gnì pratiché plü sorts de sport. La scora vedla, co é na frabica cun na architetöra interessanta y carateristica, ne dess nia gnì trata jö, mo dortorada sö y renovada por funziuns nöies. Al é gnü fat le marciapîsc da Al Plan (Hotel Monte Sella) ćina jö tla zona artejanala Gran Pre. Preodüda é inće l’ilominaziun.

AL PLAN

La nodadoia curida à trat i ultimi süsć. D’isté éra ćiamò stada daverta, mo tratan la sajun da d’invern romagnaràra stlüta, deache la strotöra é gnüda detlarada prigorosa. Sciöche ara jarà inant n’él degügn che sa. Por varentè la nodadoia él gnü presentè dui proieć. Le stüde dl architët Arno Gamper prevëiga la costruziun nöia dla nodadoia cun deplü infrastrotöres publiches y privates (cost preventif: 14,5 miliuns de Euro). Por n ressanamënt dl frabicat cun strotöres publiches,sportives y de recreaziun foss n grup de studënć universitars. Le gran problem é y romagnarà dagnora le finanziamënt. Na plaia via é y romagn le transiamënt motorisé tl zënter dl paîsc. An à porvè da stlü jö la plaza tl tëmp de sajun… da fà direziuns uniches, mo al pê che nia ne vais bun, al plöi ma critiches. Co fóssera pa, sc’i fajésson val’sacrifize y jìsson deplü a pé te paîsc? La Strada Antersì é gnüda stlüta jö d’isté al trafich motorisé, insciö à i peduns y les umes cun i bagheli podü spaziré zënza messëi se temëi da gnì fraćià sö por si. La plaza dai auti a Pederü é indô stada a paiamënt de messè y agost. Le comun à inćiarié la verda de finanza da controlè les abitaziuns convenzionades y da fà straufunghes a chi co ne se tëgn nia ales prescriziuns. Chësc é dërt y iüst, mo jôl mo? Le Comun de Mareo tol inće pert sciöche mëmber al’assoziaziun costituënta “Lia Comuns Ladins” (18) azetan i fins y dötes les normes statutaries. La “Lia Comuns Ladins” tol ite i ombolć dla Val Badia, de Gherdëna, Fascia, Fodom, Ampëz y Col de Santa Lizia.

FORA DLA VITA DL PAÎSC: avenimënć, festes, manifestaziuns y ativitês de uniuns y assoziaziuns, sport Aziun di Trëi Resc Bëgn cater grups de resc – en gran pert mitans dla scora mesana – é indô jüs danter Nanü y Santaguania cun sües acompagnadësses y sü acompagnadus fora por les ćiases y hotì a portè la noela dl nadè de nosc Signur, tradiziun che vëgn mantignida te dötes les ploanies de Südtirol. I scioldi ch’é gnüs trać ite – 8.600 euro – é jüs chësc iade a daidé finanzié le proiet “Mosung”, n sistem de formaziun alternativa tl raiun a süd dl’isola Mindanao tles Filipines. Le stat dles Filipines é metü adöm da passa 7.000 isoles, mo ma duimile é abitades. Les döes maius é chëres de Luzon y

I resc porta la noela dl nadè dl salvatur fora por les ćiases.

459

AL PLAN

Mindanao. Les Filipines é danter i paîsc plü püri dl monn. Söles altöres de Tirurary vìrel la tribù di T’boli che vir te baraches de bambù. Cun l’aiüt de „Mosung“ n’impara i mituns nia ma so lingaz indigenn, mo inće l’inglesc. Implü impari ćiamò da coltivé la tera y deplü mistiers dl artejanat.

Tut pert à artisć dla Bulgaria, dla Francia, dla Gran Bretagna, dla Talia, dl Messico, dl’Olanda, dla Spagna y dla Cehia. Implü à inće döes scuadres de Südtirol mostrè süa abilité tl laurè la nëi dlaciada: i studënć dla Scora por la lau-

16. Festival internazional de scoltöres de nëi La Pinćia dal Cone zënza les statues de nëi amez jenà foss n pü sciöche n sorà zënza ciüfs amez isté. Chësta scomenciadia à oramai pié raîsc y vëgn aprijada tres deplü. Insciö à chësc festival internazional de scoltöres de nëi, che vëgn vign’ann organisé adöm cun l’Assoziaziun Turistica da Sanćiana, arjunt la 16.ediziun.

L’ “Igl” dla scuadra dla Bulgaria (1. pest).

460

”Les „Laûrs blanćes“ di artisć spagnoi (2. pest).

AL PLAN

„Figöres arcaiches dla Sardegna” dla scuadra taliana (3. pest).

raziun dl ermo da Laas y i studënć dla “Cademia” da Urtijëi. A iudiché les statues de nëi él dagnora le publich, porchël davagna scialdi i laûrs che respidlëia la realté y nia les

operes astrates plü ries da capì y da interpretè. Le plü usc à ciafè l’ “Igl” dla scuadra dla Bulgaria. Al secundo post s’à tlassifiché les “Laûrs blanćes” di artisć dla Spagna y le terzo pest ti é jü ala scuadra taliana cun le laûr “Figöres arcaiches dla Sardegna”. Dal momënt che l’invern é stè valgamia frëit, zënza dis tömi, à les statues de nëi tignì dër dî, ćina ite por merz, denanche s’ingromé y tomè adöm. L’ultimo pice golber de nëi à messü ti la zede al sorëdl tres plü sterch y ales plöies ćialdines dl’aisciöda ai 23 d’aurì. Eurosnow 2006: les mendranzes söla nëi Dai 19 ai 22 de merz él gnü tignì a Al Plan le festival europeich di lingac minoritars „Eurosnow 2006“. La scomen-

Eurosnow 2006: I samis dla Svezia cun sü bi guanć da corusc.

461

AL PLAN

ciadia é gnüda inviada ia dal’ Intendënza ladina adöm cun l’Assoziaziun Turistica d’Al Plan, le Museum ladin da San Martin de Tor y cun le sostëgn dla Regiun y dla Fondaziun dla Cassa dl Sparagn. Tut pert à incër 300 mitans y mituns dla scora mesana de diesc raiuns d’Europa, olache al vëgn baié n lingaz de mendranza: i croać de Burgenland (Austria), i todësc dla Danimarca, i gaelics dla Scozia, i sami dla Svezia, i walser dla Val d’Aosta, i furlans y slovenns dl Friul y na rapresentanza di ladins dles Dolomites (Badia, Gherdëna, Fascia, Fodom y Ampëz). Al é inće gnü invié na tlassa de na scora todëscia y de na scora taliana de Südtirol. Le fin dl ”Eurosnow 2006” ê chël da imparè da se conësce miù danter mendranzes y baratè fora esperiënzes. Danter l’ater él gnü metü da jì gares y jüć

Cor Ëres d’Al Plan.

462

söla nëi y tla nodadoia curida y na ćiacia al tesur. Tl salf dles manifestaziuns él stè na serada plajora, olache vigni grup à albü la poscibilité da presentè sü bi guanć y sües carateristiches te n program de ćianties, musighes y bai. „Dötes les mendranzes adöm forma na unité, mo vigni mendranza dess mantignì süa particolarité“, à sotligné l’intendënt Roland Verra. Devoziun de Carsëma cun deplü grups musicai te dlijia d’Al Plan En Domënia de Pasciun, ai dui d’aurì, dales cater domisdé, à la ploania d’Al Plan, cun la colaboraziun dl „Südtiroler Volksmusikkreis Pustertal“ invié la comunité y i interessà da foradecà tla bela dlijia baroca a n’ora de devoziun de Carsëma cun deplü grups musicai por me-

AL PLAN

Quartet d’ëi (Konrad, Robert, siur Heinrich, Renzo).

dité söla pasciun y mort de nosc Signur Gejù Crist. Tut pert à le Cor d’ëres d’Al Plan, le Cuartët d’ëi, n grup de stromënć a fle dla musiga d’Al Plan, la “Brunecker Hausmusik” y le “Oberhöller Viergesang”. Les parores de meditaziun é gnüdes portades dant da Giuvani Pescollderungg. Catastrofa naturala daldöt nia aspetada: sönsom Ćianros se destaca na gran smöia che desdrüj l’implant a cabines nü “Ćianros” En sabeda sëra, ai 22 d’aurì, püch dan les nü, s’à destachè sönsom Ćianros na munt de material y la gran smöia é raitada jö desdrujan la staziun a munt

dl implant a cabines „Ćianros”, spostan n pêr de pilastri y manacian plü Ćiases tl raiun de Valiares. La cabinovia nöia ê impormò jüda en funziun püch dan Nadè 2005. Bele da doman s’un ân anadè che le terac sönsom Ćianros ê arsì y â trat bindebò de sfëssa. Da messëi constatè che la sfëssa gnô da ora a ora tres maiù s’àn atira temü che le grunt ess podü raité jö y da misdé à l’ombolt de Mareo Fortunato Ferdigg messü dè l’ordinn da evacuè önesc ćiases, te chëres ch’al viô vintot porsones. Al é gnü dè l’alarm d’emergënza y defata él rové söl post i stödafüch d’Al Plan y plü tert inće stödafüch da foradecà, i carabiniers y la Crusc Blanćia y da Balsan i responsabli dla proteziun zivila y i tecnics dl istitut 463

AL PLAN

La gran roa de Ćianros: n momënt de spavënt por la jënt d’Al Plan, dantadöt por chi de Valiares.

geologich. Le terac s’armoiô de plü cm al’ora, la gran sfëssa gnô intres maiù y plü sota. Oramai êl sigü: la catastrofa ê daimprò. Sëgn êl ma plü da aspetè y da s’un stè sön spines, can y tan grana che la roa foss gnüda jö. Les ores te na te’ situaziun passa plan y la tenjiun é grana. Döt le paîsc s’un stô inré, mo dantadöt chës porsones co â messü lascè süa ćiasa cun gran prescia. Püch dan les nü da sëra éra spo sozedüda la desgrazia. Le terac é arsì sönsom Ćianros cherian n bujun imprescionant y la gran smöia é piada jö sburlan danfora na munt de material mol y pesoch. Sciöche por miracul s’à spo la roa bel plan archité jö y s’à fermè püć metri dan les ćiases de Valiares co ê tan 464

tl prigo. Le maiù spavënt ê insciö passé, mo la tëma ch’al ess ćiamò podü raité jö valch ê tres grana. Tut dann à la ćiasa de Horst dal Postmeister y dantadöt süa fujina, olache la roa à rot ite n pêr de finestres y roviné le mür dala pert dessura. Mo le maiù dann à sambëgn albü la Sozieté dai lifć d’Al Plan co â investì cin miliuns d’euro tl implant nü “Ćianros” che messarà gnì trat jö. Ćiamò en la nöt dla desgrazia à metü man les pacheres da laurè y i camionns da menè demez material por fà lerch, sc’al ess albü da raité jö do valch, y por ti fà dant n pü de sbaramënt ales ćiases tl prigo. Al é gnü laurè dé y nöt y te trëi dis él gnü menè demez passa 700 camionns de material. Söles gaujes dla catastrofa gnaràl

AL PLAN

La staziun dles cabines sönsom à dè dô.

studié do y al gnarà inće indaghè söles dl paîsc. Intratan él ma da avëi paziënza responsabilitês eventuales. Sigü él che y da aspetè. An dij che le tëmp varësc le terac à dè do por gauja dla tröpa ega vigni plaia. infiltrada. Che n ró dal’ega dl implant da fà nëi s’à rot é plütosc na conseguënza che la staziun a munt é arsida. Inće sce le post ê conesciü sciöche “Crëp dal Saorun” ê stà i arać di geologs y di responsabli dla proteziun zivila düć positifs y â dè löm vërda ala costruziun dla staziun a munt y de döt l’implant. Sce l’implant a cabines “Ćianros” podarà indô gnì fat sö, ne vara nia da dì por le momënt y sce, spo doraràra dessigü n pêr d’agn. L’implant Ćianros” à dessigü süa Por fortüna degüna desgrazia, mo n gran dann importanza por la vita economica finaziar por la Sozieté dai lifć. 465

AL PLAN

Romenè sö le paîsc Le paîsc bel nët é la cherta d’identité de sü abitanć. Le respet por la natöra é n sëgn d’educaziun, mo inće n dovëi de vigni porsona. I viun te n tëmp de gran consumism y la munt dl ciomënt crësc tres deplü. Mo cun n pü de buna orentè vara inće da smendrì n pü y da despartì le refodam. Sciöche porsones zivilisades messàsson inće avëi tan de cosciënza da mëte le ciomënt y le plunder ti contignidus aposta, ći che la maiù pert fej pa bëgn inće. Mo baldi él inće ćiamò na biscia rossa o l’atra che sciüra datrai so refodam te rü, sot tru jö te na brüscia o te val’büja o frignun te bosch. Sovënz ti vëgnel spo dè la colpa ai foresć che va a funguns, mo i podun pa bëgn inće nos se fà n pü d’ejam de cosciënza. Por ti dè indô n guant bel nët a nosc paîsc y ala contrada incëria à le comun invié la popolaziun en sabeda, ai 22 d’aurì, da jì a romenè sö. La Crusc Blanćia à tut l’organisaziun tles mans y i volontars é gnüs partis sö te grups co é jüs te dötes les direziuns, y te mez n dé él gnü fat n bel laûr. Düć chi sać fosc plëgns de rofl y plunder co é gnüs abinà adöm dess nes fà ponsè sura ch’i ùn tres ćiamò da imparè y dantadöt da miorè. Al Plan y La Pli adöm festejëia San Florian La tradiziun ô che i stödafüch d’Al Plan y d’La Pli s’indünes vign’ann ai pröms de mà ia Curt a festejé deboriada San Florian, so sant protetur. Sce la funziun é dagnora gnüda tignida la domënia domisdé, an orü en chësc ann, ai 7 de mà, ti dè na maiù importanza pian ia 466

en prozesciun bele da doman por tó pert deboriada ala santa mëssa alaleria dlungia la dlijia da Curt, do avëi fat la prozesciun cun dui vangeli y cun la statua de San Florian, portada dai stödafüch d’La Pli, fora por le ćiampoprè bel vërt de Col da Curt. La mëssa é gnüda abelida dales melodies dla musiga “Catarina Lanz” d’Al Pan. Ala festa de San Florian ne tol sambëgn nia ma pert i stödafüch, mo inće tröpa jënt dles döes ploanies. Le tëmp é stè dër bel y la natöra te so bel guant vërt scraiënt cun flus de vigni corù à invié i fedei da laldè le creatur y da le rengrazié ch’i ùn la fortüna da podëi vire te chisc bi posć. Giro d’Italia: la 17.tapa sön Plan de Corones va sot tla nëi y tl ćiarü La 17.tapa dl Giro d’Italia en mercui, ai 24 de mà, da Tramin ćina sön Plan de Corones (2.273 m) passan por Börz ess messè ester n avenimënt storich, spetacolar. Willy Kastlunger, dal Medo, presidënt de “Al Plan Events” y la Sozieté di implanć portamunt Crontour ê stà bugn da abiné la tapa dl Giro söl Olimp dai schi, söinsom Plan de Corones conesciü lunc y lerch sura i confins fora por sü implanć moderns y sües beles pistes. Al’organisaziun ti à costè chësc evënt sportif n stlafun de scioldi, incër 500.000 euro. Les maius spëises s’à surantut la Sozieté dai lifć Crontour co à messü mëte a post i 5 km de strada ingiarada da Furćia sön Plan de Corones. I toć plü ërć é gnüs curis jö cun n funz de saorun, peres y zement che lascia trafogne l’ega dla plöia. Contribuì à spo inće la provinzia y deplü sponsors. Al ê

AL PLAN

Premiaziun dla 17. tapa dl Giro d’Italia sö Furćia y nia sön Plan de Corones. Davagné à Leonardo Piepoli dan la “maglia rosa” Ivan Basso che s’à spo davagné le Giro.

gnü laurè dé y nöt y düć aspetâ ma plü le gran momënt, le campiun dla roda che foss rové sö pröm sön Plan de Corones, sö dan la gran ćiampana “Concordia”. Mo baldi àn fat i cunć zënza l’ostì y chël pice malan à indô n iade messü mëte coni danter les rodes. Cuntra le tëmp y les forzes dla natöra n’é degügn gragn y stersc assà. Rodunt ai 24 de mà messâ le tëmp se lascè fora le mat. Plöia ales basses, frëit, vënt y ćinamai nëi sura i duimile metri ê n bur sëgn por l’organisaziun, por i tröc fans reflà n pü da indlunch adalerch y inće por i campiuns dla roda instësc. Chisc s’impuntâ bele atira y n’orô gnanca pié ia da Tramin,

sce l’organisaziun dl Giro n’ess nia tut demez le Jù de Börz, aratè massa prigorus te chës condiziuns. La tapa se ciafà insciö jö por le će, mo al restâ dagnora ćiamò Plan de Corones, l’ultima speranza por i organisadus y le gromun de fans co aspetâ sönsom tl frëit y tla tempesta de nëi. Mo la munt dl’incoronaziun de Dolasila ê sciöche strinada y s’à trat ados na ciüria de ćiarü tan spës ch’an odô ma püć metri lunc. Püch dedô la duscia frëida por düć: la comunicaziun ofiziala che le Giro ne röia nia sön Plan de Corones, le travert dla tapa é sö Furćia, 500 m plü albas. Le gran entusiasm é te n iade calè sciöche n montl dl auto sbujé. La 17.tapa dl Giro d’Italia é gnüda davagnada da Leonardo Piepoli dan dala “maglia rosa” Ivan Basso che à spo inće davagné le Giro. De chësta tapa gnaràl ćiamò dî baié y inće critiché. Porćiodì n’éson pa nia jüs sön Plan de Corones, dal momënt ch’al n’ê degüna nëi te strada? Ti ê l’ultimo tòch massa ërt y sfadius? Porćiodì l’àn pa spo tut sö tl program? N gröm de ziclisć diletanć é rovà cun la roda sön Plan de Corones. A ći moda pa nia i gran campiuns? É stà i sforc dl’organisaziun por nia, i scioldi spenüs mal? Plü dessigü no. Le retlam turistich é inće insciö stè gran y Al Plan spera da ciafè indô te n pêr d’agn le travert de na tapa dl Giro d’Italia sön Plan de Corones. I sperun sot na miù stëra. “Le boché - La brocca - Der Krug” Liber de poesies de Paul Zardini Ai 25 de mà à l’EPL (Ert por i Ladins) presentè tl salf dla Ostaria dal Cone l’ultima racoiüda de poesies de Paul Zardini. Le poet d’ Al Plan é nasciü a Badia 467

AL PLAN

l’ann 1950 y à albü ti ultimi vint agn na gran ativité leterara. “Le boché – La brocca – Der Krug” é bele so cuinto liber de poesies. Dl 1984 él Le poet y scritur Paul gnü fora Zardini. “Albeggia il tramonto”, dl 1994 “La tornedöra”, dl 1998 “Deboriada” y dl 2003 “A na corëta”. Cun la presentaziun dles poesies de Paul Zardini, scrites en gran pert por ladin marô, mo inće por talian y por to-

dësch, à l’EPL stlüt jö le cërtl leterar de serades leterares sot al program “Flus de Mà”. La introduziun al liber é gnüda scrita da Teresa Palfrader Willeit, instëssa scrituria y poetëssa. Ara inviëia da tó ca les poesies de Paul, les lì, les medité, lascè deleghé söla lënga la forza dles espresciuns, la belëza dles pilores dl lingaz… Ala cornisc musicala à ponsè la jona Angela Palfrader co à portè dant söla vidora melodies de Bach. Conzert d’aisciöda dla musiga Catarina Lanz Tl gran salf tóch y plëgn de amisc y simpatisanć dla musiga à le presentadù Diego Clara saludé deplü autoritês y personalitês y presentè n bel program

Diplom d’onoranza a Oswald dal Ćiapolere (52 agn musicont atif) y a Roland Daverda (10 agn presidënt dla musiga).

468

AL PLAN

rich de tòć nüs y impegnatifs che i/les passa cincanta musiconć/musicontes à imparè ite sot ala bachëta de so dirighënt jonn y dinamich Andrea Pisching. Te chësta ocajiun à la musiga tut sö n mëmber d’onur nü: Oswald Erlacher dal Ćiapolere co é stè 52 agn musicont atif y che fej ćiamò acompagnadù dla bandira tles gran ocajiuns. Na onoranza por diesc agn d’ativité sciöche presidënt dla musiga à inće ciafè Roland Daverda. Ai dui onorà ti él gnü dediché fora dl program le marsc “Die Rotjacken” de Florian Pedarnig.Nosta musiga Catarina Lanz se mirita n lalt y n dilan por le laûr ch’ara fej cun ligrëza y scerieté, por le tröp tëmp lëde ch’i musiconć ofrësc sö y por i bi momënć ch’ai nes fej passè ia por l’ann en ocajiun de conzerć, de festes de dlijia y de tan d’atres manifestaziuns. Tone Rungger: sorastant dla staziun dla forestala d’Al Plan Le sorastant dla staziun forestala d’Al Plan, Fortunato Peccei, é jü ala fin d’aurì en ponsiun do l’avëi manajada por 18 agn alalungia, dal 1988 incà. Süa inćiaria à surantut Tone Rungger de Vighile dal Hintner, de 45 agn, co é bele dal 1983 pro i verdabosch. A Fortunato ti augurunse ćiamò tröc de bi agn de palsa miritada y a Tone döt le bun y tröpes sodesfaziuns te so laûr de responsabilité. Tone Rungger: comandant nü dla staziun forestala.

Do trëi agn éson indô jüs en Jeunn Dai 8 ai 10 de jügn é jüs passa mile pelegrins (1.044) dles dodesc ploanies dla Val Badia por munts y por valades en prozesciun en Jeunn. Inće 81 omi d’Al Plan à fat chësc bel iade por sanć lunch y sfadius. Le tëmp n’ess nia podü ester miù: te düć i trëi dis n’ él tomè gnanca na gota, mo an n’à gnanca dër patì le ćialt ne. Cösc iade àn albü manćia siur Merch, ploan d’La Pli en ponsiun. Por gaujes de eté y inće de sanité n’àl nia plü podü tó pert. Le ploan d’Al Plan y d’La Pli, siur Heinrich Perathoner, n’é gnanca stè bun da tó pert ala prozesciun en Jeunn, deache al à albü n’operaziun a n üf. Da Santa Madalena de Funes ćina a San Pire nes à inće acompagné le vësco Wilhelm Egger. Le secundo dé à la maiù pert di proi dla Val Badia zelebrè la santa mëssa cun le degan siur Franz Sottara la dlijia dla Santa Crusc söl crëp de Jeunn. La mëssa é gnüda abelida dales melodies dl cuartet Göma. I dui plü vedli d’Al Plan co é jüs en Jeunn ê Florian da Orzun (78 agn) y Franz de Cone da Val (76 agn).Jì vigni trëi agn en Jeunn é n avenimënt particolar, na esperiënza da nia desmentié. Al vëgn perié tröp – en gran pert por ladin – y inće ćiantè. Al é na bela desmostraziun de fede, vignönn se fej sü pinsiers, à sü problems y sües preocupaziuns. La gran pert se comporta inće bun; val’ biscia n pü’ rossa saràl pa dagnora. La sodesfaziun da rové indô zoruch a ćiasa te familia cun la speranza y la convinziun d’avëi perié decà val’grazies y aiüt por sè instësc, por les families y por döta la comunité fej desmentié les fadies, la stanchëza, val’ 469

AL PLAN

I pelegrins d’Al Plan dan l’Ostaria da Garsun (Mantëna).

viscìa o val’plaia ai pîsc. N bel iolan se mirita le massà Lois d’La Costa por i fistidi d’organisaziun, Florian da Orzun por le laûr ch’al à da ti chirì da dormì a San Pire de Funes a tan de porsones, chi de Funes por l’ospitalité y le bun tratamënt, la familia da Garsun jö Mantëna co à indô tratè tan bun i pelegrins stanć y nia por ultimi la musiga Catarina Lanz y la jënt d’Al Plan por l’acoliënza ćialda, sinziera y solena. Por sanć sö La Crusc En sabeda, ai 17 de jügn, é jüda la ploania d’Al Plan por sanć sö La Crusc. Tut pert à inće val’pelegrines y pelegrins d’La Pli. Ara se trata de na prozesciun lungia y sfadiosa, deache an pëia ia da Al Plan demez dala mesa dles trëi da doman por rové sö La Crusc incër les 470

ot. Indöt van plü o manco diesc ores y an fej tröp deslivel. Chëst ann êl ma 32 porsones; bunamënter n’él stè demanco co zënza, deache tröc ëi ê impormò jüs l’edema denant trëi dis en Jeunn. Jeantex Tour Transalp Travert dla 3.tapa: Al Plan de Mareo Dai 25 de jügn al pröm de messè él indô gnü fat l’ atraversada dles Alpes cun rodes da strada te set tapes da Oberammergau a Riva söl Lêch de Garda. I passa 1.000 ziclisć/ziclistes, de 22 naziuns, à messü fà indöt 830 km superan 21.000 m de deslivel. Por l’Assoziaziun Turistica d’Al Plan à tut pert la copia metüda adöm da Simon Dapoz, da La Val, y Roland Ploner, da San Ćiascian. I dui jogn s’à batü cun sportivité y comportè dër bun.Le terzo dé é i atleć dla roda rovà a

AL PLAN

Le pelegrinaje lunch y sfadius va bel plan a fin (daìte da Spëscia).

I ziclisć lascia Al Plan por afrontè la 4. tapa ch’i condüj a Sëlva / Gherdëna (3.500 m de deslivel).

471

AL PLAN

Al Plan do 90 km y 3.180 m de deslivel. Ai é pià da Porsenù passan por Börz, San Martin, Lungega, Plan dal’Ega, Sares, Valdaura y Furćia por rové sön plaza de dlijia a Al Plan. I pröms (le team Biturbo cun Jens Volkmann y Siavash Vahdati) à passè le travert do 3:22:26 ores. Le dé do é i sportifs dla roda pià ia da Al Plan dales nü por rové te n’atra localité turistica ladina, a Sëlva ia en Gherdëna. Chësta é stada la tapa regina cun 3.500 m de deslivel. I ziclisć à fat cin’jus dles Dolomites (Valparola, Falzares, Giau, Ćiaulunch y Frara). Inauguraziun dl “Tru dles liëndes” En domënia, ai 9 de messè, él gnü inauguré dan la Ostaria dal Bagn le “Tru dles liëndes” en presënza de plü autoritês y de n bel grup de porsones inte-

ressades, cun la cornisc musicala dl Cor d’ëres d’Al Plan. Söles 11 tofles dlungia chësc tru naturalistich-cultural co é gnü realisé dal’Assoziaziun Turistica d’Al Plan en colaboraziun cun la Ćiasa dl parch natural pon odëi les ilustraziuns plajores de Simonetta Varchetta y lì les episodes plü importantes dles liëndes. Sc’an savess avisa can y te ći ocajiuns che dötes chëstes cunties é nasciüdes, ne podésson nia plü baié de liëndes, deache la coriosité y la poesia sta rodunt tl’ imprezijiun de vigni definiziun cronologica y leterara. Sigüsc éson ma ch’ares é dër vedles y ch’ares é gnüdes portades inant por mirit dla tradiziun orala. Tles sëres lunges y scöres ti à la porsona dè fle a süa fantasia y s’à cherié n monn fantastich, n gran tesur de mîć. Figöres positives, sciöche les ganes y i salvans, ti pitâ ala jënt proteziun y aiüt te n monn plëgn de prighi.Dötes chëstes cunties é

Öna dles 11 tofles söl “tru dles liëndes“: le tradimënt de Edl de Net.

472

AL PLAN

na gran arpejun storica y culturala por i ladins, deache ara se trata dla forma plü vedla de leteratöra menada inant a usc ćina che scrivans de nostes valades y da foradecà à metü man da scrì sö ala fin dl 1800 ći che nüsc vedli da inlaôta se recordâ ćiamò.Chësc bel tru dles liëndes n’é sambëgn nia gnü ponsè ma por fins turistics, por i foresć, mo inće y dantadöt por la jënt dl post, porchël oressi invié düć, gragn y pici y dantadöt les families jones, da fà val’iade na spazirada sön chësc tru dessigü interessant. I mituns se lascia inće ćiamò incö afasciné da chëstes beles cunties de nüsc neni da zacan, y sce nos gragn gnun inće val’ iade n pü mituns, él inće bel y dërt.

Eleziun Miss Italia – fasa provinziala Prisca Willeit, da La Pli de Mareo, söl scalin plü alt Bele da cin’ agn incà ospitëia le paîsc d’Al Plan na seleziun provinziala y öna regionala dl’eleziun Miss Italia. Tla fasa provinziala, ai 13 de messè, à la jona Prisca Willeit, da Sach/La Pli de Mareo, doturia di tiers da püch laureada, arjunt le scalin plü alt. Inće tla pröma finala regionala, tignida sön Plaza dal Ostì, la domënia sëra, ai 30 de messè, dan da incër duimile porsones corioses y interessades, à Prisca albü n gran suzès. De dötes les trënta jones, öna plü bela co l’atra, rovades da döta la regiun adalerch, ti n’ él ma sciampè dant öna, Claudia

La jona Prisca Willeit (a man ciampa) 1.tla fasa provinziala de Miss Italia y 2. tla pröma finala regionala a Al Plan. La jona Claudia Andreatti (a man dërta),1. tla finala regionala, é spo gnüda litada Miss Italia 2006 a Salsomaggiore.

473

AL PLAN

Andreatti de 19 agn, da Pergine/Valsugana, co à ciafè la maiù crëta dala juria metüda adöm da componënć dl post y da foradecà. Le secundo post é stè por Prisca Willeit n gran resultat y na bela sodesfaziun por düć sü amiradus y sües amiradësses. Ala simpatica jona bionda de Mareo ti fajunse les mius audanzes. Le paîsc d’Al Plan ti à portè fortüna a Claudia Andreatti, ala jona cun i ćiavëis cörć y fosc, cun sü lignamënć feminins y süa cira da rì sinziera. Tla finala nazionala a Salsomaggiore éra gnüda litada ala fin de setëmber Miss Italia 2006. I “Jüć de munt” cun devënta ampezana La cuarta ediziun di “Jüć de munt“ danter maroi y ampezagn en domënia, ai 16 de messè, jön Ra Stua, tl parch natu-

ral Dolomites d’ Ampëz, é gnüda davagnada dala scuadra ampezana por 5 a 2. Plüdadî se stritâ maroi y ampezagn por i confins dles munts de Fodara Vedla y Senes, incö röii adöm, n iade sön Fodara Vedla y n iade jön Ra Stua, por se devertì y passè n dé deboriada sön munt a s’ la gode y n pü a la gracè. Al vëgn fat de vigni sort de jüć interessanć, olache ara ne va nia ma de forza, mo inće de förtl y abilité. I ampezagn é stà i majri da trà ala corda, da sciuré le mocolo, da sié na taia cun le sigun, da tragorè y da gratonè na ciovira de lat. L’ onur di maroi é gnü salvè dales mitans che à davagné da ćiarié ite le linzó de fëgn y da lavè y stricoré guant. Do cater ediziuns se stara 2 a 2 y chi co davagna la proscima ediziun 2007 sön Fodara Vedla podarà se salvè le bel trofê de pera dolomitica.

I ampezagn é inće stà i majeri da cioviré le lat.

474

AL PLAN

Festa de paîsc y gran defilada “Le Rëgn de Fanes” I personaji dles liëndes de Fanes é stà pro la gran defilada a Al Plan, en domënia, ai 23 de messè, i protagonisć. An à podü constatè n gran impëgn da pert dl’assoziaziun turistica, mo dantadöt da pert dles uniuns dl paîsc co à albü n bel gran laûr y inće tröpa fantasia da arjigné ca i ćiars y i bi guanć. I ćiavaliers à daurì la defilada cun le sonn dles trombëtes. I salvans tirâ n gran ćiar dales rodes de lëgn cun lassura les ganes y i mituns. Falè ne podô sambëgn nia les figöres protagonistes dl Rëgn de Fanes: Molta y Moltina, le re y la regina de Fanes, Dolasila y Luianta, le prinz di Durans Edl de Net y les Aguanes co à anunzié danfora la tragica fin dl Rëgn de Fanes, n iade

tan gran, rich y potënt. Mo la superbia y l’ingordia de so re falz l’ à condüt ala rovina. Dër amirà dala jënt dl post y da foradecà y dai tröc foresć arcuncià sö a man dërta y a man ciampa de strada é inće gnüs i bi ciüfs de munt “personificà” y n aplaus particolar à ciafè le scritur Karl Felix Wolff co à le mirit d’avëi coiü adöm y scrit sö n gromun de liëndes ladines. N lalt inće ales trëi musighes dl Comun de Mareo co à abelì y fat plü ligherzina la manifestaziun.L’ Assoziaziun Turistica d’Al Plan ti dij iolan a dötes les uniuns dl paîsc co à fat para: Cor Ëres d’Al Plan, stödafüch d’Al Plan, Sportclub Mareo, Crusc Blanćia, Schi Club, Cor di mituns, Uniun di boteghiers y Jogn d’Al Plan.Sön Plaza dal Ostì êl gnü metü sö cin’üties, olache düć podô ćiarćé y mangé de vigni sort de spezia-

Te nüsc bosc viôl dër dadî i Salvans y les Ganes.

475

AL PLAN

2 1) Do la mort de Molta à na vedla gana sö sot Crëp Alt trat sö la picia Moltina co é chersciüda sö cun les muntagnoles. 2) La prinzëssa Dolasila a ćiaval. 3) La prinzëssa Moltina y le prinz di Landrins. 4) Le re y la regina dl Rëgn de Fanes; te cöna les jomelines Dolasila y Luianta.

4 476

5) La vedla regina y Luianta co à condüt al sigü i ultimi soldas do la desfata dl Rëgn de Fanes.

AL PLAN

litês gastronomiches y sambëgn inće se parè la sëi.La gran defilada dl “Rëgn de Fanes” é ćiamò gnüda fata cun suzès la domënia, ai 13 d’agost. Mostra de meblaria “Le Rëgn de Fanes” Dai 22 de messè ai 27 d’agost àn podü vijité tl salf dla Cassa Raiffeisen na mostra de artejanat artistich impostada söl tema “Le Rëgn de Fanes”. I mebli (armà, casses, credenz…), é gnüs depënć da Alfredo Badiello (Veneto) y da sü colaboradus cun scenes tutes fora dl monn liendar dl Rëgn de Fanes (Moltina y les muntagnoles, les jomelines Dolasila y Luianta, Edl de Net y Dolasila, Spina de Mul, la Raiëta, les saìtes strinades, le re falz, les batalies di Fanes…). Figöres mitiches y personaji da liënda s’armör y

comunichëia en sintonia cun i tiers y la natöra, incertlà dai abitanć fantastics di bosc y dles eghes, tl scenar magich dles Dolomites che afascinëia. Söi armà y söles casses ciafa vita episodes de stories vedles; imajes danter somié y realté che inviëia a n iade sureal söles sëmenes y söi trus de chëstes munts zënza tëmp. Mëssa dla ploania sön Plan de Corones Al é tradiziun che la ploania d’Al Plan tëgn vigni isté na mëssa por la comunité sön munt: sön Fanes, Fodara Vedla o Senes. Chëst ann éra garatada en domënia, ai 6 d’agost, söla piza de Plan de Corones, sot la gran ćiampana “Concordia 2000”. Scemìa che la temperatöra ê plütosc crödia, él impò rové sö na bela compëda de jënt. Pablo Palfrader, pre-

Les liëndes dl Rëgn de Fanes ciafa espresciun te na mostra de meblaria.

477

AL PLAN

S. Mëssa por la comunité sön Plan de Corones.

sidënt dl Consëi de Ploania, à saludé i compaejans y i foresć y à invié düć da laldè y rengrazié deboriada le Signur dla fortüna ch’ i ùn da podëi vire te chisc bi posć, te chësc scenar de crëps y pizades unich al monn. La mëssa, zelebrada dal ploan siur Heinrich Perathoner, é gnüda abelida dales melodies plajores dl Cor Ëres d’ Al Plan, de n cuartet de ëi y de n duo de trombëtes. Por val’da mangé y da bëre s’à cruzié le cor de dlijia. Ola dla fortüna dl KVW Le consëi dl KVW, cun a će le presidënt Roland Mutschlechner, à metü da jì en segra d’ Al Plan, ai 10 de setëmber, na ola dla fortüna cun passa 400 pesć. La soma trata ite ti é gnüda surandada a Alberta Declara, da Calfosch, che laora bele da plü agn tla Ruscia por daidé 478

mituns zënza familia y cun de gran problems. Dilan ala organisaziun, a chi co à dè ca i pesć y a düć chi co à contribuì ala realisaziun de chësc proiet de volontariat a fin de bëgn. 15 agn Crusc Blanćia Mareo Chinesc agn él passè da canche inće Al Plan à ciafè na seziun dla Crusc Blanćia y bele daimprömainsö àn odü che n paîsc de turism sciöche le nost à dassënn debojëgn de chësc sorvisc. La sbürla por mëte sö inće a Al Plan de Mareo na seziun dla Crusc Blanćia é gnüda dl 1990 da pert dl assessur de comun da laôta Isidor Castlunger, dl dotur Aldo Marcocci, de Franz Call de Iosc y de Erich Castlunger dal Medo. Le Comun metô a desposiziun les infrastrotöres nezesciares y te cürt tëmp s’ anunziâ passa

AL PLAN

S.Mëssa alaleria por i 15 agn dla Crusc Blanćia de Mareo.

N lalt y n dilan ai tröc volontars pro la Crusc Blanćia.

479

AL PLAN

35 volontars por curì i sorvisc de nöt y ala fin dl’ edema. Le pröm surastant dla Crusc Blanćia Mareo é stè Alfred Bacher, da Türesc. Defata do à Otto Craffonara, da Rina, surantut l’ inćiaria da caposorvisc. Bele dl 1992 fajô la seziun d’ Al Plan 800 intervënć, la maiù pert söles pistes intratan la sajun da d’ invern. Dl 2005 él gnü fat passa 1.100 intervënć.Ti pröms cin agn à albü la Crusc Blanćia na sënta provisora y à messü baratè jö post plü iadi. Al pröm de jügn dl 1996 él gnü benedì ofizialmënter la sënta nöia, olache al ê denant le magazinn de comun. Dl 2002 é la Ćiasa dla Crusc Blanćia gnüda restrotorada por corespogne ales regoles co ê gnüdes intratan tres plü zities y severes por ċi che reverda l’ igiena, le trasport di paziënć y le sorvisc de pröm aiüt. La Crusc Blanćia Mareo à incö n grup de passa 50 volontars y trëi dependënć. I volontars, co é la pert plü importanta dl’ assoziaziun, é a desposiziun por la Bassa Val Badia. Ai ofrësc sö tröp tëmp lëde por le proscimo. Düć adöm feji incër 20.000 ores de sorvisc al ann. La gran pert dl laûr reverda le trasport de porsones püres che mëss jì t’ospedal y ne po nia gnì condütes cun mesi privać. Dër important é spo inće le sorvisc de salvamënt. Por cherié n bun spirit de grup vëgnel organisé jites, griliades, la cëna da Nadè cun na picia scincunda por vignun/vignöna y d’ atres manifestaziuns. Tla sënta dla Crusc Blanćia a Al Plan é stazionades döes ambulanzes atrezades cun i stromënć de medejina plü moderns. Les ambulanzes vëgn coordinades sura döta la provinzia dala zentrala d’ emergënza 118 y dala zentrala operativa dla Crusc Blanćia. I intervënć se conzentrëia dantadöt tartan les sajuns 480

turistiches. Ara se trata de intervënć de socurs y de iadi programà.Por podëi fà sorvisc pro la Crusc Blanćia mëssel gnì fat passa 400 ores de cursc y vigni ann n dé d’ ajornamënt. Ma tres la formaziun pon garantì na buna cualité tl sorvisc de pröm aiüt. Dlungia i cursc vëgnel ćiamò organisé vignitan proes y manifestaziuns cun d’atres organisaziuns de salvamënt, a chëres che la seziun dla Crusc Blanćia ti dij n bel dilan.La Crusc Blanćia pîta inće cursc de pröm aiüt por la popolaziun.I 15 agn dala fondaziun dla Crusc Blanćia Mareo é gnüs recordà y festejà en domënia, ai 17 de setëmber, cun la santa mëssa zelebrada da siur ploan alaleria sön paiun dan la scora vedla y sonada dala musiga Catarina Lanz d’Al Plan. 5.Edema dla sanité Dai 20 ai 25 de novëmber à la Crusc Blanćia invié ia por le 5. altonn l’Edema dla sanité cun cater referać tignis da porsones spezialisades y competëntes tl salf dla Cassa Raiffeisen. La referënta dr. Miriam Pobitzer à baié dla sessualité te dötes les fases dla vita. Sessualité é n conzet por n comportamënt che dess fà plajëi. Mo tl medemo tëmp po sessualité inće ester gauja de averjiun, dodanza, violënza, sfrutamënt. Le secundo referat söl’educaziun di mituns é gnü tignì dala dr. Marlies Pallhuber che à sotligné l’importanza de n svilup sann de nüsc mituns. Vigni genitur se dejidrëia che sü mituns pois crësce sö te na atmosfera sarëna por podëi ester da gragn porsones competëntes bunes da se adatè ales situaziuns y da superè i problems dla vita da vigni dé.La doturia Gudrun Gschwendt à tratè

AL PLAN

le tema dla medejina alternativa o complementara. Ara à baié dles poscibilitês de prevenziun, dl renforzamënt dl sistem imunitar. Fora de rezetes vedles, comprovades y controlades de nüsc antenać y fora dles conescënzes plü ajornades po vignun se chirì fora le miù por sè instës, inće mesi por se stravardè dales coies. Les sëres dl’Edema dla sanité é gnüdes stlütes jö dal dotur dai edli dr. Meinhard Kastlunger co à baié dla medejina por i edli tla sozieté atempada. Les porsones vëgn tres plü vedles y de conseguënza aumënta inće les maraties y i desturbs ai edli. Deperpo che le star grisc va valgamia saurì da operè, ne pon nia dì le medemo dl star vërt y d’atres maraties ai edli, inće sce la medejina moderna à fat vari inant y é söla buna strada. Liber de poesies “Endô a ćiasa” de Lois Ellecosta Le dr. Lois Ellecosta, de Colac, à dediché na vita intiera ala scora y ala cultura ladina. Al é stè maester tla scora elementara, professur y diretur tla scora mesana y ti ultimi agn ispetur dles scores di paîsc ladins de Badia y Gherdëna. Por diesc agn él stè sorastant dl’UML y por tröc agn presidënt dla Uniun di Ladins dla Val Badia. Por so mirit él inće gnü metü sö i cursc de musiga te nosta valada. Implü àl ćiamò curì inćiaries importantes tla vita publica, sciöche ombolt dl Comun de Mareo y presidënt dl’Assoziaziun Turistica d’Al Plan. Na süa ligrëza y pasciun personala é inće stada la ćiacia.Mo ći che tröc ne savô nia é che Lois Ellecosta à inće scrit tla spana de tëmp de passa 50 agn tröpes poesies, la gran pert riches de sentimënt y d’in-

L’autur Lois Ellecosta lî fora de so liber “Endô a ćiasa”.

cherscimun y plënes d’amur por so paîsc nadè, por la natöra y les munts y inće por les pices creatöres. N valgünes de sües rimes conesciunse, deache ares à bele dan da incër trënt’agn ciafè n guant musical da so compagn y musizist Felix Dapoz, da La Val. Chëstes ćianties é gnüdes tutes sö dala popolaziun y vëgn dötaorela ćiantades dai cors de nüsc paîsc y inće sura i confins fora.N valgünes rimes ê gnüdes publicades vignitant te val’foliet o revista. Finalmënter éra garatada da abiné les rimes de Lois Ellecosta te n bel liber che à le titul simbolich „Endô a ćiasa”. Ai 17 de novëmber à la Uniun Maestri Ladins (UML), cun a će le presidënt Iaco Frontull, podü presentè le laûr leterar-poetich tl gran salf a Al Plan, dan 481

AL PLAN

tes en gran pert te n bel ladin marô, n pêr é scrites por todësch, öna por talian, öna por franzesc, öna por inglesc y öna te deplü lingac. Les rimes dl autur Lois Ellecosta ch’i ciafun tla publicaziun é gnüdes scrites dal 1954 ćina al 2006. “Herbstlied” é la plü vedla (1954) y “Sö y jö” la plü jona (2006).Le liber de poesies y ćianties “Endô a ćiasa” va dessigü dër bun por les scores y i cors, mo aldiss inće te dötes les families. Al é na flu liciorënta dla leteratöra ladina. Presentaziun dla scëiba nöia “Zenzo y Ćiapo y les stories furbes”

Le liber de poesies y ćianties “Endô a ćiasa” é gnü dè fora dala Uniun Maestri Ladins Val Badia (UML).

autoritês y rapresentanć dles aministraziuns publiches, dla scora y dla dlijia, familiars y parënć dl autur, coleghes y colegs de laûr y amisc dla poesia y de nosc bel lingaz ladin. Presënć sambëgn inće i musizisć co à fat melodies por de sües rimes: Felix Dapoz, Iarone Chizzali, le dotur Fonso Willeit, Andrè Comploi y Raimund Pitscheider. Al falâ Alexander Mutschlechner. I bi dessëgns é dl artist Lois Rottonara, da La Ila. La manifestaziun é gnüda abelida dales ćianties dl cor di mituns d’Al Plan, dl cor di mituns de Sëlva y dl cor dl’Uniun Maestri Ladins, che vëgn metü adöm por ocajiuns particolares.Le liber “Endô a ćiasa” nes pîta 119 rimes, 45 de chëstes cun melodia, y 40 dessëgns artistics. Les poesies é scri482

Do la pröma CD “La polenta la me stenta”, gnüda fora dan trëi agn, à Lorenz Obwegs y Klaus Erlacher, i dui musizisć y ćiantauturs maroi, conesciüs miù sciöche Zenzo y Ćiapo, presentè en Santa Zezilia, tl salf dles manifestaziuns tóch y plëgn, süa secunda scëiba musicala “Zenzo y Ćiapo y les stories furbes”. I tesć di dui ćiantauturs y cabaretisć respidlëia n pü’ la vita y le comportamënt de nosta sozieté moderna co s’à mudé cotan cun le progrès y le bëgnester, cun le turism y le consumism y à insciö sburlé i gragn valurs dla vita n pü’ sö na pert. I “furbi”, chi co ne se fej nia massa pinsiers, röia plü saurì y plü atira pro ći ch’ai ô. Speculaziun y coruziun, spostamënć de cubatöres y vëne fora ai foresć é pan da vigni dé. Deplü de chëstes “stories furbes” vëgn trates ca y criticades cun na certa ironia da Zenzo y Ćiapo cun sü bi ćiapì spizà da furbi. Al é gnü trat ca le travert dl Giro d’Italia sparì tl ćiarü sön Plan de Corones, la gran roa ia en Ćianros, les üties dles

AL PLAN

I dui ćiantauturs Zenzo y Ćiapo (Lorenz y Klaus).

liagnes te vigni ćiantun da Al Plan ćina sön Plan de Corones y ćiamò d’atres “stories furbes” de paîsc. Bel, ligherzin y plajor é l’acompagnamënt musical ch’i podun aldì fora pro les ćianties dla CD nöia (Anita Obwegs/orghi, Trinele ampezana/vidora, Phil Mer/bateria…). Benni Valentin s’à cruzié dla tecnica y Georg Cristofolini à moderè la serada. La CD “Zenzo y Ćiapo y les stories furbes” é gnüda sponsorisada en gran pert dai ostis dla Üćia de Senes.Por stlü jö n pü’ de critica personala y aldida inće da d’atri. Les osservaziuns pazetines y chëres che toca porsones ch’an conësc éssi inće podü se sparagné. I arati ch’al

foss impò dërt da desfarenzié danter le ćiantè d’ostaria, te n cërtl plütosc limité, y na produziun musicala che röia fora te tröpes ćiases y families y vëgn inće ascutada da tröc mituns, de vigni eté. Ma minada buna, zënza ofëne. Assoziaziun Turistica: riuniun generala y lîta dl consëi nü Ala fin de novëmber à l’Assoziaziun Turistica d’Al Plan tignì süa riuniun generala tl salf dles manifestaziuns. Te chësta ocajiun él inće gnü lité le consëi nü co tol ite i rapresentanć dles categories desvalies. Le consëi d’aministraziun 483

AL PLAN

à spo lité la junta esecutiva co é metüda adöm da Norbert Cristofolini (presidënt), Werner Call (vizepresidënt), Lois Feichter, Diego Clara, Oliver Call y Martina Vanzi Pitscheider. Oliver y Martina é le pröm iade tl consëi d’aministraziun. Cun la colaboraziun de deplü uniuns y assoziaziuns à l’Assoziaziun Turistica indô metü da jì tröpes manifestaziuns, danter chëstes:na gara de Copa dl Monn de snowboard (slalom paralel), na gara de Copa Europa de schi (slalom lerch), le 16. Festival internazional de scoltöres de nëi, la chentlada di maestri de schi en San Silvester cun füć pirotecnics, la gran defilada en maschera da carlascè, la Roda de Col Toronn te Fanes, le Jeantex Tour Transalp (rodes) cun tapa a Al Plan, i Jüć de munt danter maroi y ampezagn jön Ra Stua, la fasa provinziala y la pröma finala regionala dla eleziun de Miss Italia, conzerć dla musiga, de musiga tlassica y de cors, proieziun de films y de diapositivessëres tirolejes y de folclore, scursciuns cun guida tl parch natural Fanes-Senes-Braies, rodes storich-culturales cun guida te paîsc, gran defilada (2 iadi) “Le Rëgn de Fanes”, inauguraziun dl Tru dles liëndes, marćé di paurs sön plaza dan la scora vedla. Danter i sorvisc plü importanć él da recordè le sorvisc dl schibus (2), la preparaziun y le mantignimënt dla loipa por le paslunch y l’abelimënt dl paîsc cun ciüfs d’isté y löms d’invern. Al Plan à 4.000 leć y mez miliun de pernotamënć.

grups de porsones che contribuësc cun so laûr, so impëgn y so idealism al svilup cultural, musical y sozial dl paîsc. Avëi tan de grups de volontariat é na fortüna, na benedisciun y na gran richëza por le paîsc. I recordun chilò dantadöt le consëi de ploania y de liturgia, la musiga, le cor de dlijia, le cor d’ëres y chël dai mituns, le cuartet d’ëi, le grup Mosaic, i volontars dla Crusc Blanćia y di stödafüch, le consëi de formaziun, la uniun dles ëres, di ëi y di jogn, le KVW, le grup de San Vinzenz, le grup Terzo Monn, le grup che se dà jö por la prevenziun dl alcol. Desmentié n’oressi nia dötes chës porsones singules che laora tl chît y fej tan tröp de bëgn zënza orëi se mëte en mostra. Düć canć se mirita n lalt, n reconescimënt sinzier y n dilan de cör.

I grups de volontariat: na richëza por le paîsc Inće Al Plan à, sciöche i atri paîsc dla Val Badia, deplü uniuns, assoziaziuns y 484

I colaboradus dla ploania a Unsere Frau in Schnals.

AL PLAN

Cun la Lia dai Crëp Mareo sö por munt Jì sö por munt a pé é bel y sann. Al vëgn tres deplü sotligné che le movimënt é la miù medejina cuntra de vigni sort de mai. De bunes ocajiuns da se gode la natöra y da conësce tres indô posć nüs pîta inće la Lia dai Crëp Mareo che po endô ćiarè zoruch a na ativité plëna de sodesfaziuns y à dötes les gaujes da rengrazié che döt é dagnora jü bun. Escursciuns de schialpinism él gnü fat n pü demanco y scialdi da jënt plü jona. Jont plü atempada va d’invern plü ion cun la liösa. De merz él indô gnü fat la gara dla liösa sön Senes. Tut pert à 45 porsones, danter mituns, ëres y ëi, y davagné à Mali Ploner Comploi (ëres) y Giuvani Pescollderungg (ëi). En Domënia Grassa éson jüs a se devertì ite ai Ta-

mersc te Üćia de Comun y en carlascè à n bel grup de clowns tut pert ala gran defilada fora por paîsc. D’isté él gnü invié ia spazirades saurides de mez n dé y escursciuns plü lunges y plü alpinistiches de n dé intier (Lagació, Piz da Peres-Fojedöra, Cadini de Misurina, Sas dla Porta, Paternkofel, Eidechse, Crëp dales Dodesc…). Na buna partezipaziun à albü le iade d’aisciöda fora en Valgrata y chël da d’altonn a Kaltern-Montiggl. La mëssa de rengraziamënt é gnüda tignida ai 24 de setëmber sön Col de Lasta sura Senes. La ćiastagnada cun orela cörta vëgn tignida bele da plü agn tla Ostaria da Runcac. La Lia dai Crëp Mareo à stlüt jö süa ativité 2006 ai 2 de dezëmber cun la riuniun generala tl salf dl Hotel Corona (Cone). I scrić ite é passa 330.

Escursciun alpinistica ti Cadini de Misurina.

485

AL PLAN

I clowns dla Lia dai Crëp ala defilada da carlascè.

N PÜ’ DE VALCH DE SPORT Schi alpin y brëia (snowboard) I fredesc Manuela y Manfred Mölgg à indô tut pert ales gares de Copa dl Monn y à inće podü jì ai Jüć Olimpics de Torino, olache ai n’à porater nia albü cis fortüna. Manfred à albü dassënn da sćiampì cun le mè de spiné. Manuela é rovada 19. tl slalom olimpich. Dër bun éra jüda söl’aisciöda, olache ara à arjunt n bun 5.post tl slalom lerch de Copa dl Monn a Aare tla Svezia. Pro i Campionać Taliagn a Santa Caterina Valfurva s’àra davagné le titul de campionëssa taliana de slalom y inće de slalom lerch. Te Copa dl Monn él ćiamò da recordè n pêr de bugn plazamënć: 12. tl slalom lerch a Cortina, 14. tl slalom y 10. tl slalom lerch a Aspen-Colorado, 12. tl slalom lerch 486

söl Semmering (Austria). Manfred à arjunt sü mius resultać de Copa dl Monn tl slalom lerch a Adelboden (12.), tl slalom a Kitzbühel (11.) y tl slalom lerch de dezëmber a Hinterstoder (15.). A mez dezëmber él rové 3. te n slalom lerch de Copa Europa sön Pre da Peres. A Manfred y a Manuela ti augurunse dantadöt sanité y ch’ai ne se fejes nia mè, mo sambëgn inće de bugn resultać tles gares de Copa dl Monn 2007 y ch’ai pois tó pert ai Campionać dl Monn a Aare tla Svezia y gnì zoruch a ćiasa cun val’bela sodesfaziun, magari cun na medaia incër le col. Inće tles gares de Copa dl Monn cun la brëia unse albü dui atleć maroi: Meinhard Erlacher, d’Al Plan, y Walter Feichter, d’La Pli. Deperpo che Meinhard à podü tó pert ai Jüć Olimpics de Torino, olache al é rové 22. tl slalom

AL PLAN

paralel, é Walter gnü stlüt fora. Al s’à trat zoruch dal’ativité agonistica do ester stè plü agn te scuadra nazionala y avëi inće arjunt de gran resultać te Copa dl Monn. Meinhard va ćiamò inant y nos ti augurun plü fortüna co tla sajun passada. Victor Obojes medaia de brom ai Campionać dl Monn de pataroz (Böckl) Deperpo che les gares dla liösa, sides sön pista naturala co artifiziala, é bele n sport da d’invern dassënn conesciü, é le sport dl pataroz (Böckl) ćiamò n viadù. I pröms vari a livel internazional à fat chësc sport nü, mo a livel amatorial bele codî conesciü y pratiché, inće sce ma da püć, cun l’organisaziun di campionać dl monn de pataroz a Adelboden tla Svizera, olache le jonn d’Al Plan Victor Obojes à inće podü tó pert y cun suzès, dal momënt ch’al é gnü zoruch a ćiasa cun na bela medaia de brom. Brau, Victor!

Nüsc campiuns de schi alpin Manuela y Manfred Mölgg. Manuela mostra les döes medaies d’or davagnades ai campionać taliagn (slalom y slalom lerch).

Gara dl Schiclub y stafeta “Memorial Erich Kastlunger” Do na sajun che jô bel plan a piz s’à la jënt dl paîsc abiné ai 26 de merz ia en Ćianros ala festa dla nëi, a passè n dé Victor Obojes: brom mondial cun le pataroz deboriada fora tla natöra. Che (Adelboden). 487

AL PLAN

Stafeta “Memorial Erich Kastlunger” (saltè söpert cun les ćiaspes).

s’ess pa ponsè che n mëis plü tert fóssel gnü jö la gran roa ia en Ćianros. Söl program êl la gara dl Schiclub tla forma de n slalom lerch te döes manches y le Memorial Erich Kastlunger sot forma de stafeta (schi, liösa y ćiaspes). Le miù tëmp dl dé tla gara dai schi é gnü realisé – bëgn da s’aspetè - dal atlet dla nazionala taliana Manfred Mölgg che adöm cun süa só Manuela, inće te scuadra, y so pere Peter à inće davagné la tlassifica por families. La stafeta dl Memorial Erich Kastlunger é gnüda davagnada da Gustl, Elmar y Markus Winkler.

na manifstaziun sportiva y de orela cörta sön Fodara Vedla. Matthias ê dër apascionè dla munt, d’isté laurâl da paur y d’invern fajôl le maester de schi. Sü compagns, cun a će Nicol dal Bagn, à metü da jì ai 30 d’aurì na gara dai schi ćiamò n pü’da zacan. I partezipanć s’à instësc batü la pista danter ciers y barantli fora, ći co é stè bindebò sfadius, deache de nöt êl tomè 40 cm de nëi frësca. La gara é gnüda davagnada da David Clara de Pire de Ghedl. Pro les ëres é stada Miriam Mutschlechner de Felix dal Pech la plü asvelta.

Pröm “Memorial Matthias de Iosc” sön Fodara Vedla

Cun la roda da munt sö Sarjëi

La familia y n valgügn compagns à orü recordè le jonn Matthias Call de Iosc, mort te na desgrazia cun l’auto ai 26 de jügn 2005, cun apëna 23 agn, cun 488

Incër 50 atleć y apascionà dla roda da munt à tut pert amez agost ala tradizionala gara da Plaza dal Ostì ćina sö Sarjëi (Ostaria La Para). I plü asvelć é stà Debora Agreiter da La Ila pro les ëres (15’

AL PLAN

49”) y Ludwig Insam de Gherdëna pro i ëi (12’ 12”) che à ma falè jö le rècord de Georg Piazza da Mals, metü sö dl 2003, de 2 secunć. Plütosc megra é stada la partezipaziun di atleć de ćiasa (3). Campionat dal palê La scuadra dl Mareo/Raiffeisen ne ti l’à nia fata da romagne te II. categoria. Ara à stlüt jö d’aisciöda le campionat 2005-06 al penultimo post y chësc à orü dì tomè jö te III. categoria. An mëss inće dì che la formaziun marora à śoghé cun tröc śogadus jogn. N valgügn śogadus plü esperć à lascè por gaujes desvalies, n pêr à podü jì a śoghé te campionać plü alć fora por Puster. Da d’altonn é la scuadra dl Mareo/

Raiffeisen, do plü agn indô te III. categoria, piada ia dër bun cun l’alenadù Markus Winkler tl campionat 200607. Ara é jüda tla palsa da d’invern al 2. post, trëi punć do la scuadra dl Dietenheim. An spera ch’ara vais inant da d’aisciöda cun le medemo sbunf y ch’an pois spo indô odëi defata le Mareo te II. categoria. Dlungia la pröma scuadra à ćiamò śoghé cater scuadres tl setur jonil. La formaziun U 15 à stlüt jö le campionat 2005-06 al 2.post, chëra di esordiënć al 4. La scuadra iuniores y chëra U 10 à tut ite la penultima posiziun. La formaziun U 9 à ma fat alenamënć. Cun les scuadres iuniores y aliefs àn chirì na colaboraziun cun l’US Alta Badia, ći co à portè de bugn früć.

La scuadra ASC Mareo/Raiffeisen.

489

AL PLAN

Dai 10-11 de jügn 2006 él gnü invié ia por le secundo iade le “Torneo dles Uniuns dl Comun de Mareo/Raiffeisen”, olache tröc à podü stè adöm y se devertì. Davagné à “Chi de Col” dan i “Winkler Boys” y i “Dirighënć ASC Mareo/Raiffeisen”. Gran chidlada por la Crusc Blanćia La gara da chidlé a scuadres, co é gnüda na tradiziun y na festa d’orela cörta por döt le paîsc, é gnüda tignida en domënia, ai 12 de novëmber, sambëgn tles chidlares dla Ostaria da Runcac. Tut pert à 42 scuadres: 34 de ëi y 8 de ëres. Les mius chidladësses y i mius chidladus s’à dassënn porvè, mo tröc à inće ma chidlé por se devertì danter compagns y por passè na domënia n iade n pü atramënter. La miù dles ëres é stada Gerda Zingerle, da Runcac, le majer di ëi é stè Lois

Craffonara, da Rina; intrami fej pert dla Uniun chidlé y chidla tl campionat. Mo inće danter i diletanć n’él stè deplü co à fat bela figöra. Tles singoles categories à davagné: Sabine Mutschlechner (141 chidli), Elisabeth Nagler (165 chidli), Rosalia Obojes (179 chidli), Traudl Eisenstecken (177 chidli), Annamaria Ties (167 chidli), Gerda Zingerle (195 chidli), Victor Obojes (175 chidli), Christian Rindler (164 chidli), Andreas Testor (185 chidli), Roland Palfrader (194 chidli), Raimund Mutschlechner (183 chidli), Giuvani Pescollderungg (205 chidli), Lois Craffonara (225 chidli). Les 3 mius scuadres dles ëres: 1. Chëres dles pazionzes (27 punć) 2. Les Montanares (26 punć) 3. Mini Mini Cai (26 punć) Les 3 mius scuadres di ëi: I Ćiastelans (118 punć) Chi da Rina (116 punć) I soliti da Rina (113 punć)

Gran chidlada por la Crusc Blanćia (les mius scuadres feminines).

490

LA PLI

LA PLI • Iaco Rigo

L’ora de ćiampanin d’La Pli.

491

LA PLI

L’ann 2006 Al è sté en ann zonza de gran catastrofes naturales y zonza de gran desgrazies ziviles y inviduales. L’ann 2006 è sté en ann de Jênn y feter 100 omi dles zeches d’La Pli s’à endô motü sön tru i trëi dis por perié y rengrazié. “I agn de Jênn è de bogn agn” - dij la jont, y cösc àn endô podü confermé l’ann 2006.

Mitans y mituns d’La Pli à aodé en bun ann 2006 a na maniera originala y daribun!

MOVIMONT DLA POPOLAZIUN I numeri en cört Al 1^ de iener 2006 viêl a La Pli de Mareo 814 porsones, ai 31 de dezëmber 830. Le numer de abitanć è corsciü de 16 unitês: 16 de nasciüs, 6 de morć, 8 è gnüs a sté te paîsc y 2 è jüs a abité foradecà. 492

LA PLI

Bati dal 2006, nasciüdes y nasciüs co abitëia a La Pli Alex Pedevilla, de Fonso y Verbene, Soröa, nasciü ai 18-11-2005 Alessia Costabiei, de Patrick y Anna, Zënter La Pli, nsciüda ai 27-01-2006 Johanna Franzisca Konrater, de Jan y Annelies, Biëi, nasciüda ai 13-02-2006 Markus Erlacher, de Jep y Elisabeta, Bagnadura, nasciü ai 23-03-2006 Thomas Ellecosta, de Otto y Heidi, Gogn, nasciü ai 03-04-2006 Nadia Frontull, de Herbert y Edith, Biëi Daete, nasciüda ai 29-04-2006 Marc Rigo, de Raimund y Valeria, Rara. nasciü ai 31-05-2006 Angela Santolini, de Ivan y Bernardetta, Biëi Defora, nasciüda ai 03-06-2006 Cecilia y Rafael Ellecosta, de Hubert y Margot, Gogn, nasciüs ai 16-07-2006 Daniele Ellemunter, de Hubert y Sabrina, Pinter, nasciü ai 25-07-2006 Florian Rindler, de Tone y Annamaria, Nichele, nasciü ai 25-07-2006 Anna Brandlechner, de Herbert y Heidi, Rü, nasciüda ai 26-07-2006 Noemi Erlacher, de Kurt y Angela, Frena, nasciüda ai 06-08-2006 David Willeit, de Gabriel y Cristina, Sach, nasciü ai 23-08-2006 Sonia Erardi, de Erich y Ludmilla, Tlea, nasciüda ai 18-09-2006 Nozes de jogn y jones d’La Pli ia por l’ann 2006 Jep Erlacher y Elisabeta Ties, 24-06-2006 Anita Pedevilla y Florian Miribung, 16-09-2006 Stefania Feichter y Günther Messner, 09-09-2006 Silvia Willeit y Dieter Niederkofler, 07-10-2006 Roman Feichter y Nadia Grones, 21-10-2006 Hildegard Ellecosta y Robert Ploner, 28-10-2006

Silvia y Dieter s’à dit de sciö tla Dlijia d’La Pli de Mareo.

493

LA PLI

Morć (düć nasciüs a La Pli, morć a La Pli y foradecà) Beniamin Erardi (Paîsc Todësc), 08-01-2006 Florian Taibon, 16-02-2006 Franz Erlacher, 26-03-2006 Paola Ploner, 17-04-2006 Lena Plazza Ties, 07-05-2006 Valeria Ellecosta Ellecosta, 18-12-2006

Florian Taibon da Soröa. Nasciü êl ai 24 d’aurì dal 1929.

Paola Ploner d’La Munt ea nasciüda ai 14 de jügn dal 1915. 494

Franz de Berto da Frena è mort al’eté de 74 agn.

Maria Madalena (Lena) de Col sot Brach ea nasciüda ai 18 de dezëmber 1924.

Valeria de Gogn s’an è jüda al’eté de 71 agn.

LA PLI

Fora dla vita de ploania

Istruziun

Trëi Rêsc

L’istruziun dla porsona è emportanta por saravire t’en monn co se roda y se müda tan debota desco le nost: le consëi pastoral à porchël pité döes sëres de formaziun por la popolaziun. Don Paolo Renner è gnü envié ai 6 de merz a tignì en referat sön “Le Cristianejim y les gran religiuns mondiales“. Inće nos gnun entres deplü confrontês con porsones de d’atres religiuns; por les encunté con le dër respët è l’enformaziun dër emportanta: sëi ći ch’i àn deboriada y cares co è les desferonzes tal crëie y ponsé. Signor Tone Fiung à baié ai 30 de merz söle tema: “Por l’amur ai mituns ćiarunse da avëi en bun matrimone“ (cô afronté problems y momonć de dificolté

Inće l’ann 2006 à motü man con l’aziun dai Trëi Rêsc, motüda da jì dala Schira Jonila de Südtirol sot al ennom “Aiüt sot na bona stëra”. La ploania d’La Pli à tut pert a cösta iniziativa con les mitans y i mituns co è jüs d’aisciöda 2005 a confermé; ai 3 de iener èsai storć pro tles ćiases de nosc paîsc a encündé la bona noèla y a perié do en contribut de bona man por daidé sostegnì en proiet umanitar y sozial tles Filipines. En momont de festa y de ligrëza è sté por i 4 grups de Trëi Rêsc l’encuntada de düć i “Ćiantadus dla Stëra” con le Vësco, ai 7 de iener 2007, tal dom da Porsenù.

I Trëi Rêsc con le vësco Wilhelm Egger.

495

LA PLI

por le bën dai mituns). Adöm con le Consëi pastoral d’Al Plan èl gnü motü mot da jì, por i dui Consëis, döes sëres de formaziun. La pröma con don Paolo Renner co à cunté te so referat “I Sacramonć, speranza por le monn” desche i Sacramonć è n momont de grazia por chi co i ciafa y po tal medemo tomp inće ester ocajiun por dé ennant speranza a d’atres porsones. La festa d’en Sacramont te familia (Bato, Crejima, Noza) podess ester n’ocajiun ocajiun da ffà na opera de bën: na scincunda o val’ spëisa demanco y porchël n’aziun de ćiarité emplü podess ester na löm de speranza por zacai co à debojügn. Signor Sepl Granruaz s’à spieghé tla secunda sëra la presënza de Gejù tla Liturgia tla löm dal Conzil. Formaziun religiosa Por i pité a ddüć na ocajiun da s’enstruì te söa fede èl gnü arjigné de Carsëma en quiz söle Vangel de San Lüca y por envié les families a se tó plü dlaorela da perié deboriada mot motü da jì, adöm con la ploania d’Al Plan, na picia aziun d’Advënt con l’invit da se tó le tomp da dì les Anmaries y da jì deboriada al Guldenomt. Inće les istruziuns por les pissies da Pasca è dagnora en momont de riflesciun sön nosta vita religiosa; con sodesfaziun pòn odëi che al è dötaorela trepa jont co tol pert. Festes Dötes les festes liturgiches è gnüdes zelebrades con solenité y gran partezipaziun, Cor de dlijia y Musiga à endô dé 496

so contribut emportant. Les prozesciuns d’Les Antlês, Festa dal Cör de Gejù, Santa Maria dai Ciöf y Segra dal Rosare a Brach è endô stades momonć de festa pici y gragn. Con plü solenité co zonza èl gnü tignì la festa de San Florian. Les comunitês d’La Pli y d’Al Plan à acompagné belo danmisdé i Stödafü daf s te na prozesciun dafü a Curt olache al è gnü zelebré la Gran Mëssa dla domëgna sön plaza de dlijia de San Florian, abelida dales melodies dla Musiga “Catarina Lanz” d’Al Plan. En festa dal Cör de Gejù à la comunité spo recordé i 60 preo de signor Matio Rigo. Ai 4 d’agost ànse albü la ligrëza da podëi salüdé danter nos le primiziant Markus Moling co à dit te dlijia de Santa Maria dal Bun Consëi, olache söa lâ è gnüda baćiada, la Santa Mëssa dal pröm vëndres; i podun dì che öna na raisc emportanta de söa vocaziun pëia ia da La Pli. Con la festa dai iubileums da noza dai 23 de setëmber à le Consëii de Ploania or orü i pité ai pêrs y a söes families l’ocajiun da recordé deboriada, tla comunité, söa noza. Al à fat en gran plajëi da odëi che d à tut pert y che ai à aprofité de cösta düć iniziativa por sté adöm m y ffà festa ennant inće fora de dlijia. La domëgna dai 8 d’otober èl gnü organisé en iade por sanć a Mariahilf von Hollbruck (decanat de Jorian - por todësch Sillian). Al è sté en momont d’oraziun y na ocajiun por crësce desco comunité.

LA PLI

I pêrs co à podü festejé è chisc: Andrea Willeit y Alma Obojes, 25 agn Paul Palfrader y Paola Erlacher, 25 agn Thomas Rubatscher y Maria Call, 30 agn Adolf Feichter y Berta Kehrer, 30 agn Franz Trebo y Rosa Burchia, 35 agn Gustl Winkler y Elisabeth Meraner, 35 agn Jep Rigo y Emma Paur, 40 agn Iaco Pedevilla y Rosa Trebo, 40 agn Tone Ellecosta y Tresele Palfrader, 45 agn Angelo Brandlechner y Rosa Trebo, 45 agn Isidor Mühlmann y Margarita Vollmann, 51 agn Isidor Ploner y Rosa Brandlechner, 52 agn Detto Fiung y Maria Daverda, 52 agn

I pêrs festejês sö dan alté, con signor ploan Heinrich Perathoner.

497

LA PLI

La Pröma Santa Comegnun Sis mituns y döes mitans à podü jì de mà ala Pröma Santa Comegnun. Cösta è dagnora na bela festa por i comunianć enstësc, por söes families y inće por la scora y döta la comunité - ensciö èsera inće stada en cösc iade. I mituns Lukas, Marco, Samuel, Elena, Gabriel, Robert, Magdalena y Jonas à chirì fora desco laitmotif por söa Pröma Comegnun le dit de Gejù “Chi co vën do a me arà la löm dla vita”.

acompagnês ala “Miniolimpiada” motüda da jì dal Sorvisc ai Jogn a La Val (i èsson prësc mossü s’empresté en camionn por condü jö les copes) y na sëra d’agost èsai gnüs menês, adöm con les mitans y i mituns dla Schira Jonila, por na sëra te üćia dai Tamersc, olache la Jonëza à fistidié por jüć y divertimont y motü sora na bona cëna (laé jö ài enstësc!).

Sorviadus Por che i sorviadus sònti che ai fej pert d’en grup emportant por la vita dla ploania àn proé da mëter da jì por ëi inće val’ ativité de aorela cörta: i ministronć è gnüs

I mituns à podü se lascé fora le... sëi tal śogo con le palê.

Le retrat dla Pröma Comegnun dan alté con maestres y signor ploan.

498

LA PLI

Da sëra alaleria pal fü.

Laûrs pla dlijia y la calogna

Dal Consëi de Formaziun

Te calogna bas ete èl gnü fat fora en bel local por sontades dai Consëis y encuntades dai grups de ploania; te cortina àn motü sö n bel vestì dal’ega y an à inće podü mëter man i laûrs por trà jö y fà sö danö l’armé dai confaruns; le proiet por la realisaziun d’en arhif te ćianea de calogna por mëter al sogü scrić, registri y libri è gnü aproé cösc ann 2006 y i laûrs podarà tosc gnì enviês ia.

Le Consëi de Formaziun à endô daidé mëter da jì plü manifestaziuns culturales a La Pli y val’ uniuns à inće enstësses organisé referać y cursc. Endöt èl gnü fat 51 ores de formaziun personala. Tal mëterman l’ann 2006 à le Consëi de Formaziun La Pli tignì söa reuniun generala. Desche les normes scri dant èl gnü ćiaré endô al’ativité dal ann denant y spo baié de ći che al ess podü gnì fat tal ann dan man. Al è inće gnü motü na junta nea. Desco sorastant èl gnü motü Jep Agreiter. Dal grup de laûr (junta) fej pert cöstes porsones: Jan Willeit, Brigitte Kastlunger, Annemarie Mühlmann y Iustina Willeit. Iustina Willeit n’à do 15 agn nia plü orü sorantó l’enćiaria da sorastanta. A ëra i vàl en gran merit y en bel iolan por l’ativité de chisc agn. Por la seriosité de so laoré èra jüda da organisé trepes de

Dertan i laûrs por fà sö danö l’armé dai confaruns.

499

LA PLI

beles cosses. Inće por la cassa ne n’àra sconé degüna fadia y ensciö àn podü arjigné deplü injins che dötes les uniuns po anüzé. Le pröm punt d’aziun dal program dal ann è belo gnü fat la domëgna, ai 15 de iener. Al è endô gnü organisé le batadù de Sotrù, davert a döta La Pli, a chël che 12 pers à tut pert. Jep Willeit y Emma Rindler à davagné düć i cater iadi y ensciö le pröm post. En gran suzes à albü le curs da emparé da deponje con Davide Brandlechner, bën 17 à tut pert y al è gnü aodé che al pòi ćiamó gnì fat val’ de cösc vers. Trec se fajea demorvëia tan de talënć co podess en dé gnì ciafês a La Pli de Mareo. Le Consëi de Formaziun à daidé organisé con i Jogn la serada por la prejentaziun dla CD “Iaco Rigo & his ethnical

project”. Les ëres s’à abiné plü gonot por emparé da cujì na troht. Al ea inće l’idea da n’arjingné por les jones da porté, deache al è al dédancö dificoltês da ciafé i guanć. I resultać è garatês y è da laldé. Angelica Konrater à da d’altonn pité val’ fora de söes esperionzes da fà massajes por se relassé. En grup de 10 porsones s’à ensciö abiné plü iadi. Clara Declara à mostré cô che ara jess con eserzizi da se tignì mentalmonter en forma. Le KVW, la federaziun catolica dai lauranć de Südtirol Le KVW (“Katholischer Verband der Werktätigen”) d’La Pli à inće l’ann 2006 albü en program valgamia rich y variont. Ensciö èsun jüs ai 27 de forà te ćiasa de

I mius da carté dal batadù a La Pli de Mareo con Iustina Willeit co à podü pié do en bel cader por so laûr da presidënta dal Consëi de Formaziun che ara à dé jö.

500

LA PLI

Le consëi nö dal KVW La Pli.

palsa a San Martin de Tor a fà na picia festa da carlascé. Al è endô jü para Ivan y Katrin a soné, y le domisdé è passé dër snel y a düć ti àl salpü dër bel. Ai 5 de merz èl gnü tignì les lites por le consëi nö con cösc resultat: presidënt Jan Willeit, vizepresidënta Rita Eppacher Erlacher, raprejentanta dles ëres Marta Erlacher Feichter, raprejentanta dai vëdui y vëdoes Maria Rigo Daverda, raprejentanta por la jonëza Barbara Willeit Taibon, cassa Brigitte Pezzei Kastlunger. Emplü èl gnü lité tal consei cöstes porsones Edelberta Costa Hochwieser, Jep Ellecosta, Jep Palfrader y Lois Peslalz. Le punt colma dl’ativité dal ann è sonz’ater sté la encuntada ai 22 de merz con la sorastanta provinziala Maria Mayr

Kußtatscher. Ëra è gnüda a prejenté l’ativité dal KVW y a baié dal tema: “N’en gnì fora con ći co vën ete”. Do na introduziun cörta sön la storia dal KVW àra ćiamó orü dì val’ parores sön le tema dal ann dal KVW: “Somené encö por fà en doman la racoiüda”. Atlò àra motü dër a cör, dandadöt ai jogn, da ponsé adora assà ala ponsiun, deache desche i tomps è śën, ćiara fora la ponsiun dal stato ala fin de na vita de laûr cotan plü bassa co ćina śën. Por podëi vire ennant tla terza eté con le medemo standard de vita vàl debojügn da ponsé da jogn ensö a mëter adöm chël capital integratif che an adora por avalié fora ći che an ciafarà demanco dal stato. Atlò da nos à la regiun motü sö le “Laborfonds”, a chël che la Kusstatscher aconsiëia dër da se lascé scrì 501

LA PLI

ete. De cösc tema à belo albü baié l’ann denant sön envit dal KVW d’La Pli l’assistënt spiritual Josef Stricker. An à inće orü tó chësta sëra desco ocajiun por premié porsones co à fat trep por le KVW dal paîsc: Florian Terza (co è inće sté por 28 agn sorastant dal paîsc) y Tresele Palfrader Ellecosta à ciafé l’onoranza por 50 agn.

La sorastanta dal KVW de Südtirol Maria Mayr Kußtatscher premiëia Jep de Pre por döt so impëgn che à dé y dà entres ćiamó por le KVW a livel de paîsc d’La Pli.

A Jep Palfrader ti el gnü sorandé la medaia d’or dla union por sü 13 agn desco sorastant dal paîsc, mo inće desco iolan por i trec agn che al è sté pal consëi (y dötaorela laprò). Na picia recordanza àn orü ti sorandé a 3 porsones co è dal mëterman encà pal KVW d’La Pli (1951): Nese Taibon Erlacher, Nane Taibon Pedevilla y Berto Ellecosta. A düć chi co à tut pert a cösta manifestaziun i à les ëres dal KVW ćiamó arjiné en bufet por slü jö la sëra t’en modo dër plajor. Ai 26 de aurí èl roé adalerch l’arch. Albert Willeit da Gais, con pere d’La Pli, co à baié dla “Ćiasa Clima”: èl pö sté ël dal 2002 co à ciafé le pröm diplom dé fora te Südtirol por cösta sort de ćiases. Al è sogü inće trep sò merit, sce la ćiasa clima à ćiafé le suzes che ara à śën. Dër garatada è inće la mesa torona organisada ai 2 de mà söle tema: massmedia y familia. Atlò èl sté meso da abiné na ligna de reladus competonć: signor Tone Fiung, la direturia dles scores

I premiês dal KVW danter la presidënta dal KVW de Südtirol Maria Mayr Kußtatscher y le presidënt dal KVW La Pli Jan Willeit, da man ciampa: Nese, Nane, Tresele y Florian.

502

LA PLI

Rosmarie Crazzolara Dejaco, le diretur dla “Usc di Ladins” Iaco Rigo y Tresele Palfrader Willeit. Le jornalist dla RAI Erwin Frenes à sorantut la moderaziun. En tema de atualité àn inće proé da organisé ai 15 de mà: “sconé l’ambiont te ćiasa» con Christa Pichler Pöllmann da Porsenù. Por cösc tema n’èl nia sté l’enteres che an s’ess aspeté: chës ëres de ćiasa co è gnüdes ea belo bindebò enformades. È mo l’emportanza da sconé l’ambiont ćiamó püch sontida te nosc paîsc? - cösc s’à i organisadus dla serada damané. Ai 28 de otober, en ocajiun dla sontada generala de Puster, tignida fora S. Iere, à Florian Terza podü pié do en reconoscimont por sü 28 agn desco sorastant dal KVW d’La Pli. De november àn motü da jì en colaboraziun con le Consëi de Formaziun en curs de massajes de relassamont, por todësch “Entspannungsmassagen”, tignì da Angelica Konrater, y ai 13 de dezember, do le guldenomt por l’uniun, abelì dales melodies de Sabine y Angelica, àn tignì na picia festa d’Advënt, olà che signor ploan Heinrich Perathoner è stort pro por tignì en pü’ de reflesciun. La festa d’Advënt dess ester en picio sëgn che le KVW proarà da tignì ennant por i dì iolan ai scrić ete (ala fin dal 2006 n’êl bëgn 119, le plü de dagnora) de so sostëgn. L’intenziun dal KVW è chëra da i fà capì ala jont, che na uniun sterscia a livel provinzial à inće de gran poscibilitês da porté dant ai politics i debojügns dla jont co n’à zonza püćia y degüna usc.

La Jonëza d’La Pli Dertan le 2006 s’à le consëi dai jogn d’La Pli endô encunté gonot por organisé deplü manifestaziuns, co è spo inće garatedes bun. Dal consëi fêjel pert 15 mëmbri, co è entres dër atifs y arjignês da daidé olache al va debojügn. La jonëza d’La Pli à motü da jì, inće con l’aiüt de d’atri, en Santa Bogna la festa por la jont d’eté. I jogn d’La Pli è stês ai 14 y 15 de iener a tomp de löna sön Fanes a passé na bela findaledema deboriada. Al ea na bela löna colma y torona, canche i jogn dla Pli s’à motü sön le iade por arjunje la Üćia de Fanes, le travert dla serada. Danter ombries fosces cheriades dala löna, barantli y munts strasomiades èsai roês sö düć canć ćiamó bi sagn y con na dërta fan. Pa mësa ài spo mangé... y ma mangé (i mius s’à sambën inće vaighé l’ega de vita). Do avëi paré ia la gran fan da lu s’à le tlap spo dé al bun ćianté ladin, sonenn scialdi bun. Canche la usc gnea spo valgamia grata y an aldia ma plü i cerf èl sté gran ora da jì a dormí (mo döt con la calma). Con i pröms rais de sorëdl d’en bel dé s’à jones y jogn spo endespré y ai è jüs a bëre le cafê. Dedô s’an ài anfidé fora a sorëdl, valgügn n’â bën dër debojügn aladô dla cira che ai mostrâ. Ala fin dal bel dé passé deboriada en bona compagnia èsai endô jüs düć encontonć cuntra ćiasa. Bel èdl sté! Le dedemesalèdema, ai 8 de merz da sëra, s’à abinè en bel tlap de jogn d’La Pli por jì sö Corvara a jadiné. Do ester roês sö y do s’avëi trat sora i jadins s’ài atira motü sön la dlacia y vignönn proâ 503

LA PLI

Les jones y i jogn se god la bonora da doman te Fanes.

en iade fora desche le ”feeling” è sön chisc ćialzà dla dlacia. Mo ara à ma döré en valgünes rodes che spo metea belo düć man da se aüsé ete ai jadins y en valgügn i lasciâ slisoré entres plü debota y bindebò sogüsc. Con les olimpiades da Torino ćiamó frësches tla memoria proân spo inće da smaté i dër campiuns dla dlacia, mo do val’ cogherada capîn spo inće che al ea miù da romagne con i ”jadins ia por tera”. Al è sté dër na bela serada, olache an à podü rì y an à albü l’ocajiun da proé fora en sport che an fej ma dër danré, mo che an podess atlò da nos dessogü fà plü gonot. De merz èl gnü Simon Kehrer a se tignì en referat sön la belëza y i prighi dles munts. Dër trec à tut pert - ćiara articul 504

a pert. Ai 23 d’aurì 2006 s’à le consëi dai jogn encunté do mëssa con i scolars dla mesana por fà deboriada val’ jüć y se divertì. Garatada è la presentaziun dla CD musicala “Iaco Rigo & his ethnical project” ai 27 de mà tal gran salamont a La Pli. Ai 30 de iuli à spo i Jogn motü da jì la Festa sön chi prês. Ai 26 d’agost 2006 sunse stês dui dis tai Tamersc con i ministronć ai Dis te Munt, por todësch “Hüttenlagher”. Dër trec à tut pert y mituns y inće i jogn s’à dër divertì. Ai 3 de novëmber 2006 èl sté la ćiastagnada dai jogn tla Gran Ćiasa. Da

LA PLI

Denanco pié ia fora por les ćiases a La Pli de Mareo.

mangé y da bëre àn ciafé belassà y do na gran abufada de ćiastëgnes pratades, ći co ne po sambën nia manćé pa na ćiastegnada, èl spo dé ca na gran balada. Ensciö àn ćiamó podü passé cotan de ores en compagnia dlun ćiantenn y sonenn. Do da na serada lungia de divertimont è spo düć endô jüs pasciüs y contonć a ćiasa. Inće en cösc ann èl endô sté i jogn d’La Pli co à motü da jì San Mocherà. Ai 6 de dezëmber èra spo stada tan ennant. San Mocherà è gnü acompagné da dui agni, mo con ël èl sambën jü inće trëi de chi borć da corgn. San Mocherà à fat na bela parüda con söa storia dai pëiapësc, co cunta che trëi pëiapësc ea gnüs abinês da na tempesta sön le mêr y

spo gnüs salvês da San Mocherà. A San Mocherà ti èl gnü empormotü de vigne sort dai mituns: che ai fêji i prosc, dîji bel le paternoster y che ai mntëgni ći che ai empormët. La Jonëza da paur La colma de cösc ann è stada la jita a Budapest ai 10, 11 y 12 de setëmber, a chëra che 34 à tut pert. Le grup è jü a ćiaré al Museum dl’agricoltöra, al Museum agrar, na guida l’à menè fora por la ciüté. La desferonzia danter Buda y Pest è grana, de vigne sort de infrastrotöres y ćiases, dlijies, ćiastì, plazes y d’atres morvëies. Ai 5 de forà èl gnü motü da jì la gala 505

LA PLI

Jones y jogn a Budapest.

dla lösa da Loćia de Resac ćina Treo, a chëra che 99 à tut pert con löses da fën, pataroc, löses da gara, ez. Ai 12 d’agost èl sté le turnier dal palê ta Ćiamaor. Ai 21 d’otober à la Jonëza da Paur orü recordé i 35 agn dla Jonëza da paur. Te salamont èl gnü tonü sö da festa, y al è gnü envié adalerch le “Alpenduo” a soné. En cösta ocajiun èl gnü partì fora diploms a chës porsones co à motü sö dan da 35 agn la jonëza da paur a La Pli: Silvester Ellecosta, Jep Palfrader de Col, Canzo de Blaje, Adolf Feichter dal Cramer, Ludwig Willeit de Soratrù, Adolf Willeit d’Laronz, Dolo Agreiter de Brach, Fonjo Willeit d’Laronz, Ludwig de Soratrù à albü l’iniziativa da mëter sö la Jonëza da paur. Pai fondadus da laota êl 506

inće sté Tone Trebo da Biëi, co n’è nia plü danter nos. Ai 9 de dezëmber èl gnü motü da jì la śontada generala, a chëra che passa 50 à tut pert. Al è gnü lité danö le comitê, cösc è motü adöm da: Simon Ellecosta - presidënt, Sarah Peslalz - presidënta, David Frontull - vizepresidënt, Claudia Pedevilla - vizepresidënta, Markus Rigo - cassier, Anna Palfrader, Thomas Ploner y Beatrix Terrabona - scrivana. Da alzé fora dal’ativité dal ann passé èl inće le curs da cujiné tignì ai 4 y 5 de forà da Angelo Rigo. Por trec jogn, y inće ëres manco jones à tut pert. l’ann 2006 èl sté 79 tesserês, 19 mitans, 60 mituns. Le comitê dal 2005 è sté le medemo co chël dal ann 2006 co è gnü lité ai 6 de novëmber 2004.

LA PLI

Al curs da cujiné con Angelo.

Dal 2006 èl inće ćiamó da anunzié tla cronica: - le lën da Nadé co è gnü ert sö te plaza - dé fora da mangé canche chi de Senes è gnüs de munt (ai 23 de setëmber 2006) y le dé ta Türesc ala “Wintergaudi”. Por la Festa de San Matio à la Jonëza da paur ponsé da arjigné la porta triunfala söla falzada de dlijia. La Musiga d’La Pli Les iscriziuns ala scora de musiga l’ann 2006 è stades 16: 7 tla Val Badia, 4 a Bornech, 2 a Auer, 3 de privać. La medaia por le bun soné à podü pié do: Jonas Ellecosta - brom, Michela Frontull - brom, Janpaul Ritsch - brom, Claudia Pedevilla - arjont y Marlies Agreiter - or. Les iscriziuns ala Musiga è stades endöt trëi de nees: Jan Daverda de Andrea y Erica da Corterëi (trumbëta), Andreas Ellecosta de Silvester y Angelica da Taibun (corn), Fidelis Ploner de Hubert y Marta (possauna). La margatëntera Ingrid Willeit à motü man da soné le tlarinet. La pröma proa con la Musiga à podü fà

Stefan Feichter (tlarinet), Michela Frontull (fabló de travers) y Ullrich Ritsch (tenor). So pröm conzert con La Musiga à dé ai 4 de jügn 2006 Jonas Ellecosta y Janpaul Ritsch. Les ativitês extra-conzertuales è stades: ai 22 de iener “Völkerball” con la Musiga d’La Val, dai 27 ai 29 de iuli tai Tamersc con ma Musiga d’La Val. L’ann 2006 èl gnü motü da jì endöt 76 impegns: 23 proes de reghister, 39 proes generales y 14 conzerć. Le program dal 2006 è endô sté motü adöm dal abelimont dles festes de dlijia, con le gran y bel conzert de Pasca de Mà, con defilades y conzerć inće foradecà: Rasun de Sot ai 16 de iuli por la festa dai Stödafüs, Al Plan por la Festa dal Rëgn de Fanes ai 23 de iuli, le conzert a Al Plan da sëra ai 4 d’agost, festa dai Stödafüs a Al Plan ai 13 d’agost, festa a Ćianacëi te Fascia ai 3 de setëmber. Ala fin dal ann 2006 â la Musiga d’La Pli 52 mëmbri atifs y la maiù pert de chisc è stà lezitënć, desche an po odëi dala lista de presënza a proes y conzerć: danfora è jü le presidënt Martin Rigo con bun ejompl, al n’à lascé fora degüna proa no conzert desco le musiconter Simon Ellecosta. Con ma öna da assënza n’en ciàfon dlungia al dirighënt Andrea Daverda deplü. Chisc è en bun omen por jì ennant. Le Cor de Dlijia Le Cor de dlijia s’à abiné l’ann 2006 endöt 79 iadi. Al à ćianté 21 mësses, 11 espi, 2 rorati, 5 sopoltöres, pa öna na funziun y cinch d’atri avenimonć. Nia desmonćé ne pòn le conzert de Santa Zezilia. Les proes è stades 33 endöt. La sontada generala él gnü tignì l’ann 507

LA PLI

nö, ai 10 de forà 2007, enlò èl sté lites y al è gnü premié la jona Annelies Feichter dal Cramer por i 10 agn de ativité. I Stödafüs

Le presidënt Georg Rigo i sorandà ala ćiantarina Annelies Feichter la tofla de merit.

La schira dai Stödafüs d’La Pli.

508

Le consëi dai Stödafüs sot al comandant Andrea Willeit s’à abiné l’ann 2006 ot iadi por fà fora cosses desvalies. Les cherdades d’emergënza y i pröms intervonć è stês chisc: - ai 9 de iener èl gnü trat sö en auto co ea jü sora strada jö; - ai 23 de iener èl gnü dé alarm por jì a chirì na porsona sön Plan de Corones, mo an n’è nia plü piês ia; - ai 22 d’aurì èl jü jö la roa de Ćianros ia Al Plan, olache an è jüs a daidé; - ai 2 de jügn vardêl ia Al Plan al Hotel Excelsior, al è gnü damané do les mascheres antigas, y i Stödafüs d’La Pli à

LA PLI

fat sorvisc de verda con ot porsones; - ai 21 de iuli èdl gnü anunzié che al à dé jö le tonn sora Prades y al à motü man da verde, de cinch èsun piês ia por ćiaré la situaziun, mo al n’ea nia plü fü da odëi. Dertan gnêl telefoné che al à dé jö le tonn sora Costamesana y al jea sö en gran fü, an à lascé jì la sirena por s’abiné deplü; - l’ater dé, ai 22 de iuli, püch do che an à roé la proa jö te chi tonì da Longega èdl gnü anunzié che al è salté fora chël fü sora Prades sön Ćiadins; - ai 11 de setëmber àra endô toché da jì sön Prades a destödé lescia, y lëns à motü man da verde. Spo s’àl inće abiné ot omi canche al è jü la sirena ia Al Plan, y trëi canche la sirena è jüda ia Rina. Endöt èl gnü fat 206 ores de pröm intervont. D’atri intervonć y sorvisc Ai 15 de iener è i Stödafüs stês a Furćia a daidé pala gara dla brëia con sis porsones, por la festa che la Musiga à organisé a Longega danter sabeda y domëgna d’agost èl gnü motü a desposiziun nö porsones, al Giro d’Italia èl sté 15 porsones, emplü àn adoré döta la sëra por trà fora auti y na coriera da chi paltans, ala gara dles rodes Trans-Alp à fat sorvisc trëi porsones, spo àn motü ia auti por la reuniun dla Uniun dai Paurs dla Val Badia con döes porsones, de dezëmber èl gnü daidé dertan les gares de snowboard ta Furćia con set porsones y les gares dai schii con trëi porsones. Ai 12 de setëmber è i Stödafüs jüs a despifé la canalisaziun, laé la plaza y la strada. Mëter ia auti y regolé le trafich: dertan che an va fora Brach en prozesciun fej i

Stödafüs sorvisc da regolé le trafich, dui jogn à mené i strumonć dai musiconć sön chi prês en ocajiun dla mëssa y festa da d’isté. I Stödafüs è inće stês a proé fora düć i idranć co è por chi tonì da Longega fora en cajo de médefü, al n’è endöt 23 y ai à ega assà. Endöt èl gnü fat 349 ores de chisc sorvisc. Sorvisc verda dal fü: dertan i teatri a La Pli à i Stödafüs motü a desposiziun cin’ iadi dui stödafüs; dertan le conzert dla Musiga d’aisciöda èl sté dui Stödafüs co à fat sorvisc, y dertan le Bal dla Jonëza da Paur inće dui. Endöt èl gnü fat chës 80 ores por chisc sorvisc. Sorvisc les domëgnes d’isté: desco i agn denant àn inće dal 2006 desfiré sorvisc de desponibilité (emergënza) ot domëgnes, de iuli y agost, an à podü constaté che düć è stês dër lezitonć; por fortüna n’èdl sozedü degüna desgrazia. Endöt èl gnü fat 320 ores de sorvisc de desponibilité. Proes de grup: d’aisciöda èl gnü tignì diesc proes, plü öna de net; a cösta de net à tut pert inće la Crusc Blanćia y zacotan de stödafüs d’Al Plan con la forfesc, d’altonn èl gnü motü da jì cater proes; emplü à i Stödafüs d’La Pli tut pert a proes de comunité, ete San Martin en grup, döes proes fora te chi tonì danter Longega y Mantëna Todëscia, na proa de comunité à i Stödafüs motü da jì da Longega a Pliscia, y öna por mascinisć. Endöt èl gnü fat 972 ores. Mascheres antigas: La scuadra antigas tin regolarmonter na proa al mëns, emplü döes proes de comunité con les scuadres de döta la bassa Val Badia. Endöt èl gnü desfiré l’ann 2006 por cöstes 146 ores. 509

LA PLI

Funch: proes dal funch èl gnü tignì döes danter i Stödafüs d’La Pli, emplü döes proes con la bassa Val Badia, öna n’à chi d’La Pli organisé. Endöt èl gnü tignì 56 ores. Raprejentanzes y festes: dertan l’ann 2006 èl gnü tut pert ales festes de dlijia: San Florian a Curt, Les Antlês, Festa dal Cör de Iejù; an à inće tut pert a sontades generales dai Stödafüs dai paîsc dlungia y a benedisciuns de auti nös. Cursc y formaziun: ai cursc dai stödafüs, intervonć tal médefü, à tut pert Gottfried Rigo, Michael Mutschlechner y Paul Willeit; ai 7 de iener è cater porsones stades fora San Iere a en referat por l’ativité. Arjigné massaries y strumonć Al è gnü baraté fora i trëi emplanć antigas y al n’en è gnü cumpré laprò ćiamó

Dertan na proa tla vila da Pliscia.

510

trëi, deache an à odü le debojügn da avëi emplanć arjignês ca. I radi (funcs) n’ea gnea plü a norma de lege, an i à baratês fora con de nös y an n’à cumpré dui da porté y önn da enstalé te ofize, cumpré èl inće gnü döes grilies, l’ofize è gnü en pü’ comedé fora. Comané èl gnü les braies dessora por düć, co alda por regolamont pla mandura de proteziun dai stödafüs. Cumpré àn inće val’ grifs y morones da ćialzà por jì a fà sorvisc sö por les pistes dai schii d’invern. Fat fora èl gnü dal 2006 da arjigné 15 pìpseri laprò a chi che an â belo dal ann denant, deache al è datrai le problem che an n’alda nia la sirena y che i funcs che an â chi agn n’è nia a norma de lege. Emplü funzionëia i pìpseri inće en cajo che al n’è degün strom. I Scìzeri d’La Pli Fora dla cronica dal ann Ai 13 de mà, en ocajiun dla prozesciun da Valsperch, à Franz Trebo, Michael Ploner y Benjamin Erlacher tignì do les trëi da doman la verda tradizionala con le fü. Ai 28 de mà è i Scìzeri jüs t’Ampëz por tó pert ala refondaziun dla compagnia dai Scìzeri. Dal vangel à la compagnia slopeté salves dan a 1.500 Scìzeri gnüs da lunc adalerch. Cösc iade t’Ampëz è inće stada la pemiera en troht por i jogn Igor Terrabona, Erwin Ploner, Martin Ploner y Lois Valentin. Ai 18 de jügn à la compagnia tut pert ala prozesciun fora Brach. Ai 25 de jügn èl gnü tignì a La Pli la Festa dal Cör de Iejù. Do la prozesciun fora Brach à Jep Palfrader de Pre ciafè dal comandant Silvester Ellecosta en di-

LA PLI

Les jones y i jogn vën docà. Mëmbri nös dla compagnia dai Scìzeri 2006.

La compagnia d’onur d’La Pli t’Ampëz.

plom desco sëgn y reconoscimont por i 25 agn d’ativité tla compagnia. Da sëra à fistidé dandadöt i jogn da empié le fü de Cör de Iejù sot Piz da Peres. Laprò él sté: Miachel, Thomas, Erwin, Martin y Julia Ploner, Igor Terrabona, Ivan Ellecosta, Marta y Franz Trebo. Ai 9 de iuli è la compagnia jüda a Terenten ala 12ejima festa dai Scìzeri dal raiun de Puster. La margatëntera Julia Ploner à albü te cösta ocajiun so pröm engaje. Ai 28 d’agost è la compagnia stada ala festa de fondaziun dai Scìzeri “Pater Lorenz Leitgeb” da Rasun-Antholz. Ai 2 de setëmber èl gnü motü da jì l’aziun “Grenzfeuer” (füs da termo) por recordé i confins dal Tirol Storich. Inće 511

LA PLI

Jep à podü pié do le diplom por i 25 agn de ativité pla uniun.

i Scìzeri d’La Pli à tut pert. Endöt èl gnü empié 200 füs söla ligna dal confin. I Scìzeri d’La Pli à fat so fü sön Col de Lana ta Fodom. Ai 31 d’otober i à i Scìzeri d’La Pli sorandé a Veghile dal Sauter en diplom y à gratoné por i 95 agn de vita. Veghile ea da chinesc agn pai Scìzeri y à daidé ann por ann con na bela spënora. Ai 6 de novëmber èl gnü motü da jì a La Pli la comemoraziun dai defunć tomês te vera, y i Scìzeri à deponü la gherlanda d’onur. Ai 21 de dezëmber à deplü scìzeri d’La Pli tut pert ala sopoltöra de Heinrich Oberlechner ta Türesc. Oberlechner è sté önn dai “vier Puschtra Buibm”, combatont por la liberté y autodeterminaziun te Südtirol i agn sessanta. Oberlechner ea laota gnü condané ala porjun a vita dala magistratöra taliana, mo â ciafé esil dal’Austria. Por 45 agn alalungia n’àl nia podü odëi so paîsc y Südtirol. A trec presënć ala sopoltöra i èl jü a cör les parores che al à orü lascé endô: “Von der Heimat musste ich gehen, zu meiner 512

Heimaterde kehre ich zurück” (da mio daćiasa ài mossü m’an jì, te mia tera da ćiasa vëgni zoruch). Por dé en sëgn de Tirol y de identité tiroleja à la compagnia dai Scìzeri d’La Pli motü da jì ala fin de mà na aziun de bandires de Tirol. Endöt n’èl gnü partì fora 26 a jont dal comune por che ares vëgni tacades fora pa ocajiuns de festes de dlijia y festes dal paîsc. Do che l’uniun de Südtirol “Troht via” à dé jö le bunarat i èl gnü dé ia a Josef Renzler, Anita Vittur y Alois Gebhard le laûr da arjigné trohts nees. Do che al è gnü motü sö a Al Plan la compagnia dai scìzeri è Lois Valentin y Max Brandlechner, scìzeri d’La Pli, jüs pla compagnia d’Al Plan. Foto “scizeri_col de lana.jpg”: Inće chi d’La Pli de Mareo à tut pert ativamonter al’aziun “Füs da termo”, y cösc sön la munt storica por Tirol y la Ladinia, Col de Lana. Le monn dla scora elementara Do les vacanzes da Nadé s’à scolars y maestri atira endô motü tla bona orenté da ti salté ete a so laûr. De gran divertimont è stada la pröma manifestaziun dal ann nö, ai 24 de iener, sön les nëis de Börz. Belo denanche sorëdl foss spizoré söla piza de Püćia portâ düć söa lösa cuntra la munt por se fà le pröm rait. La marëna s’ànse lascé arjigné da Friz da Tornarecia, ostì dla Ütia de Börz. Magari en pü’ moi, mo sonza s’avëi fat mé, è düć roês a ćiasa encontonć. De iener ànse albü döes vijites co s’à fat gran plajëi: Rosa de Col, co vir

LA PLI

tla Palestina, è gnüda a scora a se ciafé, adöm con sü mituns Omar, Sulafa y Fares. Gran è sté l’enteres dai scolars da damané y se fà cunté dla vita olà ch’ai è daćiasa.

tuns, porchël à les tlasses terza y cuarta envié Paul dla Munt, postin en ponsiun mo dötaorela ćiamó gran iagher, da gnì te scora a se cunté dai tiers de bosch, dandadöt dai rehli y dai cerf.

Rosa y sü mituns cunta Le post, olà che Rosa y söa familia vir, à ennom Nablus. Al è tla Palestina. Rosa è d’La Pli y à maridé en musulmann dla Palestina. Ara à trëi mituns: Omar, Sulava y Fares. Con nos baiâi talian, Omar sâ inće en pü’ ladin. Omar va te cuinta tlassa, Sulava te cuarta y Fares va ćiamó ala scolina. Te scora empàrai scialdi les medemes materies desco nos. Inće ia da ëi mët man la scora ai pröms de setëmber y se röa encër mez jügn, desco atlò da nos. Cater ores al’edema fêjai religiun y mëss emparé dër trep adamonz. Omar y Sulava s’à dit sö en gran tòch fora dal Corann. Can ch’ai à scrit so ennom ala tofla tla scritöra araba ćiarânse bën dassënn ca, ćiodi che la scritöra ne ti somëia nët nia ala nosta. Rosa nes à cunté ch’al è en iade jü ciarà na bomba püć metri danciarà da so auto y à rot le vider. Sön chëra ài spo mossü jì val’ nets te ćianea a dormì, ćiodi ch’al gnea tan slopeté. Val’ iade vëgnel inće en pü’ de nëi, mo no tanta da podëi jì con i schii o con la lösa. Tla Palestina èl inće ćians, vaćes, rehli y val’ müsc. Al è sté dër bel da ascuté sö Rosa y sü mituns. Y nos podun s’araté fortünês da vire t’en post olà ch’al ne vën nia fat vera. (Vera Fischnaller, 5a tlassa La Pli de Mareo)

Carlascé y Carsëma a La Pli de Mareo Ći co i plej dagnora dër ai mituns è la festa da Carlascé. Belo dio denant s’enconfortâi y s’arjignâi ca en bel guant por cösc dé dla bona löna. La sabeda, ai 25 de forà, s’à mituns y insegnanć mascheré; t’en tomp cört ea la scora plëna de fates y de indians, de paiazi y de stries. Dlun ćiantenn y fajenn damat jea düć spo fora por les strades de paîsc a se lascé odëi da pici y gragn y a sprigoré val’ mëda. Dedô è spo la festa jüda ennant te Ćiasa dles Uniuns, olà ch’al è gnü fat jüć y balé. Val’ scolars à ćinamai arjigné ca val’ da ti mostré a sü compagns: bai, stomać, stories da rì... Conësce les tradiziuns culturales y religioses de nosc paîsc dëida les vire con plü ligrëza y convinziun. Porchël ànse de Carsëma endô orü tignì ennant la tradiziun da fà les granares por la Domëgna dal Bel Orì. Con ligrëza y inće en pü’ capazi de söa granara à i mituns tut pert ala prozesciun dal orì, i denn ensciö vita y corù ala festa. L’ultimo dé dan les vacanzes da Pasca sunse jüs desco vignann fora Pliscia a dì les staziuns.

A scora de ćiacia Le contat diret con les porsones espertes è de gran emportanza por i mi-

Le Museum dla Natöra y dl’Archeologia I scolars de cuarta y cuinta à podü jì a Balsan a vijité le Museum dla Natöra y le Museum d’Archeologia. I mituns à podü chirì fora danter plü ativitês metüdes dant dai organisadus. Na gran agitaziun 513

LA PLI

è stada la vijita ala mostra dles bisches; “Willy”, na boa zertia ca. 6 metri lungia s’à i mituns ćinamai motü encer le côl. I corusc por la Maratona dles Dolomites Dötes les cin’ tlasses de nosta scora à tut pert al proiet dla Maratona dles Dolomites, olà ch’al ea da deponje na peza de 5 metri söle tema “I ti dun corù a nostes strades”. I mituns s’à dassënn proé y à dé döta söa fantasia y so empëgn por fà garaté i laûrs. Sciode che danter dötes les scores dal raiun ladin co à tut pert n’èl gnü premié ma öna sora y chëra n’ea nia La Pli. La vijita dai prêi te scora En mëns dër intensif è sté le mëns de mà. Enlò èl gnü a se ciafé le primiziant Markus Moling. Ël s’à cunté por ladin con gran savëi y pasciun dai vicì y s’à mostré de vigne sort de plömes y grifes. Le plü enteressant êl da ascuté i versc dai vicì che ël è bun da fa do (da smaté) bel avisa; ćinamai la usc de Durnwalder èl bun da fà do. Al s’à spo inće cunté de so iade tla Tera Santa y de söa vocaziun da gnì preo. Signor Merch n’è nia gnü a se cunté dai vicì, mo al s’à ensigné da fà osćes da mëssa. Al moscedâ adöm na pasta y drucâ fora con en fer lüront da plüdadio les osćes, che i podên spo se mangé. La festa dai lëns Ai 16 de ma anse fat la festa dai lens co s’à condüt dla Pli sö Biei Defora y spo ennant cina sön Borjeré de Sorá, olà che i verdabosc Tone, Pire y Werner s’à empröma cunté devigne sort dla natöra y à salpü da respogne a trepes domandes, 514

ries y manco ries. Dedô à vignönn spo podü sonté sò len. La sügherté sön strada La 3a tlassa à tut pert al proiet “Hallo Auto”, motü da jì dal Sorvisc de Educaziun ala Sanité. Con en auto aposta à i mituns enstësc podü se mëter al volann y proé fora le tomp de reaziun y les conseguonzes dla püćia reaziun. Por la sügherté sön strada vëgnel inće regolarmonter vigne dui agn organisé la patënt dla roda. I scolars de cuarta y de cuinta à te scora emparé i segnai y les regoles sön strada y è spo jüs ete dal ćiamp dal sport dal Plan à fa l’ejam sön roda danter en percurs metü sö y vardé dai polizisć. Le bel dé a Neustift Ai 30 de mà èl sté la jita. I sun jüs con le bus ia Neustift. Enlò i ànse ciaré ala dlijia y biblioteca, spo s’ànse despartì: i scolars de pröma, secunda y terza à podü fà en laboratore d’aisciöda, por todësch “Frühlingswerkstatt”, te chëra ch’ai podea chirì y conësce plantes y tiers d’aisciöda. Chi de cuarta y cuinta à emparé da conësce erbes y fëies desvalies y à spo inće enstesc fat en angont. Por ciafé fan desch’al alda s’à le Regens dal Vinzentinum conzedü da jì tal bel ćiamp dal palê a se devertì. D’altonn endô a scora con bona orenté D’altonn à metü man l’ann de scora nö con endöt 53 scolars. 12 de te’ pici è piês ia te pröma tlassa a emparé da lì y da scrì. Por cösc ann de scora nö s’ànse tut dant da vire plü cosciontemonter la sonzierité y l’amizizia.

LA PLI

La festa ala jita dla nëi.

Paul à cunté söi tiers de bosch y la ćiacia.

La defilada da Carlascé tal zënter d’La Pli.

Ći gran bisca co rabësc... Recordanza dal Museum dla Natöra a Balsan.

Signor Merch nes à mostré cô che al gnea da en tomp arjigné les osćes.

A sonté lëns con les verdes dai bosc.

515

LA PLI

La lionda de Fanes Tan bela desco l’ultima sajun d’altonn è inće stada la spazirada d’altonn. I sun jüs le Tru dles Liondes co pëia ia ete dal Bagn a Al Plan y röa ete Ćiamaur. Sön cösc tru èl da stüdié jö bun les tofles por sëi spo da respogne ales domandes dal quiz. San Martin, Advënt y Nadé La festa de San Martin è desco y agn passês endô gnüda fata deboriada con la scolina. Do na picia funziun te dlijia, can ch’al ea scür assà, sunse jüs con les linternes fora por paîsc dlun ćiantenn ćianćes de San Martin. Dedô sunse ćiamó stês en pü’ adöm te porte de scora a se scialdé con en tê bun ćialt y en bel bufet de mangioca arjigné ca dales omes y dai peri. Ai 8 de dezëmber à en grup de scolars prejenté en ocajiun dal Dé dla Ploania le teater “Varenka”, laoré fora y arjigné ca dertan les ores opzionales dla jöbia domisdé. Laprò à i mituns envié la jont a dé na oferta de bona man por na familia co à püć dis denant pordü le pere. Cösc è sté en sëgn de solidarieté co à daidé nüsc scolars a odëi la soferonza dai atri y a d’avëi en cör davert da daidé; en sëgn co à dessogü porté en rai de lominus tla familia tocada da en gran dolur. Dertan le tomp d’advënt à i scolars endô daidé abelì i rorati con söes beles usc. Tradiziun èl inće ormai che i scolars dla Pli arjigna ca na bela festa da Nadé. Al è gnü emparé ete por cösta ocajiun plü teatri, tradizionai y moderns, ćianćes, rimes y melodies da Nadé sön de vigne sort de strumonć... Cösc program i è spo gnü porté dant ai compagns de scora y ai 516

familiars ai 23 de dezëmber te Ćiasa dles Uniuns. Emplü è le salf gnü enfornì dër bel dal grup co à dediché les ores opzionales al pastlené. En ater grup à fat checs por slü jö la festa con na bona saù. Ai 26 de dezëmber, dertan les vacanzes, è düć i mituns y ensegnanć ćiamó en iade gnüs adalerch por i prejenté döt cant ala comunité. La scolina Dertan l’ann de scolina 2005/2006 èl sté 20 mituns y mitans co à frecuenté la scolina d’La Pli. La maestra Annelies Planatscher, les colaboradësses pedagogiches Daniela Vallazza y Ilse Tavella y la socodiënta Anna Pedevilla (plü tert Milina Feichter) à acompagné i mituns y les mitans y i à arjigné ca l’ambiont por podëi emparé trepes cosses y fà en gröm de esperionzes tai ćiamps desvalis. Azënć pedagogics y les ativitês emportantes dertan l’ann de scolina 2005/2006 Le laûr con le portfolio Dertan l’ann de scolina 2005/2006 à la scolina d’La Pli esperimenté adöm con trëi d’atres scolines ladines le laûr con le portfolio. Le portfolio è na racoiüda de laûrs y esperionzes che vigne möt y vigne möta fej individualmonter dertan l’ann. Al n’è nia na valütaziun dal möt/dla möta, en documont co mostra sö ći che al/ara ne sa nia ćiamó da fà, mo na documentaziun dles capazitês y dles competonzes che vignönn/vignöna à. Tres le laûr con le portfolio ciafa l’emparé y le laûr de scolina n’atra emportanza. Ala fin dal ann pòl/pòra ćiaré zoruch

LA PLI

Le dé “Hallo Auto”.

La jita à condüt la scora a Neustift.

I mituns à joblené le teater “Varenca”.

I teatri da Nadé fać dala scora plje dagnora.

I trëi famëis söle iade.

Döt le bel grup dan al “Tru dles Liondes”.

517

LA PLI

La bela familia dla scolina a La Pli de Mareo.

Le jüch por emparé. Al dédancö empàron belo te scolina de vigne sort, por la scora plü ennant y por la vita.

518

LA PLI

y se recordé de trepes esperionzas co l’à arichì/ida y l’à daidé/daidada crësce tal tomp de scolina. Educaziun ai lingac Dertan l’ann de scolina èl gnü fat en proiet ai lingac con i mituns co va l’ann do a scora. I fins de cösc proiet è: - roé a contat con i lingac ladin, talian y todësch - emparé parores y frases cörtes tai lingac talian y todësch - emparé da aldì fora che al è desferonzies y somianzes danter i trëi lingac - capì che al ô ester d’atri lingac por comuniché con porsones che ne baia nia ladin - i mituns dess ćiafè ligrëza da emparé d’atri lingac.

Proiet “movimont-ritm-dessegné” Do Nadé èl gnü la referonta Inge Ullrich da Valdaora à fà en proiet de movimont, ritm y dessegné con i mituns y les mitans dla scolina. Tres cösc proiet à i mituns/les mitans albü la poscibilité da svilupé ennant söes capazitês te chisc ćiamps, da se mioré olache ai se stontâ, da proé fora y emparé cosses nees, da fà esperionzes con de vigne sort de materiai, da emparè i fajenn do ai atri, yee.. Vijita dla ćiasa dal parch natural Da d’aisciöda è chi dla scolina jüs a vijité la ćiasa dal parch natural a Al Plan. Al è sté na bela esperionza, olache i mituns y les mitans à emparè trepes cosses sön la natöra, co ti è gnüdes spiegades con sëi da Caterina.

Le proiet “movimönt-ritm-dessën” à plajü danter jüch, musiga, sport y creativité.

519

LA PLI

Por l’ann de scolina 2006/2007 èl gnü scrit ete le bel numer de 25 mituns y mitans tla scolina da La Pli. LA PLI IA POR L’ANN: FESTES Y AVENIMONĆ Festa por la jont d’eté

Mitans y mituns dla scolina tla ćiasa dal parch natural a Al Plan.

Ai 6 de iener, en Santa Bogna, à la Jonëza d’La Pli, desco vigne ann, endô organisé la festa dla jont atompada. Do i espi da festa à la jonëza envié döta la jont d’eté ia te salamont dles manifestaziuns dla ćiasa dles uniuns a na picia aorela cörta. Le cuartet de strumonć a fle motü adöm da Gregor, Markus, Felix y Alex à daurì la picia festa con de beles melodies da Nadé. La Schira Jonila à inće porté dant na rima y döes ćianćes. Ala

Compagnia y aorela cörta danter la jont de tomp.

520

LA PLI

fin èl ćiamó sté le cor dai jogn dla Pli co à ćianté deplü ćianćes. La jont atompada à ensciö podü passé en bel domisdé en compagnia. La festa è garatada, en bel iolan a düć chi co à daidé! La sessiun forestala söla “cherta dal lü” Inće ai pröms de iener dal 2006 à les staziuns forestales dla valada sot al ispetorat a Bornech endô envié ales sessiuns forestales, olache an ciafa enformaziuns söla situaziun dla agricoltöra y silvicoltöra. Te cösta reuniun vëgnel inće dagnora porté dant da esperć les novitês tal ćiamp dles leges y dai intervonć menês ennant. 15.000 è i metri de legnan, söle total de 22.420 conzedüs dal plann, gnüs taiês tai comuns de Mareo, San Martin de Tor y La Val tal ann 2005 - èl gnü dit. Ma belo te Mareo n’èl gnü taié 6.094 metri, y cösc en gran pert por laûrs de engrandimont y costruziun de pista nea. Le consulënt forestal dr. Silvester Regele dal Ispetorat forestal a Bornech à spo inće cunté söla situaziun dai prisc dal legnan: ta Türesc èl gnü paié danter 80,00 y 100,00 euro al meter por le poció y danter 140,00 y 150,00 euro al meter por le lersc. “La tendonza che i prisc por le legnan s’àlzi ennant è dada, inće sce i prisc è entres ćiamó da conscidré sot a en limo iüst”, à dit Regele. Tla Val Badia n’èl nia endlunch de bun legnan, basta ponsè al chefer co è entres ćiamó atif tla Val de Rudo daete d’Al Plan y se damana ann por ann intervënć de ressanamont. La man publica dëida entres ciamó la elauraziun boschiva, ensciö dëida por ejëmpl la Provinzia de Südti-

rol con en contribut por taié legnan a 100 metri danciarà da en tru transitabl. La staziun forestala n’à nia ma le compit de control, ara se crüzia inće dla sanité dal bosch y dles condiziuns da podëi garantì la sanité dai ćiampoprês, dles pastöres y dai bosc. Dal 2005 èl gnü fat le tru de bosch Ćiamin-Munt da Rina, de Pices Fanes èl gnü fat laûrs de miroaaziun desco trat fora barantli. Por la plaza dai auti a Pederü èl gnü assighé ete la pastöra, sön Fojedöra èl gnü arjigné sis por la sücherté dai tiers a pasciontada. Te Pices Fanes èl söle program da fà sö la üćia dal famëi nea - à dit Regele. Ël à inće dit che da śën ennant vën i contribuć por i laûrs tles munts conzedüs dal assessorat provinzial ala forestala y nia plü tres l’assessorat al’agricoltöra. L’ann 2005 è sté por fortüna en ann da püćes rogossies y de püć danns al ambiont te nosc raiun, sozedü èl sön Fojedöra che le tonn à copé deplü biesces y che cöstes à mossü gnì jorades a val con en elicoter. L’ann 2005 èl inće gnü motü da jì en curs da fà sis tradizionales, co à albü tla fraziun da Curt en bun ressonn. La novité è l’ajornamont dla cherta dal lü - à dit Regele. Tla cherta dal lüch nea gnarà i punć de dificolté (por todësch “Erschwernispunkte”) aratês fora danö. Punć èl preodü dandadöt por la coltivaziun de sperses scomotes desco prês ërć, da côi y da podruns. “Por pié ia con döt le laûr d’ajornamont messaral naota gnì censì dötes les sperses, atlò àn al dédancö strumonć de moseraziun plü monüs. La cherta dal lü ciafarà ensciö en ajornamont do 30 agn” - à dit Regele. Gnü fora èl ćiamó val’ te cösta reuniun: ma le 20% dai mesi finanziars che i parcs naturai à al dédancö te Südtirol 521

LA PLI

Sessiun forestala a La Pli con le referënt dr. Silvester Regele dal Ispetorat forestal da Bornech.

a desposiziun vën anuzês por le svilup agricul. I parcs naturai n’è porchël nia ma plü na ressorsa agricola, mo bën deplü: en patrimone biologich dla umanité co à inće da messëi se tignì a comportamonć de sconanza co sta sora i enteresc dal post y dles esigënzes de categories locales ia. La gran pert dai mesi finanziars che les aministraziuns dai parcs à a desposiziun vën al dédancö adorada por tignì en pé i trus, les sëmenes y mantignì les condiziuns de na vita ecuilibrada por porsona, tier y planta. Y tlo à la verda forestala na funziun da protagonista. Ala fin è la lege provinziala söla sconanza y le respet dal ambiont la diretiva plü emportanta por döt le laûr de salvaverda dai bosc, dles pastöres y dles munts. Tla Ostaria Sotrù s’àl abiné en bel salf 522

de jont por la sessiun forestala marora. Dlungia al dr. Regele à dé le bënodü i colaboradus dla staziun forestala d’Al Plan, danter chisc inće dui jogn nös de Puster, descendonć de emigranć badioć. Dlungia ales autoritês forestales èl inće sté da odëi l’assessur ala agricoltöra y ales munts de Mareo Richard Erlacher da Frena. Bel conzert tlassich Na domëgna sëra alternativa à podü vire na schira de jont co è jüda a ascuté sö ai 5 de forà tal salf dles uniuns a La Pli de Mareo le conzert de Angela Palfrader y Renzo Huber. Tal repertore toć de P. Rode (1774-1830) y en toch proom de J. S. Bach (1685-1750) y de J. Dont (1815-

LA PLI

Angelo y Renzo tla proa generala al conzert.

1888). Mo la colma y l’incoronaziun dla serada è stada l’edecuziun dal conzert por vidora y orchestra - te e-moll, opus 64, de F. B. Mendelssohn (1809-1847). Al è sté te cösc toch final che la protagonista dla serada, Angela Palfrader da Iun, à dé döt so savëi y so sentimont. Acompagnada söle tlavier da Renzo Huber d’Al Plan (co ensëgna dal 1994 encà tal Istitut de Musiga) àra porté dant con gran coraje, pasciun y euforia les perts datrai dër melodiches y inće bizares d’en toch danter i plü empegnatifs por la vidora “tlassica”. Referat söla sügherté tla munt Atlò da nos, olache an vir dër dlungia ales munts y olache dër trec s’anfida ćina sön les pizes plü altes dai crëp, è

Simon Kehrer sö por les munts dles Dolomites.

523

LA PLI

la sügherté söles munts en tema entres atual, dandadöt d’invern. Cösc àn podü constaté inće le vëndres sëra ai 10 de merz, canche dër trepa jont à tut pert al referat “sügherté sö por munt”, porté dant da Simon Kehrer, co fej inće de laûr mënacrëp y conësc dër bun les munts. Simon à porté dant cai co è i criters plü emportanć por capì canche an po s’anfidé da jì sö por i crëp tal tomp da d’invern, canche les loìnes è en prigo entres dan man. Al à inće spieghé desche les loìnes se formëia y te ći modi che les loìnes po se destaché, al à dé de bogn consëis por arbassé le prigo de loìnes. La serada è gnüda slüta jö con dër de beles fotografies y impresciuns de nostes beles munts. Lites dal parlamont y referendum Domëgna y lönesc, ai 9 y 10 d’aurì 2006, è i zitadins taliagn gnüs cherdês

ales lites politiches por renoé so parlamont. A La Pli de Mareo è le 87,3% (523) con y sora i 18 agn jüs ales urnes por la lita dla ćiamena dai deputać. La jont à lité ensciö: 332 SVP, 48 L’Ulivo, 39 Vërć, 3 La Rosa nel Pugno, 7 Italia dei Valori, 1 Rifondazione Comunista, 2 Pensionati, 1 Partito Comunisti Italiani, 0 UDEUR (chisc partis ea en coaliziun con Romano Prodi; 19 Forza Italia, 4 AN, 5 UDC, 2 Lega Nord, 0 MSI, 1 DC y PSI, 0 Alternativa Sociale (chisc partis ea en coaliziun con Silvio Berlusconi); 34 “Die Freiheitlichen”; 20 è stades les zetoles blanćes y 5 les zetoles co n’à nia valü. Por le Senat èl jü a La Pli ales urnes 447 porsones (le 86,79% dai cherdês ala lita). La jont à lité ensciö: 299 por Helga Thaler Ausserhofer - SVP, 24 por Maurizio Vezzali de “La Casa delle Libertà”, 74 por Franco Nones dla “Unione Pro-

Al referat de Simon Kehrer con esperionzes, consëis y inće fotografies èl roé adalerch en gröm de jont.

524

LA PLI

Familia y massmedia

I colaboradus de lita dla seziun d’La Pli à albü pal referendum söla costituziun taliana püch da fà. Inće le cumpedé fora les usc è sté tosc fat.

di”, 33 por Pius Leitner dai Freiheitlichen, 0 por Pasquale Zilli dla “Fiamma Tricolore”, 2 por Pietro Ferrari dai Pensionati; 12 è stades les zetoles blanćes y 3 les zetoles nules. A livel dla Talia à davagné de püch, dandadöt por ći co reverda i scagns tal Senat, la coaliziun de Prodi. Ai 25 y 26 de jügn 2006 è i zitadins taliagn gnüs cherdês al referendum confermatif söla costituziun taliana. Sce le “poa” ess davagné foss la Talia gnüda trasformada t’en stato federal, con na maiù autonomia por les regiuns. A livel dla Talia è passa le 50% jü a lité, inće sce al ne foss nia jü debojügn dl’arjunta dal quorum democratich. A livel dla Talia à davagné le “nia” y la “devolution” è ensciö gnüda architada. Le resultat a La Pli è sté cösc: 240 (le 40,26%) s’à prejenté ala lita - ći co corespogn ala medai provinziala, 34 è stês i poa, 200 i nia, 6 les zetoles blanćes y degünes les nules, sön 596 de cherdês ales urnes.

Lönesc, ai 2 de mà 2006, mësa torona tal salamont dla ćiasa dles uniuns söle tema “familia y massmedia”. Pla roda de discusciun: signor Tone Fiung, la direturia de scora y oma Rosmarie Crazzolara Dejaco, le jornalist Iaco Rigo, la insegnanta da n iade y oma Teresa Palfrader Willeit y le moderadù dla serada Erwin Frenes, jornalist televisif y pere de familia. Al dédaincö gnunse confrontês con tecnologies de comunicaziun daldöt nees, desco l’internet, le fonin (telefonn zelular), la televijiun satelitara. Les tecnologies nes à müdé la vita da vigne dé, à arjunt che le laûr, le tomp lëde y ćiasa y familia se spàzi deplü. An po fà deplü t’en tomp plü cört y an po ascörtè les distanzes sora döt le monn. Ći che cösc müdamont te nosc comportamont comporta ne mëss nia ester döt bun y ütl, sii por l’individuum, la familia, le paîsc co na sozieté entiera. Gnü fora a La Pli èl le fistide che geniturs à por i mituns, canche chisc vën aratês ćiamó massa jogn y püch madüs por adoré döta l’oferta che la tecnologia moderna pita. Ći fej pa nüsc mituns, canche i geniturs n’à nia la dlaorela nezessara por ëi, canche ai è susc y se chir aorela cörta y divertimont tai strumonć de comunicaziun moderna, forsc pa sü coetanns y amisc? Cösta domanda à chirì trepes respostes y soluziuns. Signor Tone à dit che la familia à al dédancö na maiù valüta co laota, inće deache ara è plü despartida, ara è plü en movimënt. Ensciö ôl ester tomp y dediziun, i mituns damana trep dai geniturs y nia ma strumonć de śogo. Tan ennant che i strumonć de comunica525

LA PLI

ziun, por ejompl la televijiun, po sostituì i geniturs èl saurì da dì: na porsona y so afet ne va mai da sostituì. La direturia de scora Rosmarie Crazzolara Dejaco à dit che na storia cuntada y lita dant al möt è döt val’ d’ater co en film tla televijiun. Les stories cuntades a usc endespra la fantasia y le potenzial de imaginaziun dal möt - ći che n film con efeć sonors y visifs n’è nia bun da fà. Tla discusciun èl inće gnü dit che i mituns ne dess nia gnì isolês dai mesi de comunicaziun moderna, mo bën aüsês a chisc. I mituns ne dess gnanca gnì slüć sö dai atri che ai frecuentëia por ejompl te scora, deache la sozialisaziun formëia la personalité y la capazité da encunté d’atres porsones y d’atra jont. Iaco Rigo, diretur dla Usc di Ladins, à cunté de so foliet, tan ennant che al vën ćiaré inće da eduché i mituns

y les families a en passatomp plü sann. Lì en foliet educhëia y divertësc inće, sce cösc foliet tin cunt de fins inće educatifs y culturai. Teresa Palfrader Willeit à dit che i mituns adora dlungia ai strumonć tecnologics moderns inće i atri mesi plü tradizionai, desco libri, folieć y jüć popolars. Desche an i mët a desposiziun ai mituns en fonin y la televijiun, dèssun inće i dé la poscibilité da avëi i mesi por en passatomp y divertimont plü sann y creatif. Sce na familia à ma plü strumonć tecnologics te ćiasa ne pòn nia se fà morvëia sce i mituns ne li, ne scrì y ne deponć nia. Iaco Rigo à dit che nia les tecnologies n’è le problem, mo bën le comportamont y la maladoranza de cöstes. I contegnüs è dagnora stês i medemi tla storia da sechi, mo con vigne envenziun èl müdé le strumont da adoré

I partezipanć ala mësa torona a La Pli, motüda da jì dal KVW y le Consëi de Formaziun.

526

LA PLI

i argomonć y laoré empara. Por i massmedia è la tecnologia dagnora en vare ennant, an sparagna laûr y tomp, ara va da pité deplü a leturs y osservadus. Söla domanda dal moderadù Erwin Frenes à dit Rigo che al scomenciamont dal internet se temên che la notizia stampada spariss plan plan, mo cösc n’è nia sté le cajo y la reaziun dla jont è stada chëra che dlungia a döt le bombardamont de “flashes” digitalisês se damànera “storia” y “notizia” stampada sön papier, da podëi tó ca, sonza messëi empié en display. Che i massmedia è na chance à inće recordé propio le moderadù Frenes, cuntenn che da telefoné al dédancö tres internet fej sparagné cosć y po inće ester afetif (an po baié a distanzes lunges sonza tëma da cosć, inće odenn le partner de dialogh sön display). I massmedia che po ester al dédancö presënć t’en tomp cört te vigne ćiantun dal monn, è inće na chance por i mostrè ala jont te vigne ćiasa na situaziun precara de vita y de umanité, y endespré solidarité y cherdé aiüt. Con consëis plü pratics sön cô che an po eduché i mituns t’en raport sann con les tecnologies modernes è gnü signor Tone Fiung dijenn che la presonza y con-programaziun dal genitur è dër emportanta. I mituns ne sciafia nia da sëi ći trasmisciun co è gnüda cheriada por ëi, y por ći fin che la trasmisciun è. Le problem po ester datrai che plü mituns dan la televijiun à etês desvalies y che vigne möt se damana trasmisciuns desvalies. Inće te cösc cajo vàra da ciafé compromisc con na buna com-partezipaziun dal genitur. Ći che an po dì è che i mesi de comunicaziun moderns n’à nia sentimont y afet da dé ca, chisc po ma gnì da na

porsona co à y dà amur. Canche l’afet te familia, dandadöt danter geniturs y mituns, manćia, èl inće rio da cherié en raport amical y confidenzial, y spo donta trepes cosses do le spiné, y desche i mituns ne i confidëia nia ponsiers y nezescitês a sü geniturs, ensciö ne i confidëia gnanca i geniturs sügherté, proteziun y crëta ai mituns. Dì pòn che nia les tecnologies n’è de colpa te na educaziun y formaziun jüda mal, mo bën d’atri faturs, y gonot inće le bënester psichich dla familia. Se sté bun con se enstësc y con i atri familiars, acompagné vigne componënt familiar sön so tru y te so svilup fisich y mental sona datrai desco teoria moralista co è püch da ciafé tla realté. Mo enzai èl da ciafé l’educaziun sana y ütla, y inće le raport con i atri y dötes les tecnologies plü inovatives che cösc monn po ćiamò nes portè. Teater a La Pli: canche pere y oma se vën endô La sajun dal teater à motü man a La Pli con la raprejentaziun d’en toch emportè dal raiun cultural todësch dal titul “Nadja schafft alles” (autur: Walter G. Pfaus). Al è en toch popolar da rì, con personaji comunns y cliscês, mo a desferonzia de trepes d’atres comedies popolares romagnel püch entravaié y realisé con püćes figöres. Desche belo le titul dij, dess Nadia ester la protagonista. Nadia è na jona söi dejedot agn, fia de Sighi y Iuta. Sighi y Iuta è da val’ tomp encà despartis, y söa fia n’en patësc de cösta situaziun y organisëia de döt por che la oma vëgni endô te ćiasa. A odëi le teater a La Pli è endere le dër protagonist dal jüch Si527

LA PLI

Manuel y Nadia, i dui jogn en pü’ motor dla trama.

ghi, le pere de Nadia. Sighi vir da su, ne fej nia na tragedia fora de söa situaziun arbandonada, mo enviëia te ćiasa deplü compagnes, ensciö Sabina y Carmen, y trasformëia ensciö la ćiasa de süa familia te na sort de harem. Cöstes döes ëres jones è plü en passatomp co na sostituziun dla fomena, cösc i è gnü trasmotü bun al publich, y canche Nadia i mët en ram danter les rodes ai apuntamonć organisês de so pere dàl ca discusciuns y confrontaziuns. Inće Manuel, le compagn de Nadia, tol pert al’organisaziun de aziuns cuntra la vita entravaiada de Sighi. Na funziun emportanta te döt le jüch à spo inće Friz, le compagn de Sighi, co se mostra can birichin, can da tec, can sentimental y can amical. 528

Le happy-end è önn su, y cösc se manifestëia canche Iuta vën endô te ćiasa por sté con Sighi y la familia. Ćina a cösc punt adora Nadia y sü aiutanć trepa filosofia y inće psicologia por realisé le plann. A fin dal teater àn albü l’empresciun che le toch sii dër educatif, mo an ne po nia se desmonćé che al è en teater y te cösc ćiamó na comedia popolara, olà che le publich dess rì söi ać de Sighi y söes amantes y sön so vire salvare dalunc dala fomena. Le rio por rejia y jobleri è sté te cösc toch propio le dinamism danter le fà da mat y oje-deloje situaziuns. Tla pert de Sighi, co fej de mestier le jornalist (mo la profesciun tol ma ete na pert marginala tal teater) èl sté da odëi Franz Rigo. Ël à destrighé söes perts a na moda brilianta, à albü döt sot control y à mené ennant la trama. Söa fia Nadia, joblenada da Anna Palfrader, s’à moscedé ete y s’à inserì tla scena con spontanité y ìmpetus. Iuta, la fomena de Sighi y oma de Nadia, raprejentada da Maria

Friz danter le per despartì Iuta y Sighi. Friz i daür i edli a Sighi por la belëza de Iuta.

LA PLI

Le grup co à fat d’aisciöda teater a La Pli. Da man ciampa en pè: Patrick Complojer, Maria Mühlmann Complojer, Annemarie Mühlmann, Elmar Winkler; sontês: Anna Palfrader Willeit, Heidi Ploner, Franz Rigo, Anna Palfrader, Daniela Willeit.

Mühlmann Complojer, è roada tal jüch nia anunziada, è dontada atira öna dles protagonistes (ći che ara ea inće belo tla forma orala sön scenar) y s’à mostré dër acoliënta y familiara. Friz, joblené da Elmar Winkler, è sté l’ël dla situaziun, à daidé so compagn Sighi, mo à anüzé inće les ocajiuns por “pié” les compagnes de so amich y inće la fia de so amich. Manuel, le compagn de Nadia, motü en scena da Patrick Complojer, è stada na figöra ajuntiva al milieu encër Sighi, s’à mostré inteletual y artist y inće provotatif defrunt ala vita entravaiada dal pere de Nadia. Les döes jones Sabina y Carmen, raprejentades da Daniela Wil-

leit y da Heidi Ploner, à fat söa pert a na moda lesiera y è sparides dal jüch inće spo sonza de gran pretejes y delujiuns. Le ladin adoré dai jobleri a La Pli è sté bun, inće taié pro ales etês y ales situaziuns. La traduziun è stada fata da Franz Rigo. La rejia è stada de Anna Palfrader Willeit, co à albü le coraje da ensigné ete en toch nia ma banal y assurd, mo inće en pü’ educatif. Da alzé fora èl ćiamò na osservaziun söle scenar: al è sté plën de vita y rich, y ne s’à nia tomü da corusc, möbli y d’ater patüc. Al à respidlé en pü’ le jüch co è gnü fat: caotich, mo empò ordiné.

529

LA PLI

Pulsaziuns de tesć y de musighes Al è sté la pröma CD (de trëi albums de musiga endöt) che le ćiantautur d’Alnëi à orü prejenté dan a söa jont dal paîsc y da foradecà, y al è sté na serada plëna y lungia de poesia te tesć y musiga, co à tignì y trategnì passa trëi ores. Sön paiun le tlavier a coda y en gröm de strumonć acustics y eletrics, düć amplifichês da en emplant tecnich dla dita Heifisch, con l’abelimont de löms y d’atri efeć y motifs de dj Leo. Por trasmëter bun les ćianties nees dla CD “pulsaziuns” de “Iaco Rigo & his ethnical project” àl orü ester trec strumentalisć y ćiantarins: bën feter düć chi co à lascé sonn o usc söla CD à albü tomp y ligrëza da ester ala pert. La se-

rada dai 27 de mà a La Pli de Mareo, co è gnüda organisada dal Consëi de Formaziun y metüda en pratica dai Jogn d’La Pli, è gnüda partida sö te trëi perts, la pröma pert - chëra ofiziala, con atmosfera da conzert tlassich da ćiantautur, la secunda y la terza da conzert rock lëde. Fora por le program à condüt Albert Ellecosta da Frena y Patrizia Pedevilla de Terza, con lesierëza y inće animaziun y humor. Le conzert è gnü daurì con ritms rock y con la ćianćia “Tàchete al tram”, na ćianćia cuntra le terorism internazional y da kamikaze, co mët en discusciun vigne religiun y bunsëns umann/sozial. Spo à Iaco Rigo enterpeté la ćianćia chîta con tlavier, vidora y döes usc dal titul “I ti scrii al Picio Bambin”, co se aoda pêsc, amur, tomp y löm. Do cösta

Le grup con Arcangelo Obwegs, Max Castlunger (da odëi amesa les percusciuns), Georg Rigo, Alfons Facchini, Philipp Mersa (iadô la bataria), Iaco Rigo, Andrea Federa y Ludwig Rindler.

530

LA PLI

Pert dal bel publich, con dancà Angelika Willeit (ćiantarina) y Georg Mussner (pianist) y pert dal Cor dai Jogn d’La Pli.

ćianćia è l’atmosfera gnüda plü familiara y ligherzina, y i strumentalisć y ćiantarins à motü man da se divertì ćina ala fin. Le Cor dai Jogn sot ala direziun de Christian Ellecosta à daidé porté dant les ćianćes “Fanes” y “Amisc”, scrites da Iaco Rigo d’isté dal 2005 propio en previjiun de na registraziun nea. Pa cöstes döes ćianćes èl sté da aldì la usc solo dla jona Angelika Willeit da Biëi Daete, na usc pascionala y impulsiva. Iaco Rigo i à lascé laurè fora i aranjamonć y les cater usc al Cor dai Jogn d’La Pli, ći co i à motivé a creativité y compartezipaziun. Fora por la sëra a La Pli con le Salf dles Uniuns plën de jont da döta la valada èl sté da aldì ala bataria Philipp Mersa da Corvara, ales percusciuns Max Castlunger, al tlavier a coda Georg Mussner de Gherdëna y Ludwig Rindler desco inće

Andrea Federa ala chitara bassa. Les cater chitares è gnüdes sonades: da Arcangelo Obwegs (chitara eletrica y chitares acustiches), Walter Craffonara (chitara eletrica), Georg Rigo (chitares ritmiches) y Alfons Facchini (chitara ritmica). Deplü jogn y jones è stês da odëi pa singoles ćianćes, ensciö Angela Palfrader söla vidora y Davide Brandlechner al tlarinet. Iaco Rigo è gnü acompagné con la secunda usc da Alfons Facchini. Gran aplaus èl gnü sö do l’esibiziun dla ćianćia “Venezia, Pësc y Merlot”, na ćianćia scrita por la CD dla Ladiniatour l’ann 1991 y gnüda orüda da trepa jënt, cösta nia ma ladina. Originala è stada la ćianćia blues “Le picio pësc”, portada dant con tonn rezitatif dal ćiantarin y con le bel sonn garaté de Walter Craffonara. Con la ćianćia “La Mama” à Iaco Rigo 531

LA PLI

orü rengrazié süa oma, so pere y döta söa familia por l’amur y l’afet scinché por söa vita, l’enfanzia y l’adolescionza söle lüch da paur de Hansele tla vila a Alnëi tla fraziun da Pliscia. Do le bel picio bufet, tonü sö dai Jogn d’La Pli, à le grup ćianté y soné ennant, portenn dant la ćianćia nea “Dit adascusc”, spo Cancun (con Georg Mussner al tlavier) y les ćiantćes dla penultima CD “Ombries de löna” dal titul “Les trëi sajuns” y “I dis plü bi”. Dal pröm album - ai tomps che al n’ea nia ćiamó rot fora la moda dles plates digitales (les CDs) - à Iaco Rigo y sü compagns recuperè deplü titui, desco “Rödena”, “Iolan” y “Altonn”. Tla terza pert dal conzert do mesanet à le grup porté dant dui titui dal genre

rock internazional, “Sweet home Alabama” y “Knock ’n the heavens door”, con trec strumonć, snait y spirit. Spo à Iaco Rigo orü stlü jö con “Iolan” por rengrazié dötes y düć, y tal bis con “Tàchete al Tram”. Iaco Rigo do conzert: “Ma con cösc grup de jones y jogn èsera jüda da cherié y fà cösta musiga, ma por so merit sunse stês bogn da cherié en bel spirit de grup y dandadöt le liam con le publich co s’à tan motivé y rengrazié. En iolan particolar ne pòi nia nia i dì al grup basa con Ludwig Rindler, Alfons Facchini, Andrea Federa, Georg Rigo y Arcangelo Obwegs, chi compagns che i speri co ne mo tralasciarà mai canche al sarà endô en iade da fà musiga, ponsé sora sön val’ aspet de nosta vita y lascé rogore

Con le Cor dai Jogn söle scenar dai prês dal Talfer a Balsan.

532

LA PLI

les descriziuns de nostes munts y nostes sajuns!” En iolan por le garaté dla serada i è jü inće ai sponsors dla manifestaziun, le Comun de Mareo y la Cassa Raiffeisen Val Badia. Por Iaco Rigo èl sté le maiù conzert de söa vita, sii tla dörada co tla richëza de strumonć y usc. So pröm conzert l’â odü su, con chitara y orghi da boćia, ćiantenn “Rödena”, “Le picio monn” y “Iolan”, pa en conzert dla jonëza a Corvara, tal altonn dal 1988. Enlò êl sté da aldì inće Georg Clementi con söes ćianćes todësces y le duo “Hubert y Lucia”, chisc ultimi inće desco Iaco d’La Pli de Mareo. La domënia, ai 11 de jügn 2006, è la CD nea “puslaziuns” gnüda prejentada a en conzert alaleria da sëra söi prês dal rü Talfer a Balsan. A Balsan èsun jüs düć deboriada con na coriera. Sonè à spo Iaco y sü musizisć y ćiantarins ala festa alaleria dla Musiga d’La Pli a Longega, la sabeda sëra ai 19 d’agost 2006. La Musiga à soné Mozart En salamont plën de jont por le pröm gran conzert dla sajun aisciöda-isté dla Musiga d’La Pli sot la direziun de Andrea Daverda. Le conzert de Pasca de Mà è donté na tradiziun por la Val Badia y inće por i paîsc ijins de Puster, y i musiconć se conforta dagnora ala jont co tol dagnora pert con atenziun al’interpretaziun. En Pasca de Mà da sëra, na serada por les temperatöres nia ćiamó da d’isté, à salüdé Martin Rigo d’Alnëi, presidënt dla Musiga d’La Pli, le publich spës roé adalerch te Salf dles Uniuns. Angela Palfrader da Iun à enstradé söle reper-

tore por ladin y todësc, a na maniera sciompla y enformativa. Tla pröma pert dal program i àra toché a dui toć de W. A. Mozart, le Figaro-Marsch y la overtüra al’opera comica “Die Entführung aus dem Serial”, trascrita por musiga da fle da Tohru Takahashi. I dui toć de Mozart è gnüs emparês ete por l’ann de comemoraziun de Mozart, festejé nia ma a Salzburg, mo en pü’ sora döt le monn. Marinarella, en toch dal gran componist cech Julius Fucik, aranjé da Wil van der Beek, à la Musiga d’La Pli spo porté dant con gran ligrëza y inće identificaziun. Tles melodies de Fucik ciàfun le spirit popolar bohemian co è roé tai tomps dal rëgn austro-ungarich ćina te nüsc raiuns. Do la palsa i àra spo toché al’interpretaziun de “Flammende Herzen”, na polca melodiosa de Roland Kohler. Spo èl gnü le momont plü alt dla serada, con la “St. Martin’s Suite” de Jan van der Roost. Le componist dai Benelux à laoré sö te musiga da fle la storia dal soldà roman Martinus co à daidé la jont plü debla y miserabla. L’interpretaziun è garatada bun, con i reghistri ecuilibrês y unis al intern y tl’archirida dl’armonia orchestrala. Inće Kees Vlak, componist dai Paîsc Basc, è endô sté da aldì al Conzert de Pasca de Mà. De ël àn podü ascuté sö les melodies dl’aisciöda naturala y de renovamont sozial de Berlin, con le titul ingleje “Springtime in Berlin”. Les perts s’à baraté jö danter le “pompus” y le ligherzin, y è gnüdes trasmotüdes te trec motifs dër lesieres y plajores. Con la marcia “Mutig voran” de Jaroslav Labsky s’à slüt jö la pert ofiziala dal conzert. Le publich s’à damané deplü ajuntes, y le dirighënt Daverda à proponü i 533

LA PLI

che la jont dal paîsc tin sön na uniun co abelësc les festes religioses y profanes de paîsc, y röa inće foradecà por porté dant melodies popolares y inće de fama dles gran ćiases da conzert metropolitanes. Pal conzert a La Pli à dui jogn podü gnì saludês ofizialmonter por le pröm iade, ara se trata de Janpaul Ritsch y Jonas Ellecosta. A ëi i vàl l’aodanza d’en “ad multos annos”! Pelegrins en Jênn

I dui jogn debütanć Jonas Ellecosta da Taibun/Frena y Janpaul Ritsch da Rara.

toć conesciüs y amês “Arsenal”, “Unter den Sternenbannen” y “Mars de’ Medici”. La Musiga d’La Pli cumpedâ i dis de Pasca de Mà 49 musiconć atifs con le dirighënt. A cösc bel conzert n’en manćiâl ma önn su, y belo te cösc dat vëgon tan

Nönantenö jogn y omi è jüs dai 8 ai 10 de jügn 2006 en Jênn. L’ann 2003 n’êl sté 102 y l’ann dal Iubileum dla Dlijia 2000 bën 106. Endöt n’èl sté dal 2006 de döta la Val Badia 1.046 en Jênn, deplü co l’ann 2003 (olache al n’ea gnü cumpedé 1.037) y demanco co l’ann 200 con 1.088, l’ann olache al è gnü registré le rècord tla storia dla gran prozesciun. Te cösta ocajiun portunse inće le numer de residënć dla valada, dagnora cumpe-

La bela schira de musicontres y musiconć, sot ala direziun de Andrea da Corterëi.

534

LA PLI

La bela schira de pelegrins d’La Pli en Jênn dal 2006. Le retrat è gnü fat a Longega dan la capela de Bastl.

dês le dé 31 de dezëmber dal ann denant: l’ann 2000 viêl tla Val Badia 9.807 porsones, l’ann 2003 10.045 y l’ann 2006 10.236. Tignì la domënia, deache la domëgna te tin Pordica de signor Heinrich Perathoner, plaon d’La Pli y d’Al Plan de Mareo sön Jênn Fajenn cösc bel tru por munts y por valades ànse podü conscidré les belëzes dai prês, la maestosité dles munts, i sun gnüs acompagnês dal ćianté dai vicì, piano y forte. Sce iu ćiari sön cösta bela comunité, spo mo enmaginëii en pre plën de ciöf. Desche le Vësco à dit ensëra, sunse raprejentês da döta na litra de eté: da pici jogn y sö enćina ala eté inće plü

grana. Vignönn te söa eté dà en corù y à da dé en corù a cösc pre, gran scincunda y tlamada de Chël Bel Dio. Vignönn è atlò con söa vita, con söa storia, y proa - fajenn cösc iade - da ćiaré ete te söa vita, te söa familia, te söa situaziun personala. Fajenn con na porsona con chëra che an se sta saurì cösc tru, se sta feter vignönn saurì tla gran prozesciun. Prozesciun, co è en pü’ en simbol dla vita, vare por vare, con le tru variont, tolenn le tru desche al è. Önn se stonta deplü, l’ater se va saurì. Al è la vita che an à da vire en iade, co nes è afidada, emprestada, por spo la dé zoruch canche le Bel y Bun Dio s’la iera. Bel y bun Dio. Deache da ël vën döt, da ël va döt, tal rëgn de Dio. Chiride le Rëgn de Dio y döt cant ves vën dé soraprò! Cösc Rëgn podunse y messunse, desco cristiagn, daidé costruì. Sacrosant 535

LA PLI

Signor Heinrich con i atri prei tla dlijia dal Crist de Jênn.

è cösc Rëgn, desco sacrosant è le compit de vignönn. Ći se iera pa la porsona d’ater co da ester contonta?! Te söa vita vigne dé. Contonć, veramonter con forza y serenité, pòn ma ester sce an se dà da fà por i valurs co dà en funz sot i pîsc co tën (co à rotën) tla vita. De bona tera, olache la somonza pòi crësce y porté früt. Al è le ćiamp Familia: en ćiamp veramonter emportant, y düć nos sàn ći gran emportanza che la Familia à y à albü te nosta vita. Degügn ne po i sciampé al dovëi y envit da colaoré tal Rëgn de Dio con la costruziun y edificaziun tla Familia. Se preparé ala Familia con onesté y con en raport sann con la “chesćiana”. Porté alć i valurs morai y spirituai deboriada, dëida porté con respet y amur la Familia. La Familia con söa contentëza ne se fej nia da sora, le “se sontì da ćiasa” tla coa dla vita n’è nia cossa de fat, mo de vita 536

che an mëss costruì. Inće sce al pö tal monn che la richëza sii plü emportanta, le “se sté saurì” materialmonter, le podëi se divertì a na moda moderna... valurs da i consontì a düć, mo empò rèstel d’atres cosses co è ćiamó plü emportantes por la vita deboriada. Le tignì adöm, la pêsc, le respet, na sessualité sana y responsabla, le dialogh, le colaoré, porta la vita plü en profondité y dà sostën por les situaziuns dla vita. Inće la Fede è le pilaster dla vita. La oraziun te familia ne dess nia ester foresta y ma sporadicamonter en fat te familia, mo desco la spëisa dèssera ester na compononta regolara tla vita da vigne dé dla Familia. La porsona jona dess inće daidé i geniturs te cösc ćiamp dla familia y i geniturs ne po nia ti dé en valur plü gran y plü sot co daidé sü mituns söle tru dla fede. Spezialmonter belo da pici ensö è cösc dër emportant, deache ći che

LA PLI

an empara da pici po ester les raisc por la forza y vita de fede da gragn. Con la fede tla oraziun y onesté à mefo la vita n’atra saù, en ater travert y nia por ultimo en significat plü costituont, plü de forza tles dificoltês y magari plü contonta, deache Iejù Crist sa da dé valur con söa parora, so ejompl y con söa scincunda de vita. Ël n’è nia en egoist co tin vigne laûr a se enstës. Al afidëia la costruziun de so Rëgn a porsones, porsones con sü termi, confins y söes deblëzes. Tla Trinité èl na armonia zonza fin bela y ô lascé tó pert düć a cösta bela comunité. Dandadöt ôl, che la domëgna sii encündadëssa de so gran orëi-bun. Al ô che söa Familia se encùnti y se làsci emplì dala scincunda dl’unité, pêsc y dal sëns de familia. Enmaginésse ma sce te na familia jess vignönn t’en ater post a marëna o ne jess nia plü a marëna te familia. La familia foss desdrüta, degüna encuntada de parora, encuntada tal festejé. Ensciö èra con la domëgna Dé dal Signur, mo inće dé da palsé deboriada, festejé deboriada y donté ensciö pales medemes mëses Familia. Enmaginésse ma, sce al manćiass val’ pera te chël bel mür depont, al foss rüné, al aspetass ma plü che al gness cherié endô le liam danter dötes les peres. Vigne pera è emportanta, ara dà forza y sostën. Vignönn de os y de nos è emportant y vigne porsona co tralascia la domëgna con la santa mëssa èl na pera tomada fora dla bela costruziun armoniosa. Cösta costruziun è pö Iejù Crist. Tignide la domëgna, che la domëgna se tin os. Al vën dit che ara è da stüfé, al è entres le medemo. Se damanun mo en iade ći co n’è nia ennultima da stüfé. Inće le laûr nes stüfa datrai, mo zonza laûr n’èl nia ma da stüfé, mo na crusc

y meseria. Zonza domëgna èra mefo en pü’ ensciö. Al è dërt da fà con la familia jites y podëi se lascé sëi bel, mo zonza la santa mëssa manćia por le cristian chë saù co fej veramonter bona la “spëisa” Vita. Le monn chërda la findlèdema da jì a se divertì. Inće la domëgna nes chërda da nes emplì de forza por l’edema. Os ëi jogn y plü de tomp, no se lascéde engiané da ći co lomina ma por le momont, mo ći co lomina sön le tru dla vita a roé al travert orü da Chël Bel Dio: la vita eterna, la contentëza eterna y magari da chi co vën do en rengraziamont da avëi mostré en tru no tan saurì, mo de vita. En iolan ai prêi che i àn ćiamó La comunité d’La Pli à motü da jì na bela festa por signor Matio en gaujiun dai 60 agn da preo en la Domëgna dal Cör de Iejù ai 25 de jügn 2006. La Jonëza da paur à arjigné ca le portal triunfal con dascia y la scrita “Te Deum Laudamus” söl’entrada dla Dlijia y le Cor à emparé ete la “Festmesse” de Karl Nussbaumer, cösc döt por cösta bela y bona ocajiun de festa, de iolan y rengraziamont. Signor Matio à dit söa mëssa noela ai 10 de iuli 1946 a La Pli de Mareo, do avëi pié do en le Gran San Pire, ai 29 de jügn 1946, la consacraziun a preo tal Dom da Porsenù. Laota ea i tomps döt d’atri, la Gran vera ea roada da püch, le monn y dandadöt l’Europa ea scassada da meseria y fan. Atlò à signor Matio orü ofrì sö söa vita por le bën y le bun, inće deache al sâ che vigne picia bona opera miorëia le monn. Signor Matio n’à nia ciafé na cöra da sochedì, al è gnü mené a stüdié ennant dal Vësco, por spo roé 537

LA PLI

Signor Matio vëgn tut ete dala comunité dan calogna.

a tignì scora tal Vinzentinum a Porsenù. Trepa jont ladina, dandadöt ëi, à albü signor Matio te scora desco maester, por la maiù pert dla materia “talian”. Tal tomp fora de scora èl sté a daidé fora te trepes ploanies dla Diozeja de Balsan-Porsenù. “Iolan che i à podü gnì preo!” Signor Matio s’à mostré gram y emozioné por la festa che la comunité de ploania d’La Pli ti à arjigné. Le iubilar è gnü tut ete dan calogna da sü compaejans, con i scolari bi iistis y abelis da smac de ciöf, dales uniuns tradizionales dal paîsc con i protagonisć la Musiga d’La Pli y le Cor de Dlijia co à dé le miù. Endertan â inće dé do la splijina dla net dla Vëia dla Festa de Cör de Iejù y la 538

jont co n’à nia albü lerch te dlijia à podü se tignì sö alaleria zonza omerel. Do la rima dita sö da dui scolari desco salüt al iubilar à le presidënt dal Consëi de ploania Franz Rigo da Matlogn spôrt les parores de bënodü a signor Matio, ai dui conzelebranć signor Heinrich Perathoner y signor Merch Graffonara y a döta la comunité d’La Pli. Tla pordica à le iubilar enstës cunté fora de söa vita, sön söa vocaziun y funziun, dijenn che la vita da preo è stada na vita plëna de comunité y inće sodesfaziuns, che ël rengraziëia entres ćiamó Chël Bel Dio por la cherdada. Signor Matio à orü rengrazié döta la jont co l’â zacó daidé laota, inće con spëisa, alberch y spënores. Ël à spo orü cunté söle svilup y söla müdaziun dla comunité y dla manifestaziun religiosa te nüsc paîsc, recordenn che le tomp lëde à ciafé na emportanza sproporzionada tla vita moderna, che emplì fora le tomp lëde è donté en comandamont co se desmonćia dla “domëgna cristiana”, le dé dal Signur. Signor Matio: “Por le tomp lëde envestëscion dediziun y sacrifizi, an chir döt por sport y aorela cörta; mo olà sta pa spo l’impëgn por la familia, la comunité y Chël Bel Dio? Con döt le tomp che an à ne pòn nia se desmonćé dla Domëgna y de Dio.” “I ne dèsson mai se desmonćé dal bun co vën fat tal chît!” Na parora i à signor Matio inće dediché ales porsones co fej de bun, dalunc dal tamtam dai massmedia, dalunc dala gran notizia y spetacolarité cuotidiana. Signor Matio à nominé le Vësco da Desproch da dandaìa Stecher co à dit: i ne

LA PLI

“Jide fora por le monn a encündé mio vangel!” Salüt da pert dla comunité d’La Pli a signor Matio

Signor Matio enstës à alzé fora l’emportanza de Dio tla vita da vigne dé.

dèsson mai se desmonćé dal bun co vën fat tal chît, vigne dé y endlunch! Do la bela mëssa ćiantada dal Cor sot ala direziun de Christian Ellecosta da Taibun y la partezipaziun de mituns al abelimont con ciöf i à signor Heinrich sorandé al iubilar na scincunda, na statua de lën con Papa Jan Paul II. Con en aplaus i à la jont dit iolan a signor Matio ala fin dla bela mëssa, y söla Gran Plaza à la Musiga d’La Pli sot ala direziun de Andrea Daverda da Corterëi soné deplü toć da festa, y trec i è jüs pormez al iubilar por i dì en “döt le bun”. En chësc dé èl spo gnü motü da jì desche la Festa dal Sacher Cör de Iejù orea les ores de adoraziun, ia por misdé y dales döes spo i espi y la prozesciun con le Santiscimo a Brach. La Musiga d’La Pli à dé so conzert do la prozesciun sön plaza, y da sëra à trec orü se recordé dai füć por renoé l’u dla jont de Tirol con le Sacher Cör de Iejù.

I podun lì le motto “Jide fora por le monn a encündé mio vangel!” söle placat fora dan dlijia che recorda le dé de osta mëssa noela. Inće sce le vësco ne s’à nia mené desco famëi te na ploania, mo dé n’atra enćiaria te nosta diozeja, s’ëise te chisc 60 agn de vita al sorvisc de Chël Bel Dio y dla jont tut dër a cör cösc envit de Gejù Crist. Da sönsom Puster ćina etensom Ulten, dal Brenner ćina jö Salurn, da eten Prettau ćina sö Colfosch, sëise roé t’en gröm de ploanies y cöres a daidé fora: a encündé la Parora de Dio y a la splighé, a aministré sacramonć; feter vigne domëgna y festa s’ëise motü a disposiziun y inće pert de ostes vacanzes da d’isté ëise ofrì sö por cösta misciun. Ćinamai l’envit “jide” ëise tut söla parora – en iade o l’ater magari inće en pü’ massa avisa… Signor Matio, de döt ći che os ëis fat por cösta misciun pastorala orunse nos d’La Pli encö se dì en bel iolan y Dio s’al pàii, inće a ennom de dötes les atres ploanies y de düć i prei ch’i ëis daidé fora y ch’i daidëis dötaorela. Desco professur tal Vinzentinum, laûr ch’i ëis fat con gran pasciun, ëise - plü co podü - mossü jì en ponsiun, cösc ater laûr s’è endere entres ćiamò romagnü, por ater: al è ćiamò gnü maiù. I sàn inće düć le porćiodi. Porchël orunse encö te cösta santa mëssa sambën laldé y rengrazié, y perié che Chël Bel Dio se dài ennant forza 539

LA PLI

Signor Matio sot le ći tla prozesciun fora Brach.

y bona sanité, mo inće dandadöt perié le Cör de Gejù, da chël che la dlijia è nasciüda, che an àldi ennant te nostes dlijies chë oraziun che i ëis laota motü sön osta pìlora dla mëssa noèla: “Betet Brüder, dass mein und euer Opfer wohlgefällig werde bei Gott, dem allmächtigen Vater!” “Periéde fredesc y sorus che cösc sacrifize i plêjes a Dio, Pere onipotënt” cösc ô dì: periun che deplü jogn àldi endô la cherdada de Gejù Crist co dij: “Jide fora por le monn a encündé mio vangel!”

En pü’ ü’ de osta storia orun’ se cunté val’’ avenimont s’àll daid daidéé recordé recordé, é, le tru è stéé lunch por s’arjigné a chël che Dio s’à ’à sorandé sorandé.

A signor Matio, 60 agn preo

Dal 46 ànse a La Pli en nöö primiziant y M Mëëëssa ssa Noèla ëise dit con l’aiüt dal Spirit Sant. Ći gran solenitéé por ddööta nosta ploania con musiga y ćianté, éé, te dlijia de Santa Maria.

I se sal salüdun ddëëërr bel, signor Matio, minister fedel de Chël Bel Dio. Bën ëënn 60 agn de preo pod podëëise festejé, é é, porchëll ddüć con os encöö orun’ ringrazié. 540

Nasciü sëise dal 20 söö Matlogn cösc ö è por os le pl ösc plü bel toch de monn, mo deache i ââse se gran tal talëëënt nt da emparé, é d t ëise lascéé y jü a Porsenù a st dö stüdié. Do i agn de lizeo sëise jü tal seminar por pod podëi prësc ëësc se iestì le talar, dal vësco ëësco Geisler sëise gnü consagré y osta vita al Signur i ëise scinché.

LA PLI

Les congratulaziuns a signor Matio da pert dla jont de so paîsc.

Nia te na ploania s’à ’à le vëësco mené, é mo a ffàà i st stüüdi al alć tl’Université; y canche i st stüdi ëis’’ spo sl slüüt jö, ö ö, tal Vinzentinum desco prof profèèèsser sser nö.

Trepes cöres sëise jü a daid daidéé fora a pissiéé y a encündé ndé la parora, ndé les pordiches fajëise ise co va ddëëërr a cör, ensciö àldon baienn da vignönn.

Enl ëise Enlò ise con ddötes les forzes proé i st stüdë dën ënć da educhéé y ensigné, é da ffàà de ddëëërr jogn denfora con bun ejëmpl ëëmpl jêêse danfora.

Con osta umiltéé y rassegnaziun y le laûr fat con gran dediziun, s’aodun aodun ennant ddöt le bun: sanité, éé, ligrëëza y sodisfaziun.

Le pl plü bel è bën ëën sö da alté da pod podëi l’Eucaristia ’’Eucaristia zelebré, é olà che Gejù tal Gran Sacramont olà vën ëën jö danter os y la jont.

Periun ma dassënn ëënn encö y vigne ddéé con Gejù le Gran Preo presënt ëënt sön alté: che trec àldi ldi end endô cösta öösta bela cherdada, ch’ii ciafunse end endô prei te nosta valada.

Trep tomp dedichëise al perié, é é, la parora divina a ensigné, é é, aministrad dai sacramonć, aministradù ć ć, consolé amarêês tai ri momonć. consolé

Emma Rindler

541

LA PLI

Israel y i conflić con i palestineji Ala fin de iuli s’ànse motü en contat con na ćiasa te Mareo, olache al se tignia sö chi dis Rosa de Col con sü trëi mituns. Rosa Palfrader è da chinesc agn encà tla Palestina. Ëra è de profesciun êfom. Ara è maridada con Sami, co è de religiun musulmana. Ai à trëi mituns: Omar, Sulava y Fares. Ai abitëia a Nablus tla Palestina, ocupada militarmonter da Israel dal 1967, i mituns va a scora t’en istitut cristian. La oma y i mituns è gnüs adalerch te tera ladina por la vacanza estiva, canche la scora è stlüta desco tla Talia. Inće l’om y pere è gnü do por plü dis, spo èsai endô jüs düć ia tla Palestina, olache vera y problems alda pla vita da vigne dé. A Rosa i ànse fat val’ domanda söla situaziun t’Israel y tla Palestina, söla vera d’Israel de chi dis con le süd dal Libanon y söles speranzes de pêsc. Os sëis gnüs tla Val Badia en vacanza y n’aldiis nia pa chi co sciampa da n conflit co n’à degüna fin? Rosa Palfrader: “Poa, i jun tosc endô jö, a Nablus tla Palestina, olache i abitun. Ćina che i sun bogn da se trà le vire, starunse. La situaziun economica peiorëia da ann a ann. Te chisc posć èl ćina le 60% de dejocupaziun, dandadöt tla Strìcora de Gaza y tai ćiamps dai sciampês de vera, y trec vir ma dal proviant che les Naziuns Unides condüj adalerch. Y chisc aiüć vën inće entres demanco.” Tö es śën 15 agn tla Palestina, ći nes cùnteste pa söla situaziun y söi problems da laota y dal dédancö? 542

“Iu diji ma che al è gnü piec. La pêsc n’è nia y le conflit ne s’à nia endoblì. La Palestina n’à entres ćiamó nia na autonomia o n’è dötaorela nia en stat autonom. Les parores scraiades fora tal monn è trepes, mo la realté è n’atra.” Sëise al prigo a Nablus? “Empormó dal 2002 à fliegri israelians bombardé nosta ciüté, enlò èl sté endöt 78 morć danter zivilisć y soldas. Empormó dan cater, cin’ dis, ài lit encö - 25/07/2006, anotaziun dla redaziun - èl sté na envajiun militara a Nablus. An vir tresfora tla tëma y dlungia ai soldas. Vigne ciüté tla Palestina sarà tosc slüta ete da en mür, controlé dal militar israelian, y chi co baia d’en mioramont dla situaziun ne conësc nia la realté.” Cô sëise pa bogn da vire te na ciüté desco Nablus? Tan grana èsera pa pordërt y cai è pa i abitanć? “Nablus è na ciüté 70 km a nord de Ierusalem, à zirca 150.000 abitanć. Encërìa èl trëi ćiamps on profugs, con 70.000 porsones. Chisc è por la maiù pert enlò dales gran sciampades dal 1948 y dal 1967. A Nablus èl 650 cristiagn, 400 è samaritans, co s’arata de descendonza dai samaritans co vën dant tal Testamont Nö. Nos sun düć bogn da vire en pêsc, sce ai se lascia en pêsc. I soldas israelians podess inće sté demez. A Nablus èl inće da ciafé le vistì/pûsc de Giacobbe.” Èl pa vëi che Israel ne se lascia nia provoché dui iadi? “La vera che Israel fej śën con le Libanon è dër sistematica y crödia, al vën desdrüt döt, Israel à desdrüt döt tal Liba-

LA PLI

non. Da dì èl inće che le monn cumpëda ma i tuć y tomês israelians y nia i atri. Dai zivilisć che le militar israelian copa te sü bombardamonć ne baia degügn.” Ćiodi è pa Israel tan potënt y ćiodi ne pòl pa mai gnì pêsc tal Oriënt Mesan? “Iu vëghi ma che Israel n’à degüna entenziun da dé tria, da lascé da scialdé sö le conflit con i palestineji y con le monn arab encërìa. Sambën è le fanatism inće söla pert musulmana, inće chisc arata da avëi söes rajuns. Sambën por iniustizia y reaziun a umiliaziuns y opresciuns.”

Le conflit atual à motü man con la fondaziun dal Stat d’Israel dal 1948 da pert dles Naziuns Unides? “Sambën è i iüdes gnüs maltratês te söa storia y dandadöt sot al nazism, mo trec arabs ne capësc nia che i iüdes à ciafé en stat tal post olache por la maiù pert ëi - i arabs - â söa vita y söa tera. Trec dij: ćiodi n’à pa i iüdes nia ciafé so stat enzai tai Paîsc Todësc? Con la dezijiun da cherié le stat ebraich, Israel, da pert dles Naziuns Unides vàra inće da capì i enteresc che l’America à albü da fà en stat ales portes dal Oriënt Ijin, por motifs de strategia militara y de comerz dal petrere.”

Rosa de Col y sü mituns è stês d’aisciöda tla cuinta tlassa dla scora a La Pli de Mareo por cunté sön söa vita tla Palestina.

543

LA PLI

I insediamonć dai palestineji vën assighês ete, Israel ne ponsa nia sora dui iadi da ffà sö mürs grosc y alć por despartì ijins y paîsc? “T’en paîsc èl gnü fat sö en mür de spartiziun amez fora, amesa na scora fora. Cösc è bort da odëi. I palestineji n’à nia de bun. Israel fej na politica de isolamont y capsolamont cuntra i palestineji, iustifichenn mürs y apartheid con le ’terorism’ che palestineji ne lascia nia da fà. La politica israeliana è na politica de teritore, na politica co i tol entres plü grunt y entres plü rajuns teritoriales ai palestineji. I israelians desdrüj les mapes dai grunć y dal cataster. Ćinamai i mürs de despartiziun vën fać sö sön grunt palestineje y nia israelian.” Cô vëgheste pa tö la situaziun tal dagnì? “Iu ne vëghi nia de bun. Plan plan ne sài nia plü sce al paia bën la mëia da speré! Ćina dan püć agn èl düć co sperâ te na soluziun, mo śën ne crëi plü degügn a val’ de bun.”

Mituns t’en acampamont de profugs tla periferia de Nablus.

544

Moni y mognes sö La Crusc De iuli s’à abiné sö La Crusc cotan de mognes y de moni de Gherdëna y dla Val Badia: cherdês y enviês da Rita Verginer da San Martin de Tor, capora dai moni ladins tla Uniun dai moni diozejagn. Al è sté en bel dé con de beles ores plënes de sorëdl. Nia da desmonćé la bona marëna ofrida da Erwin. A ël i vàl ćiamó en iade en bel iolan da pert dai moni y de döta la comunité! Tla pordica i à motü dant signor Merch le laûr de gran valüta fat dai moni y la gran emportanza dai moni enstësc t’en paîsc: porsones co gnarà y arà dër da dì y da fà tal dagnì, canche al ne sarà nia plü en preo tal paîsc... Enlò arà en mone nia manco emportanza co d’atres autoritês ziviles. Le pordicadù à inće daidé

Recort dal dé sö La Crusc.

LA PLI

recordé che trec altês se tigniss dant ai edli plëns de lagrimes les mans, canche ai vën curis jö (sambën nia de carsëma) con de te’ pezes (al i à ćinamai dit “borduns”) y i mët sö dant val’ sort de statua. Püri Sanć Patruns de nostes dlijies, de nüsc altês! Le ploan da en iade d’La Pli signor Merch è enstës fi d’en mone y à fat cösc laûr da picio a ćiasa, spo tles ćiases dai stüdi a Porsenù, y spo te val’ ploanies, olache al gnea a falé le mone. Ćiamó dëidel fora da fà sö i altês y al dess ester inće mure con le dessën dles ćiandëres y con so sté roduntes. Al’endünada dai moni à inće tut pert le berba mone da Colfosch y an i à fat les aodanzes, deache al à tut pert desco om plü vedl (85 agn) a döt le tru y le iade de Jênn. Proieziun d’en iade I dui jogn d’La Pli Erich Feichter dal Cramer y Alfons Facchini da Framaćia à mostrè na sëra dla fin de iuli tal Salf dles Uniuns de bi motifs sön so iade fat d’aisciöda tal Tibet. Tres na istalaziun digitala, proietada sön gran linzó, à Erich y Alfons cunté söle Tibet, söla jont, söi convonć, söles munts, sön spëisa y alberch. Al è sté na ora plëna de enformaziun, y inće de prejentaziun lesiera, fata sön mosöra inće por s’la rì danterete. Ći co i è resté tai ćes y tai cörs ai spetadus è stades les impresciuns de munts y cultures tan dalunc da nostes Alpes, mo empò zacó paraleles a nosc teritore. Ala proieziun à tut pert parënć, compagns y conoscionć dai dui escurscionisć.

Alfons y Erich dertan la proieziun de sü motifs de iade. Entrami à orü se iistì por l’ocajiun la maliëta “free tibet”.

Amesa la bela natöra Le tomp n’ess nia podü ester plü da d’isté y cotan de jont, dandadöt families con de pici mituns, è jüda sön Formias por tó pert ala santa mëssa dla Jonëza y de döta La Pli. Signor Merch i à baié ala jont tai cörs, la salüdenn danfora con “os jont d’La Pli, da encö y da endoman”. Al à orü cunté de düć i agn che al è sté a La Pli, dles gran y pices cosses che al à podü ensegné dal 1968 encà. Al à laldé la jont dal paîsc, por le laûr, la bona cherianza y les families. En paîsc è bel sce al à de bela jont y jont che tol pert ala comunité cristiana y ai valurs de cösta. Signor Merch à orü recordé i sacramonć, danfora chël dal matrimone. Inće la domëgna dess gnì tignida ennant desche i sun aüsês che ara 545

LA PLI

Mëssa sön Prades con na bela odüda jö y fora tla Val de Mareo.

vën tignida da agn encà. La santa mëssa è gnüda abelida da na desëna de strumonć dla Musiga d’La Pli, y la jonëza à daidé con les letöres y les oraziuns. Do mëssa à la Jonëza fistidié da apascionté la fan y paré la sëi. Le domisdé è jü ennant con jüć y aorela cörta. Piceres y pici d’La Pli davagna les olimpiades Inće la cuinta ediziun dla miniolimpiada danter scuadres de ministranć dla Val Badia è stada na ocajiun d’en gran büsiamënt sön le ćiamp dal sport “Plans” d’La Val. La manifestaziun è gnüda portada fora en jöbia, ai 10 d’agost. La Pli à ala fin arjunt le maiù numer de punć pla 546

categoria dles scores elementares y San Martin pa chëra dles scores mesanes. Sön le post s’àl abiné vintedöes scuadres de mitans y mituns dla scora elementara y mesana. Desco belo i iadi denant èl inće en cösc iade gnü arjigné ca de vigne sort de jüć de competiziun, olache i partezipanć podea lascé odëi söa abilité y superbia. Tlassifica dla scora elementara Calceto 1. La Pli, 11 punć; 2. San Martin, 10 punć; 3. La Val, 9 punć; 4. Al Plan, 8 punć; 5. Antermëia, 7 punć; 6. Corvara/ Colfosch 6 punć, 7. Longiarü, 5 punć; 8. Rina, 4 punć; 9. Badia, 3 punć. 10. La Ila, 2 punć; 11. San Ćiascian, 1 punt;

LA PLI

Staf ta Stafë 1. La Pli, 11 punć; 2. Antermëia, 10 punć; 3. Corvara/Colfosch, 9 punć; 4. La Val, 8 punć; 5. La Ila, 7 punć; 6. San Ćiascian, 6 punć; 7. Al Plan, 5 punć; 8. Badia, 4 punć; 9. Rina, 3 punć; 10. Longiarü, 2 punć; 11. San Martin, 1 punt; Salté 1. San Martin, 11 punć; 2. Antermëia, 10 punć, 3. La Pli, 9 punć; 4. Rina, 8 punć; 5. Longiarü, 7 punć, 6. Badia, 6 punć; 7. Corvara/Colfosch, 5 punć; 8. San Ćiascian, 4 punć; 9. La Val, 3 punć; 10. La Ila, 2 punć; 11. Al Plan, 1 punt; Trà la corda 1. La Pli, 11 punć; 2. La Val, 10 punć; 3. Al Plan, 9 punć; 4. Rina, Antermëia

y San Ćiascian, 6 punć; 5. Corvara/Colfosch, La Ila, Badia, San Martin y Longiarü, 5 punć; J de abilité Jüć 1. San Martin, 11 punć; 2. Al Plan, 10 punć; 3. Corvara/Colfosch, 9 punć; 4. La Val 8 punć; 5. Rina, 7 punć; 6. La Ila, 6 punć; 7. Antermëia, 5 punć; 8. Longiarü, 4 punć; 9. Badia, 3 punć; 10. San Ćiascian, 2 punć; 11. La Pli, 1 punt; Tlassifica generala scora elementara 1. La Pli, 43 punć; 2. La Val, 38 punć; 3. Antermëia, 38 punć; 4. San Martin, 35 punć; 5. Al Plan, 33 punć; 6. Corvara/Colfosch, 31 punć; 7. Rina, 28 punć; 8. Longiarü, 20 punć; 9. La Ila, 19 punć; 10. San Ćiascian, 19 punć; 11. Badia, 18 punć;

Mitans y mituns salüda con ligrëza por cösc bel dé!

547

LA PLI

La scora dles valades ladines te na publicaziun I referać tignis sön la scora paritetica tles valades ladines de Südtirol, en gaujiun dal Dé dla cultura ladina 2004, è gnüs coüs adöm te na publicaziun co è spo gnüda prejentada le vëndres ai 29 de setëmber tla Gran Ćiasa a La Pli de Mareo. La publicaziun nea porta le titul “Aspeć storics dla scora ladina te Südtirol”. La publicaziun dada fora dal Ofize Cultura y Scora Ladina, dla Provinzia autonoma de Südtirol, è gnüda abelida con cotan de retrać. Tla publicaziun vëgnel traté la storia dla scora pariteti-

ca tles valades ladines de Südtirol, y al vën porté dant les rajuns co à condüt ala creaziun dal sistem che i àn encö tles scores ladines dla provinzia da Balsan. “Por capì les raisc dal sistem scolastich ladin èl dandadöt emportant da i ćiaré ala storia y al svilup”, à sotrissé l’assessur provinzial Florian Mussner, y ennant “la storia dla scora ladina mostra sö les situaziuns politiches gonot complesses che la scora ladina à mossü vire con le passé dai agn. Al zënter èl dagnora sté l’idea da cherié na scora co garantësci le mantegnimont dal lingaz ladin, y co empormëti inće da emparé i atri dui lingac dla provinzia.” Tla cornisc dla prejentaziun de cösta

L’assessur provinzial ala scora y cultura ladina dr. Florian Mussner i dà le bënodü al evont storich-cultural por döta la Ladinia. Da La Pli de Mareo èl pié ia laota l’engajamont por na scora ladina, y nia por na scora todëscia co foss gnüda odüda de bun edl da trec gherdënes.

548

LA PLI

publicaziun à l’ispetur scolastich Lois Ellecosta porté dant i fać plü significatifs co à caraterisé la scora paritetica dles valades ladines, dan la fin dla secunda vera dal monn. Le diretur de repartiziun dla cultura ladina Alexander Prinoth à baié plü avisa dal svilup dla scora do le 1945, ćiarenn inće ennant al dagnì. Danter tradiziun y inovaziun L’assessur ala cultura ladina de Südtirol dr. Florian Mussner con la repartizion dla cultura y la consulta culturala per l grup etnich ladin à invié al terzo dé cultural ladin, en cösc iade a La Pli de Mareo, y en cösc iade sot al tema “Le teater ladin”. La pröma conferenza dal dr. Florian Mussner por la cultura ladina ea stada dui agn denant a La Ila. Te chë ocajiun êl gnü baié sön l’ert figurativa; l’ann 2005, a Urtijei, â spo la conferenza dla cultura ladina toché le tema dla leteratöra tles valades ladines. Por enformé sön la situaziun dal teater tles valades ladines èl gnü envié a La Pli Valentina Kastlunger d’Al Plan de Mareo, esperta de teater y regista de spetacui teatrai. Ëra à dé na analisa cörta y scialdi completa sön l’ativité teatrala te nüsc raiuns. “I viun na situaziun particolara dal teater tles valades ladines, i son privilegês en confrunt a d’atri raiuns europeics, tutes ete les gran ciütês con so teater profescional”, à dit Kastlunger. Y ennant: tles vals ladines vëgnel fat teater de bun livel, co se basëia sön la tradiziun, la conservaziun dla tradiziun y le volontariat; ester amatoriai n’ô nia dì ester de livel de raprejentaziun plü bas. Kastlunger à baié dles strutöres, dal

potenzial amatorial y dai finanziamonć co vën conzedüs por le teater ladin. Kastlunger: “Le teater ladin vën dötaorela fat dales uniuns dal teater y cösc è ma dert y produtif!” Empò èl da odëi al dédancö formes nees de teater tles valades ladines, y cösc è inće ma positif. Le nö po y mëss vive deboriada con le tradizional, y la tenjiun danter öna y l’atra forma po ma ester reziproca y costrutiva por entrami - ensciö Kastlunger. Kastlunger à inće baié dal teater tles valades ladines nia fat por ladin, ći co dà la poscibilité da se daurì ala jont co ne entënn nia ladin. Kastlunger à dit spo inće en cunt dal teater importé, chël todësch o talian, te söa traduziun ladina, che le teater mëss ma plajëi, spo èl anfat tan empegnatif y forest che cösc po parëi. “Plajëi” ô dì che le teater à da gnì fat con plajëi dai aturs y gnì tut sö con plajëi dal publich. “I àn inće auturs de teater tla Ladinia, chisc fóssel ma da motivé da scrì toć nös, y al foss inće da i enstruì sön la tecnica da scrì teater” ensciö Kastlunger.

Valentina Kastlunger: “Le teater ladin è lié ales uniuns amatoriales y cösc è dërt che al romagni ennant!”

549

LA PLI

La mësa torona con Edi Crazzolara, Heinrich Willeit, Florian Mussner, Leo Senoner, Erika Castlunger, Rudi Avi y Marlis Moroder.

Sketch ligherzin Le “Teater La Pli” à porté dant danterete, amez salf dles uniuns t’en scenar improvisé, en toch de teater cört sön la cumpra d’en ćiapel. Franz Rigo y Annamaria Brandlechner Comploi à joblené cösc toch plën de humor y lereté de vita ascognüda con spontaneité. Tan gran che en ćiapel à da ester por la zirconferonza dal će podèssun sëi, tan gran che le ćiapel mëss ester por curì le ciorvel y l’intelet dla porsona è n’atra cuestiun - cösc è ma öna na contlujiun filosofica trata fora dal sketch. La mësa torona: côô fej pa i ladins teater? La mësa torona è gnüda menada dal programist dla RAI Ladina Leo Senoner. Encër mësa ia: Edi Crazzolara - sté 550

por desënes de agn presidënt dla lia dal teater da La Ila, Heinrich Willeit - al momont presidënt dai “teatri ladins” y raprejentant dla “lia dai teatri de Südtirol”, Florian Mussner - assessur ala cultura ladina de Südtirol y iniziadù dla conferënza culturala, Erika Castlunger - esperta de teater y regista de teater da Corvara, Rudi Avi - regist de teater de Selva y Marlis Moroder - presidënta dal teater d’Urtijëi. Vigne partezipant à baié tal pröm de söa esperionza con le teater, por chël che al à laoré y laora dötaorela. Edi Crazzolara à metü sön mësa la cuestiun dles traduziuns dai teatri co vën fać a La Ila da caranta agn, por la maiù pert comedies popolares emportades dal raiun cultural todësch dal süd. Le laûr de traduziun a

LA PLI

livel de teater popolar è na ativité volontara co se damana preparaziun linguistica y tomp, la man publica podess reconësce y recompensé deplü le laûr. La situaziun te Gherdëna è en pü’ n’atra co chëra tla Val Badia, al ne vën nia dagnora fat teater por ladin, en pert fej les uniuns inće teater por todësch. Marlis Moroder: “Fà teater por todësch dà poscibilitês de publich maius y enteressantes!” Rudi Avi à basé döt sön le fat che teater mëss ester na pasciun y che ma con la pasciun àl suzes. Rudi à inće alzé fora la colaboraziun che le teater de Sëlva à albü con le teater d’La Val dui agn denant tla raprejentaziun dai “pićés mortai”. Na scora dal teater? Do i impulsc dês dal moderadù dal domisdé Senoner èl tla discuscion encër la mësa torona gnü alzé fora tan emportanć che i cursc de educaziun y istruziun al teater è, tan che aturs y regisć po emparé da esperć da foradecà. Heinrich Willeit à baié dal teater ladin, desco meso de comunicaziun culturala y linguistica. Al à inće cunté sön le liam che le teater ladin à con les valades todësces de Südtirol, y à inće dé na enformazion sön les uniuns dal teater scrites ete tla “lia teatri de Südtirol”. Inće la “filodramatica” d’Ampëz fej pert de cösta lia, scebën che Ampëz è sot a Belun. Nia laprò n’è Fodom y Col (inće Provinzia de Belun) - co à püćia y degöna tradiziun de teater - y Fascia. Dal teater fascian n’à degügn baié. Sambën è Fascia tal Trentin y nia te Südtirol, empò fóssel sté coret da cunté sön la gran tradiziun che Fascia à tal teater popolar, na tradiziun enfluenzada da süd sö y nia da

nord ete. Erika Castlunger à baié de söes esperionzes fates con le teater tles valades ladines, dandadöt adöm a Valentina Kastlunger. Ara à podü emparé trep, da grups y dal sentimont co se crëi al intern d’en grup co pëia ia con l’emparé ete en toch de teater nö. Heinrich Willeit à inće metü sön mësa la situaziun dl’educaziun al teater te Südtirol, te Gherdëna y tla Val Badia. Al à fat la proposta da mëter sö na sort de istitut de teater por i scolari, co podess funzioné desco la scora de musiga. Te cösta situaziun à l’assessur Mussner cherdé al microfonn Lois Ellecosta, önn dai fondadus dal istitut musical de Gherdëna y Badia, y ispetur ales scores ladines de Südtirol. Te scora vègnel fat cotan de teater - àl dit, y le teater fej inće pert dla didatica tles scores elementares. Nia saurì ne saral da mëter sö na sort de scora por le teater. Dal publich: teater ladin po ma gn gnìì scrit dala jont ladina Inće jont dal publich à baié de teater y dal teater che ai preferësc. Hilda Pizzinini, presidënta onorara dla Union Generela di Ladins dla Dolomites, à cunté dal concurs por en teater ladin che la Union à albü scrit fora cater agn denant, y dla resonanza che cösc concurs à albü. “I adorun auturs co scri de nosta jont, de nosta storia y cultura” - à dit Pizzinini. Ma i auturs ladins po arjigné en teater ladin, chël teater emporté ne po mai respidlé veritoriamenter y profondamenter nosta vita y nosta storia - ensciö Pizzinini. Por ëra mëss teater eduché al lingaz, ala cultura generala y ala morala. L’assessur ladin Florian Mussner à 551

LA PLI

Florian Mussner envié düć i partezipanć dla mësa torona y dla discusciun sön le teater ladin a en bufet tla Ostaria Sotrù a La Pli. Tlo à gherdeines, badioć y marei podü jì ciamó plü sot tai argomonć plazês tal domisdé cultural. La vita è en bel teater

Le publich roé adöm tla Ćiasa dles Uniuns a La Pli de Mareo.

empormotü che so assessorat foss enteressé da chëie adöm teatri originai ladins y che chi auturs co ess en toch original podess le dé jö t’en archif che an podess mëter sö. D’en archif à inće baié Heinrich Willeit: “I adorun en ofize co abina adöm y conservëia i toć de teatri ladins, traduziuns y originai, por che jont co à enteres da lì jö i toć ladins pòi le fà!”

Musiga y picia marëna La cornisc musicala dla mësa torona a La Pli de Mareo è gnüda fata da en möt, Kevin Daverda d’La Pli y da na möta, Valentina Trebo d’Al Plan, dla scora de musiga dla Val Badia, al tlavier respetivamonter ala chitara tlassica, con gran sei. Por l’ocajiun è Valentina gnüda assistida da so maester Hannes Campei de Badia. Do la mësa torona à l’assessur 552

La domëgna domisdé dai 29 d’otober, con i zogri dal’ora menês zoruch ai tomps normai, à en grup encër le rejist Hansi Comploi da Framaćia porté dant la pröma dal toch “Blaues Blut und Erbsensuppe” de Dieter Adam, sambën tla traduziun ladina, inće sce perts è romagnüdes tal lingaz original todësch por avëi plü süch. Le teater ladin à en vantaje te cösc contest, deache al dà la poscibilité da mostré sö en ćiamó maiù contrast danter la plebs y la noblesse - dit con parores plü sciomples: danter le proletariat y la jont rica (snob). Ensciö à anüzé le rejist a La Pli le ladin desco lingaz dla jont sciompla y le todësch desco meso da comuniché dla sozieté plü nobla. “Blaues Blut” (sanch bröm) sta tla cultura todëscia por les slates nobles, por grofs, princ, rić, ćiastelans, ez., y “Erbsensuppe” (jopa da arbëies) sta por le cëi dla jont dai paîsc ala bona. Te cösc contrast s’à desfiré döta la storia che le rejist enstës, Hansi Comploi, à orü mëter tal ladin-mareo. Val’’ söla trama Otto de Planpezcü ierpa mez miliun de euro da en so berba, y chisc scioldi i müda la vita a ël y, dandadöt, a söa fomena Tilia. Cösta se dà aries y mët man da se mostré y se iistì desco na rica y no-

LA PLI

Le grup dal teater con soufleuse y rejist: Alma Obojes Willeit, Sabine Facchini, Annemarie Mühlmann, Patrick Complojer, Anna Mühlmann Fischnaller, Martin Rigo, Barbara Mühlmann (dì ete), Brigitte Pezzei Kastlunger, Elmar Winkler y Hansi Comploi (rejia).

bla, por trà l’edl y umilié zacó so paîsc y söa proveniënza. La vita mët man da gnì da rì canche ara mosciöda te so jargon da vigne dé parores dla sozieté alta todëscia, mo les strabacenn valgamia. Enteressanta vën la trama canche al röa te ćiasa le maester por les bones manieres Jean. Cösc i ensëgna ala familia de Ottokar Planpezcü (fora de Otto èl gnü endertan l’ennom plü nobl “Ottokar”) les bones cherianzes y l’etichëta dla curt. I resultać è ma da rì y la trama s’arichësc entres deplü de comiches. Val’’ söi jobleri Na bela parüda à fat la premiera, dandadöt i jobleri s’à mostré al’altëza de söa pert, y nia ma chël: i dui protagonisć Martin Rigo (tla pert de Ottokar) y Anna Mühlmann Fischnaller (tla raprejentan-

za de Ottilie) à fat teater con gran enmedejimaziun y finëza. Na bona nota i è jüda inće al jonn co s’à iistì i guanć da butler, Patrick Complojer. Chisc trëi à inće albü la maiù compariziun sön scenar. Garatades desco da en stamp è les döes figöres “la cöga de ćiasa” y “la grofa Trombadour”, Alma Obojes Willeit respetivamonter Brigitte Pezzei Kastlunger. Les figöres co à daidé pro al bun completamont è spo stades jones: Annemarie Mühlmann, Sabine Facchini y Elmar Winkler. Garaté è le scenar co ne s’à nia tomü dai corusc, y co à conzedü ćinamai tal svilup dles scenes con na löm minimala a na trasformaziun ambientala. Le scenar è gnü realisé da Jep Ellecosta dal Stifler. I guanć à fat spo le rest: sciompli y “pompusc” ài raprejenté vare por vare le 553

LA PLI

Le butler, la sciora Ottilie y Berta co proa da ester la grofa Trombadour.

Do na net de festa s’arjigna i jobleri ala gran “desćiornida”. Y düć vën lassora che la vita po ester val’ iade en gran teater!

554

LA PLI

svilup dles figöres y dai momonć. Variades è gnüdes les empostaziuns dai jobleri, can atlò, can enlò, por adoré döt le gran scenar. Cösc è dessogü sté önn dai trec merić che i à podü gnì aiudichês al rejist Comploi. Barbara Mühlmann è stada responjabla por dì ete, Paul Pedevilla por les löms. Last but not least: por les mascheres à sotescrit Helga Rindler Comploi y Helene Kastlunger, y desche an à podü odëi àres l’edl por i corusc y le dër corù por cösta y chë ćiaradöra. Le teater a La Pli è gnü fat ćiamó chisc dis: sabeda ai 4 de novëmber ales 20.00, domëgna ai 5 de novëmber ales 15.00, sabeda ai 11 de novëmber ales 20.00 y domëgna ai 12 de novëmber ales 20.00.

Prisca al concurs de “Miss Italia” y “Miss Südtirol” Prisca Willeit da Sach à tut pert ales preseleziuns por le concurs de belëza feminila “Miss Italia”. Te plü pośc àra defilé dan a juria y publich, ensciö inće a Balsan y a Al Plan. Prisca è roada dant ćina al secundo post tles serades de preseleziun, mo n’è nia roada tla gran finala dles 100. Do le concurs de “Miss Italia” s’à Prisca prejenté a “Miss Südtirol”. Les finales con Prisca Willeit laprò è gnüdes portades fora a Maran. La Miss Südtirol 2007 à enom Verena Trolese, à 22 agn y è na śogadëssa de volley. Ëra à batü te finala Jenny In-

Retrat recort dal pert dal grup mareo roé tal Kurhaus a Maran con la finalista Prisca Willeit y “Miss Südtirol 2007” Verena Trolese.

555

LA PLI

sam (d’en pere gherdëna) y Irene Poch. La marora Prisca Willeit n’è nia ruvada danter les ultimes diesc, por la deluliun dai trec fans roês d’La Pli y d’Al Plan ćina tal Kursaal da Maran por la sostegnì moralmonter. Spirit dla comunité danter sacral y profann Al è tradiziun danter les uniuns musicales a La Pli de Mareo da arjigné ca en bun conzert por la festa de Santa Zezilia, la patrona dla musiga de dlijia, desmostrenn ensciö respet y reconoscimont por les festes sacrales y comunitares. Ći foss pa nüsc paîsc zonza uniuns desco la Musiga y le Cor de Dlijia? I paîsc co n’à nia cöstes uniuns sa de ći che an baia, y les porsones co tin na söa festa t’en paîsc zonza Cor y Musiga à manćia val’.

A La Pli de Mareo à la jona Angela Palfrader da Iun daurì le domisdé söla vidora con la prejentaziun d’en praeludium a na sonata de Johann Sebastian Bach. Ara è stada bona da i dé en tru ligherzin y asvelt al toch dër bizar y movimenté. Dedô èl sté le Cor de Dlijia co s’à prejenté, sot ala direziun de Christian Ellecosta, portenn dant danter l’ater inće la ćianćia ladina “Altonn”, con le test de Lois Ellecosta y la melodia de Felix Dapoz, y le “Zottelmarsch” con i registri co recorda la musiga da fle. Le presidënt dal Cor Georg Rigo à spo cunté danteréte la storia y le mît de Santa Zezilia, co à vit a Roma do le 200 do Crist y è gnüda porseghitada por söa fede cristiana. Le presidënt à inće orü recordé en iubileum por na ćiantarina, Annelies Feichter, co è ativa da diesc agn encà

Le Cor de Dlijia d’La Pli sot ala direziun de Christian Ellecosta.

556

LA PLI

pal Cor. La ćiantarina n’ea nia presonta, mo a ëra - dalunc da ćiasa tla ciüté de stüde Bologna - i èl jü en bel aplaus desco iolan y motivaziun da jì ennant. Prejentades è gnüdes te cösc conzert inće trëi ćiantarines nees - Kathrin Ellecosta, Tamara Rigo, Ulrike Comploi - y la ćiantarina Sabine Facchini co è endô gnüda pormez do na palsa. Desco intermezzo por passé dal vocal al instrumental à spo les trëi “peres da ćiantun” dal Cor Christian Ellecosta (dirighënt), Georg Rigo (presidënt) y Robert Willeit (orghelist) motivé le publich da ćianté la “Ćianćia dal möt vedl”. Spo i àra toché ala Musiga d’La Pli, co à sot ala direziun de Andrea Daverda porté dant deplü toć, por la maiù pert de carater melodius. Laprò èl sté da aldì “Leichte Kavallerie” de Franz von Suppé y “Marinarella” de Julius Fućik.

I trëi sonadus por la ćianćia popolara “dal möt vedl”.

Ala fin à le moderadù dal domisdé Franz Rigo cherdé sön paiun en cor maschil iistì sö con ćiapel da iagher, por interpreté deboriada con la Musiga la ćianćia dal “Jägerchor” fora dal toch “Der Freischütz” de Carl Maria von Weber.

La Musiga d’La Pli con le cor maschil, sot ala direziun de Andrea Daverda.

557

LA PLI

Le gran final co i è jü a trec dër a cör è spo stada la prejentaziun dal Inn Ladin “Bel lingaz dla oma cara” con Cor y Musiga. Do le bel conzert è Cor de Dlijia y Musiga gnüs enviês a Furćia a cëna. Cösta è inće na üsanza co alda pala Festa de Santa Zezilia. Al è le iolan a düć i mëmbri por avëi ofrì sö tomp y ligrëza por la musiga y le spirit de comunité. I paurs dla Val Badia s’arjigna al dagnì A La Pli èl gnü tignì le vëndres, al 1. de dezëmber 2006, la reuniun anuala dai maroi y badioć dla Lia dai Paurs de Südtirol. Encër 200 patrones y paurs y jont liada dé por dé al laûr da paur è roês adöm por tignì la sontada raionala dai paurs dla Val Badia. Baié èdl gnü dandadöt dal dagnì dal laûr da paur, dai problems co vën da Brüssel, dal plann de svilup dla contrada, dai trus dles rodes y dla roda da munt en particolar.

Dertan la reuniun a La Pli de Mareo: al baia l’assessur provinzial al’agricoltöra Hans Berger.

558

“Le plann de svilup dal teritore agricul gnarà aproé dal 2007. Ël regolëia le partì sö i scioldi ćina al ann 2013. Dedô saral döt da odëi”, à dit l’assessur provinzial ai paurs Hans Berger, “mo plü dessogü jarai zoruch. Al sta porchël a nos”, ensciö Berger, “da s’armere belo śën y s’arjigné ca. Dandadöt tles ativitês ajuntives al lü da paur èl la gran poscibilité de davagn por i paurs. Cöstes poscibilitês mëss gnì potenziades y valorisades miù.” I trus dles rodes da munt comporta crüzi por i paurs, proprietars dai grunć. Nia sogü n’èdl chê co dess gestì chisc trus dles rodes da munt, comuns, aziëndes turistiches, comprensore de val, organisaziuns privates, yee. Val’ è sogü: sce le paur dà pro al tru dla roda spo pêrdel la priorité de passaje sön cösc tru y mëss ćinamai enstës damané do al gestur dal tru sce al po anüzé le tru por val’ ora y scüf! Plü sciompla èra pai trus dles rodes dla provinzia. Enlò èdl gnü aproé en regolamont, co po inće jì bun por i paurs. Chisc trus vën portês ete tal plann regoladù comunal, inće por i tó jö la responsabilité ai proprietars dai grunć y inće i paié le dërt de sorvije co döra por 90 agn. Cösc mëss gnì paié danfora. Arjigné y mantignì i trus mëss chi co i manajëia. La sontada à spo ciafé na ona solëna canche al è gnü partì fora döes atestaziuns dal lü de ierpejun, por todësch “Erbhofurkunde”, a döes families de Mareo, la familia Ritsch dal lü Tomele da Rara y la familia Palfrader da Iun da Val. Cösta atestaziun desmostra che le lü è da passa 200 agn tles mans dla medema ligna de familia. Le lü da Iun è dal 1756 encà de proprieté dla familia Palfrader, le lü de Tomele 202 agn sot la familia Ritsch.

LA PLI

Tla pröma ligna: i familiars dai dui lüsc co à podü pié do le diplom de lü de ierpejun.

Segra dai rati con le primiziant A dui sanć è consacrada la Dlijia da Pliscia co alda pla ploania d’La Pli de Mareo: a San Iorz y a Sant André. Önn vën zelebré ai 23 d’aurì y l’ater ai 30 de novëmber. Por recordé le patrozinium de Sant André èl gnü envié adalerch en cösc ann le primiziant Makus Moling, co à söa lâ d’La Munt (mëda Lena) co alda pa Pliscia. En grup de musiconć dla Musiga d’La Pli à abelì la santa mëssa tla picera dlijia baroca. Dedô à la familia dal Mone partì fora sones de rati sön plaza de dlijia y la jont à podü s’la cunté con signor Markus y söa oma Purghele. Al è endô sté na bela picia festa de patrozinium, cösta segra dai rati

Le primiziant Moling à dit la mëssa a Pliscia.

559

LA PLI

Frabiché a La Pli

Deplü porsones y families à frabiché a La Pli dal 2006. Tal raiun dal frabiché alisiré “Pinćia de Calogna” èl jü ennant i laûrs por costruì les ćiases sorandades da pert dal Comun, y te cösta ocajiun èl gnü arjigné ca na pert dla strada de zirconvalaziun dal paîsc - o de liam por Brach, almanco por en toch, ćina al’altëza dles costruziuns proietades tal raiun de espanjiun. Tal zënter dal paîsc à la familia Rovara trat jö le frabicat de Meghita, ći co à müdé l’aspet architetonich sce an s’armer danter scora, dlijia, calogna y Gran Ćiasa. Deplü è stês inće i laûrs fora por les viles desco a Ćiaseles, olache al è gnü trat jö y fat sö danö la ćiasa de Lüchesc. La ćiasa nea à mossü gnì proietada aladô dla parüda dla ćiasa vedla. Les viles d’La Pli de Mareo alda pal patrimone architetonich-cultural plü autentich y nobl dla Ladinia, tles viles val na sconanza particolara dles leges provinziales. 1) D’aisciöda à motü man la familia Ellecosta de Lüchesc da trà jö söa ćiasa de peres y mür tla vila de Ćiaseles. 2) Dal 2006, de mà, èl gnü trat jö la ćiasa de Meghita a La Pli. 3) Ai pröms d’aurì ćiarâra fora ensciö tla Pinćia de Calogna: d’atri assegnatars de ćiases alisirades à motü man da ćiaé grunt.

4 560

4) Odüda sö’ La Pli ai 13 de dezëmber dal 2006: le raiun d’abitaziun “Pinćia de Calogna” è corsciü y dessot vëgon la strada co dess porté ennant.

LA PLI

Ert y musiga Na serada d’aisciöda, damprò ales lites politiches, à l’Ostaria Sotrù a La Pli motü da jì na serada con le candidat ales lites söla lista dai Vërć Christian Ferdigg d’Al Plan y le musizist y ćiantarin Albert Ellecosta da Frena. Jont è gnüda ascuté sö Ferdigg y a tó pert a na discusciun sön temesc de convivënza, imigraziun y sozieté. Albert à soné söla chitara dandadöt ćianćes dal ćiantautur y cabaretist Hans Söllner dla Bavaria. Al è sté na serada particolara, nia da vigne dé, co à cherié ponsiers y à fat ponsé sora sön temesc co vën massa gonot ascutês ia publicamonter, o inće massa strumentalisês.

Le musizist Ludwig Rindler, l’ostì y artist Davide Brandlechner y le espositur artist Theo Stammer.

lades lediamonter y motüdes en liam y confrunt con püć corusc sciompli y tlers. Ala daurida à soné Ludwig söla pianola, ël à inće ćianté toć rock, blues y jazz dal genre internazional, y deplü compagns s’à inserì spontaneamonter con strumonć y usc. Chertes sön scrituries y scriturs

Albert à porté dant ćianćes critiches de Hans Söllner.

D’isté èl spo gnü motü da jì la mostra de stampes de Theo Stammer tal medemo local de Sotrù. Stammer è dandadöt conesciü desco fotograf y autur de libri de fotografies - danter l’ater sön le marćé da San Sciomun y la prozesciun de Jênn. I cadri co è romagnüs motüs fora por plü edemes à Stammer realisé por la maiù pert con plates de linol. Ai reporta motifs de cadrì, cógheres y lignes scarpe-

Le scritur Iaco Rigo d’Alnëi è gnü envié da tó pert ala cuinta ediziun dles cartolines dla SAV (uniun auturs de Südtirol). Pa cösc grup de chertes con

La cartolina dedicada al autur d’La Pli Iaco Rigo.

561

LA PLI

- söla bela pert - na fotografia dal autur y na poesia èl inće Bettina Galvagni, Konrad Rabensteiner, Christoph Pichler, Martin Pichler, armin peter zh y Birgit Unterholzner. Le conzet dles chertes dedicades ales scrituries y ai scriturs de Südtirol, anfat te ći lingaz che ai scri, è de Sabine Gruber, öna dles auturies plü conesciüdes de Südtirol, y dl artist Karl-Heinz Ströhle. La liber nö de Elfride Kehrer Mà, foyer dal Hotel Teresa a Al Plan de Mareo: t’en salf plën de spetadus da damprò y dalunc por la sora tapa tal lingaz todësch dles “Flus de Mà” (motüdes da jì dal’EPL) à Wolfgang Sebastian Baur porté dant na relaziun dër analitica y sota söla produziun artistica y i resultać poetics de Elfriede Kehrer, roada a La Pli de Mareo da Vìena ete desco compagna de vita dal artist Franz Kehrer. Elfriede

Le rezensiënt y atur de teater Wolfgang Sebastian Baur prejentëia les poesies nees de Elfriede Kehrer.

562

Kehrer da Costamesana à ensciö podü prejenté ala jont marora y ladina so liber de poesies nö “lichtschur”. Set libri ladins nös, laprò èl incé stories scrites y dessegnades da Barbara de Baldessé L’Uniun dai Ladins dla Val Badia à prejenté de dezëmber bën set libri nös: 4 libri con stories por mituns, y 3 libri de leteratöra jonila, co arichësc ensciö les publicaziuns ladines a desposiziun dles scores y dles scolines. Öna dles publicaziuns destinades ai plü pici contëgn les stories conesciüdes “Tarina Tarocia”, “Iaco che jô a fà le lou” y “I corfs de Plaies”. Les prömes trëi stories de Tone Gasser è gnüdes coüdes adöm te na publicaziun, ilustrada con dessëns de Siglinde Clara. Te na secunda publicaziun pòn ciafè döes stories de Ida Zardini Oberbacher. Plü avisa se tràtera de “La gana de Corn” y “Tomesc a patrun”. Manuela Dasser s’à fistidié da abelì le liber con söes ilustraziuns. Tles atres döes publicaziuns ciafunse döes stories nees, cuntades y ilustrades da Barbara Mühlmann de Baldessé: “La Vaćia balarina” y “Le müsc Sabrina” è i titui dai dui libri por mituns. A Badia èl roé adalerch trec mituns por “salüdé” les publicaziuns nees. La maestra Teresa Moling à orü dé na picia ćerćia dles stories, cuntenn dant na storia, y à ensciö inće motivé i geniturs da reconësce la magia dles stories co porta i mituns entres endô danö t’en monn fantastich.

LA PLI

Söla fotografia: Tone Gasser (letorat y autur de stories por mituns), Barbara Mühlmann (auturia de stories por mituns) y Siglinde Clara (ilustraziun dles stories de Tone Gasser y dal romann “I jogn dla strada Pal”) y le moderadù dal domisdé a Badia Diego Clara.

Endô vandalism Endô en iade à l’ert mossü la zeder al desdrütivism y ala imoralité de zacai, endô en iade i àra toché a na creatöra dal artist Franz Kehrer da Costamesana. Da d’aisciöda dal 2005 encà èl sté motü sö te plaza d’Al Plan cater scultöres desco abelimont dla plaza y desco meso de educaziun y sensibilisaziun por l’ert figurativa. De forà à endere önn de chisc cater laûrs, le laûr de Franz Kehrer, entitolé “figöra en pé” mossü i la zeder ala forza vandalica de zacai, al è gnü trat fora dal piedistal y rosedé. Belo d’altonn, mez ann denant zirca, ea öna dles “figöres feminiles” de Franz Kehrer dan la Banca Popolara a Bornech gnüda scarzada ia da jont agressiva de net. Chisc ać è gnüs condanês, mo i malfaturs mai ciafês!

La scoltöra de Franz Kehrer te plaza d’Al Plan.

563

LA PLI

SPORT Y TOMP LËDE Musighes de Puster y Val Badia söla brëia y söi schii La gara de schii y brëia dal distret de Puster-Val Badia vën motüda da jì vigne dui agn. L’ann 2006 à la Musiga d’La Pli sorantut l’organisaziun y la coordinaziun y al è da dì che döt è gnü envié ia ala perfeziun, a na moda che al ne ti à veramonter manćé nia ai 161 musiconć co s’à prejenté ala manifestaziun. La musiga plü orentida dal dé è stada chëra da Ahornach, co à mené adalerch 15 concorënć. I trëi mius dla scuadra i à scinché le secundo post. Le pröm post i è jü ala Musiga de Badia. Tla tlassifica dles musighes èl inće da nominé le terzo plazamënt dla Musiga da Corvara-Calfosch, le cuinto dla Musiga d’Al Plan, le setimo dla Musiga d’La Val y l’otavo dla Musiga d’La Ila. La Musiga d’La Pli à slüt jö al 14ejim post y chëra da Rina al 20ejim. A düć i partezipanć i àl salpü bel y por fortüna n’èl sté degügn co s’à fat mé. Le miù concorënt dal dé è inće gnü dla Musiga de Badia. Patrick Thaler à batü düć i aversars con le tomp de 22,48. Do la gara è düć i musiconć gnüs enviês tal Restorant Pradeles, dagnora ta Furćia, olache ai à ciafé na bona pasta ćialda y val’ da bëre. Danlò èl inće gnü premié i mius musiconć y les mius musighes. Por ne lascé degügn a mans ötes, à la Musiga d’La Pli motü da jì na ola dla fortüna, co ea liada ai petorai de vigne concorënt.

564

Hubert y Manfred söi scalins plü alć.

Categories con de bogn resultać de musiconć y musicontres d’La Pli Snowboard - ëi 1. Hubert Palfrader, Musiga d’La Pli, 28.16; 2. Manfred Palfrader, Musiga d’La Pli, 28.72; 3. Ulrich Weissteiner, Musiga da Weitental, 31.43; 4. Christiano Egger, Musiga P.Sigmair Valdaora, 5. Michael Comploi, Musiga d’Al Plan, 31.93; 6. Martin Fuchs, Musiga dal Sest, 32.81, 7. Albert Sottrovisch, Musiga da Rina, 33.30; 8. Günther Steger, Musiga da Onies, 34.54; 9. Matteo Pescollderung, Musiga da La Val, 34.73; 10. Matthias Moling, Musiga da La Val, 36.98; Snowboard - ëres 1. Manuela Beikircher, Musiga da Rasun de Sora, 38.62; 2. Barbara Hackhofer, Musiga dal Sest, 46.13; 3. Erika Pedevilla, Musiga d’La Pli, 46.67; 4. Karin Volgger, Musiga da Vandoies, 51.90; 5. Marion Volgger, Musiga da Vandoies, 57.75;

LA PLI

Les tlassifiches

Bel terzo post por la jona Erkia Pedevilla.

Gara dla lösa: gran festa nia ma por les copes y les medaies Garatada è endô la gara dla lösa por la jont d’La Pli, motüda da jì dala Jonëza da Paur. Söla pista dla liösa emprovisada Loćia de Resac - Treo da Frena èl sté pici y gragn co à orü se dé l’apuntamont, inće en gran pert por aorela cörta y nia tan por agonism. Deplü è stades les löses, da chëres da rait a chëres da fën, inće con val’ pataroz danteréte. I dui mius tomps dal dé è gnüs motüs sö da Monika Winkler dal Iagher y da Siegfried Burchia de Val. La premiaziun è gnüda tignida do florì de sorëdl tla Ostaria Sotrù, y tlo à i mius podü pié do copes, medaies y inće d’atri pesć co à fat ligrëza.

Categoria de simpatia: 1) Arnold Willeit, 3:51,83 Mituns da 7 a 11 agn: 1) Manuel Comploi, 1:55,18; 2) Gabriel Comploi, 1:55,99; 3) Marco Comploi, 2:06,93; 4) Jan daverda, 2:08,12; 5) Simon Willeit, 2:08,90 Mitans da 7 a 11 agn: 1) Melanie Rigo, 1:50,60; 2) Anna Daverda, 2:08.56 Mituns da 12 a 16 agn: 1) Simon Elliscases, 1:46,63; 2) René Ploner, 1:51,74; 3) David Ellecosta, 1:53,21; 4) Jonas Ellecosta, 2:00,99; 5) Julian Pedevilla, 2:03,95 Mitans da 12 a 16 agn: 1) Katrin Ellecosta, 2:00,40; 2) Erica Pedevilla, 2:00,49; 3) Sofia Ploner, 2:02,20; 4) Ester Ploner, 2:07,94; 5) Iris Ploner, 2:10,65 Jogn da 17 a 24 agn: 1) Marcus Rigo, 1:34,51; 2) Daniel Ellecosta, 1:35,73; 3) Philip Ploner, 1:36,20; 4) Valentin Erlacher, 1:37,09; 5) Alfons Facchini, 1:39,05 Jones da 17 a 24 agn: 1) Sarah Peslalz, 1:57,30; 2) Ingrid Willeit, 2:00,98; 3) Manuela Rigo, 2:12;06; 4) Manuela Ploner, 2:28,17 Ëi da 25 a 34 agn: 1) Siegfried Burchia, 1:32,57; 2) Georg Rigo, 1:32,94; 3) Adalbert Burchia, 1:37,36; 4) Günther Erlacher, 1:38,69; 5) Oskar Feichter, 1:38,88 Ëres da 25 a 34 agn. 1) Monika Winkler, 1:36,52; 2) Susanne Winkler, 1:47,16; 3) Natalia Ellecosta, 2:06,10 565

LA PLI

Ëi da 35 a 45 agn: 1) Hubert Ploner, 1:33,43; 2) Jep Ellecosta, 1:41,09; 3) Stefan Pedevilla, 1:50,24; 4) Richard Erlacher, 2:00,72; 5) Iaco Erardi, 2:04,37 Ëres da 35 a 45 agn: 1) Daniela Comploi, 1:48,77; 2) Michela Feichter, 1:58,47; 3) Helga Ellecosta, 2:04,09; 4) Erica Deverda, 2:07,96; 5) Dorotea Peslalz, 2:15,68 Ëi da 46 agn ensö: 1) Gustl Winkler, 1:40,41; 2) Franz Riga, 1:49,17; 3) Alfred Ellecosta, 1:50,04; 4) Paul Pedevilla, 1:51,33; 5) Jep Ellecosta, 1:58,36 Ëres da 46 agn ensö: 1) Emma Ploner, 2:03,92; 2) Angelica Ellecosta,

2:10,53; 3) Lidia Rigo, 2:13,58; 4) Marta Feichter, 2:14,42; 5) Zilia Willeit, 2:21,13 Chi da foradecà: 1) Egon Ferdigg, 1:34,69; 2) Melanie Miribung, 1:55,75 Lösa da dui, con soma dai agn sot ai 30: 1) Gabriel y Manuel Comploi, 2:09,54; 2) Julian Pedevilla y Jonas Ellecosta Lösa da dui, con soma dai agn sot i 30: 1) Alfons Facchini y Susanne Winkler, 1:46,41; 2) Marcus Rigo y Melanie Miribung, 1:48,41; 3) Franz Agreiter y Philip Ploner, 1:49,85; 4) Franz Feichter y Günther Erlacher, 1:54,84; 5) Gregor Pedevilla y Oskar Feichter 2:00,59

I mius pêrs dla categoria dal dopl ala gara dla lösa.

566

LA PLI

Löses da fën: 1) Pre Bassogn, 2:06,96; 2) I dui barantli, 2:14,86; 3) I Rapanui, 2:28,45 Pataroz: 1) Gabriel Erlacher, 1:35,58; 2) Alex Feichter, 1:39,15; 3) Thomas Feichter, 1:39,58; 4) Elmar Feichter, 1:49,25; 5) Ivan Ellecosta, 1:59,86 Miù tomp dal dé: Monika Winkler (1:36,52) y Siegfried Burchia (1:32,57), porcina: Carlo Feichter (3:04,48), tomp ideal: Pius Ploner (2:37:85).

La gara da Biëi Daéte La sabeda ai 4 de forà, tal plü bel domisdé èl gnü motü da jì na gara dla lösa da Biëi Daéte fina jö da Majîra. La gara è gnüda organisada da Simon, y i iudiziars dla gara ea Michaela y Georg, co s’à inće crüzié da tó jö i tomps sön paroncinch de majun. Al è sté na competiziun dër combatüda y ensciö ala fin à Alfons albü la miù sön Adolf, terzo è gnü l’organisadù Simon. Val’ concorënć à inće mossü plü iadi sonté sön lösa, deache les otes ea scialdi mostres. Do dui raić, gnüs entrami slüć jö da Arnold, èl gnü tut le miù tomp. Cösta la tlassifica: 1) Alfons 42,56 sec.; 2) Adolf 44,00 sec.; 3) Simon 49,34 sec.; 4) Heinrich 51,42 sec.; 5) Susanne 51,82 sec.; 6) Zilia F. 54,10 sec.; 7) Ludwig 57,35 sec.; 8) David 59,58 sec.; 9) Arnold 1.35,53 secunć. Do la gara èl gnü tignì la premiaziun te stöa d’Laronz. Le pröm tlassifiché à podü pié do na gran schidela de tultres da paé, y sambën inće i atri partezipanć à podü pié do de bi pesć arjignês ca da Zilia d’Laronz.

Le miù tomp dal dé assolut è gnü motü sö da Siegfried Burchia de Val.

Gran festa por les mitans dla mëndra categoria.

I partezipanć ala gara da Biëi Daéte.

567

LA PLI

Gara dai schii: le miù tomp è roé a Longega Ta Furćia èl propio sté en bel dé por i presciapüch sessanta partezipanć dla gara dal paîsc d’La Pli. Al è sté en dé d’aorela cörta y de divertimont, olache i compaejans à podü passé na bela domëgna en compagnia, mostrenn sö inće so sëi sön i schii y sön la brëia. Inće sce le numer de partezipanć è sté en momont plü bas co l’ann denant, n’à cösc nia condizioné l’andamont dla gara. Le medemo dé èl inće gnü motü da jì la Roda de Col Toronn, empò à sessantönn porsones tut sö l’envit da tó pert al slalom lerch sön Pre da Peres, ta Furćia. Bën 60 agn de desferonzia èl sté danter le partezipant plü jonn, Andrea Ellecosta, y le manco jonn, Carlo Ploner. La mesa dles önesc è pié ia le pröm concorënt. Önn endolater èsai gnüs fora y jö, proenn da mëte sö le miù tomp. Do la gara è la festa jüda ennant tal restorant Pradeles, olache al è sté val’ da mangé y da bëre por düć. Ivan Ellecosta da Frena à ponsé con sü orghi da man da trà sö l’alegria y la buna löna. Sambën èl gnü premié i mius de vigne categoria. Laprò èl gnü trat fora de bi pesć dala ola dla fortüna. En bel iolan i è jü a Johnson Complojer y a Emma Frontull, co s’à tut sö l’organisaziun, spo ai trec sponsors che à dé ca pesć, ala Sozieté dai lifć por la preparaziun dla pista y a Raimund y Christof co à tut jö i tomps. Tlassifiches Scolares dai 9 ai 11 agn 1. Jasmine Vollmann, 52.94;

568

Scolari dai 9 ai 11 agn 1. Samuel Frontull, 51.55; 2. Andrea Ellecosta, 53.66; 3. Gabriel Comploi, 59.53; 4. Michael Elliscases, 1’04.74; 5. Manuel Comploi, 1’11.50; 6. Alex Daverda, 1’12.86; 7. Nicol Ellecosta, 1’13.48; 8. Manuel Palfrader, 1’18.53; Scolares dai 11 ai 14 agn 1. Katrin Ellecosta, 44.51; 2. Michela Frontull, 52.66; Scolari dai 11 ai 14 agn 1. Michael Palfrader, 38.40; 2. David Palfrader, 48.93; 3. Alan Erlacher, 57.30; 4. Kevin Daverda, 59.59; 5. Stefan Feichter, 1’06.42; Jones dai 15 ai 24 agn 1. Mara Complojer, 51.09; 2. Manuela Rigo, 1’13.36; Ëres da 25 a 34 agn 1. Marta Trebo, 48.04; Ëres dai 35 agn ennant 1. Cristine Ellecosta, 45.83; 2. Annelies Ellecosta, 1’00.10; 3. Marta Feichter, 1’07.83; 4. Lidia Rigo, 1’08.30; Veteranns dai 60 agn ennant 1. Carlo Ploner, 58.45; 2. Tone Ploner, 1’05.64; 3. Jep Ellecosta, 1’22.50; Veteranns dai 50 ai 59 agn 1. Franz Rigo, 1’01.17; 2. Giovanni Complojer, 1’03.33; 3. Adolf Feichter, 1’09.74; Amaturs dai 40 ai 49 agn 1. Franz Daverda, 45.69; 2. Alfred Ellecosta, 48.76; Seniors dai 30 ai 39 agn 1. Elmar Winkler, 39.16; 2. Franz Trebo, 40.94; 3. Norbert Rovara, 45.93;

LA PLI

Jogn dai 20 ai 29 agn 1. Andrea Palfrader, 39.80; 2.Thomas Ploner, 41.16; 3. Cristian Ellecosta, 52.74; Jogn dai 15 ai 20 agn 1. Ivan Ellecosta, 39.01; 2. Werner Pedevilla, 1’12.49; 3. Wilhelm Hochwieser, 1’25.38; Maestri dai schii dai 40 agn inant 1. Hubert Frontull de Mareo, 43.72; 2. Filippo Ellecosta, 45.14; 3. Albert Frontull, 48.58; Maestri dai schii ćina a 39 agn 1. Andrea Ellecosta, 36.45; Categoria snowboard 1. Matio Palfrader, 49.82; 2. Julia Ploner, 1’15.73; 3. Erica Pedevilla, 1’21.60.

Gran tich-tach y le tabach

Le miù dal dé Andrea Ellecosta da Longega.

Gran festa encër le palê tal paîsc d’La Pli dan le turnier tradizional söi pici ćiamps ta Ćiamaor. Ma che spo le dé dal apuntamënt, la sabeda ai 12 d’agost 2006, plöêl desche le ći foss sté davert y al ea dassënn frëit. Empò èl sté da śoghé. L’organisaziun è endô stada tles mans dla uniun Jonëza da Paur, co à arjigné ca döt descalalda y à inće fisitidié por i ćiamps y i direturs de gara. Ot è stades les scuadres co s’an à anfidé adalerch por concorenzialité y maltomp, danter cöstes döes formaziuns de mitans y jones. Laprò inće seleziuns da de gran uniuns desco la Musiga y i Scìzeri. Ala fin à la scuadra “Tic Tac Snuftabach” davagné le turnier, con 23 goi fać endöt y danfora le capocanonier dal dé, Willy Hochwieser de Rü. Grana è stada la festa al intern dla scuadra, por düć i

Jasmine Vollmann: con 9 agn öna dles plü jones.

569

LA PLI

goi fać y inće dötes les partides davagnades. La scuadra dal “tabach” à batü te finala la seleziun dla Musiga d’La Pli de Mareo, co à mossü s’acontenté por l’enejimo iade dal secundo post. Danter les jones èl sté Angelica Pedevilla der Terza co à podü pié do la “preza” por avëi trat le numer plü alt de goi. Ples scuadres podêl ma śoghé alplü trëi jones respetivamonter jogn tesserês pa na federaziun dal palê, y cösc à cherié en turnier enteressant y rival, inće con val’ compagns co messâ śoghé decuntra. Do les partides èl gnü tignì, con la nëi co arsia entres plü albas ta Ćiamaor, la premiaziun y na picia festa de rengraziamont por sponsors y colaboradus.

Le capocanonier Willy. Con 12 goi àl toché le plü.

La scuadra co à davagné con Jan Palfrader, Franz Rigo, Willy Hochwieser, Hanspeter Hochwieser, Iaco Rigo, Andrea Palfrader y Davide Erlacher.

570

LA PLI

Plöia, frëit y la nëi nia dalunc è stà i dër protagonisć de chësc turnier d’La Pli de Mareo.

Angelica con la preza da capocanoniera.

Le tomp ia por l’ann 2006 I pröms mënsc dal ann è stês da d’invern desco püć iadi tal ultimo tomp. En gran frëit à caraterisé forà y merz. L’invern s’à trat con nëis ćina sora i paîsc y temperatöres frëides ćina ai pröms de jügn. Dedô è le tomp sté plü morjel, de iuli àn inće podü sontì le gran ćialt mediterann, mo bën ma ćina la pröma decada d’agost. Amez agost s’à belo anunzié la nëi söalalt. Setëmber è endô sté ćialt fora de mosöra, dedô àn spo podü vire en altonn morjel. L’invern à motü man da gnì pegher, ai pröms de dezëmber n’ea le grunt gnanca ćiamó dlacé y ma püćes ea les pistes con nëi tecnica co sciafiâ da gnì adorades dai schiadus. La nëi è empò gnüda, defata do Santa Maria 571

LA PLI

Enmacolada, te paîsc chi 10 cm, y cösta à büté por acontenté i edli dla jont co se damanâ en Nadé blanch.

I pres è plëns de cogheres y le ći è scartacé. Motif tut sö a La Pli ai 9 d’aurì 2006.

Odüda cuntra la tompla da Curt y La Pli ai 5 de dezëmber. I pres è checi y aspeta ert - desco la jont - sön la nëi.

572

LITES

LITA DL PARLAMﾃ起T SENAT - REFERENDUM

581

LITES

La Ila

S. Ćiascian

Badia

La Val

S.Martin

Lungiarü

Antermëia

Al Plan

La Plì

Rina

1029

972

828

614 2414

962

614

426

231 1271 1136

599

374 2109 7785

Lit. efet.

942

886

759

548 2193

894

550

386

209 1145 1013

523

332 1868 7042

Partez. %

91,5

89 90,8 92,9

89 88,6 90,5

Zet. bl.

261

Zet. nules

101

895

859

718

515 2092

828

517

348

201 1066

979

498

322 1799 6680

478

523

430

278 1231

579

336

256

128

720

522

332

220 1074 4082

2 L’Ulivo

170

164

535

3 F.Verdi

144

392

4 L. di P.

Zet. var. 1

5 6

SVP

Rosa n.P. Rif. Com.

90 90,1

Mareo

S. Linert

Lit. pot.

S.Martin

Corvara

VAL BADIA

LITA dl PARLAMËNT: ĆIAMENA di DEPUTAĆ 09/10.4.2006

7 Pens.

9 UDEUR

T1 Un. Pr.

582

697

527

335 1559

719

447

296

162

905

729

433

10 Freih.

145

P.C.I.

293 1455 5220

223

123

121

257

133

165

790

UDC

131

127

14 ASAN

109

113

121

16 DC+PSI

17 MSFT

T2 C.d.L.

295

161

178

177

516

141

218

582

269 1315

LITES

VAL BADIA

Mareo

Rina

La Plì

Al Plan

S. Martin

Antermëia

Lungiarü

S. Martin

La Val

Badia

S. Ćiascian

La Ila

S. Linert

Corvara

LITA DL PARLAMËNT: SENAT 09/10.04.2006

Lit.pot.

989 886 755 559 2200 847 536 360 214 1110 1001 515 336 1852 6955

Lit.efet

855 815 693 505 2013 792 482 331 192 1005 890 447 297 1634 6299

Part %

911

90 91,5 93,5

Zet.bl.

Zet.nul.

Zet.var.

90 90,5

88 88,2 90,6

42 246

23 152

805 768 643 475 1886 733 442 285 181 908 847 432 290 1569 5901

1 SVP

505 541 421 314 1276 573 334 220 136 690 530 299 218 1047 4091

2 C.d.L.

211 114 134 119 367

28 215

80 146

7 177 892

93 110

49 233 618

3 Un.Pr.

4 Freih.

5 Pens.

6 MSFT

T Senat

30 175

96 202

805 768 643 475 1886 733 442 285 181 908 847 432 290 1569 5901

583

LITES

REFERENDUM COSTITUZIONAL 25/26.2006

COMUN

Litad.

Litadus %

var.

Zetoles SCE

Zetoles

Seziun

pat.

CORVARA

1027

450

43,8

446

224

50,2

222

49,8

S. Linert

970

452

440

116

324

La Ila

828

434

416

149

267

S. Ćiascian

616

293

286

122

164

BADIA

2414

1179

48,8

1142

387

33,9

755

66,1

LA VAL

964

322

33,4

308

18,8

250

81,2

S. Martin

617

267

254

206

Lungiarü

425

186

174

146

Antermëia

231

S. MARTIN

1273

545

42,8

519

19,1

420

80,9

Al Plan

1137

447

440

129

311

La Pli

596

240

234

200

Rina

372

150

148

140

MAREO

2105

837

39,8

822

171

20,8

651

79,2

VAL BADIA

7783

3333

42,8

3237

939

29,0

2298

71,0

584

efet.

Usc

bl.

nul

www.madem.it

Dagnora liês a nosta tera. Dagnora liês a nosta jënt. Dagnora chilò por nos.

�� www.valbadiaonline.it