SAS DLA CRUSC 2008 1/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

2008 1

SAS DLA CRUSC LA VAL BADIA TRATAN L’ANN 2008

UNIUN LADINS VAL BADIA

Impressum

Impressum Sas dla Crusc La Val Badia tratan l’ann 2008 nr. 32 Reg.Tribunal BZ nr. 3/72 Coordinaziun: Tone Gasser y Giovanni Mischì Impaginaziun: Mario Clara - www.madem.it Uniun Ladins Val Badia San Linert 44 39036 Badia Tel.0471/839800 - fax 0471/839960 www.uniunladins.it Stamparia: Ingraf / Auer Cronica dla Val Badia 2008 Tiradöra: 1.500 ejemplars Stampè cun n contribut ﬁnanziar de: Provinzia Autonoma da Balsan - Assessorat por la scora y cultura ladina Regiun Trentin-Südtirol

Chësta cronica vëgn inće sostegnida dai Comuns de Corvara, Badia, San Martin, La Val y Mareo, a chi che al ti va n bel dilan. © Uniun Ladins Val Badia 2009

Introduziun

Stimà leturies y leturs! Ion Ves dunse indô tles mans la Cronica dla Val Badia dl ann passè, le Sas dl Crusc 2008, che cunta ći ch’al é insciö sozedü ia por l’ann ti dodesc paîsc de nosta valada. Sciöch’i odëis s’à i cronisć indô dër porvè y à albü n bel laûr da cöie adöm les informaziuns documentades cun Giovanni Mischì, Werner Pescosta y Tone Gasser. cotan de retrać. I retrać é en pert gnüs fać dai cronisć instësc y en pert ési gnüs metüs a desposiziun dales uniuns y da privać. Les sajuns y i agn passa ia y impara inće i fać y i avenimënć, se desfantan ia te nosta memoria. Porchël pàiel la mëia da scrì sö y da fotografè la vita de nüsc paîsc. Podon ćiarè do te n liber daimproìa ći ch’al é insciö sozedü, renfrescunse nosta memoria, vëgnel indô a löm la valüta dl laûr dles uniuns y de tröpes porsones. I s’intenun ch’i ne jun nia da susc fora por chësc monn, mo ch’i gnun sostignis da tröc inćër nos ia. Al ne n’é nia saurì da recordè les cosses te na manira ogetiva y da alzè fora les dezijiuns y i avenimënć veramënter importanć che rovënn la storia de nüsc paîsc. Implü él ri da odëi fora y da descrì ći ch’al sozed tl monn privat, politich y economich, les intenziuns y les speculaziuns, odon gonot pormò do pro les conseguënzes dl deport dla jënt. Argomënć che à mëtü a jì la discusciun danter la jënt é stà le govern de Prodi che é tomè y les lîtes politiches davagnades da Berlusconi, les lîtes provinziales y la crisa economica, inće sce nia ćiamò tan sintida te nosta valada. La vijita dl Papa sö Oies à bëgn movimentè döta la valada, mo nia demanco à tochè i sentimënć püch dedô la mort dl vësco Wilhelm Egger y spo ala ﬁn dl ann la nominaziun de Karl Golser sciöche vësco nü. Tl’injunta ala cronica podëise lì do i resultać dles lîtes y odëi sciöche vigni paîsc à lité. Sciöche motif danfora por vigni paîsc él gnü tut les ćiampanes ch’i suraldiun tres deplü. Cun n bel dilan a düć chi che à daidè cun articui, relaziuns y retrać, sperunse de mantignì via la conferta, la vita, la storia y le lian de nüsc paîsc. Werner Pescosta (Presidënt U.L.V.B)

Tone Gasser y Giovanni Mischì (Coordinadus) 3

Uniun di Ladins dla Val Badia

L’Uniun di Ladins dla Val badia N ann 2008 rich de ativitês

Sciöche bele ti ultimi agn, arati de podëi dì cun ligrëza y sodesfaziun che l’ativité portada inant dai mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins dla Val Badia à inće tl 2008 albü n cer’ pëis por svilup dl lingaz y dla cultura ladina. Al é gnü dè fora 5 publicaziuns nöies y n valgönes d’atres é gnüdes arjignades cà da podëi gnì stampades tl 2009. Laprò él inće gnü metü a jì deplü manifestaziuns che à dër plajü. Sciöche vigni ann àn ćiarè de tignì tler dan dai edli les ﬁnalitês preodüdes dal statut dla Uniun: al é gnü portè inant la cultura y le lingaz a düć i livì, tignon cunt de vigni grup d’eté, di jogn y di manco jogn. Insciö àn porvè de publiché libri adatà ai mituns y ai jogn, zënza lascè sön na pert chi che jënt n pü’ plü de tëmp lì ion. Tröp pëis ti él ćiamò n iade gnü dè ai libri da mëssa (Lezionars) y da oraziuns por ladin, che cür śëgn oramai döt chësc ćiamp tla Val Badia. Le contribut ﬁnanziar da pert dla Consulta Ladina y dl Assessorat ala Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma de Trënt y Balsan, dla Cassa Raiffeisen Val Badia y da pert di Comuns é indô stè fondamental por podëi realisé le program plütosc ampl, ince sc’al âlda da gnì alzè fora ćiamò n iade le gran laûr che i aconsiadus à indô fat debann y l’impëgn ch’ai à dè cà por podëi realisé idees y proieć nüs.

Uniun di Ladins dla Val Badia PUBLICAZIUNS DESVALIES Cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” por l’ann 2007 La cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” por le 2007 é indô n iade chersciüda sides tla cuantité che tla cualité: cun bëgn 660 plates de articui y de fotograﬁes n’un n’él gnü stampè indöt 1550 copies. L’ediziun dl 2008 é stada plü rica co mai d’informaziuns da lì y de retrać da podëi ciarè: i avenimënć sozedüs tratan le 2007 ti paîsc dla Val Badia é gnüs scrić sö y Le cuertl dla cronica documentà dër dla Val Badia „Sas dla avisa, dilan al Crusc“. gran impëgn di cronisć. Le liber de cronica che é gnü fora ai pröms de ma é spo gnü partì fora ćiasa por ćiasa dal colaboradù dla Uniun Albert Daverda da Lungiarü. Chësc sorvisc de gran valüta garantësc vigni ann la distribuziun capilara dl liber che à ciafè pro tröpes families n valur da coleziun. CD y sföi da ćianties por mituns dal titul „Tichetitach, le milepîsc” Tratan l’ann passè à n valgügn colaboradus dla Uniun di Ladins fat les traduziuns dal todësch de 18 ćianties por mituns, pro chëres che le maéster Bruno Rives da Picolin à scrit les notes. Le sföi

da ćianties cun dessëgns de Martha Videsott dess acompagné le CD che é gnü tut sö cun n piće grup de mituns Le cuertl dl sföi da y mitans ince cianties y dl CD „Tiche- ëi insignà jö titach, le milepîsc“. da Bruno Rives. Sön n secundo CD él spo gnü registré a pert la basa musicala de dötes les ćianties a na mainira che i mituns pois tó tla man le liber y porvè da susc de ćiantè impara. Liber de poesies de Luciano dles Dolomites cun dessëgns de Gabi Mutschlechner Tratan l’ann passè él gnü abiné adöm na bela compëda de poesies de Luciano Costner de Badia che vir bele da deplü agn incà defora, en sintonia cun la natöra. Dormì dormel scialdi te tablà da munt, te val’ ütia o te tenda, aladô de sciöch’al é le Le cuertl dl liber de tëmp o dl post poesies de Luciano Co- olach’al é canstner. che le sorëdl va dojö. Sües poesies baia de sües esperiënzes, de porsones ch’al incunta sön tru o 5

Uniun di Ladins dla Val Badia dla natöra che é tres süa compagna. Les poesies é gnüdes publicades te n pice liber, cun dessëgns de Gabi Mutschlechner d’Al Plan.

PUBLICAZIUNS CHE À DA N’UN FÀ CUN LA DLIJIA

Traduziun dl romann „Liënda dl sant sboaciun”

Pro i sföisc por les incuntades danter geniturs, insegnanć y mituns che va ala pröma comuniun laurè fora provisoriamënter tl 2004 da Magdalena y Tone Gasser, cun i dessëgns de Manuela Dasser, él ćiamò gnü injuntè les ultimes plates, aladô dles indicaziuns di proi y di insegnanć de religiun. Le sföi partì sö te döes pertes, öna por i mituns y öna por i geniturs y insegnanc che mëss arjigné Le cuertl deﬁnitif dl li- cà i mituns al ber de preparaziun ala sacramënt dla pröma comuniun. comuniun, é spo gnü lascè stampè te süa forma deﬁnitiva. I sföisc é gnüs metüs te mapes da aneles stampades aposta, por podëi injuntè plates de laûr o val’ dessëgn fat dai mituns instësc.

Do le suzès dles traduziuns de romanns tlassics tl ladin publicades ti agn passà, à la Uniun di Ladins lascè fà la TRADUZIUN DL ROMANN „LIËNDA DL SANT SBOACIUN” (test original dl scritur Joseph Roth) da Michael Moling da San Martin. I dessëgns che passenëia laprò Le cuertl dl pice li- é intratan gnüs ber dla „Liënda dl san fać da Hannes sboaciun“. Pasqualini da Porsenù. Le liber bele impaginé é gnü publiché da d’aisciöda dl 2008.

Liber d’acompagnamënt ala pröma comuniun

Uniun di Ladins dla Val Badia PUBLICAZIUNS POR LA SCORA Ajënda de scora por i mituns dles elementares Ann de scora 2008/2009 Inće por l’ann de scora 2008/2009 à l’Uniun di Ladins dla Val Badia – cun l’aiüt de scolars y maestri – metü adöm l’ajënda che ti é gnüda partida fora a düć i mituns dles elementares. L’ajënda che â le tema „la natöra” é gnüda abelida cun dessëgns fać da mituns y mitans dla scora elementara da La Ila. Pro les ilustraziuns él gnü reportè na bela compëda de jüc, stomać y de de pices stories. La publicaziun che Le cuertl dl’ajënda de é gnüda dada scora 2008/2009. fora l’otavo ann é sciöche dagnora gnüda tuta sö dër bun sides dai maestri che dai mituns.

LIBRI ARJIGNÀ CÀ POR LA PUBLICAZIUN Liber por la zelebraziun dla liturgia dla parora Dal momënt ch’al é tres manco proi y ch’al sarà tres plü rî, dantadöt te nüsc paîsc, che i proi sides bugn de dì tan de mësses co dandaìa, messarà i laics bel plan mëte man de zelebrè la liturgia dla parora. Por chësc fin s’à la Uniun di Ladins surantut de dè fora n liber cun i tesć y les oraziuns. Le laûr é gnü fat da Tone Gasser da San Martin cun l’aiüt dl curat da La Val, siur Iaco Ploner. Les perts plü zities é gnüdes ćiarades jö da na delegaziun di proi dla Val Badia y da siur Ulrich Fistill por cunt dl vësco. Le liber gnarà publiché pornanche l’autorisaziun dl vësco nü sarà dan man. Liber de preparaziun al Cunfermè Tone Gasser, mëmber dl Consëi dla Uniun, à bele arjigné cà le material por n liber de preparaziun al cunfermè che é bele gonot gnü damanè dai proi y da zacotan de geniturs. Le liber gnarà dè fora dl 2009 cun le l’aprovaziun dl Ofize de Catechesa Diozejan! Verjiun taliana dl liber „Larjëis” Le liber de Giovanni Mischì y Roswitha Asche ch’é gnü dè fora dl 2007 por todësch é intratan gnü traslatè tl talian dal colaboradù dl Ofize Parcs Naturai, Renato Sascor, y impaginé dala grafica dl Max Planck Institut da Jena. 7

Uniun di Ladins dla Val Badia Le liber analisëia y reporta i aspeć desvalis che reverda i larjëis (bosć de leresc) te nosta valada, so anuzamënt da vedlamënter incà (lignan y pastöra), süa genesa tl decurs di secui. Te chësc contest abinel inće adöm le gran partimone de nomenclatöra che s’ascogn iadedô. Le liber che contëgn za. 400 dessëgns de Roswitha Asche gnarà publiché i pröms mëisc dl 2009. La liënda de Fanes sön DVD. Por ne lascè nia jì a perde na multivijiun sura la liënda de Fanes che ê gnüda lasciada fà dala Uniun di Ladins dan da oramai 30 agn, él gnü digitalisé les diapositives, les musighes y i tesć. La multivijiun analogica te trëi lingac Cuertl dl DVD dla liën- (ladin, talian y da de Fanes todësch), realisada inlaôta da Heinz Kostner y Claudio Poli, à a chësta mainira podü gnì reportada sön n DVD, tres chël ch’ara jarà da avëi na miù difujiun é n beliscim iuvel cultural ch’al paia la mëia da mantignì!

MANIFESTAZIUNS 4 de mà 2008 CONZERT POR LA FESTA DLA UMA La domënia ai 4 de mà à la Uniun di Ladins metü a jì tla Ćiasa dla Cultura a La Ila n pice conzert por la festa dla uma. Tla medéma ocajiun él ince gnü presentè la CD nöia y le pice sföi cun ćianties da mituns dal titul „Tichetitach, le milepîsc”. Porchël é le cor de mituns dla Scora de Musiga che s’à por l’ocajiun metü inom „Cor Milepîsc” inće stè le protagonist dl domisdé. I mituns y les mitans insignades jö cun savëi dal maester Bruno Rives a ćiantè deplü toć, se moion sön palch a na mainira ch’al garatass inće na bela coreografia. I solisć che à podü mostrè döt so talënt é stà Elvis Burchia, Elena Frenademetz, Francesca Dariz y Giulia D’Urso. Tl ambit dla presentaziun él spo inće gnü premié dötes chës porsones che à a val’ mainira daidé por che la publicaziun y la CD podess garatè indortöra. Le grup de stromënć a flé insigné jö dal maester Gerhard Mohr à daidé arichì döta la manifestaziun cun n valgönes de beles melodies. Por ch’al ti savess bel inće ai pici mituns che à acompagné les umes al conzert à l’autur de teater y atur Simon Kostner portè dant n pice toch ch’al s’à studié fora por l’ocajiun y en pert inće improvisé. Ala fin dla manifestaziun à dötes les umes ćiamò podü pié do n pice ciüf sciöche sëgn de reconescënza por döt ći ch’ares fej por la familia y sciöche recort dla manifestaziun che é garatada plütosc bun.

Uniun di Ladins dla Val Badia

Le grup de stromënć a ﬂé sot ala direziun dl maester Gerhard Mohr.

Le cor di mituns dla Scora de Musiga dla Val Badia cun so dirighënt Bruno Rives, n valgügn mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins y chi ch’à colaborè al proiet „Tichetitach, le milepîsc“.

Uniun di Ladins dla Val Badia 28 de mà 2008 INCUNTADA DI CRONISĆ DLA VAL BADIA Le mercui ai 28 de mà, n’édema do che al é gnü fora la cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc”, él gnü tignì la riuniun anuala di cronisć badioć y marôi. L’ocajiun é indô gnüda anuzada por baié dla publicaziun, al é gnü fat de vigni sort de conscidraziuns y valuté sciöche an podess fà da mioré inant la publicaziun. Al é gnü fat la proposta de portè ite na majera sistematica tl liber a na mainira che vigni singola cronica de paîsc sides partida sö do i medémi critêrs. Important fossel inće ch’al roves dagnora ite inće chës informaziuns de

basa che podess n dé gnì tutes cà da zacai che fej n’inrescida sura na uniun o la storia de n paîsc. Le liber é ince tl 2008 gnü fora cun passa 600 plates de articui y fotograﬁes. Ala ﬁn dl’incuntada é spo i cronisć jüs deboriada a cëna y à passè na sëra plajora che à daidé da portè inant le spirit de grup de chël ch’ara va debojëgn por le bun garatè de na publicaziun sciöche le „Sas dla Crusc”.

I cronisć dla Val Badia auturs dla cronica por l‘ann 2007: (iadedô dmc.) Giovanni Mischì, Iaco Rigo, Carlo Plazza, Renato Paratscha, Giuvani Pescollderungg, Mario Clara, Werner Pescosta; (dant dmc.) Concetta Bonaldi, Elisabeth Penazzi, Cristina Zingerle. Al mancia sön le retrat Ulrike Vittur, Cindy Vittur, Walter Castlunger, Lois Ferdigg, Sepl Comploi y Tone Gasser.

Uniun di Ladins dla Val Badia 3 d’agost 2008 PRESENTAZIUN DI LEZIONARS, DLA TRADUZIUN LADINA DLA BIBIA Y DE D’ATRI TESĆ LITURGICS A PAPA BENEDËT XVI

à porchël perié le Papa do chëst’aprovaziun. Intratan àl pié do cun ligrëza i libri che ti é gnüs dà y à laldè i trëi por so impëgn!

En ocajiun dla vijita de Papa Benedet XVI, do l’Angelus tignì a Porsenù ai 3 d’agost, ti à siur Iaco Ploner, Tone Gasser y siur Christian Moroder presentè i tesc liturgics che é gnüs traslatà tl ladin y publicà dala Uniun di Ladins dla Val Badia y en pert dal Istitut Ladin „Micurà de Rü”, Siur Christian Moroder ti à danter l’ater surandè al Papa la verjiun ladina dl Nü Testamënt. Intratan à i libri bele ciafè le „nihil obstat” da podëi gnì adorà te dlijia da pert dl vësco Wilhelm Egger, mo al manćia dötaorela ćiamò l’aprovaziun dl Vatican. I trëi rapresentanć ladins

3 d’otober 2008 PRÖMA RAPRESENTAZIUN DL TEATER „IADO CHËL CÔL HINTERM HÜGEL – DIETRO LA COLLINA” DE IACO RIGO. Ai 3 d’otober dl 2008 él gnü portè dant por le pröm iade sön le palch dl teater da Balsan le toch „Iadô chël côl – Hinterm Hügel – Dietro la collina” dl autur da La Pli Iaco Rigo. Valentina Kastlunger d’Al Plan é stada la regista dl drama che à la vera sciöche tema y olache le jüch danter i trëi lingac ladin, talian y todësch dëidé

Siur Iaco Ploner, curat da La Val, siur Cristl Moroder, curat da La Ila, y Tone Gasser ti surandà i libri de dlijia al Papa Benedët XVI rové a Porsenù y val’ dé plü tert inće a Oies.

Uniun di Ladins dla Val Badia

Le grup de aturs y i corisć che à metü en scena le toch de teater „Iado chël côl“.

da capì damì i conﬂić danter les popolaziuns dl monn. Le toch mët en scena la crisa di valurs tradizionai, che à sciaﬁé da suravire tan dî decà dal côl. Ći che é iadô le côl, chël é por l’autur la vera, che mët döt en prigo, mo che esist y cun chëra ch’an mëss se confrontè. 8 aturs y 10 corisć é sta i protagonisć dla sëra a Balsan y dles rapresentaziuns ch’é gnüdes fates dedô a Porsenù y a Bornech. Laprò êl ince aturs conesciüs sciöche Christine Lasta, Igor Horvat y Pietro Pilla, mo inće düć i atri â bele intan d’esperiënza söles sciables. Por Valentina Kastlunger é le teater de Iaco stè „n’ocajiun da mëte adöm esperiënzes desvalies por realisé val’ de bel, che ne se tëm nia dal confrunt cun ci che vëgn pité fora dles valades ladines”. Deboriada cun Cristina Cavalli da Milan y Erika Castlunger da Corvara àra 12

insigné ite le teater te n mëis, deperpo che Ludwig Rindler à imparè ite le cor che acompagnâ musicalmënter les scenes teatrales. Le teater é gnü metü a jì dal’assoziaziun di artisć ladins EPL che à complì i 50 agn, cun le sostëgn dla Uniun di Ladins dla Val Badia. 4 d’otober 2008 PRESENTAZIUN DL LIBER DE POESIES DE LUCIANO DLES DOLOMITES Te na bela atmosfera d’amizizia tl’ostaria Bad Cortina a Al Plan à la Uniun di Ladins dla Val Badia presentè ai 4 d’otober le pice liber dal titul „Ia y cà” cun composiziuns de Luciano Costner de Badia, en êrt Luciano dles

Uniun di Ladins dla Val Badia

Luciano y Arianna en ocajiun dla presentaziun dl liber.

L’autur é gnü presentè da so compagn Christian Ferdigg che é instës poet y conësc Luciano bele da plü agn.

Uniun di Ladins dla Val Badia Dolomites. A sonè y daidé intrategnì le publich êl Christian Pescosta da Corvara y Max Castlunger da San Martin. L’autur é n personaje che düć conësc tla Val Badia. Al é stè por tröć agn maéster de schi a Badia, a San Ćiascian y ćinamai di Stać Unis d’America, al à rodè deplü perts dl monn, olach’al à albü la poscibilité de fà i sporć che ti à dagnora plajü: arpizé y jì cui schi d’alpinism. Mo da plü agn incà virel tla natöra: so daćiasa é les munts y canch’al é rî tëmp ciafel adassosta te val’ tablé da munt. Al laôra tl bosch y tla campagna por se davagné val’ scioldo pro i paurs. Tröp deplü n’adorel nia. Te süa vita söl lim dla sozieté ti nen capitëiel de vigni sort, al vëiga da n ater punt d’odüda le monn de chël che ël instës fajô pert ćina dan da n valgügn agn. Cun sües composiziuns ne n’ôl nia le critiché, mo al scrì sciöch’al la vëiga y cunta de sües esperiënzes da canch’al é gnü „salvare”. Ai tesć de Luciano ti fej da cornisc i bi dessëgns de Gabi Mut-

schlechner, n’artista jona d’Al Plan che vëgn aprijada tres deplü por so talënt y sües beles pitöres. 19 d’otober 2008 12. EDIZIUN DL FESTIVAL DI CORS DE MITUNS „CIANTÉDE CUN NOS” Ai 19 d’otober é le festival di cors de mituns „Ciantéde cun nos” gnü tignì tl salf dl Palaz di Cungrésc a Urtijëi. La manifestaziun é en chësc ann gnüda metüda a jì dal’Union di Ladins de Gherdëina cun la colaboraziun dla Generela y dles uniuns di ladins dles atres valades. Por i mituns él na bela ocajiun de conësce i paîsc dles atres valades incër le Sela, mo inće por s’incuntè cun d’atri mituns cun chi ch’ai partësc la medéma ligrëza por la musiga. La manifestaziun à metü man danmisdé cun na mëssa ladina tignida tla dlijia da Urtijëi da siur Eugen

I mituns y les mitans dl cor dla Scora de Musiga dla Val Badia.

Uniun di Ladins dla Val Badia

Le Cor di pici d’Al Plan de Mareo acompagnà dala dirighënta Inge Dejaco y dala presidënta Herta Verra.

Runggaldier y ćiantada dal cor di mituns d’Ampëz „Sóen in festa”. Domisdé s’àl abiné na bela compëda de jënt a d’ascutè le conzert di pici mituns. La presidënta dl’Union Generela Elsa Zardini y la presidënta dl’Union de Gherdënia à albü le plajëi y l’onur de saludé n publich numerus y les autoritês. I mituns ne s’à nia lascè petlè y à ćiantè cun ligrëza les ćianties ch’ai â imparè ite te zacotan de mëisc de proes. Insciö n’esi nia mâ sta bugn de comöie i geniturs, mo döt le publich che ti à fat n gran aplaus. Protagonisć dl domisé é stà le „Cor di mutons de Sëlva”, le „Cor di mutons de Urtijëi” y le „Cor di mutons de Runcadic” che rapresentâ Gherdëna; le „Cor dla scora de musiga” y le „Cor di mituns d’Al Plan” dala Val Badia; le „Cor di bec Pentagramma” da Fascia; le „Pico coro Col de Lana” da Fodom; le „Còro sóen in festa” y le „Coro de ra ójes bianches de ra scora de musica de Anpézo” da Cortina. Por stlü jö en

belëza à i nü cors ćiantè düć adöm l’inn ladin, metü adöm por la pröma ediziun dl festival da Graziano Grossrubatscher, sot la direziun de Paul Senoner de Sëlva che é dagnora stè un di co-organisadus dla manifestaziun. 21, 22 y 23 de novëmber 2008 LADINIA ROCK TOUR En colaboraziun cun la Union Generela di Ladins dla Dolomites él da d’altonn dl 2008 gnü metü a jì la pröma ediziun dla „Ladinia Rock Tour”, a chëra ch’al à tut pert le grup „Innuendo” dla Val Badia, i „Pëuﬂa” de Gher15

Uniun di Ladins dla Val Badia

Le grup conesciü di „Pëuﬂa“ cun so „leader“ Gregor Pasolli à descedè l’entusiasm dl publich de dötes trëi les valades, mostran döta l’esperiënza ch’ai à arjunt ti tröc agn ch’ai sona adöm.

I „Innuendo“ dla Val Badia é n grup jonn cun na gran pasciun por la musiga rock ...

Uniun di Ladins dla Val Badia dëna y le grup „Armonote” d’Ampëz. I trëi grups à tignì le pröm conzert a Urtijëi, le vëndres ai 21 de novëmber; le dé dô a San Martin de Tor y l’ultimo dla „Tour” ia en Ampëz ai 23 de novëmber. Scemia ch’al à messü gnì stlüt i jus por la tröpa nëi tomada avisa chi dis, à la manifestaziun impò albü n bel suzès. I sostegnidus di grups à fat cotan de strada por i jì do a sü compagns inće tles atres valades. Insciö é n bel grup dla Val Badia rové sides te Gherdëna che ia en Ampëz por sostegnì i „Innuendo”; le medémo à fat i sostegnidus di „Pëuﬂa”. Indöt él stè na buna ocajiun d’incuntada y de barat cultural danter les valades ladines. La manifestaziun podarà dessigü crësce ti agn che vëgn, cun la partezipaziun de deplü grups, inće dales atres valades ladines.

ziun dl teater „Vily y Merendina. A tosc tl bosch”. Tröc geniturs y mituns à podü aproﬁté por gnì al marćé da Nadè y passè na picia ora a s’la rì deboriada.

30 de novëmber 2008 MARĆÉ DL LIBER Y TEATER POR MITUNS Ala ﬁn de novëmber à la Uniun di Ladins dla Val Badia metü a jì en colaboraziun cun le „Salf laûr protezionè” da Pidrô n pice marćé dl liber, tl ambit dl marcé da Nadè metü a jì dai jogn andicapà. Al é stè na buna ocajiun por ti presentè les publicaziuns dla Uniun ales tröpes porsones dla Val Badia che é rovades adalerch por l’ocajiun y inće por vëne n valgügn libri y n valgönes CDs. I clown Vily y Merendina à salpü da fà rì n bel grup de Tla medéma ocajiun à la mituns y geniturs en ocajiun dl marćé da Nadè tignì Uniun metü a jì na rapresenta- a Pidrô ... 17

Uniun di Ladins dla Val Badia DESVALIES SIT INTERNET DLA UNIUN Tratan le 2008 él gnü ajornè inant le sit internet www.ulvb.ladinia.net olache düć i interessà podô ciafè informaziuns sura le statut y les ativitês dla Uniun, le catalogh dles publicaziuns y les mainires por deventè mëmbri. Deache le sit internet ê oramai superè por süa impostaziun y por la visibilité ch’al ê bun de ti dè al’ativité dla Uniun, àn metü man cun la realisaziun de n sit nü, plü dinamich y atual,

cun colegamënć a düc i atri sić „ladins”. Le sit nü sarà da odëi i pröms mëisc dl 2009 sot a www.uniunladins.it.

CONTLUJIUN DL’ATIVITÉ 2008 De dezëmber él gnü stlüt jö l’ativité cun na riuniun ti ultims dis dl ann olach’al é gnü fat le bilanz de döt ći ch’é gnü realisé i mëisc denant. I mëmbri dla Uniun s’à incuntè regolarmënter por mëte a jì manifestaziuns y por valuté man man i tesć y les publicaziuns che é gnüdes metüdes adöm y dades fora. Le Presidënt Werner Pescosta

Le Consëi dla Uniun di Ladins dla Val Badia: (dmc.) Michaela Vittur, Tone Gasser, Werner Pescosta, Heidi Vittur, Michael Moling, Carlo Suani, Tanja Pallestrong. Al mancia sön la fotograﬁa: Diego Clara, Irene Clara, Michil Costa, Giovanni Mischì, Marco Pizzinini, Maria Trebo.

Indesc

Indesc Calfosch .................................................... 21 Corvara ...................................................... 59 La Ila .......................................................... 107 San Ćiascian ............................................. 167 Badia .......................................................... 209 La Val ......................................................... 267 Lungiarü .................................................... 323 Antermëia .................................................. 351 San Martin ................................................. 389 Rina ........................................................... 459 Al Plan ....................................................... 495 La Pli .......................................................... 543 Lîtes ........................................................... 615

Calfosch

Calfosch â&#x20AC;˘ Cristina Zingerle

Calfosch INTRODUZIUN L’ann 2008 s’à stlüt jö y n ann nü à metü man. N ann che à portè emoziuns nöies, esperiënzes, compić, devertimënć, delujiuns, ligrëzes y inće crusc. Te vignun de nos restaral vi val’ momënt dla vita, bel o inće manco bel. Chëstes pêr de plates de cronica daidarà recordè n pü’ i avenimënć che à caraterisé le paîsc da Calfosch. L’ann ch’i ùn apëna stlüt jö é stè n ann barest, y sciöche nüsc antenać dijô, ne n’ê i agn baresć nia de bugn agn. Ći ch’i ùn podü odëi dl « barest » é bëgn stè le tëmp. I rengraziun che nosc paîsc é gnü stravardè da catastrofes naturales. N avenimënt ch’i oress recordè é la mort de nosc Vësco Wilhelm Egger, che â acompagné püć dis denant te nosta valada le Papa Benedët XVI. Na gran ligrëza é por nos inće stada la noela dl suzessur Karl Golser che gnarà tut ite oﬁzialmënter ai 8 de merz dl 2009. N giulan a chëres porsones che é tres desponibles da me dè informaziuns y retrać por mi laûr y bele damperfora oressi me scusé por les loces. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Da mëte man l’ann 2008 compedâ le paîsc da Calfosch 522 abitanć che é chersciüs de bëgn 10 unitês, rovan insciö ai 31.12.2008 a 532. Al é nasciü 4 mituns y al é mort na porsona sora da ćiasa a Calfosch. La porsona plü vedla dl paîsc ai 31.12.2008 é Mersa Maria Elisabetta de Iocl, nasciüda ai 02.07.1912 y la porsona plü jona Stuﬂesser Gabriel nasciü al 01 de dezëmber dl 2008. La desfarënzia dala porsona plü vedla ala plü jona é de bëgn 35.583 dis o 853.992 ores o 51.239.520 menüc. Nasciüs: Cater é stà i viadùs che à portè ligrëza te familia: 10.01.2008 28.07.2008 03.09.2008 24.11.2008 01.12.2008

PESCOSTA SARA de Strobl Alexander y Pescosta Silvia PIZZININI NOEMI de Carlo y Demetz Marion FEICHTER CHANTAL de Günther y Alton Astrid OBERBACHER MARIA de Andreas y Castlunger Paola STUFLESSER GABRIEL de Daniel y Ebner Dagmar

Les mius audanzes de sanité, fortüna y ligrëza ai geniturs cun families. Maridà: Che à tut la dezijiun de jì deboriada por le tru dla vita se lian tl sacramënt dl matrimone él mâ stè un n pêr: 20.09.2008

Frenes Daniel cun Pescollderungg Valentina.

Döt le bun y bona fortüna! 22

Calfosch Morć: Öna na porsona da ćiasa chilò Calfosch é gnüda cherdada da Chëlbeldî tratan l’ann 2008. Recordanzes: Carlo Pescosta * ai 24.10.1911 † ai 20.05.2008 Tl’eté de 96 agn él gnü cherdè da Chël bel Dî ai 20 de mà berba Carlo de Nazio. Carlo Pescosta de Nazio é nasciü a Urtjëi ai 24 d’otober dl 1911. Do ester stè te vera él gnü a Calfosch a laurè le lüch de Nazio. Al s’à maridé cun Maria Frenademetz de Badia cun chëra ch’al à albü 4 mitans y n möt ch’al à pordü da n inzidënt sön strada y tl 1998 àl pordü inće la fomena de 68 agn. Tl ultimo tëmp ti àra scechè cun la sanité y ai 20 de mà él passè a miù vita. I le recordun sciöche na porsona dër scëmpla y chîta. I recordun inće 3 porsones da Calfosch che viô foradecà: Katharina Schrott de Martin, Malia Mutschlechner de Grödnerjoch y le jonn Marcello Peccei che à do na maratìa cörta y crüdia messü lascè chësc monn lascian te n gran incherscimun la fomena jona y dui de pici mituns.

Marcello cun sü dui mituns.

AMINISTRAZIUN COMUNALA LAÛRS PUBLICS: L’Aministraziun à albü da ponsè da dè les dërtes prioritês te tröc laûrs de comun che vëgn fać en economia dai lauranć instësc. Por chësc él inće gnü ultimamënter comprè mascinns y atrezatöres por podëi fà chisc laûrs indertöra. Chilò Calfosch él gnü fat laûrs de mioramënt pro l’iluminaziun publica, laûrs de sistemaziun y d’asfalt de n valgönes strades y laûrs pro n pêr de condütes dal’ega paza che stravâ. Cun n sistem da soﬂè ite föm ti rôs dal’ega él gnü controlè do les ćiases che ne n’ê nia ćiamò tachades ite tla condüta dal’ega blanćia, y chëres che ne n’ê nia tachades ite é spo gnüdes tacades ite da d’altonn. 23

Calfosch N gran laûr che à messü gnì fat é stè le ressanamënt dla vasca dal’ega te Val de Misdé. Adöm cun la dita Costabiei à i lauranć laurè bëgn döes edemes y por chësc laûr él gnü cherdè adalerch n jolier da condüje sö le petun. Na baraca vedla de passa 20 agn é gnüda desfata y menada jö te paîsc. La baraca dla televijiun sön Frara é inće gnüda trata jö y condüta demez. Laûrs burocratics é stà le regolamentè i raporć de proprieté do ch’al é gnü realisé la Ćiasa dles Uniuns cun le magazinn di stödafüch y la strada d’azés compran les sperses tres n contrat de barat don jö al’aministraziun de fraziun terac che ne vëgn nia plü adorà dal Comun sciöche bëgn publich. I lauranć pro i laûrs de sistemaziun.

TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES: Al é stè agn che döes mans ne bastâ nia da compedè les grus. En chësc ann àl tlechè inće na man sora deach’al él gnü fabriché cotan de manco. N gran laûr él gnü fat dala ﬁrma Impianti Colfosco che à realisé na garage tla zona „Sura Anteriöl” olach’al vëgn costruì dessura abitaziuns privates y n lot de abitaziuns alisirades. Le garnì Garden é jü inant cun l’ampliamënt dla ćiasa da aﬁté a sciori. Da d’altonn à Paul Clara trat jö la ćiasa vedla y n’à fat sö na nöia. Al vëgn ćiarié le petun da condüje sön Val de Misdé.

Calfosch

Al vëgn trat jö la ćiasa vedla.

Do n pü’ plü de dui mëisc ćiarara fora insciö.

Por Nadè à inće Stefan Mersa ruvé la ćiasa da aﬁté a sciori tla zona Paltinares. Ćiasa y majun de Stefan Mersa.

Sciöche vignun de nos sa, ghira i sciori tres deplü y insciö él te tröpes ćiases gnü fat laûrs de ampliamënć cualitatifs.

Al é interessant da osservè che tröpes conzesciuns é gnüdes dades por l’instalaziun de panì solars y implanć fotovoltaics. 25

Calfosch FRAZIUN Le comitê de fraziun s’à incuntè por tratè argomënć d’aministraziun che reverda i terac dla fraziun instëssa. D’invern vëgnel tut sö n laurant che arcuncia ia i auti sön la plaza da parché tl raiun Sotdljia che é da dui agn incà a paiamënt. D’isté tol sö la fraziun dui lauranć che ćiara de tignì apost i trus y les sëmenes, siëia i terac de fraziun y tëgn nëta nosta contrada: en chësc ann él gnü tut sö Sottara Alex y Mersa Silvano. La gestiun dles pastöres dla munt de Rönn, olach’al vëgn vardè armënć, y dla munt de Pöz, olach’al vëgn vardè les bisces, é inće tla man dla fraziun che tol sö dui famëis d’isté.

I lauranć realisëia na picia morvöia te pineta.

An n’oress nia dì ći scich ch’al vëgn lascè incërch.

Calfosch Pro i laûrs straordinars dla fraziun él stè dortoré la strada che va sön Forceles y la sëmena che va da Ćiampló ćina jö Cogolara.

Al vëgn laurè y dortorè la sëmena da Ćiampló ćina jö Cogolara.

Al é gnü fat n bel laûr pro chësta sëmena.

Implü à düć i frazionisć interessà ciafè debann dala fraziun lëgna da scialdè.

UNIUN DI OSTIS Aldefora dla sentada generala preodüda dal statut, s’à le consëi dla uniun di ostis, cun a cé Hanspeter Pitscheider, incuntè por dè val’ bunarat por les mudaziuns dl plann urbanistich comunal y por ćiarè de miorè le svilup dl turism local. En chësta ota él gnü organisé la gara dai schi di ostis de Südtirol che à cherdè adalerch tröc partezipanć. Do les desposiziuns de lege, mëssel ester te vigni ćiasa che afita a sciori na porsona che à tut pert a n curs de pröm aiüt; porchël à la uniun organisé n curs de pröm aiüt por chi che ne l’â nia ćiamò. ASSOZIAZIUN TURISTICA Cun n total de 359.643 sojornanzes defrunt ales 353.202 dl ann passè, àn podü constatè chilò Calfosch indô n aumënt dl 1,82%. L’aumënt é stè tratan la sajun da d’invern, Pasca adora à buté, i sciori à tignì pormez ćina ala fin de merz zënza de gran loces. Les presënzes d’isté é n pü’ calades constatan n manco dl 4%. Al é interessant da savëi che de foresć dal’Austria n’él gnü adalerch 15% demanco, deperpo che dai paîsc todësc n’él rové adalerch 3,05% deplü; sciöch’inće de sciori talians n’él rové adalerch 1,15 % deplü. La mesarìa di dis de sojornanza é aumentada defrunt al ann da denant da 5,7 a 5,8. Dla crisa finanziara ne n’àn nia conesciü da Nadè y les previjiuns dij che le scior ne lascia nia demez les feries, al sparagnarà deplü y al confrontarà tres deplü les ofertes. 27

Calfosch Tl oﬁze dl’assoziaziun turistica chilò Calfosch laora trëi impiegac, un se dà jö cun la contabilité y i atri dui se dà jö cun i sciori. Mo por ti pité 24 ores sön 24 n sorvisc d’informaziun él inće chilò Calfosch gnü metü sö n « Infopoint ». La majera pert de chi che l’anuzëia é sciori talians y plü avisa por previjiuns dl tëmp y orars dles corieres. Por la desponibilité dles ćiamenes ne vëgnel nia tan damanè pro l’Infopoint, deache le scior ne la vega nia plü tan da ruvé adalerch sënza avëi bele la ćiamena prenotada. I sozi dl’assoziaziun turistica vëgn cherdà ite dui iadi al ann a na sentada, n iade a Calfosch y n iade a Corvara. Chilò Calfosch é la sentada gnüda cherdada ite ai 19 d’aurì olach’al é gnü portè dant les statistiches dl’invern y les previjiuns por l’isté. Tres plü ri pêl ch’al sides da dè ia les ćiamenes d’isté olach’al é plü concorënza y le scior ćiara inće tres deplü sön le tacuin. A chësta sentada él rové adalerch na referënta dal’Austria che à tignì n referat cört sciöche an dess respogne al telefonn y ester bugn da ti dè la convinziun tres le fì dl telefonn che le scior se sta saurì chilò da nos. SCOLA DAI SCHI Te n post che vir dal turism sciöche Calfosch y olache la sajun da d’invern é la plü importanta, à la scola de schi na gran valüta. I maestri dai schi se crüzia döt l’invern da insigné les techniches da jì cun i schi o cun la brëia ti mostran ch’ara va da fà otes leries y strëntes, da jì debota y inće plan. Le moto resta chël de se devertì y fà devertì le scior y dantadöt i mituns. 28

Tröp pëis ti vëgnel dè ai mituns y por chësc à inće la scora ćiafè da pert dla Provinzia da Balsan na reconescënza d’or por ester na scora spezialisada por i mituns. Sambëgn vëgnel inće ćiarè di mituns dl post, a chi che al ti vëgn pité cursc da jì cun i schi y da jì cun la brëia.

Mituns de paîsc che tol pert ai cursc organisà dala scola de schi.

COMITÊ DE PROMOZIUN TURISTICA Les manifestaziuns che vëgn organisades da chësc comitê deboriada cun la scora de schi vëgn tignides tratan la sajun da d’invern. Al s’abina vigni iade tröpa jënt a ti ćiarè ales chentlades por i sciori y ala gran manifestaziun cun de vigni sort de demostraziuns dla manira da jì cun i schi aldedaincö y inlaota, che se stlüj jö cun i füć tradizionai d’artiﬁze. La jöbia grassa é inće deventada na tradiziun olach’al s’abina düć i eserzizi che lascia ćiarcé les spezialitês dl post.

Calfosch Inće por i mituns di sciori che tol pert ai cursc ti vëgnel dè, vigni edema da n’ater eserzize, na picia marëna. Por fa chëstes manifestaziuns vëgnel bel da agn metü sö n chiosch che vëgn tut demez d’isté. Te chësc post él gnü fabriché d’isté y al parô ch’i n’ésson nia plü podü fà les manifestaziuns, mo giulan ai proprietars di grunć, unse podü le mëte sö n toch dessura podon insciö tignì inant les manifestaziuns. De novëmber s’à chësc grup n iade vaghè na cëna cun aurela cörta jö da Urban. CONSËI DE CÜRA Adöm cun siur Andreas s’à le consëi de cüra, responsabl dla vita dla comunité cristiana dl paîsc, abiné cin iadi a tratè y organisé i laûrs ordinars y straordinars. Por la Domënia dal Orì s’à i mituns

abiné n domisdé a fà les granares cun rames d’orì y minai da portè en prozesciun te dlijia. Da avëi mâ n prou su por döes cüres él tres plü debujëgn da laorè adöm y insciö s’à i consëis dles cüres da Corvara y Calfosch incuntè por n dé de tlausura jö Oies ai 18 d’aurì. Da d’aisciüda él stè da organisé la netijia dla dlijia y les prozesciuns jö la Crusc, les prozesciuns di dis dles crusc y la prozesciun solëna dles Antlês. Pro les prozesciuns vëgnel śëgn tres plü gonot tignì na liturgia dla parora y por daidé arjigné ca chëstes funziuns s’à cruzié le grup liturgich. Por la segra l’ultima domënia de setëmber à le consëi ﬁstidié por la funziun liturgica, la uniun di jogn y di ëi por chëra dla segra. Dër bela é stada la festa iubilara di maridà ai 12 d’otober olach’al é gnü festejé 6 pêrs dai 15 ai 50 agn. Tla mëssa

Mituns che à fat les granares.

Calfosch ćiantada dal cor de dlijia y zelebrada da siur Andreas él gnü baié dl’importanza dla familia y dla fede te familia. Do mëssa é i iubilars gnüs invià a n pice aperitif. Por stlüje jö l’ann àn tignì en la pröma domënia d’advënt n rorate por les families cun na festa d’advënt te ćiasa dles uniuns.

I iubilars de matrimone. D.m.c. iadedô: Evi Pitscheider y Luigi Thaler, Giorgio Kostner y Frida Oberbacher. D.m.c. dancà: Zita Irsara y Pire Pescosta, Maria y Filize Pescollderungg, Bernard Pitscheider y Rita Tavella. Grup de peregrins che à tut pert al peregrinaje sö la Crusc.

Calfosch PROZESCIUN SÖ LA CRUSC Inće sc’an piâ ia bele dala mesa les sis da doman, êl impò n valgügn peregrins che s’â metü adöm cun la prozesciun da Corvara sö La Crusc. Sciöche vigni ann él gnü archité sö dala ćiajara de Franzl da Morin olache la familia de Franzl y de Andrè de Val à tenü sö n gostè da hotel. Do la mëssa zelebrada adöm cun les prozesciuns di atri paîsc y do na palsa cörta, s’un é i peregrins indô pià ia cuntra ćiasa. Festa dla Pröma Comuniun

Cun gran ligrëza à les patrones de ćiasa tenü sö n bun gostè.

Le grup di neocomunicanć cun siur Andreas. D.m.c. iadedô: Marco Nagler, René Penazzi, Nicolas Oberbacher, Matteo Agreiter, Mattia Costamoling. D.m.c. dancà: Frederik Pinter, Luca Rottonara, Julia Alfreider, Valentina Hafner, Alex Dapoz, Ivan Dapoz.

Calfosch En domënia, ai 18 de mà, él gnü tignì la festa dla Pröma Comuniun de 11 mituns y mitans da Calfosch y Corvara tla bela picia dlijia da Calfosch. Do mëisc de preparaziun cun n valgügn geniturs, à chisc mituns ciafè le pröm iade Gejù tl’Eucaristia: Matteo Agreiter, Julia Alfreider, Mattia Costamoling, Alex Dapoz, Ivan Dapoz, Valentina Hafner, René Penazzi, Frederik Pinter, Marco Nagler, Nicolas Oberbacher y Luca Rottonara. La müjiga da Calfosch–Corvara à acompagné i neocomunicanć deboriada cun sü geniturs te dlijia a festejé le Signur presënt tl pan y tl vin; la mëssa zelebrada da siur Andreas é gnüda ćiantada dai scolars. Tratan n pice conzert tla ćiasa dles uniuns ti él gnü tenü sö ai mituns n bun gostè.

I ministranć nüs.

GRUP DI MINISTRANĆ Odëi ministranć incër alté ia é n sëgn de na comunité vìa. Por ester n paîsc tan pice, po siur Andreas ester brau de avëi n te’ bel grup de ministranć che le dëida pro les funziuns de dlijia. Alma Alfreider y Ilse Pitscheider à insigné jö cun siur Andreas i mituns che é jüs ala pröma comuniun. Al ti vëgn inće splighé ći valüta che le sorvì a mëssa à por na comunité cristiana. Nia mâ te dlijia, mo gonot s’incunta le grup di ministranć inće defora: a mangé n dlacin, jì cun i jadins, śughé y i.i. En chësta ota él gnü tignì la jita di sorvidus a S. Romedio tla Val di Non olache i mituns, i geniturs y acompagnadus à podü passè n dé en compagnia y alegria. Da d’altonn é le grup chersciü de trëi sorvidus: Marco Nagler, Luca Rottonara

Calfosch y Nicolas Oberbacher che é gnüs tuć ite pro le grup di ministranć en domënia, ai 9 de novëmber tratan la gran mëssa. Bel danfora ti audunse tröpa ligrëza da fà chësc sorvisc y da daidé para tla liturgia te dljiia. Sciöch’i savun n’él chi che vëgn laprò y inće de chi che s’un va: Lisa Declara, Sara Pitscheider, Peter Castlunger y Lukas Rudiferia che jarà fora dla scora, à podü pié do, tratan la mëssa dla festa dles families la onoranza sciöche sëgn de rengraziamënt por le sorvisc fat a bëgn dla comunité. CONSËI D’AMINISTRAZIUN Ultimamënter ne n’él gnü fat degügn de gragn laûrs te y incër dlijia ia, mo porchël à le consëi d’aministraziun impò

albü da s’incuntè n pêr de iadi por l’aministraziun ordinara. Al é gnü controlè le bilanz dl 2007 y constatè che döt stimenâ. Chisc cunć ti é gnüs portà dant ala comunité en gaujiun dla reuniun anuala. Da d’altonn él gnü menè fora na lëtra, sciöche bele da dui agn incà, olach’al vëgn perié la popolaziun do n contribut volontar y an vëiga tan generosa che la jënt é y che tröc se tôl a cör le l’mantignimënt de nosta bela dlijia. UNIUN DI OMI Cun la festa de Sant Ujöp ai 19 de merz à metü man l’ativité de chësta uniun. Le dé do él stè da s’incuntè por mëte sö la fossa santa da Pasca y le dé do indô da la tó jö. Da d’aisciüda y da d’altonn él stè da

L’organisaziun dl batadù é tles mans dla uniun di omi.

Calfosch mëte a jì la via crucis da Pescosta a Corvara y daidé pro l’organisaziun dla prozesciun dles Antlês. Deboriada cun le grup di jogn él gnü metü a jì la segra y adöm cun la uniun dles ëres la festa dles families en la pröma domënia d’advënt. L’ativité é gnüda stlüta jö cun n rorate y na picia festa d’advënt : en chësc iade n’êl dër püć inće deache tröc à albü da desparè la tröpa nëi. UNIUN DLES ËRES Plü o manco sciöche l’ann passè à la uniun dles ëres portè inant süa ativité: por Santa Maria dales Ćiandëres él gnü arjigné ca les ćiandëres che é gnüdes be-

Le consëi nü.

nedides da siur Andreas y é rovades te vigni ćiasa. En domënia de Pasca, do la gran mëssa, él gnü invié ia l’aziun „na rösa por la vita”: ći che é gnü trat ite da vëne röses é gnü dè por daidè l’assoziaziun de aiüt por i amarà de crebesc de Südtirol. Ai 10 de jügn él stè la jita cun le grup da Corvara a Maria Saal sö Ritten cun marëna y na vijita dl urt dales erbes a Falzes. Inće en chësta ota à la uniun organisé la festa por i berbesc te Ćiasa de Palsa a San Martin. Da d’altonn, do cater agn, él stè da lité le consëi nü: surastanta é gnüda confermada Alessandra Clara, sciöche aconsiadësses él gnü metü Elfriede Pitscheider, Paola Castlunger, Annelies Al-

Calfosch freider y Regina Kostner. Na bona ressonanza à albü le curs de „Klosterarbeit” cun Albina Costabiei a mez otober.

Tratan le curs.

Tratan le dé de tlausura.

Chëres da Calfosch à tut pert al dé de tlausura por i consëis dles ëres de düta la valada.

Gran partezipaziun à albü le curs da pastelnè por Nadè cun fertrat cun la referënta Kircher Maria.

Le consëi da denant al dé de tlausura.

Calfosch

Ći che ara ne va döt da fà cun fertrat.

Datrai él inće da s’archité n momënt.

Por stlüje jö l’ativité él gnü festejé n rorate y dedô éson jüdes a cëna tl hotel Sport.

Le program dl 2008 é rich de de vigni sort de ativitês, a chëres che tres plü jogn tol pert cun ligrëza.

Bele tl mëtman dl ann, ai 19 de jenà, él gnü organisé por düć n bel rait da Pradat jö cun la liösa. Por le secundo iade él spo gnü ﬁstidié por la gara dles pels, metüda a jì al pröm de merz da Planać ćina sö dala Ütia Punta Trieste. Inće sc’al novô él stè tröć partezipanć, de vigni eté y da vigni pert dla valada y da foradecà, che à tut sö l’invit dl Grup di Jogn. Ai 7 de merz él gnü tignì na via crucis; ai 20 dl medemo mëis à le Grup di Jogn

Tratan la gara dles pels.

“Chi dal tê”.

GRUP DI JOGN DA CORVARA Y CALFOSCH

Calfosch

I partezipanć al curs da cujiné.

Le grup che s’à abiné a tignì l’usanza di füć.

Calfosch

Grup che à tut pert ala chidlada.

perié y medité tratan la velia dla Jöbia Santa organisada dal Grup Decanal, a chëra che tröc tol pert. Do la velia é düć jüs deboriada a gostè sö dal Vittoria. Por cî che reverda i cursc, él gnü organisé n curs da cujiné cun Matthias Pescolderung y n curs da cujì cun Rita Costa. Al pröm de jügn é i jogn jüs a fà füć sciöch’al é usanza en la festa dl Cör de Gejù da sëra: denanche impié sö le füch dlungia la Negerhütte, tla ütia de Erwin, él gnü fat na bona griliada y spo ési stà por n bel pez incër füch a s’la cuntè y a ćiantè. Por le pröm iade, ai 20 de jügn, él gnü metü a jì na chidlada jö Al Plan y ai 28 de setëmber él gnü organisé, deboriada cun l’uniun di omi de paîsc, la segra da Calfosch. Do la gran mëssa él gnü fat en „Frühschoppen” y domisdé n batadù por düć. Por i plü pici él gnü ponsè da fà le 38

jüch dla tombola. Ai 11 y 12 d’otober é i jogn jüs sön Fodara Vedla. Chilò ài dormì te ütia por jì dadoman adora a ti ćiarè al lovè de sorëdl. Ai 8 de novëmber, en gaujun dla sentada generala, él gnü presentè le logo dl Grup di Jogn, realisé da Melanie Delfauro. Al se trata de en desëgn geometrich cun deplü rombs metüs adöm che forma n ciüf incër la scrita. Chësc dess ester n simbol tambëgn por l’unité dl grup co por vigni mëmber instës, cun dötes sües particolaritês. Cun le logo él gnü arjigné ca de vigni sort de adesifs, plates de papier, bustes y ćinamai na malieta. Do la sentada él gnü fat na ćiastagnada jö da Urban de Badia. Por stlüje jö l’ann él gnü zelebrè n rorate por i jogn te dlijia da Calfosch cun ćianties dl cuartet „Armonies”.

Calfosch COR DI JOGN Le cor di jogn ProVoXis, cun la surastanta Dapoz Johanna, à portè inant süa ativité s’incuntan bëgn 30 iadi a proes sot ala bachëta de Helene Thaler da Calfosch. Al é gnü imparè ite mësses y

ćianties portades dant tles döes mësses a Calfosch, tla mëssa dl’edema di jogn a Oies y pro la mëssa da noza de Valentina da Calfosch. Trëi é stà i conzerć gnüs tignìs dal grup adöm cun le grup Herum, le grup Soreghina y i Kyrios a Oies. Inće la festa dles families chilò Calfosch é gnüda abelida dal cor di jogn. N cuartet nü – Les Armonies

Por paiamënt de chësc sorvisc él gnü organisé na ćiastagnada.

Portades dala ligrëza y pasciun por le ćiantè à Ilenia Costner, Johanna Dapoz, Katja y Maddalena Pescollderung metü impé n cuartet nü che à ciafè l’inom de « Armonies ». Les cater jones, che s’incunta regolarmënter a porvè y imparè ite ćianties nöies, à albü l’ocajiun da se lascè aldì dan dal publich pro mësses y rorati tignis a Calfosch y Corvara.

Tratan la mëssa a Oies.

Calfosch

Le cuartet nü „Armonies”.

AZIUN DI TRËI RESC

GRUP DLA CARITAS

Chësta usanza vedla é gnüda tignida via da chi mituns che ofrësc sö na bela pert dl tëmp dles vacanzes da Nadè por jì da ćiasa a ćiasa a portè la noela dl Nadè de nosc Signur Gejù Crist perian do na spënora. Sambëgn ch’al ô ester valgügn che arjigna ca i mituns, ti insëgna les ćianties y ći che ai à da dì sö. Nia da sotvaluté ne n’é la motivaziun. Por chësc sorvisc é tres Alfreider Evelyn che se mët a desposiziun che à ciafè aiüt da Katja Pescollderungg. La gran soma de € 5.540,62 trata ite é gnüda dada inant ala aziun diozejana di Trëi Resc por la püra jënt tles misciuns. Por i mituns él stè spo da jì n dé cun la liösa y a mangé na piza sciöche pice sëgn de rengraziamënt.

Tl tëmp fora de sajun vëgn nosta jënt de tëmp inviada a tó pert a zelebraziuns eucaristiches, incuntades y jites o peregrinaji. De carsëma à metü man oﬁzialmënter l’ativité cun la via crucis che nosta jënt de tëmp aprijëia dër. L’edema santa él gnü tignì cun siur ploan na zelebraziun comunitaria dla penitënza olache vigni partezipant à ciafè na picia scincunda da Pasca. Tröp interès à descedè te nosta jënt de tëmp le referat cun dias sön «emoziuns y natöra » portè dant da Hans Pescoller. Denache passè ala palsa da d’isté s’à n bel grup, adöm cun la jënt de tëmp da Corvara, abiné al peregrinaje al Santuar dla Madonna di Pinê olache siur Andreas à mostrè y cuntè sön le iade di paîsc dl

Calfosch

Le grup di Trëi Resc.

I mituns che é jüs cun la liösa.

Calfosch

Tratan le domisdé d’aurela cörta.

Le grup che à tut pert al peregrinaje.

Düc é dër interessà da ascutè sö Giovanin.

Unterland y di posć ch’al conesciô bun. A Madonna di Piné él gnü zelebrè na mëssa y dedô éson jüs a marëna. Giuvani de Costa s’à tut do i orghi y insciö él ćiamò gnü ćiantè y fat aurela cörta denanche pié indô ia cuntra ćiasa. Ai 2 d’otober s’à n bel grup abiné por la jita da d’altonn che é jü a San Pire de Laiun. Do na picia funziun te dlijia éson jüs düć adöm a na picia marëna. Ai 10 de novëmber él gnü organisé le trasport dl guant vere che la jënt à dè jö ala Caritas. Dër interessanta é stada l’ora dal tê te biblioteca cun Giovanin da La Ila che à cuntè dles liëndes. L’ativité dl ann é gnüda stlüta jö cun n rorate y na picia festa d’advënt y de San Micorà: en chësta ocajiun él gnü perié do na spënora da ti dé al’Alberta de Lois d’Lena che é tla Ruscia a fà volontariat.

Calfosch FESTA CUN I MITUNS PORTADUS DE HANDICAP L’assoziaziun geniturs cun mituns portadus de handicap à tignì la domënia dla familia chilò Calfosch. Bele da 30 agn incà de vëgnel organisé chilò tla valada chëstes incuntades y chësc por mirit Irsara Maria en colauraziun cun l’assoziaziun geniturs cun mituns portadus de handicap de Südtirol, che é n’assoziaziun che ti dà consulënza y sostëgn ai geniturs. Cristine Costa da Calfosch s’un à tut sura cun le consëi de Cüra dl’organisaziun dla festa, che é gnüda tignida en domënia, ai 4 d’otober. Al s’à abiné incër 80 porsones, mituns portadus de handicap cun sü geniturs y familiars, scomencian l’incuntada cun na mëssa zelebrada da siur Andreas, portan dant impede la pordica na picia storia. Dedô s’à i partezipanć incuntè te Ćiasa dles Uniuns por n aperitiv, na bona marëna, jüć y tröpa aurela cörta.

FORMAZIUN CULTURALA Al é stè cotan de incuntades, cursc, referać che le consëi de formaziun à metü sön le program dl ann. Al ti é gnü dè n gran pëis ala medejina y ala sanité: sön chësc tema él gnü organisé dui cursc sura la omeopatia por i problems da vigni dé cun la meda da paur Obermann Annelies; al n’ê tröc d’interessà da imparè val’ danü. Tratan l’isté él gnü organisé na jita botanica cun Angela Castlunger sö por munt por se recordè de nosta apoteca ch’i ùn dan porta y gonot ne savunse nia da l’adorè. Cun Getrud Oberbacher él gnü organisé da d’aisciüda n curs di Qi-gong. Chësta é na ginastica che ti dà forza a nosc corp y a nosc stè bëgn psicologich. Implü à la Getrud portè dant da d’altonn na sëra sura i cin elemënć dla medejina cineja don informaziuns por nosta alimentaziun tles cater sajuns dl ann.

Le grup che s’á incuntè ai 4 d’otober.

Calfosch

Al é inće gnü baié dles beles parades che gnô fates laôta dales nozes.

Le primar Casara Gianluca da Balsan é gnü cherdè adalerch na sëra de informaziun por ći che reverda la maratia dl mè de San Valentin, plü conesciüda sciöche epilessia. Dër bones y tleres é stades sües informaziuns; da parentè êl ch’al n’ê gnü tan püć. Tl ćiamp dla medejina él gnü tratè l’argomënt dles vaćinaziuns (variores), i prighi, les conseguënzes, la storia cronologica de fać sozedüs y de maraties. Por chësta sëra él gnü cherdè adalerch le dotur Loibner dl’Austria che à salpü da dè de bones informaziuns y che à inće fat dër ponsè sura. Hildegard Kreiter, che à tignì na sëra sura „Mach mit, kneipp dich ﬁt!” à dè tröc consëis por afrontè i mai da vignidé. Cun gran amur àra insigné da vire vigni dé n pic’ pü damì. 44

Dër interessanta é stada inće l’incuntada cun la doturia Seraﬁni Danila dër competënta che s’à presentè n valgügn depënć sura i vic y les virtus, insignan na manira nöia da interpretè chedri ch’i ne conesciun nia. Da alzé fora él inće les 8 incuntades cun Gertrud Oberbacher tl „Musikgarten” por mituns da n ann y mez ćina trëi agn. Implü él gnü pité cui cursc de inglesc por prinzipianć y progredis cun la doturia Marion Posch. Na sëra dër interessanta él stè inće cun Angela Castlunger sura l’argomënt dles usanzes da zacan chilò da nos. Gran é stè l’interès di partezipanć che à cuntè tröp sura sües esperiënzes da inlaôta. Da d’altonn à spo Angela Castlunger ćiamò baié na sëra sura la scora da zacan.

Calfosch Sura l’argomënt dl’alimentaziun à Aranya Garth tignì n curs da cujiné cun la fana Wok y te deplü families vëgnel sëgn sorvì gonot na marëna o cëna tailandeja. BIBLIOTECA Sciode che chësc sorvisc, che vëgn pité trëi iadi al’edema por 6 ores, ne vëgn, do les statistiches, nia tan anuzé. Gauja pol sambëgn ester ch’i n’ùn plü degöna scora. Mo Resi ne se lascia nia tó le coraje y se crüzia danter l’ater inće da mëte a jì referać adöm cun le consëi d’aministraziun y incuntades da lì o pastelnè por i mituns.

COR DE DLIJIA La jona dirighënta Laura Lezuo da Corvara à metü adöm cun le consëi dl cor le program dla uniun. L’ativité é piada ia de forà cun les proes, rovan sön n bel numer ćina ala ﬁn dl ann. Al é gnü tignì proes por düć adöm y zacotan de proes despartides por usc. Chësc döt por tó pert ativamënter ales funziuns y ales festes de dlijia. Inće dales sopoltöres dà le cor so contribut, de chëres ch’al n’é ma stè öna. Al é gnü imparè ite composiziuns nöies, ćianties de dlijia, mësses y inće ćianties d’aurela cörta. Ia por l’ann él gnü tignì n curs por la formaziun dla usc cun Agnes da Badia.

Le grup dl cor tratan le iade a Bled.

Calfosch En la festa de Santa Zezilia, patrona dla musiga sacra, à le cor tut l’ocajiun da jì en jita a Bled ala festa di Oberkrainer, olache ai à podü passè dui dis en bona compagnia y alegria. Cun les festes da Nadè y val’ rorate à le cor stlüt jö süa ativité dl ann. La dirighënta s’à dër da motivé i ćiantarins y cun gran plajëi à le cor podü saludé ia por l’ann inće ćiantarins nüs gnüs pormez: Mischi Agata, Costa Gaby, Costa Christof, Dapoz Otto y Colombani Alberto.

té ai pröms de forà cun proes düć adöm y despartides fora por döt l’invern. Al é gnü porvè y ćiamò n iade porvè i toć por l’avenimënt musical plü important por chësc grup, le conzert de mà. Indöt él gnü arcumpedè 60 proes, 40 düć adöm, 12 despartides y inće 6 proes da deﬁlé. Conzerć y deﬁlades n’él stè indöt 15 y 5 festes de dlijia. La bona preparaziun musicala é gnüda mostrada dantadöt dal conzert de mà, dales festes de dlijia y dai conzerć serai fora por l’isté che à albü n gran suzés.

MUSIGA

Conzert de mà

Inće la Uniun dla Müjiga à stlüt jö n ann de gran ativité. Metü man à l’ativi-

Ai 19 de mà, te n salf plëgn de jënt él gnü presentè le conzert d’aisciüda. Nosc dirighënt Gerhard à salpü da mëte adöm n program dër desvalì y cun maestria y paziënza él stè bun da trà le miù fora di musicontri. Döes musicontres é stades les solites de dui toc: Tanja Agreiter y Barbara Costabiei. Te chësta ocajiun él gnü presentè ot musicontri jogn che à sonè por le pröm iade dan dal publich: Lukas Rudiferia, Maddalena Rudiferia, Milena Alfreider, Elena Marchi, Jennifer Pitscheider, Christian Daporta, Samuel Moling y André Ferdigg che é gnüs saludà cun n aplaus fort. I ti audun tröpa ligrëza da sonè pro la müjiga. Le conzert é stè na bela ocajiun por onorè musicontri: le dirighënt Gerhard Mohr à podü pié do la medaia d’arjënt por 25 agn sciöche musiconter y Susanne Kostner y Katja Pescollderungg la medaia de brom por 15 agn d’ativité.

La solista Agreiter Tanja tratan süa esibiziun.

Calfosch

D.m.c.: l’ombolt Francesco Pedratscher, le presidënt dl’uniun müjighes Val Badia Carlo Castlunger, i onorà Susanne Kostner, Katja Pescollderungg y Gerhard Mohr y le presidënt dla müjiga Alex Rottonara.

Aldefora dles festes de dlijia y i conzerć d’isté él gnü tut pert ala festa dles müjighes a Rina, ala festa dl’üa a Maran y al Leonardiritt a Badia. En jita éson jüs sön la Munt de Redant a mez setëmber. Dala sentada generala ai 22 de novëmber él gnü portè dant l’ativité, i cunć, propostes y statistiches. Le presidënt Alex Rottonara, à tut chësta ocajiun por rengrazié düć i mëmbri dla lezitënza y por avëi sostignì la uniun. Cun n rorate sonè à la musiga stlüt jö inće chësc ann musical.

Tan saurì ch’an s’un stà do n conzert garatè.

Calfosch MÜJIGA DI JOGN Por le secundo isté él gnü portè inant inće le proiet dla müjiga di jogn. Sot ala direziun dl presidënt Daniel Mussner, s’à i verdajogn dla müjiga da Calfosch/Corvara, Tanja Pallestrong (verdajogn de chëra da La Ila) y Florian Valentin (verdajogn de chëra de Badia) cun l’aiüt di dirighënć Tanja Agreiter y Lezuo Laura da Corvara, Konrad Tavella da La Ila y Raimund Pizzinini da Badia, metü adöm por organisé les proes y les incuntades d’isté por i mituns cun almanco dui agn de scora de müjiga. Cun tröpa paziënza y na gran lezitënza da pert di pici musicontri, él gnü porvè tratan döt l’isté, y insciö ài podü ti presentè n bel conzert ai geniturs y ai amanć dla müjiga. Nia mâ da sonè, mo inće proes da deﬁlé él gnü tignì; por chëstes s’à cruzié

Tratan le conzert.

i mënamazëtes Roman Crazzolara da Corvara, Lukas Frenademetz da La Ila y Adalbert Frenner da Badia. Al é gnü portè dant „La grosse Wende”, travert de tröpes müjighes, dal conzert de setëmber y implü à le grup tut pert a n concurs da deﬁlé a Türesc. N gran rengraziamënt a Daniel cun so staff y a Katja Pescollderungg che à tut tles mans la gran organisaziun dl proiet. Les audanzes inće a Daniel y Katja che à stlüt jö en chësc ann le „Jugendleiterseminar” de dui agn. LA BÖHMISCHE DLA MÜJIGA La vöia y la ligrëza de sonè te chësc grup à inće en chësc ann cherdè adöm i componënć n pêr de iadi, inće datrai ćiamò do les proes dla müjiga, por porvè y imparè ite i toć che é gnüs spo portà

Calfosch

N pice recort da pert di mituns ai maestri y organidadus.

Tratan ch’al vëgn deﬁlé.

Calfosch

Valgügn componënć a Balsan sön le marćé di paurs.

dant tles döes esibiziuns dl grup pro les sëres de folclor metüdes a jì dal’assoziaziun turistica por i foresć. Por paiamënt àn tut l’auto dala posta che s’à condüt ćina Bornech y la ferata ćina Balsan al marcé di paurs. Da sëra éson spo jüs a Tramin al „Gasslfest”.

GRUP DI STÖDAFÜCH Por le grup di stödafüch él stè indô n ann de tröpa ativité: nia de gran intervënć y scialdi intervënć tecnics. 20 iadi à la zentrala da Balsan cherdè tres pipser le grup por intervënć. Implü toca pro l’ativité les zacotan de proes fates por imparè co ch’an dess s’astilé te inzidënć.

Tratan na proa d’eserzitaziun.

Calfosch

Grup che à tut pert ala jita.

Le vizecomandant é gnü onorè.

Calfosch

Tratan n’intervënt.

Val’ proa vëgn inće organisada cun i grups di atri paîsc. Inće chilò Calfosch él gnü metü sö le sorvisc de desponibilité les domënies fora de sajun; implü é i stödafüch presënć pro vigni manifestaziun por garantí la segurëza. Inće pro les sopoltöres à le grup arjigné da pité so sorvisc. I mëmbri à ciafè en chësc ann na scincunda: n iade a München a ti ćiarè ala plaza di ﬂigri y dedô al Oktoberfest. Ala ﬁn de otober à n grup di stödafüch podü jì a tó n auto nü che gnarà benedì n’ater ann. Ai 29 de novëmber él gnü tignì la sentada generala y chilò él gnü portè dant le laûr fat tratan l’ann. Al é gnü portè dant i cunć, propostes y minunghes. Al é gnü 52

tut l’ocajiun da surandè n’onoranza: por 15 agn d’ativité à podü pié do la medaia de brom le vizecomadant Harald Alfreider. UNIUN DI PËIAPËSC Te cin sentades à le consëi nü dla uniun di pëiapësc, cun a cé le presidënt Paolo Agreiter, condüt inant l’ativité dla pëscia ćiaran de mëte a jì scomenciadies por i 31 sozi scrić ite, che é jüs a pié pësc ti rüs y ti lêć dal pröm de mà ćina ai 30 de setëmber. Ia por l’ann s’incùnton datrai do rü fora o sön le lech, mo dainré düć adöm. Porchël vëgnel metü a jì la gara sön Lech de Boà che é gnüda tignida ai 5 de mes-

Calfosch

Grup che à tut pert ala competiziun.

sè cun griliada sö da Rudi sön Planﬁstì. En chësc iade él stè nosc soze plü vedl Giuvani Mersa de Sorà che ti l’à sticada a düć. Al ti à mostrè coch’an fej da pié i plü gragn pësc y i plü posoć. La gara a livel de valada é tomada fora, mo porchël él stè l’ocajiun por i sozi da se mosoré por le secundo iade sö dal Lech dl Planac ai 20 de setëmber. Do avëi stlüt jö l’ann de pëscia s’à i sozi incuntè por la sentada generala preodüda dal statut olach’al é gnü portè dant l’ativité dl ann, la situaziun di cunć y al é gnü fat propostes por l’ann 2009. Cun na bona pasta y n bun gote à i sozi fat deboriada na viva a n ater ann. Petri Heil!

GRUP A.N.A. ALTA BADIA Do l’ann dl iubilê s’à le grup ponsè de trà n iade n pü’ le ﬂe y porchël n’él nia tröp söl program de chësc grup che compëda sura 100 iscrić. Ai 11 d’otober él stè da organisé la cëna cun aurela cörta por la incuntada di „Lupi del Monte Bianco” tla ćiasa dles uniuns a Calfosch olache al é gnü fat na bela ﬁgöra. La gara de slalom lerch, che n’à dan da dui agn nia podü gnì fata por gauja dla manćianza de nëi, n’à en chësta ota dan Nadè gnanca podü gní tignida, nia por la manćianza de nëi, mo por massa tröpa nëi.

Calfosch SPORT – SCHIALPINISM Nosc atlet de schi alpinism Michael Moling ti tëgn pormez. Tratan l’ann 2008 àl podü portè a ćiasa de bî pesć: söl podest plü alt él rové dai campionać taliagn a Transcavallo ai 10 de forà. Bëgn trëi iadi àl podü jì sön le secundo scalin plü alt, te Coppa Europa y pro i campionać talians. Pro la Sellaronda Skimarathon ai 7 de merz àl passè le travert al 12ejimo post y al quarto post él rové ala Wurmaulumrundung ai 3 de mà. N bun quarto e otavo post àl arjunt pro i campionać mondiai tla Svizera.

Michel tratan la gara.

GARA DE FREERIDE JÖ POR VAL DE MISDÉ Bele ti agn 1940 gnôl tignì gares fora por la Val de Misdé. Por chësta gauja, s’à n grup de apascionà de freeride, metü adöm por mëte a jì na gara sciöche inlaota. L’ann passè à chësta competiziun messü gnì desdita por gauja dla püćia nëi, mo en chësc ann y plü avisa ai 29 de merz éra garatada. Sön n percurs de diﬁculté mesana à i apascionà, rovà adalerch da düta l’Europa, Usa, Zelanda Nöia, podü se mosorè sön i schi, sön la brëia o sön i schi da telemark pian ia da 2.871 metri de altëza foraijö por 6 chilometri cun n dislivel de 1.226 m.

Calfosch La competiziun é jüda dër bun, degügn ne s’à fat mè y por i partezipanć él stè n dé da ne desmentié nia ia tan atira.

Impresciuns dla competiziun.

Calfosch ONORANZES Tl Istitut Ladin Micurà de Rü a San Martin de Tor ti él gnü surandè onoranzes a families che à restrotorè sües ćiases y laora inant le lüch da paur portan pro al mantignimënt de n toch de cultura ladina. Tla valutaziun él gnü tignì cunt dl aspet dla architetöra y inće dl laûr sfadius da paur che ghira tröc sacriﬁzi. La familia de Paul Mersa de Sorà à podü pié do te chësta ocajiun dales mans dl Assessur Florian Mussner, le secundo pest por avëi restrotorè la ćiasa tl stil baroch.

L’assessur Dr. Florian Mussner ti à surandè le secundo pest ala familia de Paul Mersa.

Le TËMP Por ći che reverda le tëmp podunse bëgn dì che chësc é stè n ann plütosc particolar. L’ann 2008 à metü man cun n bel dé 56

plëgn de sorëdl y n cil bel bröm. De chisc dis n’él stè bëgn püć de jenà (al 1, ai 8 y 24) che é stè scialdi da vënt. I se recordun la domënia ai 27 che é stè n dé dër da vënt, n vënt orcann. Sön piza de Pisciadù él gnü mosorè raﬁches de vënt da 187 km al’ora. Tröc implanć portamunt y düć i cater jus incër nos ia, à messü gnì sarà. Tröc sciadus che fajô la roda incër Sas de Sela é restà chić y ne podô nia jì inant; ai é gnüs menà derervers cun corieres o taxi. Ćiamò da sëra tert rodâl sciori cun i schi che aspetâ do na ocajiun da jì a ćiasa. Do che le gran vënt s’à sbonè, éson rovà tl mëis de forà olach’al é stè burt la pröma edema, mo dedô spo döt le mëis ćialdin y bel. Vënt dl uragann „Emma” à daurì le pröm dé de merz caraterisé scialdi da bur tëmp. Aurì é stè scialdi bel, de mà unse albü tröc dis da plöia y de jügn frëit y plöia ćina amez le mëis, dedô bel tëmp y inće ćialdin. De messè ne n’él nia stè dër bel y i gragn termporai à fat gnì jö smöies y granijores che à desdrüt tröpa racoiüda, mo por fortüna nia chilò da nos. L’agost é stè n bel mëis, demanco le mëis de setëmber. Otober é sté bel y ćialdin y inće novëmber ćina ai 21. De nöt dai 21 ai 22 à l’invern tlocherè pro porta: les temperatöres é carades dassënn y al à metü man da novëi. Ai 28 de novëmber àl metü man da novëi ćina ai 3 de dezëmber y insciö inće do l’Imacolada ćina amez dezëmber. Chësta situaziun de gran noveres ne n’é nia stada saurida da tignì sot a control. I lauranć de comun, coordinà dal assessur Rottonara Robert, ne n’à sconè

Calfosch

Fora por i trus mëssel gnì condüt demez la nëi.

Döt é novü ite y al nëi tres ćiamò inant.

Calfosch

Dales plazes da parchè mëssel gnì condüt demez la nëi.

degönes fadies, lauran da duman adora ćina da sëra tert, por garantì la viabilité y tignì nëtes les strades y i trus. Al ne bastâ nia da desparè la nëi fora di trus, dles strades y dles plazes, porchël él gnü cherdè adalerch la ﬁrma Impianti Colfosco a condüje demez la nëi. Ćina Nadè él gnü condüt demez indöt bëgn 30.000 metri cubics de nëi y al n’é gnü mosorè 340 cm, deplü co tl 1986. Al é interessant che la jënt plü vedla chilò Calfosch se recorda bëgn tan de nëi, mo mai tan adora. I ultimi dis dl ann unse albü bel tëmp y dër frëit; canche l’ann ê tl s’un jì, tomâl dal cil jö de pici ﬂoć de nëi sotisc.

Ći pëisc che i lëgns à en chësta ota da portè.

Marcello cun sü dui mituns.

Corvara

Corvara • Elisabeth Penazzi

Ala gran ciampana ne stè a tachè chël che valgügn à orü te confidé! 59

Corvara Introduziun Tres la cronica de nosc paîsc orunse ciarè derevers a ći che é sozedü tratan l’ann barest dl 2008. I orun ti dè le bëgnodü ai pici viadus che à odü por le pröm iade la löm dla vita, mo inće recordè chës porsones, por chëres che la lüm dla vita se à destudé. I orun valorisé le gran laûr che é gnü fat tl comun, tla cüra y dales uniuns y jì a lì les novitês mo inće les pices coriositês che à descedè emoziuns tl cör dla jënt da Corvara, zënza ne se desmentié mai che nosc pice monn é stlüt ite te n ater monn ćiamò trö’ maiù. L’ann 2008 é stè l’ann dles Olimpiades a Peking, che s’à daurì ai 08.08.08 dales 08.08 cun n gran spetacul multimedial, mo che é inće stades caraterisades dales protestes cuntra le govern dla Cina, che drüca jö y tichinëia bele da agn la popolaziun dl Tibet. Al é stè l’ann dles vacanzes a Porsenù dl Papa Josef Ratzinger, che n’à nia orü lascè fora na vijita ala ćiasa de Sant Ujöp da Oies. Mo al é inće stè n ann te chël ch’al é gnü a manćé de gran personalitês. D’agost, n’edema do le salüt de comié dal Papa, unse pluré por la mort tan te n iade de nosc Vësco Wilhelm Egger, na porsona de carisma, che ê da düć bëgn orü. Al â 68 agn. Le mëis denant, de messè, à le monn dl alpinism pordü Karl Unterkircher, un di majeri arpizadus y n nosc vijin de valada, mort tl’eté de 37 agn tl parëi de dlacia dl Rakhiot, sön le crëp dl Nanga Parbat. Al é stè l’ann dla speculaziun tla börsa y dla crisa finanziara piada ia sciöche na lovina dales gran banches y multifinaziares, che pësa śëgn sön le bilanz de vigni picia familia. Mo al é inće stè l’ann dles eleziuns americanes, che à odü por le pröm iade te döta la storia dl’umanité la devënta de n presidënt dala pel foscia tl inom de Barack Obama. Baldi é le 2008 inće indô stè n ann de veres y atentać de terorism. I recordun d’agost le conflit inanter la Georgia y l’Ossezia dl Süd cun passa 2.000 morć y 30.000 profugs. Mo inće l’atentat ai dui hotì plü nobli de Bombay ala fin de novëmber cun passa 200 morć, y ala fin dl ann l’ataca de Israel ala strisciora de Gaza por indeblì y sofié jö le movimënt reazionar de Hamas. Por stlü jö é l’ann 2008 stè l’ann dles lîtes provinziales d’otober, che à odü n gran spostamënt de usc dal partì de maioranza dla stëra da munt cuntra partis de man dërta. Chëstes lîtes é inće stades la desfata di partis da de gragn ideai, sciöche chël di vërć cun Michil Costa y chël di Ladins cun Pepi Dejaco. Te n ann de crisa economica y de tëma coch’ara jarà inant, sciöch’al è stè le 2008, ne n’à valurs, sciöche la sconanza dla natöra, dles mendranzes etniches y dl lingaz dla uma, por la gran pert di litadusc bonamënter nia plü albü lerch!

Corvara

Inće sce chisc é agaciuns, él interessant savëi che l’inom de Corvara vëgn dal latin: Corvus + area ó dì „post olach’al se tëgn sö ion i corfs”.

MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Sciöche bele l’ann passè, é le Comun da Corvara inće en chësc ann chersciü por ći che reverda le numer di abitanć. Ai 31.12.2008 arcumpëda nosc Comun na popolaziun residënta de 1.313 porsones. Le numer dles ëres é de 650, deperpo che chël di ëi é de 663. Sc’an despartësc sö la jënt por fraziun, spo unse indöt 532 porsones che vir a Calfosch, 488 porsones che vir a Pescosta y 293 porsones che vir a Corvara. Dejedot é les porsones che é gnüdes a stè tl comun, deperpo che set s’un é jüdes y s’à lascè jö altró. Chisc é i dać statistics publicà dal Comun, mo por ci che reverda dantadöt i inoms di nasciüs y di maridà vêl la lege 675 sön la privacy. Chël ó dì ch’ai é gnüs coiüs adöm por interessamënt dl cronist. Al desplej dassënn sce un o l’ater é gnüs lascià fora.

Corvara Nasciüs Tratan l’ann 2008 él nasciü te paîsc 9 viadus: - ai 24.04 - ai 19.05 - ai 21.05 - ai 28.05 - ai 30.05 - ai 04.06 - ai 21.07 - ai 13.07 - ai 18.10

Marie Kostner Evelin Posch David Sommadossi Eric Mayr Kevin Vinazzer Julia Niederkoﬂer Emily Kostner Denise Alton Ian Ganibegovic

de Alex y Laura Peccetti de Gerhard y Petra Canins de Ivan y Jasmin Costamoling de Stefan y Heidi Posch de Achim y Tanja Profunser de Dieter y Sylvia Willeit de Emanuel y Evelyn Mutschlechner de Ivan y Emmi Pezzedi de David y Sanja Micic

Maridà Tratan l’ann 2008 s’à 6 pêrs unì tl sacramënt dl matrimone te dlijia, o s’à dit de scê te Comun: - ai 23.01 - ai 19.02 - ai 06.06 - ai 27.09 - ai 11.10 - ai 18.10

Alex Kostner cun Laura Peccetti Carla Lezuo cun Florian Rottonara Harald Dapunt cun Romina Granruaz Daniel Steinmayr cun Katia Canins Antonio Iori cun Adriana Domingos de Souza Moreno Lezuo cun Caecilia Dapoz

Morć Tratan l’ann 2008 à la comunité da Corvara messü tó comié da 4 porsones: - ai 02.02 - ai 30.10 - ai 21.11 - ai 14.12

Paola Thaler nasciüda Crazzolara Hildegard Piai nasciüda Pescolderung Anna vëdua Pider nasciüda Agreiter Konrad Pedevilla

de 81 agn de 44 agn de 77 agn de 64 agn

Corvara Recordanzes Scialdi fora de nia, ai 2 de forà, s’un é jüda da chësc monn Paola dai Sanć, patrona dl lüch da paur dai Sanć. Paola é nasciüda jö Ćianins da La Ila ai 07.04.1926 da na gran familia de 6 mituns. Da jona à Paola laurè sciöche chelnerin te deplü ostaries, ﬁna ch’ara à maridé Vijo dai Sanć y à metü man la vita da fomena Paola Thaler s’un é y da uma tla jüda tl’eté de 81 agn. Villa Margherita a Pescosta. Fina ala ﬁn de sü dis s’à Paola dagnora tignì dër bun. Ara laurâ cun i sciori, cujinâ y ćiarâ do i dui pici nus. Inće por ći che reverda la vita de comunité ê Paola dagnora presënta. Chël Bel Dî l’à cherdada do n’edema d’ospedal y n’edema a ćiasa. Al resta indô l’om Vijo, le möt Helmuth cun familia y n gran öt tla Villa Margherita. Spo, por tröć mëisc é nosc paîsc da Corvara gnü sconè dala mort. Mo canch’ara é indô storta pro, él stè por tröć na gran scassada. Canch’al se trata de na uma jona che mëss lascè indô süa familia tl plü bel de süa vita, se fêjon n gröm de domandes a chëres ch’an ne ciafa nia na resposta. Hildegard Piai s’un é jüda ai 30 d’otober trö’ massa adora, do che i duturs à fat dl döt por salvè süa vita. Nasciüda

ai 17.11.1963 y chersciüda sö a Funtanacia da La Ila, é Hildegard gnüda a stè a Pescosta, do avëi maridé Albert dl Hotel Gran Fanes. Ai laurâ deboriada cun i ghesć y â Massa adora à Chël Bel ciafè ti dui miDî cherdè te süa ćiasa tuns la ligrëza la uma jona Hildegard de süa vita. Piai. Por Albert, Tamara y Fabian él śëgn te n iade n öt che ne va nia da descrì. Mo i insegnamënć y les pedies che l’amur de na uma lascia indô é na scincunda che resta via por dagnora. I orun recordè Anna Pider d’La Palsa che s’un é jüda tl’eté de 77 agn. Anna é nasciüda a Onies ai 04.01.1931 da na gran familia da paur y ê la mëndra de 16 mituns. Te nosc paîsc éra rovada por laûr y tla picia ćiasa da sciori La Palsa de Hans Pider âra ciafè inće so daćiasa nü. Anna ê na ëra da orëi bun y da umor. Ara stô ion nanter jënt y ê instëssa dër de compagnia. Do Anna Ai 21 de novëmber s’un è Anna Pider jüda de- plüra i familiars mez da chësc monn. Gerda y Oskar. 63

Corvara Sciöche ultimo dl ann s’un é jü da nosta comunité Konrad Pedevilla, dala maiù pert conesciü cun l’inom de Konny. Na burta maratia s’al à tut fora de nia do püć mëisc de patimënt tl’eté de 64 agn. I recordun Konny sciöche na porsona dër da fà saurì. Cun so carater chît y paziënt êl dër de compagnia. Gran respet y amur ti portâl ala natöra y ala munt. Konrad é nasciü sön le lüch de Vanć a Longiarü ai 13.01.1944 y à Konny é gnü tut sö tles maridé Maria mans de Chël Bel Dî ai Bioc da San 14 de dezëmber. Martin de Tor, che ti é jüda danfora l’ann 2000. Por tröć agn à Konny laurè da vardian de ćiasa tl Hotel La Perla. Śëgn, do na vita de bries y de sacrifizi, canch’al ess finalmënter podü se gode en pêsc i agn de ponsiun, à le Signur orü le tó sö te so rëgn de pêsc. Süa soferënza ti é gnüda alisirada da sü familiars, che l’à curé cun amur ćina ala fin. Al restarà dagnora inant tl cör de sü mituns: Christian, Verena y Veronika. Ai 6 de jenè s’un é jüda da chësc monn Claudia Pizzinini maridada Santoro, che é morta do na ria maratia tl’eté de 63 agn. Claudia, nasciüda ai 10.11.1944, é chersciüda sö a Pescosta y à manajè por tröć agn deboriada cun süa familia 64

le Hotel Miramonti. Spo s’ài trasferì tla cité de Balsan. Ara lascia indô l’om, n möt y döes mitans cun familia y süa só Rosmarie. Bele tl scomenciamënt dl ann él gnü metü jö te nosta curtina Anna Prieth vëdua Silgoner, nasciüda ai 31.12.1909 y morta ai 16 de jenè. La urna cun so cënder é la pröma che é gnüda metüda te n locul tl mür de nosta cortina. Chësc é stè le dejidêr dla ﬁa Sonja Silgoner dl Hotel Marmolada. Na gran spordüda s’à ciafé la comunité da Corvara dala burta notizia, rovada fora por les ćiases tres foliet o televijiun, dla mort te n inzidënt de Paolina Zingerle, de Maria y Severino dla Villa Laura. Do avëi frecuenté la scora d’ert a Urtijëi y avëi insigné plü agn te Gherdëna, à Paolina ciafè so daćiasa nü tla fraziun de Sacun, olach’ara viô cun so om Karl Rifesser, cun la möta Melanie y le möt Manuel. La domënia ai 13 d’aurì, do le past dla crejima de n parënt te na ostaria dlungia Ćiastel Juval, é l’auto, olach’ara ê sentada laîte deboriada cun so om Karl, i dui mituns Manuel y Melanie y i geniturs de so om, jü sura strada jö a d’abródores por feter cënt metri. Tla desgrazia é sciöche por miraco restada en vita la möta Melanie de 14 agn. I atri cinch é düć morć tl inzidënt . Al ultimo salüt tla gran dlijia da Urtijëi, trö’ massa picera por tó ite döta la jënt, à inće tröć badioc tut pert. Insciö resta śëgn Melanie sora, do che

Corvara döta süa familia é gnüda scarzada demez da n destin tan cröde. I parënć a Sacun porvarà da ti dè na familia nöia. Chilò Corvara plüra i geniturs Maria y Severino y a Longiarü la só Cherubina cun familia. Paolina â impormò 42 agn. Al n’é nia da crëie ći gran N destin crüde à taié ia crusc che valte n soﬂ la vita de Paogügn é cherdà lina Zingerle y de süa familia. Mâ plü Melanie a portè te süa vita. é restada indô. I recordun chilò inće le Prof. Dr. Walter Belardi, dozënt tla Université „La Sapienza”, mort a Roma al pröm de novëmber. Por cotan de desënes de agn é le gran studius de lingać y leteratöra gnü en vancaza te nosc paîsc. Gran é stè so contribut por le lingaz ladin, ch’al à studié te sües raîsc y te süa evoluziun y ch’al à instës detlarè sciöche lingaz autonom. Da alzè fora danter le gran numer de publicaziuns che reverda le ladin é dantadöt la „Narrativa gardenese”, la „Antologia della lirica ladina”, la „Storia Sociolinguistica della lingua ladina”, i „Poeti ladini contemporanei” y le „Ladino scritto”. Na merscia à le Prof. Belardi lascè indô inće ti folieć culturai „Ladinia” y „Mondo ladino”.

“Da olach’i sun gnü, dailò vai śëgn indô: tles mans de Chël Bel Dî.”

TRASFORMAZIUN URBANISTICHES Valgamia tröp él inće indô gnü frabiché tratan chësc ann. Por ći che reverda la fraziun da Corvara él gnü trat jö la ćiasa vedla de Sepl de Col. Y ch’ara ê veramënter vedla pon odëi dal proiet original che porta la data dl 1863. Ampliamënć é gnüs fać pormez ala Villa Tony y al Monti Pallidi. A Pescosta él gnü fat sö la majun dla fraziun, tratan che it’en Chi Agà él gnü laurè inant por fà sö na gran ćiasa da apartamënć da aﬁté a foresć. Intervënć é gnüs fać pro le Hotel La Tambra, y tla zona Ćialciara s’à feter daldöt stlüt ia i ultimi laûrs pro les abitaziuns alisirades. 65

Corvara Na strotöra nöia por le Punt de Fornela

N problem por le Comun da Corvara é zënzater la svenüda de ćiases a foresć. Al dess nes dè da punsè la detlaraziun dl ombolt che daimprò a 500 apartamënć é oramai tles mans de jënt da foradecà. Inće sce 150 de chisc apartamënć é te döes strotöres de multiproprieté (la Piz da Lech y la Domina Miramonti), ne möda chësc nia ćis tröp dan dal fat che vignun de nos mëss se mëte la man sön la cosciënza y se damanè ći che cunta deplü por le dagnì de nosc paîsc.

Ai 20 d’otober, do plü mëisc de laûr, é le Punt de Fornela gnü surandè ofizialmënter al trafich da pert dla Provinzia rapresentada dal assessur por i laûrs publics Florian Mussner. La strotöra vedla realisada cun fer y petun sön trëi pilastri ê gnüda fata ti agn 30 y â n gran bojëgn de gnì sostituida. I laûrs por le punt nü, surandà ala dita Wipptaler Bau, à metü man ai 17 d’aurì. Por podëi laurè plü debota él gnü realisé na deviaziun provisora da döes striares, che n’à comportè degun problem por la viabilité dl trafich da d’isté. Le punt nü é 38 metri lunch y à na larghëza de 7 metri. Laprò él da injuntè i tretuars da jì a pé de 1,70 m de larghëza por pert. La portada garantësc śëgn 60 tonelades. I materiai de realisaziun é plates de petun cun fer prefabricades, che tëgn fora le dlacè y le desdlacè y inće le sè che vëgn sciuré d’invern. Danter l’ater él inće gnü realisé na passaja sotfora de 2 metri leria por chi che va a pé. Döt adöm él stè n investi-

Ti apartamënć it’ en Chi Agà ciafa i foresć propi n bel post da stè.

Döt isté él gnü laurè pro la costruziun dl Punt nü de Fornela.

Ćiamò n retrat dla ćiasa vedla de Sepl de Col, denanche la trà jö.

La svenüda de nostes ćiases

Corvara

Florian Mussner taia la vëta dla daurida oﬁziala dl Punt de Fornela. Le vize ombolt Robert Rottonara a man ciampa y l’ombolt Franz Pedratscher ne podô sambëgn nia manćé.

mënt de 1,2 miliuns de euro. Autoritês dla Provinzia y dl’Aministraziun comunala à tut pert ala picia festa d’inaudaziun, tratan chëra che siur Andreas Perathoner à cherdè jö la benedisciun sön la strotöra nöia. Le punt vedl de lëgn por chi che jô a pé n’é nia gnü desfratè, mo gnü metü n toch plü insö, al post dl punt che condüj te pineta. D’invern él spo gnü abelì cun de beles stëres de löm. FORA DL’AMINISTRAZIUN DE COMUN

N valgügn lauranć dla Provinzia tratan l’inaudaziun dl Punt de Fornela.

Pro i laûrs plü importanć dl 2008 toma ite tambëgn la realisaziun dla condüta dles eghes blanćes inanter le Hotel Posta Zirm y le punt da Pescosta co la 67

Corvara costruziun dl implant fotovoltaich pro le stadium dala dlacia. Chësc ultimo à na potënza de 165 kW y à albü n cost de apresciapüch 1.000.000 euro. Pesè sön le bilanz dl Comun à spo inće la partezipaziun ai cosć de 380.000 euro por la costruziun dla sënta nöia dla Crusc Blanćia a La Ila y la realisaziun dla passaja da jì a pé sot la strada statala SS 244 fora nanter le raiun por l’insediamënt produtif y l’entrada de paîsc. Chilò dlungia, pormez ala infrastrotöra dl Anas, à le Comun arjigné inće n silos dal sé, por laurè plü saurì tratan i mëisc da d’invern. Tl toch nanter la bocaria y le punt da Borjé él gnü fat n marciapîsc, y da chël punt demez él gnü mioré le tru y istalè l’iluminaziun. Dër garatades y dessigü bëgnodüdes da chi che mëss aspetè la coriera é les döes üties de lëgn dala forma de „C”, posizionades dlungia le Hotel Col Alt y dan la botëga dl Kostner.

Sot ales mëndres spëises toma ite la cumpra de mascinns, sciöche n escavadù, y injins da laûr, y l’adatamënt dla capela de cortina. Cutes y tarifes Sön le bilanz dles families da Corvara pesarà la dezijiun tuta dala junta comunala, de aumentè le prisc dl’ega da bëre dl 47 %. Sc’an le confrontëia cun chël di atri comuns dla Val Badia, spo é chësc le prisc plü alt dla valada. La gauja é da chirì dantadöt ti majeri cosć da pumpè sö l’ega tla vasca de Arlara y tl aumënt dl prîsc dl’eletrizité. Sc’an conscidra la soma de dötes les cutes y les tarifes che na familia mëss paié al comun, spo röia chësta tl comun da Corvara sön 521,75 euro al ann, le valur plü alt nanter düć i comuns ladins de Südtirol. La gran nëi ala ﬁn de novëmber

Aspetè la coriera é da chësc ann inant plü plajor: öna dles döes üties pro la staziun dla coriera, realisades dal Comun.

N gran lalt ti va ai cater lauranć de comun. Dessigü esi da laldè por döt ći ch’ai fej ia por l’ann, mo por ći ch’ai à fat tles edemes dala gran nëi esi ćiamò deplü da amiré. Tambëgn de dé co de nöt n’à Alfred Zingerle, Davide Agreiter, Christian Obojes y Armin Alfreider sconè degönes fadies da desparè strades, plazes y tretuars. Por dis alalungia, dadoman adora, canche la jënt da Corvara lovâ por pié ia sön le laûr, ê bele scialdi döt romenè sö, cun cadrëies, pacheres y mascinns da desparè.

Corvara

Corvara Cënć y cënć de camions plëgns de nëi é gnüs menà demez, la maiù pert di tëć é gnüs desparà jö, y al 12 y 13 de dezëmber él ﬁnamai gnü stlüt les scores. Por fortüna ne n’ê en chi dis i foresć nia ćiamò rovà adalerch, insciö éra jüda n pü plü a slöm y n pü plü saurì da romenè sö strades y plazes. Te na situaziun particolara sciöche chësta, à l’assessur por i laûrs publics y responsabl dles ativitês dl ćiantier de comun Robert Rottonara messü inćiarié inće ćiamò d’atres dites: Osma, Impianti Colfosco y Bioc Bau. A düć ti va n gran giulan por la lezitënza y la bona colauraziun. Finalmënter indô n iade na majun! Sce Corvara é n paîsc cun tres manco paurs y porchël inće tres manco majuns, él almanco stè la fraziun da Pescosta che nen n’à fat sö na bela; la majun é gnüda fata sö sön n magazinn che ê bele dailò da 10 agn incà. Ai 8 d’agost é le fabricat gnü inaudè cun la benedisciun da pert dl miscionar don Gianpietro Pellegrini y spo cun na picia marëna por düć chi che à daidé. Sciöche tradiziun él sambëgn inće gnü trat sö le lëgn dla colm. Plü avisa se tràtel de na costruziun cun n magazinn basìte y döes alzades suraìte, nia por mëte fëgn mo por avëi na lerch da mëte ite mascinns y massaries y da les mantignì. L’ampliamënt à albü n cost de 130.000 euro. N ater intervënt da pert dla fraziun da Pescosta é stè chël de asfaltè la plaza da parché i auti nanter l’implant portamunt de Boè y la Scola dai Schi. 70

Paolo Agreiter y Günther Alfreider, vize y surastant dla Fraziun da Pescosta, arjigna ca le boscun dla colm da trà sön tët de majun... laprò mëssel sambëgn inće ester na picia scincunda por i zumpradus!

Don Gianpietro Pellegrini benedësc la infrastrotöra nöia dla fraziun da Pescosta.

Corvara

La majun de Fraziun passenëia ite dër bun tla contrada da Pescosta.

FORA DLES SCOLES Scolina Na bela schira de 38 mituns y mitans é piada ia da d’altonn ala scolina. Por 16 de chisc pici sarà chësc l’ultimo ann de belaìta denanche pié ia a scora cun la tascia sön le spiné. 10, inanter mituns y mitans, à complì i 4 agn y 12 impormò i trëi agn. Por ći che reverda le setur organich mànćel en chësc ann la maestra Barbara Deval, che é jüda en maternité. Pormez é rovades la maestra Valentina Fontanella y la colauradëssa pedagogica Wilma Pezzei Mersa. Le rest dles educadësses é restè inant sciöche l’ann denant: al laora la maestra Iris Tavella, les colauradësses pedagogiches Irma

Frenes Pescoll y Anita Alfreider y la colauradëssa por l’integraziun Elisabeth Pezzedi Tavella. Por les bones marënes ﬁstidiëia la cöga Traudl Irsara, che arjigna cà de vigni sort de bun patüć cun tröpa dediziun y paziënza. Fora dl program preodü dala Scolina vëgnel sambëgn inće dagnora ciarè de portè ite novitês y incuntades por n insegnamënt te na manîra lisiera y plajora. Porchël s’à i mituns tratan i pröms mëisc dl ann 2008 dè jö cun la ﬁgüra dl iagher y di tiers de bosch. Al é gnü cuntè stories y fat jites te bosch, mo le plü interessant é stè canch’al é gnü te scolina berba Josafat da San Ćiascian y i verdaćiacia Andy y Hubert. Tratan le tëmp da Pasca él spo gnü invié siur Angel a mostrè diapositives y 71

Corvara

Foto de grup di mituns y dles mitans dla Scolina.

a cuntè sura i mirachi de Gejù. Nanter l’ater à i mituns imparè da fà granares de orì y s’à incuntè cun siur Andreas. Por sensibilisé i mituns por le tema dla segurëza sön strada é d’aurì gnü te Scolina la verda de comun Helmuth che à cuntè de so laûr, di segnai y dles regoles che é da respetè. Scola Elementara En chësc altonn él stè 9 de pici scolarins che é pià ia por le pröm iade a scola: - Alfreider Sharon - Costa Magdalena - Costa Vera - Costamoling Sara - Crepaz Gregory 72

- Dapunt Siu (che s’à spo trasferì) - Lezuo Matteo - Piai Janpaul - Thaler Lukas La maestra che insëgna y che ti stà dlungia te chësc pröm ann de scora é Dejaco Martina. La ćiampanela dla scora elementara da Corvara sona vigni dé da doman por n bel numer de 72 scolars. Tla 2. tlassa él 14 scolars, tla 3. tlassa 11, tla 4. tlassa 19 y tla 5. tlassa 20. Le program é despartì sö inanter 11 insegnanć: Dejaco Martina, Crazzolara Annemarie, Frenes Ruth, Vittur Michi, Pezzedi Gabriella, Mitterrutzner Herta, Oberbacher Elisabeth, Terza Emilio, Tavella Sara, Canins Franca y Flatscher Heidi. Por ći che reverda le program che

Corvara s’à desﬁré fora por döt l’ann de scora 2007/2008 él da cuntè sö n gröm de novitês che ti à dessigü salpü dër interessantes ai scolars: - tl scomenciamënt dl ann de scora él gnü metü a jì la jita sön Pralongià - por la segurëza de düć, à i omi di stödafüch fat na proa d’evacuaziun - la 4. y la 5. tlassa à podü jì a vijité na orticoltöra a Schabs y dedô na mostra sura l’Egit a Bornech - i scolars dla 5. tlassa é jüs jö Pliscia, olache le paur ti à splighé le tru dl granel, o plü avisa sciöche la somënza devënta pan - l’auturia Miriam Pressler é gnüda te scora a lì dant fora de sü libri - deboriada cun les families él gnü tignì n rorate d’Advënt - inće San Micurà s’à indô recordè da gnì a ciafè i scolars - tres n proiet de solidarieté él gnü coiü adöm n Euro al mëis por Margret Bergmann che dëida ﬁnanzié na scora tl Afghanistan - Simon Kostner à cuntè stories por i pici dles prömes döes tlasses - Simon Dapoz é gnü cherdè adalerch a fà movimënć creatifs te palestra - al é gnü metü a jì n proiet de müjiga cun Max Castlunger, olache i mituns à imparè da conësce y da sonè tambürli y stromënć da vigni pert dl monn - da Carlascè s’à i scolars vistì sö en maschera y é jüs fora por paîsc - por la Festa da d’aiscöda, che â sciöche tema le vire sann, él gnü sonè, balè y fat n teater - sciöche vigni ann él gnü inće le momënt dla „Lesenacht”, te chëra che i scolars dla 5. tlassa resta suranöt te scora a lì, cuntè stories, pastelnè y ćiantè

- cun l’aiüt di verdabosc él indô gnü metü a jì la festa di lëgns - por gauja dl bur tëmp, é le dé dl sport gnü tignì te palestra. Impó él gnü fat de vigni sort de jüć che ti à fat gnì na gran fan a düć. N valgügn geniturs s’à cruzié por na bona griliada. - la jita de mà à condüt les prömes döes tlasses a vijité la Ćiasa dl Parch Natural a Al Plan, tratan che les atres à vijité na stamparia a Porsenù, le Dom y la Hofburg - fora por döt l’ann de scora ti à maester Milio cuntè y splighé avisa ai scolars dla 5. tlassa sciöche les ês vîr y sciöch’ares laora.

Por tignì via la bela usanza, é San Micurà y trëi de pici agnui rovà inće te Scora Elementara.

Corvara FORA DLA CÜRA Consëi de Cüra Gran é ia por l’ann l’impëgn dl Consëi de Cüra che mët a jì les gran recorënzes y festes incër dlijia y por portè novitês tla vita dla comunité cristiana. Por se baié fora y ﬁstidié de chësc s’à i mëmbri dl Consëi de Cüra abiné indöt 6 iadi. Da d’aisciöda él spo gnü metü a jì inće na incuntada deboriada cun cun le Consëi de Cüra da Calfosch. Mo inće a livel de valada s’àn sentè adöm cun les atres juntes di consëis por rajonè dles unitês pastorales por la formaziun spirituala di mëmbri. Chësc por daidé afrontè miù les inćiaries suratutes tla ploania. Al é inće gnü rajonè cotan dla zelebraziun dla Parora de Dî, che messarà tl dagnì tres plü gonot gnì surantuta y portada dant dai laics.

RECORËNZES Y FESTES DE DLIJIA Pasca L’Edema Santa s’à stlüt jö cun la domënia de Pasca, che é stada bele ai 23 de merz. Do na funziun dër solënna él gnü benedì i cësć dal signé.

Tres deplü vëgnel indô descurì la bela usanza cristiana de portè a benedì le cëst dal signé en domënia de Pasca.

Chi da Corvara en pelegrinaje a La Curt de Fodom (24.10.08).

Corvara

Siur Andreas Perathoner y siur Pire Irsara do la gran mëssa en Pasca.

Chësta bela usanza cristiana che é ti ultimi agn gnüda chilò da nos n pü sburlada sö na pert, mët indô man de ciafè plü valüta y signiﬁcat. Pröma Comuniun La festa dla Pröma Comuniun de 9 mituns y 2 mitans é gnüda tignida ai 18 de mà tla dlijia da Calfosch. Sciöch’al é usanza à spo i neocomunicanć tut pert inće ala prozesciun dla gran festa dl Cör de Gejù. Festa dles Antlês La domënia do, ai 25 de mà, en la gran Festa dles Antlês ne n’unse albü chilò Corvara, sciöche bele da plü agn,

I mituns y les mitans che à ciafè le sacramënt dla Pröma Comuniun en ocajiun dla prozesciun dl Cör de Gejù.

Corvara degöna gran mëssa. Chësta é na cuestiun che à da nen fà cun la manćianza de proi. Y sce les cüres da Calfosch y Corvara à bele esperimentè chësc problem, spo po i atri paîsc dla valada mâ se confortè: chi ne gnarà gnanca sconà. Sambëgn oréssun fà te na manira che la jënt da Corvara toless pert ala mëssa y ala prozesciun dles Antlês a Calfosch. La domënia do, festa dl Cör de Gejù, aldiss spo chi da Calfosch da gnì ca. Indere… chësc é plü saurì da dì co da fà garatè.

Por na sigüda ti vëgnel ćiamò n iade dè na odlada al ordinn dla prozesciun dl Cör de Gejù: la surastanta dl Consëi de Cüra Edith Kostner y Pire Costner de Col.

Festa dl Cör de Gejù

Nosc mone Heinrich Tondl ne scona degun laûr daìte y defora de dlijia.

Al pröm de jügn unse ﬁnalmënter albü n iade na bela domënia da tignì la festa dl Cör de Gejù. Nanter l’ater éra tomada ite inće scialdi adora, canche les scores ne n’ê nia ćiamò rovades y les families nia ćiamò piades ia al mer. Dessigü inće porchël à dër tröpa jënt tut pert. Do la mëssa solëna él gnü tignì la prozesciun cun le cil, les statues di sanć y i confaruns. Presëntes ê sambëgn inće les majeres uniuns dl paîsc cun la troht. Canch’al à spo metü man da gnì scür él spo stè da odëi tröć füć gnüs impià por recordè la impormetüda dla jënt de Tirol fata al Cör de Gejù.

Corvara Aniversar dla mort de siur Fonjo y Requiem por le vësco Wilhelm Egger La domënia ai 6 de messè él gnü zelebrè la mëssa de aniversar por siur Fonjo Clara. Al é passè n ann da canch’al s’à lascè mo so recort é dagnora vì te nüsc cörs. La mëssa é gnüda abelida dal ćiantè dl cor de dlijia. Ai 25 d’agost él gnü zelebrè na mëssa cun Requiem por nosc vësco Wilhelm Egger, che s’un é jü tan te n iade ai 16 d’agost.

Festa di Iubilars maridà Chësta festa vëgn metüda a jì vigni altonn dal Consëi de Cüra. Ai 19 d’otober s’à 9 pêrs presentè dan ćiasa de calonia por jì deboriada te dlijia y confermè dailò so amur y süa fedelté. I pêrs che à tut sö l’invit de gnì a fà festa cun la Comunité é stà: - Petronilla y Sepl Dapunt - Felicita y Milio Marchi - Alfredo y Maria Iori - Maria y Vighile Costa - Emma y Pire Costner - Loise y Gustin Pitscheider - Albina y Erich Costner - Loretta y Giuvani Crazzolara - Heidi y Robert Rottonara

60 agn 55 agn 50 agn 45 agn 45 agn 40 agn 35 agn 30 agn 15 agn

Inće en chësc ann ti él indô gnü fat festa ai iubilars.

Corvara Festa por i 50 agn dla Ploania y segra de Santa Tarina Por festejè le iubilé di 50 agn da canche Corvara é deventada ploania, él gnü chirì fora le 25 de novëmber, segra de paîsc y festa de Santa Tarina. Porchël ne podô, te chësta ocajiun de festa, sambëgn nia manćé nosc pröm ploan siur Angel Complojer. Siur Angel é stè pro nos 41 agn: dal 1954 al 1958 sciöche curat y dal 1958 al 1995 sciöche ploan. N gran giulan a d’ël ê porchël feter „de prezet”!

La storia de nosta dlijia é lungia y plütosc complicada: Fina al dodejimo secul aldî Corvara pro la ploania da San Laurënz. L’ann 1449 él gnü metü sö la curazia de Badia, a chëra che Corvara é gnüda injuntada pormez. L’ann 1603 é Corvara gnüda metüda adöm cun la curazia da Calfosch sot al raiun parochial de Laiun, mo bele l’ann 1668 éres trames indô gnüdes metüdes sot a n ater raiun: chël da Fodom. L’ann 1788 ciafa ﬁnalmënter Corvara na süa cüra de animes, plü avisa na „Expositura” dependënta da Calfosch. Spo, dal 1819 al 1824, röia Corvara indô pro Badia. L’ann 1935 vëgn Corvara alzada a curazia. Ai 17 de novëmber dl ann 1958 devënta Corvara ploania y siur Angel Complojer da La Val ciafa la nominaziun de so pröm ploan. FORA DI GRUPS DLA CÜRA Grup di ministranć

Curazia o ploania… tan de jënt sarà mo mai passada ite chësta porta de dlijia te düć chisc agn? Por portè a batié n viadù, por s’ unì tl matrimone, por portè l’ultimo salüt a n defunt o inće mâ por impié na ćiandëra y dì na oraziun.

En gaujun dla Festa dla Racoiüda, ai 28 de setëmber, ti él gnü surandè i diploms de mirit a düć chi sorvidus che rüva sëgn fora dla scora. A Daniela Kircher, Elena Marchi, Elisa Della Giorgia, Luca Crepaz, Nikolas Dagai, Marco Hafner y Christian Rottonara ti él gnü dit n bel giulan por döt ći ch’ai à fat te chisc agn, cun la speranza che l’insegnamënt ch’ai à ciafè i fejes stersc tla fede y i dëides tl dagnì. Te n’atra ocajiun y cun na funziun dër particolara y sintida é 7 pici ministranć nüs gnüs tuć sö tla schira di sorvidus.

Corvara Al é chisc mituns y mitans che é jüs da d’aisciöda ala Pröma Comuniun y che à tut sö l’inćiaria de jì a daidé siur Andreas deboriada cun i atri ministranć plü gragn pro les mësses y les atres funziuns de dlijia. Plü avisa él René Penazzi, Ivan Dapoz, Mattia Costamoling, Valentina Hafner, Alex Dapoz, Julia Alfreider y Matteo Agreiter.

Inće sce l’inćiaria n’é nia dagnora saurida (y la joca nia dagnora da stè saurì), él scialdi düć i sorvidus dër lezitënć.

I set pici ministranć nüs che à tut sö l’invit de jì a sorvì a mëssa. Da m.c. René Penazzi, Ivan Dapoz, Mattia Costamoling, Valentina Hafner, Alex Dapoz, Julia Alfreider y Matteo Agreiter.

Corvara Uniun dles Ëles Plëna de iniziatives y rica de apuntamënć é indô stada l’ativité dla Uniun dles Ëles da Corvara. Vigni iade ch’al é nasciü te paîsc n pice viadù, é n valgönes ëres dl consëi jüdes te ćiasa cun n pice liber de Gejù y la ćiandëra da bato, abelida dales mans d’or de Costa Caterina. L’Uniun dles Ëles arjigna porater inće dagnora les ćiandëres por la benedisciun de San Blaje. Por le Dé dla Vita vëgnel ortié fora n bel invit ala funziun te dlijia por i geniturs che à batié n viadù tratan l’ann. Inće por i berbesc y les mëdes che complësc i 80 agn él dagnora na picia scincunda da tó ca: en chësc ann ti él gnü dè n liber da proverbs. Mo an se recorda inće dla jënt de tëmp che é te ćiasa de palsa, ti fajon a düć chi che complësc i agn te chël mëis n pü de festa y aurela cürta. Do na mëssa zelebrada a süa intenziun stan deboriada a s’la ciacolé cun cafè y turta. Datrai se pôrtara sambëgn inće pro da messëi n pü consolè, mo spo ćiànton indô na ćiantia o l’atra y la ria löna passa madër dlungia ia. Sciöche bele da plü agn, él inće en chësc iade da Pasca indô gnü venü röses sciöche sostëgn ales assoziaziuns che dëida i amarà dal crebesc. Da ne ponsè nia demez é vigni ann inće la jita dla uniun, jon a Balsan a vijité impröma la lataria dla Mila y dedô la bela capela de Santa Maria sö Ritten, olache siur Andreas à zelebrè na mëssa. D’Advënt él gnü metü a jì le rorate cun na cëna tl’Ustaria Villa Tony. Les ëres che fej pert dl consëi va ia por l’ann inće a referać y a incuntades 80

Siur Andreas à sambëgn acompagné la Uniun dles Ëles en jita sö Ritten.

cun les atres uniun, por tó spunć por idees nöies y ciafè indô motivaziun da portè inant l’inćiaria suratuta. Lîta dl consëi nü dla Uniun dles Ëles D’otober 2008 él gnü lité danü le consëi dla Uniun dles Ëles. Por i proscimi cater agn à Agreiter Dagai Valeria tut sö l’inćiaria de surastanta y Vallazza Bassot Adelina chëra de vize surastanta. Te só laûr gnarares daidades da trëi colauradësses: Alfreider Crepaz Elke, Mischi Piai Monica y Costa Caterina. Uniun di Omi Inće tratan le 2008 é l’ativité dl’Uniun di Omi jüda inant plülere tl chît y zënza gran novitês. Impò àn ciarè de tignì ite chi valgügn apuntamënć. Sciöche vigni ann él gnü metü a jì da

Corvara d’aisciöda la Via Crucis dal Gran Col ia y le rorate tl tëmp d’Advënt. La pröma domënia d’Advënt, do la gran mëssa, à i omi venü libri da stories y oraziuns por mituns. Nanter l’ater êl inće da cumpre dër n bel liber, ponsè dantadöt por sensibilisé i geniturs a conscidré la domënia indô sciöche n dé da passè deboriada. Al ê da ciafè laîte de vigni sort de consëis y idees por jüć y aurela cürta. Da recordè él inće la prezënza de chi omi che porta le confarun te deplü ocajiuns, sciöche pro la prozesciun dl Cör de Gejù o pro les sopoltöres. Por ci che reverda les incuntades, s’à le consëi abiné n iade cun i omi da Calfosch y un n iade, a livel de valada, cun i consëis di atri paîsc dla Val Badia.

Tan bi che i confarunse sides, mo da i portè y s’ai gornè ôl ester forza y savëi.

Grup dla Caritas Le Grup dla Caritas à metü a jì indô de vigni sort de iniziatives che à albü dantadöt la funziun de cherdè adöm la jënt sora y de tëmp. Dan Pasca él gnü metü a jì na funziun cun confesciun. Te chësta ocajiun ti él gnü dè a düć chi che à tut pert, sciöche sëgn de ligrëza, na picia primula. Sciöch’al é oramai deventè usanza él spo gnü organisé la Via Crucis dal Gran Col ia. Tl mëis de mà él gnü tignì la jita anuala cun la jënt de tëmp da Calfosch; travert é stè en chësc iade le santuar de Santa Maria di Piné (TN). Da d’altonn deperpo à le Grup dla Caritas invié ia na jita de n dômisdé mâ por chi da Corvara jon fora Sares. An é storć pro fora dal Crëp de Santa Grazia, olach’al é stè 50 porsones, en gran pert paurs y fanć de Mareo, che à messü lascè la vita por gauja di stritoc danter la badëssa Verena da Stuben y le vësco Nicolaus Cusanus. Le dômisdé é jü inant cun na picia marëna cun panicia y cajincì arestis a Peraforada de Sura. Sambëgn él inće gnü sonè i orghi da man. Da d’altonn él gnü tignì le Dé dles Misciuns cun na mëssa zelebrada da don Gianpietro Pellegrini. Les ofertes ti é gnüdes dades ala Misciun de Banos, olache le miscionar é indô jü derevers y restarà por trëi agn. Tl mëteman dl mëis de novëmber él gnü ﬁstidié por cöie adöm y menè demez i sać dal guant vedl, che la Cartitas abina adöm vigni ann. Por stlüje jö l’ann, él gnü metü a jì n rorate cun na picia festa d’Advënt, a 81

Corvara

En ocajiun dla festa da Nadè por la jënt de tëmp él inće gnü fat n pice teater che à albü n gran suzès.

chëra che 40 porsones à tut pert. Tl salf de calonia él gnü ćiantè deboriada tratan ch’al gnô sorvì tê ćialt y duciaries. Nanter l’ater él inće gnü fat n pice teater. Por scincunda à düć i partezipanć ciafè na ćiandëra da Nadè, decorada da chi dl Salf Protezionè da Pidrô. La bona partezipaziun ales iniziatives ia por l’ann ti à dè na bela sbürla al Grup dla Caritas, che à insciö ciafè ćiamò plü na gran motivaziun da fà inant. Al fej pert dl consëi Trebo Maria Costner, Monica y Luigi Piai, Clara Agnes Lezuo, Zingerle Lidia y Foppa Serena. FORA DLES UNIUNS DE PAÎSC Cor de Dlijia Ativité dla uniun Ai 4 de dezëmber, do le rorate por le Cor de dlijia, à i ćiantarins da Corvara tignì la reuniun anuala, te chëra ch’al é gnü ciarè derevers al ann che é stè. Sc’an conscidra le numer di mëmbri, pon zënzater dì che cun 34 ćiantadus atifs n’él dessigü nia n pice cor de dlijia. Tratan l’ann 2008 s’à chisc incuntè 82

indöt 67 iadi, 31 iadi por abelì les mësses da festa, les sopoltüres y les serades por i foresć, y 36 iadi por les proes. Ocajiuns particolares te chëres ch’al é gnü ćiantè é stades la mëssa por l’aniversar dla mort de Siur Fonjo y le Requiem por le Vësco Wilhelm Egger. Ai 3 d’agost, pröma domënia dl mëis, él indô gnü metü a jì la festa alaleria deboriada cun la Müjiga Calfosch-Corvara. Le tëmp à daidé y al é rové n bel pice vadagn tles casses dles döes uniuns. Festa de Santa Zezilia y onoranzes Ai 23 de novëmber à le cor de dlijia orü rengrazié y ti dè onur a süa patrona Santa Zezilia, cun na mëssa ćiantada sö da d’altè. Te chësta ocajiun, olach’al vëgn inće surandè onoranzes, él gnü onorè le tenor Conrad Irsara, che po mostrè sö 40 agn de apartenënza ala uniun. Le cheder, scrit fora dal Verband der Südtiroler Kirchenchöre y surandè sciöche sëgn de reconescënza da pert dl surastant Raimund Irsara, dess sotrissé la gran lezitënza dl ćiantarin. Do mëssa s’à i Ćiantarins incuntè cun la Müjiga Calfosch-Corvara pro na bona marëna. Lîtes dl consëi nü dla uniun Pro les lîtes dla uniun n’él nia stè de gran mudaziuns, n sëgn che la junta à fat n bun laûr. Sciöche surastant él gnü confermè Raimund Irsara, che gnarà daidé te süa inćiaria dala vize surastanta Elisabeth Penazzi. Le laûr da tignì dagnora i cunć ajornà resta inant tles mans de Roland Adang; le laûr da scrivan ti é gnü surandè a Vinzenz Kostner.

Corvara

En ocajiun dla festa de Sanza Zezilia ti él gnü surandè a Conrad Irsara le cheder de mirit por i 40 agn pro le cor de dlijia. Söl retrat da m.c. siur Andreas Perathoner, le surastant Raimund Irsara, le ćiantarin onorè y le dirighënt Franco Pizzinini.

I Ćiantarins da Corvara en jita sön l’Achensee

Corvara Le Cor de dlijia ćianta sot ala direziun de Franco Pizzinini y vëgn acompagné dal organist Pio Dorigo. Jita di Ćiantarins En chësta ota s’à le cor de dlijia vaghè na jita de dui dis. Por travert él gnü chirì fora de jì a ti ciarè ai Passionsspiele de Erl. La rapresentaziun plëna de emoziuns dla pasciun de Chël Bel Dî à trat ite le publich por plü de trëi ores te n’atmosfera contemplativa. Do na bela serada de bona vöia te n hotel sön le Walchsee, é le grup de 23 porsones jü inant a Jenbach, da olch’al é rové do 45 menüc y 6,7 km de iade al Achensee cun la „Achensee Dampf-Zahnradbahn”, la ferata a tanf plü vedla dl’Europa, en fun-

ziun dal ann 1889. L’Achensee, le plü gran lech de munt de Tirol, s’à mostrè ai ćiantarins te süa plü bela iesta, cun i corusc dl altonn, le cîl bel tler y les pizes di crëp curis de nëi. Do na bona marëna y na roda cun la barca él spo inće gnü le momënt da jì indô cuntra ćiasa. Uniun di Stödafüch Intervënć y proes I intervënć por gauja de medefüch é por fortüna sta scialdi püć che n’à nia lascè indô de gragn danns. La gran pert de chisc é gnüs gaujà dala pücia nëi tomada ﬁna al scomenciamënt dl ann 2008. Por

Sön Ju de Pordù él gnü organisé na proa dër interessanta cun les uniuns di Stödafüch dles valades ladines incër Sas de Sela.

Corvara le rest él interessant da odëi che i omi di Stödafüch vëgn tres plü gonot cherdà por gauja de inzidënć sön strada o por problems da vignidé sciöche daurì portes o despifé rôs. Indöt él gnü cherdè do aiüt 34 iadi. De chisc, 9 iadi por intervënć sön strada, 10 iadi por daurì sö portes, 7 iadi por de pici medefüch, 5 iadi por despifé o pumpè sö ega y 3 iadi por d’atres gaujes. Tratan l’ann 2008 él gnü fat 24 proes, 11 da d’aisciöda y 13 da d’altonn. Ai 13 de setëmber, por le pröm iade, él gnü organisé sön Ju de Pordù na gran proa cun i Stödafüch dles atres valades ladines incër Sas de Sela. Tratan la proa él gnü simulé n inizidënt sön strada y n medefüch te n hotel sön le ju. Por stlüje jö él inće gnü fat n’aziun de chirida. Sciöche contlujiun, dan la sajun da d’invern, à le grup dla „Höhen- und Tiefenrettung” fat na proa d’evacuaziun sön l’implant portamunt de Col Alt.

Gran orentè de orëi imparè y pücia tëma dal alt à desmostrè i omi di Stödafüch tratan la proa d’evacuaziun sön l’implant portamunt de Col Alt.

Grup Jonil L’ann 2008 é stè por le grup jonil di Stödafüch da Corvara n ann scialdi sfadius mo porchël tan plü interessant y rich de novitês. Indöt s’à le grup incuntè 34 iadi. L’ann é pié ia positivamënter: cun de bogn resultać à i jogn lascè na merscia tratan la gara dai schi y de snowboard metüda a jì a Rein it’a Türesc ai 27 de jenà. Bele mëisc danfora àn spo metü man cun les proes por le „Leistungswettbewerb”, gnü tignì a Porsenù ai 27 de jügn. Döes medaies, chëra d’arjënt y chëra de brom, é ala ﬁn stà i bi früć dl gran laûr. Do la jita a Gardaland, ai 6 de setëmber, s’à le grup jonil indô mosoré cun passa 20 d’atres grupes da döt Südtirol tl „Wissenstest” y tl „Orientierungsmarsch” metü a jì a Badia ai 23 de novëmber, portan a ćiasa döes medaies d’or y öna d’arjënt. Pro le grup jonil él rové pormez: Philipp Alfreider, Dominik Dorigo, Andreas Rottonara y Jan Mark Moling. Jita dla uniun a Sinsheim y Speyer Dessigü n bel paiamënt por les bries di omi di Stödafüch fora por n ann intier, é stada la jita dla uniun che i à condüt da d’aisciöda a Sinsheim y a Speyer. Por trëi dis, dal 25 al 27 d’aurì, àn podü s’la lascè jì bona, zënza ponsè a proes y a pipseri; por chi dis êl gnü perié i vijins da Calfosch de curì le sorvisc. Tambëgn tl museum de Sinsheim co te chël de Speyer él stè da odëi de vigni sort de auti y de ﬂigri. Tratan la jita ne n’âl sambëgn nia manćé i momënć de bona vöia en compagnia dla Micky y de so om Hermann. 85

Corvara Na medaia d’or por Herbert Pezzedi En ocajiun dl „Bezirkstag”, metü a jì a La Pli de Marô, à Herbert Pezzedi podü pié do la medaia d’or por 40 agn de sorvisc tla Uniun di Stödafüch. Nanter l’ater à Herbert curì por 20 agn inće l’inćiaria da comandant, ći che comporta tröpa responsabilité y impëgn ciamo laprò. Incuntada dles Totes di Stödafüch Do 10 agn, ai 21 de setëmber, à le Raiun de Puster Bas invié ia por le secundo iade la incuntada dles totes di Stödafüch. Passa 150 totes de 48 uniuns di Stödafüch s’à incuntè a San Iöre y à partezipé a na funziun sacra tla Maria-HilfKapelle.

Herbert de Merscia à pié do la medaia d’or por i 40 de sorvisc tla Uniun di Stödafüch.

Les totes di Stödafüch da Corvara che à tut pert ala incuntada a San Iöre. Le vize comandat Helmuth Thaler y le comandant Hubert Costner ne les à sambëgn nia lasciades jì fora da sores.

Corvara Do la foto de grup él gnü metü a jì n pice domisdé tl salf dles manifestaziuns, olach’an é stà en cumpagnia a s’la cuntè y a d’ascutè sö la müjiga di stödafüch dl raiun. Crusc Blanćia Alta Badia Tl mëis de novëmber s’à la seziun dla Crusc Blanćia Alta Badia trasferì tl paîsc da La Ila, olach’ara à ciafè na sënta nöia dessigü plü funzionala y adatada a sü bojëgns. La dezijiun da jì demez, do tan tröć agn, ne ti à sambëgn nia dër plajü ala popolaziun da Corvara, mo al é inće da capì che la posiziun dla sënta é śëgn plü zentrala por döta la valada alta.

N burt inzidënt sö por Ćiaulunch En sabeda ai 21 de jügn él sozedü n burt inzidënt sö por les otes dla strada de Ćiaulunch. N ziclist jonn talian che gnô jöpert, à pordü le control de süa roda, y é saltè te n Oldtimer Cabrio svizer che jô söpert. Pordü la vita à te chësc inzidënt la fomena dl ciafêr a chëra che le ziclist ti é tomè ados cun n gran sbunf. Söl post él gnü le socurs dla Crusc Blanćia y dl Pelikan 1 y 2. Aiüt Alpinisć Alta Badia La manira dl jì sö por munt se müda. Chësc à dit te na intervista al foliet Alto Adige Gino Comelli, le presidënt nü dl

Foto de grup di omi dl Aiüt Alpinisć Alta Badia sö dala Ütia Scotoni.

Corvara Aiüt Alpin Dolomites. Fina dan 10 o 15 agn, denant co pié sö por munt, s’informâ i alpinisć avisa: ai se ciarâ jö les chertes, studiâ i metri de deslivel y ascutâ les previjiuns dl tëmp. Al dedaincö, inće sc’al é a desposiziun n meso de informaziun sterch sciöche l’internet, vëgnel pié ia tröp plü ala lisiera, cun la segurëza sora de avëi do n fonin. Mo chësc ne tleca nia. Avisa sciöche por n grup de olandesc che s’â tut dant de fà la Val de Misdé ala ﬁn de chësc ann. Dales cater domisdé ési pià ia dala staziun a munt dla funivia de Pordù. Rovà sö dala ütia de Boà, che ê sambëgn sarada, ài cherdè le socurs. Al ti é gnü dit ch’ai podô stè suranöt tl bivach invernal y se curì jö cun cutres. Sön chësta à i foresć retlamè che dailò êl frëit, degüna lüm y nia da mangé! Ai ess orü che le socurs foss gnü a i tó a scür y cun düć i jus sarà por gauja dl prigo da lovines. Porchël ài messü aspetè al dé do dadoman che l’elicoter gniss a i tó! I sperun che la nöt lungia passada tl frëit ti ais inće dè n consëi por le dagnì! Por ći che reverda le numer de intervënć dla scuadra dl Aiüt Alpinisć Alta Badia éson rovà l’ann 2008 sön 61 intervënć. Plü avisa é 40 de chisc gnüs a s’al dè tl comun da Corvara, 20 tl comun da Badia y un it’a Reba ( Gran Valacia). D’atri 65 intervënć é gnüs portà a bun ﬁn dal sorvisc a Pontives. Tratan l’ann à i omi dl Aiüt Alpinisć Alta Badia portè le pröm aiüt a 71 porsones: 39 de chëstes ê ferides, 22 n’à reportè degun dann, mo baldi por 4 porsones é vigni aiüt rové massa tert. Te 6 caji s’àl tratè de jì a chirì porsones. 26 iadi é l’elicoter jorè pormez al post di inzidënć. 88

Por chisc intervënć à i volontars metü a desposiziun 98,45 ores de so tëmp. 29 iadi s’à i omi dl socurs incuntè por eserzitaziuns y proes, cursc y assistënza en gaujun de manifestaziuns desvalies. Pro le bel grup dl Aiüt Alpinisć Alta Badia él rové pormez: Cristina Santon Agreiter y Marco Bassot. Le numer de volontars é insciö rové a 33. Alta Badia Guides L’assoziaziun Alta Badia Guides, che à süa sënta dlungia la bocaria Zingerle, é nasciüda l’ann 2007 sön les raîsc dl’Assoziaziun Mënacrëp Val Badia. Al n’é nia mâ na scora da arpizé y da scialpinism che ti pîta al scior y ala jënt dl post escursiuns y aventöres de vigni sort. L’Alta Badia Guides se tol inće dant sciöche travert chël de lié adöm i mënacrëp te n spirit sterch de uniun y te n gran amur ala munt. La ﬁgüra dl mënacrëp dess deventè n conzet che döra tl tëmp y che s’integrëia tla vijiun globala dla munt. Por le turism é chësc zënzater positif, él pö ti ultimi agn tres plü la vöia de vire la natüra y la munt atramënter, dantadöt demez da pistes afolades. Les statistiches dij tleramënter che la sora sort de sport da d’invern che crësc é chëra dl scialpinism. Le jì cun i schi y le paslunch é chić, deperpo che le snowboard é tl jì jö pert. Por ći che reverda l’ativité da d’in-

Corvara

Da d’altonn à l’assoziaziun Alta Badia Guides metü a jì na jita storico-culturala sön Lagació por i studënć dles scores altes da La Ila y dla scora mesana da San Martin de Tor.

vern dl’Alta Badia Guides él da nominé le „Dé dla nëi” cun la Scora Mesana da La Ila. Le proiet prevëiga tambëgn na informaziun teorica sön le prigo da lovines co proes pratiches de chirida tla nëi. D’isté s’à l’assoziaziun cruzié da mëte a jì n curs da arpizé por mituns, deboriada cun la Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch. Tröpes ores de laûr à comportè inće la restrotoraziun dla ferata de Conturines, che é gnüda ﬁnanziada dala Assoziaziun Turistica de Badia. Da d’altonn, n iade por les scoles altes da La Ila y n iade por la Scora Mesana da San Martin de Tor, él gnü organisé na jita storica-culturala vijitan les galeries de Lagació. Uniun di paurs Inće por l’Uniun di Paurs dl Comun de Corvara s’à stlüt jö n ann de ativité. Y sce

Corvara à bele dadî mudé fora les cianês dai tiers cun ćiamenes por i sciori, spo à chësta uniun ćiamò na majera importanza; él pö al pröm post de sües funziuns le mantignimënt dl ativité da paur. L’Uniun di Paurs, che arcompëda 35 scrić ite, s’incunta dai 4 ai 5 iadi al ann por tratè les mudaziuns al plann urbanistich dl comun. N iade al ann s’incùnton inće por jì a cëna, por stè deboriada y n pü por s’la cuntè. La cëna dl consëi dla uniun é gnüda metüda a jì ai 16 de mà tla bela ćianô de Gino dl Panorama. Inviades ê inće les fomenes y i verdaćiaćia Hubert y Andy. Le consëi é gnü lité danü ai 7 de dezëmber y portarà inant süa inćiaria por i proscimi cin agn. Surastant dla Uniun di Paurs é gnü confermè Helmuth Thaler che gnarà daidé te süa inćiaria dal vize Paul Mersa. Sciöche acunsiadus à ciafè la usc y azetè l’inćiaria Thomas Alfreider, Ernst Pitscheider y Giuseppe Pezzedi. 89

Corvara

Le consëi dla Uniun di Paurs s’à abiné a cëna tla bela cianô de Gino dl Panorama. Inviades ê sambëgn inće les fomenes y i verdaćiaćia Hubert y Andy.

Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch L’ativité dla Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch, che arcompëda na schira de 32 ćiaciadus, é jüda inant sciöche zënza. Sciöche pro vigni grup y assoziaziun él sambëgn dërt ch’al vëgnes do cà i jogn, mo porchël ne dess nia gnì lascià da na pert i consëis di plü vedli. Por ći che reverda le jì a ćiaćia sà dessigü da cuntè tröp Franzl Sorà, che cun sü 81 agn é le iagher che à da plö agn la cherta. Por döta l’uniun él stè na gran ligrëza canch’al à copè chësc isté n bel bëch de ćiamurć sön Pararosura. Mo inće 90

Erich Kostner, le ćiaciadù plü atempè, à sön sües sciables na gran esperiënza. La situaziun di tiers salvari se müda vigni ann n püch: tratan che la maratia dla rogna ne scona nia dantadöt ite por Pöz, unse te nosc revier n numer de cerfs tres inant scialdi alt. Sot a sconanza, cun de gragn cërtli tl aier jora deplü variöi da sas deperpo che sön Plan Fistì él gnü aﬁstié d’isté n zacotan de porcì salvari. Bonamënter é chisc gnüs da Fodom fora y s’à spo trat inant cuntra Ju de Frara. Tratan i mëisc da d’isté s’à i rehli podü pascentè sciöch’al toca y s’à insciö, zënza savëi, arjigné ca a n invern cröde.

Corvara

Le surastant dl revier Franz Schrott, i fredesc Franzl y Giuvani de Sorà y le verdaćiacia Andy Sigismondi.

La tröpa nëi, tomada ala ﬁn de novëmber y de dezëmber, ti à dè n gran laûr a nösc iagri, che à messü se trà pormez ales scalires por les implenì tres indô de

fëgn. Impò à valgamia tröć rehli messü la zede; al é madër da s’audè che l’aiscioda ne se lasces nia aspetè massa dî.

Chësc rehl sön Cherz se tira inant cun fadia tla gran nëi tomada ala ﬁn de novëmber y de dezëmber.

Corvara Scola dai Schi Inće l’ativité dla Scola dai Schi, che plü de vigni atra assoziaziun é liada ala nëi dla sajun da d’invern, é jüda inant regolarmënter sciöche vigni ann. La posiziun ideala dla sënta, che complësc en chësta ota 10 agn, é dessigü inće n vantaje por pité sorvisc y cualité a vigni sort de scior, che vëgn adalerch al dedaincö da vigni pert dl monn. Danter ite él datrai inće la vijita de val’ personalité, sciöche por ejëmpel chëra dl ziclist Mario Cipollini. Le numer di sozi é jü sö a 58; gnüs pormez é Luca Tiezza, Diego Davare y Sepl Miribung.

Trëi é i jogn che à passè l’ejam da maester: Sabine Vollmann, Alex Moling y Laura Di Genova. Claudio Tiezza é deventè istrutur nazional. Döes é stades les novitês dl’aisciöda 2008: n iade la jita de dui dis de düć i maestri y de dötes les maestres cun cumpagnes y cumpagns a Sölden, y n iade les lîtes dl consëi. Le consëi nü dla Scola dai Schi da Corvara è metü adöm insciö: Herbert Pezzedi sciöche diretur y Oliver Dapunt sciöche vizediretur; Paolo Agreiter, Martin Pezzedi y Claudio Tiezza à surantut l’inćiaria de aconsiadus. Gran incherscimun, nia mâ tla Scola dai Schi mo te döt le paîsc, à descedè

Le ziclist Mario Cipollini (it’amez) à vijité en chësc ultimo invern la Scola dai Schi da Corvara. Da m.c. Herbert Pezzedi, Karin Costamoling, Wilma Pezzedi y Sicio Costamoling.

Corvara al pröm de setëmber te düć la mort da maratia de Silvio Andrich. Silvio ê maester dai schi y mëmber dla Scola dai Schi da Corvara dal ann 1989. Al ê na porsona plütosc chîta mo inće dër da fà saurì. Ch’al ê da tröć bëgnodü à desmostrè la partezipaziun de zirca 50 maestri dai schi ala sopoltüra tl paîsc de Canale d’Agordo.

Badia é gnüs lità cun n vantaje tler sön dötes les atres localitês tutes en conscidraziun y à ciafè 68 punć sön 80. I criters de valutaziun se möi te na spersa dër ampla che ne conscidra nia mâ la valutaziun dl tlima, mo inće le sorvisc de trasport che vëgn pité, l’oferta dles pistes, la cualité di lifć, les poscibilitês de jì a pé, la cualité di cuartiers y l’oferta de devertimënt. Na gran importanza tla valutaziun à sambëgn inće albü l’ambiënt natural adöm cun l’imaja de promoziun dl’Alta Badia. La noela dl pröm plazamënt de Corvara é tl medemo momënt inće n retlam a livel nazional y international de gran importanza. Andamënt dl turism tratan l’ann 2008

Zënza Silvio é la Scola dai Schi da Corvara deventada n pü plö öta. Silvio ê nasciü ai 25 de jügn dl 1953.

Assoziaziun Turistica Corvara Touring Club Italiano: a Corvara le pröm post tla tlassiﬁca La maiù novité dl ann 2008 por l’Assoziaziun Turistica é chëra che Corvara y l’Alta Badia à arjunt le pröm post tla valutaziun dl Touring Club Italiano, l’editur turistich de majera importanza. Al se trata de na valutaziun fata sön 111 localitês turistiches, dötes inće traverć importanć por les vacanzes da d’invern y da d’isté. Le paîsc da Corvara y l’Alta

„Plü ghesć che stà manco dî, mo le turism crësc” insciö pon deﬁnì en cört la situaziun dl turism tratan l’ann 2008. Defrunt ales atres assoziaziuns turistiches dla valada é chëra de Corvara y Calfosch chersciüda le manco. En proporziun al ann denant él stè n aumënt dl 1,50 % dles gnüdes y dl 1,40 % di pernotamënć. I ghesć é stà mesamënter 5,8 dis suranöt. I ghesć dala Talia é carà lisirmënter en confrunt al 2007 (-1,82 %). Deperpo che i sciori todësc, che rapresentëia le secundo marćé, é jüs söpert de n 7,34 % y i olandeji de n 11 %, é chi dal’Austria y dal’Inghiltera gnüs cotan demanco, respetivamënter de n 4,62 % y de n 14,88 %. Sc’an ti dà na odlada ales categories, spo él stè tambëgn ti apartamënć co ti garnis n aumënt de sojornanzes, demanco ti hotì. 93

Corvara

De beles jones cun n diendl nü vëgn adincuntra al scior che rüva tl oﬁze dl’Assoziaziun Turistica da Corvara: impé da m.c. Ines, le diretur Damiano Dapunt y Maria; sentades da m.c. Alexandra, Christina y Annamaria.

CULTURA Y FORMAZIUN

turs”, na ligna de 5 referać sura l’educaziun di mituns dai 6 ai 10 agn. En colauraziun cun l’assoziaziun Trix de Gherdëna, él inće gnü fat jüć da mësa por döta la familia. Chësc por imparè da stè deboriada, dessigü nia mâ por se tripé, mo bëgn inće por fà plü sterch le liam inanter geniturs y mituns. Do avëi constatè le gran interès de chësta iniziativa, él gnü ponsè de jì inant tratan l’ann 2009 cun referać sura les problematiches educatives di mituns dai 10 ai 14 agn. Por ći che reverda i atri referać él da alzè fora dantadöt le referat sura i „Schüssler-Salze” che à albü n bun suzès, mo inće le curs linguistich de rus y le curs da balè por seniors. Le Consëi de Formaziun à orü jì inant cun la ligna de incuntades sura la vita da zacan te nüsc paîsc. Cun gran sodesfaziun di mëmbri dl consëi, che se dà da fà por organisé dagnora val’ danü, é le numer di partezipanć ales iniziatives aumentè de tröp. Le mirit é da chirì dessigü tl numer dër alt de referać, mo inće y ćiamò deplü te so contignü. Le numer de ores de formaziun va regolarmënter söpert.

Consëi de Formaziun dl Comun da Corvara

Na publicaziun por recordè l’artist Franz Angel Rottonara

Tratan l’ann 2008 à le Consëi de Formaziun dl Comun da Corvara portè dant na novité che à albü dër na bona resonanza. Inanter la bela schira de referać y de incuntades, che é gnüs sciöche dagnora pità ti mëisc d’aisciöda y d’altonn, él gnü metü a jì inće la „Scola por geni-

Ai 16 de messè à l’Istitut Ladin Micurà de Rü presentè ti salamënć dl Hotel Posta Zirm na publicaziun nöia dal titul „Franz Angel Rottonara – ein Maler aus Corvara”. La monograﬁa, che pîta n gröm de informaziuns sura le gran artist dl 1800 y sura sües operes, é gnüda cu-

Corvara

Foto de grup di partezipanć ala „Scola por geniturs”, metüda a jì dal Consëi de Formaziun. La novité de chësc ann à albü dër na bona ressonanza.

rada te vigni particolar da Oskar Pausch cun deplü contribuć de Giovanni Mischi y Carl Auböck. La publicaziun é gnüda abelida cun na gran lîta de retrać. Por l’ocajiun él rové adalerch tröpes personalitês fora dl monn cultural. Insciö inće le presidënt dl Istitut Ladin Micurà de Rü Hugo Valentin y le diretur Leander Moroder. L’autur à portè dant en cürt la storia dl artist, cun coriositês dala piza de so suzès ćina ala ﬁn de süa vita tla meseria plü sota. Giovanni Mischi à ilustrè le liam dl artist cun so lingaz dla uma y cun so daćiasa. Tröc é stà te chësc dômisdé i iubileums da recordè: 160 agn dala nasciüda de Franz Angel Rottonara, 70 agn da canch’al é mort y 100 agn da canche la familia Kostner é tl Hotel Posta Zirm. Por

chësc ultimo àn orü lascè demez i gragn festejamënć, mo ti dè porchël n aiüt concret a chi che à plü debojëgn. Insciö ti à Heinz Kostner surandè na bela spënora a Padre Aldo, miscionar tl Paraguay, olach’al manajëia la Ćiasa dla Divina Providënza. Danter i intervënć dles autoritês y di auturs él stè da aldì müjiga morjela y ćianties de Alessandro Trebo y Chris Costa. Franz Angel Rottonara, conesciü y aprijé ti maius ateliers dl monn, à dagnora albü te so cör na lerch por le paîsc da Corvara. Al dedaincö ne sa tröć da Corvara gnanca plü chê ch’al ê. Mo chësc podess se mudé sce le Comun da Corvara denominass n bel dé na strada o na strotöra nöia cun só inom.

Corvara Le monn badiot sön dvd

Giovanni Mischi à ilustré al publich i liams dl artist Franz Angel Rottonara cun so lingaz dla uma.

Na CD nöia por Christian Pescosta Le ćiantarin, musizist y componist Christian Pescosta é gnü fora cun n album nü, dal titul „Caress”. L’album, che vëgn venü dantadöt ti canai plü independënć de internet, la maiù botëga dl monn, é na recoiöda de 11 ćianties scrites ti ultimi 6 agn. Christian se presënta chilò inće cun n inom nü: Chris Costa.

La coperta dla CD nöia de Chris Costa.

Da chësc ann él sön le marcé n dvd de 30 menüć che mostra te na manîra inovativa tres imajes y müjiga le monn badiot cun i crëps, i paîsc, les sajuns y la jënt dl post. Le conzet de „Alta Badia Visions“, insciö le titul, è gnü laurè fora da Natalie Dalponte y Gustav Willeit, dui jogn da Pescosta. Le film, che ô ester inće n documënt de promoziun turistica, é dessigü n gran resultat artistich. La cornisc musicala é gnüda realisada da Alessandro Trebo y Bartolomeo Sailer. FORA DL SPORT Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch Gran é indô stè l’impëgn dla Uniun Sport Amatoria Corvara y Calfosch por mëte a jì iniziatives de vigni sort, che fej ligrëza tambëgn ai gragn co ai pici. Insciö él gnü fistidié por cursc de yoga, de Pilates y de Nordic Walking. Dantadöt é dagnora i mituns dër bëgnodüs pro i apuntamënć che vëgn organisà. Da d’aisciöda àn porchël ponsè a n curs da nodè cun Ubi Valentini tla nodadoia da La Ila. Bëgn 23 mituns y mitans à tut sö l’invit. Ti mëisc de mà y jügn ti à spo i mënacrëp dl’Alta Badia insigné a n ater pice grup de mituns y mitans da s’arpizé alaleria. I majeri apuntamënć che é gnüs metüs a jì dala Uniun Sport Amatoriala é stà de messè le tornê dal pice palè por mituns dla scora elementara y mesana fina 14 agn, y de novëmber le tornê de Broom-

Corvara

Carlo Planatscher premiëia öna dles mius scuadres dl tornê dal pice palè.

ball tl ćiamp dala dlaćia. Por chësta ocajiun s’à scrit ite 9 scuadres, rovades adalerch, nanter l’ater inće da Fascia, Fodom y Antermöia. Bele tl scomenciamënt àn podü odëi fora la bona forma dla scuadra da Corvara, che â na gran vöia de confermè la devënta dl ann da denant. Chësc é inće gnü a s’al dé te na ﬁnala dër combatüda cuntra i Maroi. I Fodoms da Frëina é rovà al terzo post. Al é stè chësc le terzo iade ch’al é gnü metü a jì le tornê.

ra metü man cun la fasa de aviamënt. Te chësc pröm vare vëgnel inće dagnora tut

Hockey Club Alta Badia La sajun 2008/2009 à por i śogadus dl Hockey Club Alta Badia sciöche dagno-

N bel retrat de n momënt tratan na partida de hockey.

Corvara

Sciöche pro düć i jüć de scuadra, insëgna inće le hockey dantadöt da arjunje deboriada le travert dla devënta.

sö i prinzipianć che mët man. Defata dedo à l’alenadù slovach Vladimir Mrukvia metü man cun i alenamënć por le campionat. En chësc ann él gnü formè trëi scuadres y plü avisa la Under 8, la Under 10 y la Under 13. Döt adöm éson stà valgamia contënć cun i resultać arjunć, inće ćiodich’an à orü se conzentrè sön l’alenamënt, gnü fat tröp plü intensif por miorè le sistem atletich di śogadus. Inće porchël él gnü tut pert al campionat Under 13. Por alzè le livel sportif, vëgnel danter l’ater inće metü a jì partides amichevoles nanter les scuadres de d’atres sozietês. Le presidënt Willy Clementi é plü co sigü che i früć se lasciarà odëi tl proscimo dagnì. 98

Ice Club Alta Badia Por l’Ice Club Alta Badia é inće le 2008 indô stè n ann dër positif. N gran numer de mitans y mituns s’à lascè scrì ite por imparè o miorè l’ativité de chësc bel sport. Indöt n’él 70, la maiù pert é mitans di paîsc dla valada alta danter 4 y 6 agn, mo inće 4 mitans da Reba y val’ pice möt. I alenamënć ne se conzentrëia nia mâ ti mëisc da d’invern, mo mët man te n valgügn caji bele de messè, en previjiun dles gares da d’altonn olach’an se mosöra cun atleć dal Venet, Friul, Trentin y Südtirol. L’Ice Club Alta Badia po mostrè sö inće döes scuadres dl jadiné sincronisé, vignöna formada da zirca 10 mitans.

Corvara

Cun tan tröć scrić ite po le bilanz 2008 dl Ice Club Alta Badia mâ gnì conscidré positif.

I alenamënć vëgn fać a grup por partezipé a gares nazionales. Por le terzo ann indolater vëgn i insegnamënć fać cun savëi y profescionalité dala alenadëssa Milena Panic da Belgrad, che vëgn daidada te so laûr da Emiliano. RC Club Ladin Le RC Club Ladin, che arcompëda sëgn dai 50 ai 60 mëmbri, à metü a jì n valgönes iniziatives nia mâ por i scrić ite mo inće por düć i apascionà dl jore y di fligri da modelism. Ai 6 de setëmber él gnü organisé l’incuntada sön Pralongià por recordè le jonn Werner Canins da San Ćiascian. L’orentè ê chëra de lascè jorè tl aier i alianć, mo baldi à le bur tëmp albü la miù. Ala fin él impò stè na bela ocajiun da stè deboriada a s’la cuntè pro na bona marëna. Ai 29 de setëmber à le RC Club Ladin fistidié por l’incuntada de chi dai fliegri da motor. Ite en Chi Agà él rovè adalerch

inće valgamia tröp publich, dantadöt mituns, che desmostra dagnora gran interès por chësta ativité; la jënt é pö dagnora bele stada dër afascinada dal jore. Te chësta ocajiun él gnü arjigné ca na bona griliada de cern y verzöres. Por stlü jö l’ann en beleza él gnü metü a jì la jita tradizionala a Friedrichshafen, olach’al ê da odëi na gran mostra de modelism. Chësc iade à tut pert 60 porsones, dantadöt indô tröc di pici apascionà.

En gaujun dl’ incuntada di apascionà de ﬂigri da motor à le RC Club Ladin inće ﬁstidié por na bona griliada. Chilò le cogo Manfred Hafner, Gianfranco Marchi y le secretêr dl Club Oliver Mersa.

Corvara Gara dai schi dl paîsc La domënia ai 6 d’aurì s’à incuntè la jënt da Corvara y Pescosta sön la pista de Col Alt por la gara tradizionala dai schi dl paîsc, organisada dala Scola dai Schi adöm cun i Stödafüch. Da sëra, tla taverna dl Hotel Posta Zirm, nanter na ćiantia y l’atra sonada dal grup „Die Südtiroler”, é i mius gnüs premià. La gara dai schi dl paîsc é vigni iade na bela ocajiun por se mosoré cun i atri, mo inće por stè en compagnia do la sajun sfadiosa da d’invern. Sellaronda Skimarathon Do cater agn él indô stè le paîsc da Corvara le post de start y de travert dla competiziun dl Sellaronda Skimarathon, la gara dai schi da alpinism a livel internazional de nöt incër Sas de Sela. Chësta é stada la 14ejima ediziun. I partezipanć à albü sciöche i atri agn da superè n deslivel de 2700 metri y 42 chilometri de lunghëza. Ch’al é dôia n gran interès por chësta gara desmostra inće le fat che 17 menüć do la daurida dles iscriziuns êl bele düć i 754 posć metüs a desposiziun ocupà. Ai 7 de merz avisa dales 18.00, dlungia la Scola dai Schi, él gnü dè le bòt de start y le publich presënt à podü ćiarè pro a n spetacul dessigü dër particolar y interessant: cënt y cënt de pices lüms che slisorâ bel ﬁn mo asveltes sö por la pista de Boà tla direziun de Reba. Gran é inće en chësc iade indô sté le suport volontar che é gnü dè da deplü uniuns y assoziaziuns por fà garatè la gara. 100

Dal ann 2009 inant saral la competiziun dl Sellaronda Skimarathon che fajarà pert dles gares tl zircus dla Copa dl Monn de schi alpinism.

42 chilometri sfadiusc ti aspeta ai atleć dla Sellaronda Skimarathon. La gara é indô piada ia da Corvara.

Maratona dles Dolomites La 22ejima ediziun dla Maratona dles Dolomites è gnüda metüda a jì ai 29 de jügn. N bel sorëdl y n’aria ćialdina à acompagné döt le dé i partezipanć sö y jö por i jus dles Dolomites. Indöt àl partezipé 9.043 ziclisć, 8.239 ëi y 804 ëres, gnüs adalerch da 36 naziuns. Por ći che reverda l’aziun de solidarieté, na particolarité che alda oramai pro la manifestaziun, él gnü contribuì al ﬁnanziamënt de n proiet de remboscamënt tles Andes dl Ecuador. Sella Ronda Bike Day 2008 En gaujun dla gran roda ziclistica incër Sas de Sela, la domënia ai 6 de messè, é les strades indô gnüdes sarades jö al traﬁch por n zacotan de ores. Le gran retlam dla Maratona dles Do-

Corvara lomites chërda adalerch oramai fora por döt l’isté i tröć apascionà dla roda. Mo por chi che mëss se spostè da n post al ater cun l’auto ne n’él nia dagnora val’ de plajor. DESVALIES Le mënacrëp Manuel Agreiter arpiza le Mount Mc Kinley Manuel Agreiter é rové da d’aisciüda sön la piza dl Mount Mc Kinley. Cun sü 6.194 metri é chësc crëp tl’Alaska la munt plü alta dl’America dl Nord. Le mënacrëp, deboriada cun Michele Barbiero da La Pli de Ćiadura, é pié ia ai 19

de mà y à arjunt le pröm aćiampamënt cun n ﬂigher Cessna. Chësc é gnü fat por scurté la destanza y por ti sciampè al prigo da passè ia i gragn rüsc. Da chilò demez é spo la spediziun piada ia. La orentè ê pordërt chëra de rové sön la piza dla munt Foraker, mo por gauja dles gran noveres y dl gran prigo da lovines, él gnü tut n’atra dezijiun. Danter le pröm aćiampamënt y la piza él indöt cin’ aciampamënć. Ćina al terzo é i dui jüs pormez cun i schi y da dailò inant cun les liöses. Ai 30 de mà, cun temperatüres ćina a 40 gra de frëit y n vënt sterch, é Manuel ﬁnalmënter rové sön piza, inće sce da sù. Por ël él stè n gran suzès y na bela sodesfaziun personala.

Na gran sodesfaziun por le mënacrëp Manuel Agreiter, che à arjunt da d’aisciöda la piza dl Mount Mc Kinley.

101

Corvara

Por la festa di 20 agn dla ütia da munt Franz Kostner sön Valun él stè da odëi na bela demostraziun di omi dl Aiüt Alpin dla Val Badia cun le suport dl elicoter dl Aiüt Alpin Dolomites.

Festa de 20 agn dla ütia da munt Franz Kostner sön Valun Por alisiré les escursiuns di pröms arpizadus che orô rové ćina sön Piza de Boà o la vaghè cun i ćialzà da broćes sö por Piza dales Nü, Piza dales Diesc y Piz da Lech, él bele l’ann 1913 gnü metü man da fà sö na ütia da munt sön Valun, a 2.550 mt de altëza. I mesi ﬁnanziars ê gnüs metüs a desposiziun dal Alpenverein Bamberg. Mo canch’al é rot fora la Pröma Vera l’ann 1914 àn defata messü la dè sö, y sot a döt tëmp é la ütia tosc jüda en ruina. Pormò l’ann 1974 é la ütia 102

gnüda batiada cun l’inom de Franz Kostner, maior dl Standschützen-Bataillon Enneberg y pionier da jì a crëp. L’ann 1988 ti à so ﬁ Erich Kostner surandè les tles dla ütia te süa iesta nöia al Cai da Balsan. Al dedaincö vëgn la ütia manajada dal mënacrëp Manuel Agreiter y da süa fomena Cristina. Ai 20 de setëmber él gnü metü a jì na festa por le 20ejimo compliann dla ütia sön Valun. La festa é gnüda metüda man cun na mëssa de rengraziamënt zelebrada da siur Andreas Perathoner y abelida dal

Corvara ćiantè dl cor di ëi Rosalpina da Balsan. Por la festa él inće gnü chirì fora n tema, plü avisa chël dl socurs ti crëp. Dër interessant da odëi por le publich gnü adalerch é stada la demostraziun pormez ai gragn mürs de crëp dlungia ütia, metüda a jì dai omi dl Aiüt Alpin dla Val Badia cun le suport dl elicoter dl Aiüt Alpin Dolomites. Pro la pröma simulaziun é n aripizadù gnü „tut fora” dal parëi cun l’aiüt dl elicoter. Te n secundo momënt él spo gnü mostrè sciöch’al vëgn portè aiüt canch’al é bur’ tëmp, da ciarü o bele scür: l’arpizadù é gnü lascè jö por le parëi te na barela cun passa 250 metri de corda. La demostraziun de socurs é gnüda spligada cun n rondenel te vigni pice particolar da Manuel. Do na bona marëna é la festa de iubileum ćiamò jüda inant n pez.

Le travert por la SVP da Corvara resta inant chël de mëte adöm les forzes, laurè fora deboriada strategies por le dagnì y se dè jö ćiamò deplü por le bëgn di zitadins.

Lîtes por le partì SVP Corvara

N lëgn en descusciun

Ala ﬁn d’otober él gnü lité le consëi nü dla SVP Corvara y Calfosch. Carlo Rottonara ti à insciö lascè le post da surastant a só frè Robert. Paola Gasser y Florian Mussner ti à fat personalmënter les congratulaziuns y ti à sport n gran giulan de so contribut por les ultimes lîtes provinziales. Deperpo che le partì SVP à feter indlunch pordü usc, àl te nosc comun arjunt n 11,19 % de usc en plü, chësc é n sëgn ch’al é gnü fat dër n bun laûr. Dl consëi fej ćiamò pert Herbert Pezzedi, Giovanni Rubatscher, Helmuth Thaler, Hubert Costner, Heinz Kostner, Carlo Rottonara, Werner Costa y Harald Alfreider.

Nia püces critiches à fat nasce la dezijiun tuta dala fraziun de Pescosta de sié jö n gran pëć ti plans da Pescosta. Por desënes de agn ti âl fat ambria ai famëis che vardâ i tiers, ai mituns che śogâ sön sües rames y ai foresć che chirî n pü de pesc. Dessigü fajôl inće na gran parüda, dantadöt d’invern infornì sö cun n grüm de pices lüms. Mo canch’al é gnü sié jö, àn odü ch’al ê veramënter frat y ess inće podü ester de prigo. Al é interessant che inće n lëgn po datrai ester gauja de polemica, canche magari val’ plü de important ne fej no ćialt no frëit!

Da bun zitadin à inće Gianfranco Tempesti dè jö süa usc en gaujun dles lîtes provinziales.

103

Corvara Y por stlü jö: ći à pa fat le tëmp? I dis da Nadè dl ann 2007 é passà ia a tarëgn y impormò da Santa Guania é la contrada finalmënter gnüda curida a blanch. Sura i 40 cm de nëi mola, n’él gnü do n’edema d’atri 20 cm. Ala fin dl mëis de jenà él jü por deplü dis n vënt ćialt, alzan les temperatöres y tl medemo momënt le prigo da lovines. La domënia ai 27 é la gran pert di implanć portamunt restà chîć. Sö por i jus de Sela âl gonfedè y an à messü portè socurs a tröć auti. Ai 2 de forà àl novü feter döt le dé y inće i dis dedô. Mo spo s’à le tëmp mudé. Fina ala fin dl mëis unse albü de beliscimi dis dal cil sarëgn y sorëdl, avisa le dër tëmp por la gran fola de schiadus sö por les pistes. Al vëgn dit che canche Pasca toma adora, él inće la natöra che se descëda denant. Chësc podess stimené, ćiodiche les temperatöres, trö massa altes por la sajun, à bele fat menè fora i minais a mez forà. Mo sce l’invern s’à rové por i meterologs bele ai 29 dl mëis, n’éra impò nia stada insciö: ai 4 de merz unse indô ciafè nëi, spo ćialt y plöia y spo indô 10 cm de nëi ai 16. L’Edema Santa é stada frëida y la Sabeda Santa, ai 22. de merz, s’unse descedè cun 15 cm de nëi lisiera. Ai 7 d’aurì él gnü sarè düc i lifć y por scechè n pü la jënt âl le dé do fat jö fina 30 cm de nëi. Le mëis d’aurì é stè frëit y burt, le mëis de mà n pü plü da sciafié, mo dessigü nia da bravè. Por gauja dles gran noveres y dl pri104

go da lovines è le Ju de Frara restè sarè por deplü dis. Spo unse albü n fenomenn dër interessant: le vënt à soflè adalerch le saurun dl desert dl Sahara. Dla sajun da d’isté ne n’unse nia sintì ćis tröp, tambëgn tratan le mëis de jügn co tratan chël de messè: plöies y temporai cun granijores à fat dann dantadöt sot Balsan jö. I paurs à fat na gran galìa da abiné ite y mëte a d’assosta le pröm fëgn. D’agost él stè feter vigni dé le medemo teater: le tëmp lasciâ fà dadoman ćina söl misdé, y portâ plöia, tons y tarlîs sön la sëra. Inće le mëis de setëmber à albü scialdi la ria lüna. Bonamënter messâl impormò gnì la pröma nëi ch’al gniss n pü plü bel tëmp: ai 3 d’otober n’él tomè dai 10 ai 15 cm cun floć sciöche a mez invern. Inće sce la nëi à tignì pormez sö alalt, unse ćiamò albü n bel altonn. Da Gnissant àl ploiü y a mez novëmber él indô gnü 10 cm de nëi. Incër Santa Tarina unse albü dis dër frëic, ćina jö a – 13 gra, spo él gnü la gran novera, che ti à recordè a tröc chëra dl ann 1986. Te trëi dis al fat jö passa n meter de nëi: ai 29 n’àl fat 45 cm, ai 30 n’àl fat 35 cm y al pröm de dezëmber 40 cm. Tla nöt dal 10 al 11 de dezëmber n’él indô tomè feter n meter. Ala fin à valgügn salpü da dì che, arcompedan vigni iade la nëi frësca, n’él gnü 3 metri y 10 cm. Spo s’à la situaziun smorjelè.

Corvara

105

Corvara

106

La Ila

La Ila • Concetta Bonaldi

Les ćiampanes nöies dla dlijia da La Ila do la Pröma Vera.

Tl 1916 êl gnü dè jö les ćiampanes dla dlijia da La Ila por gauja dla Pröma Vera: tl ćiampanì êl ma plü restè la ćiampana vedla da verdram y laprò êl gnü metü la ćiampana da La Crusc, che ê spo rovada sö tla capela. Tl 1921 él rové adalerch les cater ćiampanes, corades danü.

107

La Ila MOVIMËNT DEMOGRAFICH Tratan l’ann 2008 à 6 mitans y 8 mituns ciafè le sacramënt dl Bato: Simon de Petra Ferdigg y Christof Irsara Rebecca de Christine Granruaz y Christian Michelotto Leonardo de Sonja Agreiter y Andreas Frenademez Anna de Maria Crazzolara y Sepl Comploj Kevin de Nadia De Lazzer y Marco Crazzolara Loris de Carla Lezuo y Florian Rottonara Nicóle de Yvonne Miotti y Ludwig Castlunger Mara de Claudia Fabbro y Max Planatscher Elisa de Sara Planatscher y Maurizio Copetti Denise de Ingrid Irsara y Arnold Crazzolara Lorenz de Roswitha Crazzolara y Günther Pizzinini Felix de Manuela Frenademez y Christian Agreiter Manuel de Patrizia Paiano y Enrico Zona Rafael de Maria Moling y Christian Pescollderungg

La picia Elisa de Sara Planatscher y Maurizio Copetti.

108

La picia Mara de Claudia Fabbro y Max Planatscher.

La Ila Cinch é i pêrs che à ciafè le sacramënt dl matrimone: Arnold Costa cun Ines Castlunger Sepl Dejaco cun Helene Pescoll Vincenzo Aricò cun Daniela Sorarù Axl Pizzinini cun Èlide Mussner Michael Comploj cun Marina Moscon

Daniela Sorarù y Vincenzo Aricó s’à maridé ai 6 de setëmber.

109

La Ila Morć Maria Rottonara vëd. Pizzinini (*03.02.1931 - †19.04.2008) Maria é nasciüda tl ćiastel Colz da La Ila, sciöche terza de 13 mituns; la uma é morta canche Maria ê ćiamò jona y insciö àra messü ﬁstidié por la ćiasa, i fredesc y les sorus. Dedô s’àra maridé ite dal Tiscere a La Ila. Bernardetta Agreiter da Pescol (*29.08.1958 - † 05.05.2008) Bernardetta é chersciüda sö te na familia de nü mituns a Pescoll a La Ila; do avëi fat la maturité éra sciüda a Porsenù a imparè le mistier da infermiera. Cun 25 agn s’à Bernardetta maridé y à trat sö sü mituns. Do na maratia crödia, ch’ara à soportè cun gran forza, é Bernardetta gnüda cherdada da Chël Bel Dî ia tl ater monn.

110

Siur Pio Crazzolara (*20.02.1932 - † 01.07.2008) Siur Pio é nasciü a La Ila. Al à studié a Porsenù y é gnü consacrè prou a Mill Hill a London tl 1957. Do da dui agn ch’al é stè a Porsenù, él jü tl 1959 tles Filippines, olach’al é stè incër 50 agn. Al ê inće dër interessè por la medejina cun chëra ch’al podô daidé la popolaziun. Tl 2001 é siur Pio jü en ponsiun y é jü a vire a Porsenù tla ćiasa di miscionars. Rita Sorarù (*07.02.1933 - † 27.09.2008) Da jona é Rita jüda a laurè a Balsan pro la ﬁrma Torggler sciöche secreteria. Ara ê bele cotan d’agn en pensiun y viô a Balsan, olach’ara viô na vita scëmpla. Rita â inće na gran fede, che l’à condüta gonot a vijité i gragn santuars dl’Europa.

La Ila TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES Inauguraziun dl implant idroeletrich En vëndres ai 22 d’agost él gnü inauguré l’implant idroeletrich Gadera, dla sozieté Gadera S.p.a., tl raiun d’Altin a La Ila. Le presidënt dla sozieté Gadera S.p.a., Paul Pizzinini dl hotel Rosa Alpina da San Ćiascian, é jü inant cun na tradiziun che va cotan indô ti agn: tl 1927 â bele so pere metü man da prodüje energia por le comun de Badia. Tl 1927 à la familia Pizzinini costruì öna dles prömes strotöres por l’energia tla Val Badia; inlaôta adorâ la familia Pizzinini eletrizité por ingrandì l’ostaria. Tl 1959 él gnü fat sö n implant cun 100 kw y ti agn ’80 un da 420 kw y śëgn un cun 1.800 kw.

Dla sozieté Gadera fej pert l’hotel Rosa Alpina, l’hotel Diamant, l’hotel Ćiasa Alexander, l’hotel Antersies, l’hotel Falzares, Luigi Pizzinini y Franz Pizzinini. Le proiet dl implant é gnü presentè tl 2003 y pormò tl 2007 à Pizzinini ciafè la conzesciun da frabiché y do set mëisc de lâur é l’implant jù en funziun. La condüta dal’ega mosöra 2.200 m, à n diameter de n meter, n salt de 116 m y prodüj n’energia de 1.800 kw. Daurida dla botëga Despar Ai 4 de dezëmber él gnü inaudè la botëga Despar a La Ila tla zona Boscdaplan; do le salüt de Christian Gruber, responsabl dles venüdes tl raiun dl Trentin- Südtirol, é le frabicat nü gnü benedì dal degan siur Franz Sottara. Por ći che

L’implant idroeletrich coch’al ćiara fora daìte.

111

La Ila

Le fabricat olach’al é gnü fat fora inće la botëga Despar.

reverda i prisc ési anfat coche chi dles atres botëghes Despar te Südtirol. Le frabicat à na grandëza de 500 m² y an ciafa plü de 4000 produć. Dla ćiadëna di Despar fej inće pert l’Eurospar y l’Interspar; indöt él 22 botëghes te döt Südtirol. En gaujiun dla festa de daurida él gnü metü sö na tënda cun intratenimënt musical, olache düć à ciafè val’ da bëre y mangé.

chisc agn, sciöche avëi podü incuntè le Papa Janpaul II y en chësc isté inće le Papa Benedët XVI a Oies. Al é gnü fat tröp te chisc 13 agn y mez, sciöche la palestra, la plaza, i ćiamps dal sport, le zënter sanitar y sozial, la biblioteca a Badia, la ćiasa dla cultura, la biblioteca, le salf plurifunzional cun le magazinn di

L’AMINISTRAZIUN DE COMUN Les demisciuns dl ombolt Ugo Dorigo Ala ﬁn dl ann él gnü azetè les demisciuns dl ombolt Ugo Dorigo. Do 13 agn y mez da ombolt dl comun de Badia àl tut la dezijiun, nia saurida, de dè jö süa enćiaria de pröm zitadin. Tröc é stà i bi momënć y i recorć dl ombolt tratan 112

Ugo Dorigo cun la fomena Elisabetta Ferdigg y cun la mëndra möta Valentina.

La Ila stödafüch a La Ila; danter l’ater él gnü fat inće tröp por les uniuns y por les assoziaziuns. Tratan chisc ultimi agn de maratia à l’ombolt Dorigo albü n gran sostëgn da pert de tröpes porsones che l’à daidé tl laûr y nia ma dal vize ombolt Paul Rudiferia mo inće da tröc compagns che ti é tres stà dlungia y le dëida inant te süa maratia. TURISM Danter i avenimënć turistics y sportifs de gran valüta che é gnüs organisà él da alzè fora les döes gares de Copa dl Monn, la Maratona dles Dolomites y la Chef’s Cup, olache coghi conesciüs a livel internazional y nazional s’à mosoré sön pista, mo inće te ćiasadafüch.

ASSOZIAZIUN TURISTICA BADIA Alta Badia: quo vadis? Al é gnü presentè le proiet „Alta Badia- quo vadis?” tla ćiasa dla cultura ai 9 de setëmber, portan dant ala popolaziun le resultat dl conzet che é nasciü ti ultimi mëisc danter deplü grups de laûr. En chësta ocajiun à le Consorz Turistich Alta Badia y i ombolć di comuns da Corvara, Badia y La Val portè dant le laûr fat inćina śëgn y le proiet. L’introduziun dla sëra é gnüda fata dal ombolt da Corvara Franz Pedratscher che à inće saludé les personalitês; danter chëstes êl i assessurs provinziai Thomas Widmann y Florian Mussner y le presidënt dl consëi provinzial Dietmar Steger. Dedô à l’assessur provinzial Thomas Widmann surantut la parora y à alzè fora l’importanza dl turism te Südtirol; por ći che reverda l’Alta Badia, à l’assessur provin-

L’Assoziaziun Turistica à portè dant le proiet tla ćiasa dla cultura.

113

La Ila zial baié di punć de forza de chësc raiun, sciöche dla gastronomia, di hotì, dles pistes y dla cultura ladina; tl dagnì fóssel dërt da ponsè a se daurì a d’atri marćià y a sajuns plü lunges. Le zënter de management Malik de St. Gallen à portè dant so stüde cun enrescides. Tl mëis de forà él gnü metü sö n grup de laûr che à laurè fora la tematica de „Alta Badia – quo vadis?“, olach’al é gnü ponsè al dagnì dl raiun, ći ch’an mëss fà por renforzè la cultura ladina, cares che podess ester les soluziuns de problems sciöche de chël dl traﬁch. Al é gnü intervisté tröc sciori por aldì sües minunghes. De mà s’à i grups de laûr spo incuntè cun la popolaziun a La Ila por cöie adöm idees y por fà n pröm vare. Le zënter Malik à baié dla nezescité de tó ite d’atri marćià, de renforzè la marca Alta Badia, miorè la situaziun dl traﬁch y portè la cultura ladina tla vita da vigni dé. An dess inće

ponsè a ativitês che po gnì pitades d’isté y a mantignì l’ambiënt rural: idees che dess daidé l’Alta Badia da renforzè süa cualitè. Andy Pertot, presidënt dl’Assoziaziun Turistica Badia à splighé ći ch’al é gnü fat ćina śëgn dai sis grups de laûr; danter l’ater àn fat i corusc dl logo Alta Badia plü stersc, les sajuns gnarà arlungiades, la sajun da d’invern metarà man la terza ﬁndledema de novëmber y chëra da d’isté ai pröms de jügn, y al gnarà potenzié le sorvisc di bus. Al é gnü presentè le proiet dl „Alpine Capsule” dal designer Ross Lovegrove Ai 13 de dezëmber él gnü presentè le proiet dla „Alpine Capsule” dal designer inglesc Ross Lovegrove tla ćiasa dla cultura. Ross Lovegrove à mostrè, adöm cun sü colaboradus dl stüde londinesc, les fotograﬁes sciöche la „Alpine Capsule” messess ciarè fora tl 2010 canch’ara

La „Alpine Capsule” sciöch’ara dess ćiarè fora tl 2010 sön Piz La Ila.

114

La Ila gnarà realisada sön Piz La Ila. L’idea de chësta strotöra é nasciüda da Moritz Craffonara, proprietar dla ütia Club Moritzino, che â bele da n pez incà tl će la realisaziun de na ciamena, olach’an podess stè a ti ćiarè ales stëres. La „Alpine Capsule” gnarà metüda sön Piz La Ila te na manira naturala: ara gnarà metüda sö a n meter d’altëza sura la cortesc, da jì ite vëgnel metü na stiga, daìte saral na spersa de 35 m², n diameter de 8 m, n’altëza de 4,5 m. La costruziun ciafarà n implant che funzionarà cun l’energia de sorëdl por ester autonoma. Da defora sarà la strötora torona de spidl por che la natöra pois se spidlé y daìte podarà i ghesc odëi le panorama da 360 gra. Da defora ne podarà les porsones nia odëi ite, mo da daìte podaran odëi defora. Por la realisaziun gnaral adorè deplü sorts de materiai acrilics y coran blanch por i revestimënć daìte. Tla strötora saral da ciafè na zona nöt/dé, n sistem de scialdamënt y i sorvisc igienics. Economia Tla ćiasa dla cultura da La Ila él gnü presentè ai 12 de jügn l’inrescida fata dal assessorat dla provinzia da Balsan dl’economia y dles ﬁnanzes, che é gnüda publicada te de pici prospeć. Tratan l’indunada él gnü tratè punć desvalis, sciöche les preferënzes di consumadus: valgügn de chisc chir fora le produt bunmarćé y d’atri chir dantadöt la cualité y le bun sorvisc. Le stüde à conscidré 24 localitês te Südtirol, olach’al é gnü intervisté por telefonn 9.950 porsones. Por la Val Badia él gnü tut ca le comun de Badia cun 64 intervistà. Insciö àn podü porté dant zifres y graﬁches por odëi olache la jënt spënn i scioldi y te ći setur.

Danter le stüde sura l’ambiënt, denominé le „City - Check”, él gnü tut ca mâ La Ila bassa, olach’al é la majera conzentraziun de botëghes. Al é gnü valuté positivamënter le raiun, por le bel paesaje natural, mo negativamënter le fat che les botëghes y i sorvisc tl zënter dl paîsc é düć sön strada. Implü ne cheriëia les strotöres nia n’atmosfera particolara y al mancia n zënter tl paîsc, olach’an ciafa marciapîsc dër strënć y incunta diﬁcultês da jì a spazier o da s’archité. Sambëgn él comot ch’an ti po pormez a dötes les butëghes cun l’auto, mo da parchè ne céstel nia püch (1 Euro al’ora dales 8 ales 19). L’oferta dl assortimënt dles botëghes, por le turism, é buna, al ti vëgn pité ala jënt de vigni sort de articui, mo al n’é nia na gran varieté de produć por i atri seturs y valgügn de chisc n’é gnanca da ciafè. A La Ila alta pon odëi costruziuns y ćiases che passenëia deplü pro l’ambiënt, danter l’ater él inće na buna iluminaziun, raiuns vërc y toﬂes de indicaziun che ne destürba nia. Tl zënter dl paîsc invers fàlel i raiuns vërć, al é tröp asfalt y l’architetöra è dër desvalia. L’implant portamunt Colz Al é gnü fat sö n implant portamunt nü a La Ila, che coliëia le raiun de Piz La Ila cun le raiun dai schi dla Crusc. Insciö ne n’à i schiadus nia plü bria da passè ia la strada. Vigni scagn à cater posć y al é gnü fat por garantì la segurëza dantadöt por i mituns. Al é 190 m lunch, à n deslivel de 26 m y trasportëia 1700 porsones al’ora. Al é n implant de coliamënt y porchël vëgnel adorè sides da jì sö co da gnì jö te n tëmp de 2 menüć y 10 secunć. L’implant portamunt dess ester d’aiüt por garantì la segurëza di schiadus y por 115

La Ila

L’impant portamunt nü „Colz” tl zënter da La Ila.

alisiré le traﬁch sön strada che gnô archité sö dai schiadus che messâ düć passè ia por strada. LA CÖRA DA LA ILA Avenimënć Na gran festa por i iubilars En domënia, ai 12 d’otober él gnü fat festa por i pêrs che festejâ n iubilè de matrimone. Le consëi de cöra à organisé por le secundo iade chësta festa, che é indô dër garatada; dadoman él gnü zelebré la mëssa dal degan siur Franz Sottara adöm cun siur Christian y dedô à düć podü stè ciamò n pü’ adöm. Al é gnü invié düć i pêrs che festejâ dai 10 agn inant, danter i pêrs êl Guido y Erna Ploner (40 agn), Otto y Margherita 116

Frenademez (40 agn), Franz y Nane Pescolderung (40 agn), Paul y Hanny Sorarù (40 agn), Lois y Elsa Rottonara (40 agn), Franz y Anna Crazzolara (35 agn), Paul y Soﬁa Valentini (35 agn), Ugo y Albertina Pezzei (35 agn), Sebastian y Elisabeth Ploner (30 agn), Sepl y Klara Dapunt (30 agn), Alfred y Rosa Granruaz (25 agn), Pire y Stefania Frenademetz (25 agn), Oswald y Maria Niederkoﬂer (25 agn), Massimo y Ingrid Nicosia (15 agn) y Patrick y Ingrid Frenademez (10 agn). Tratan mëssa él gnü cianté l’Ave Maria da Susy Rottonara y sonè l’oboe da Fabian Nicosia por festejé le iubilè di geniturs. Do mëssa é düć gnüs invià a mangé y bëre val’ pro le bufè sön plaza dan dlijia; Lois Kastlunger y Bruno Pizzinini à intratignì la jënt cun musiga de orghi da man.

La Ila

I iubilars sön plaza de dlijia adöm cun le degan siur Franz Sottara y siur Christian Moroder.

La comunité festejëia siur Christian Moroder y le degan siur Franz Sottara En la festa dl Cör de Gejù ti à la comunité da La Ila fat na gran festa a siur Christian Moroder (60 agn de sorvisc) y al degan siur Franz Sottara ( 50 agn de sorvisc). En domënia al pröm de jügn s’à la popolaziun, cun le cor de dlijia, la musiga, i parënć y i amisc di dui iubilars, abiné dan calonia por tó ite i dui iubilars y i acompagnè te dlijia; i iubilars é gnüs saludà dal presidënt dl consëi de cöra Lois Kastlunger y dedô él gnü zelebré na mëssa solëna, che é gnüda ciantada dal cor de dlijia. Le degan siur Franz Sottara é stè por 18 agn tla cöra da La Ila, olach’al é śëgn siur Christian Moroder da

I iubilars vëgn tuć ite dai sorvidus.

117

La Ila

I dui iubilars: le degan siur Franz Sottara y siur Christian Moroder cun les novices y i presidënć di consëis de cöra da La Ila y Badia.

I mituns dla Pröma Comuniun tratan la prozesciun.

118

15 agn incà. Tratan la pordica à le degan inće recordè so fré siur Richard Sottara, che é stè ot agn prou a La Ila y che é mort te na desgrazia podon insciö tó pert ala liturgia divina tl cil. La festa é stada na gran ligrëza por i iubilars. Denanche jì te dlijia, à i ministranć tut ite i iubilars cun na rima. Tratan la zelebraziun él gnü portè sön altè simboi signiﬁcatifs, sciöche le caresc, na ćiandara, les tles de dlijia, le testamënt nü che é gnü traslatè da siur Christian Moroder y sambëgn le pan y le vin por l’eucaristia. La mëssa é gnüda stlüta jö cun val’ scincunda por i iubilars (na cd de musiga sacra y le liber dl vësco da Desproch Reinhold Stecher „Sinnbilder”) y cun la prozesciiun dl Cör de Gejù. Ala festa à sambëgn tut pert inće

La Ila

Le cor de dlijia sön plaza de dlijia.

les novices dla mëssa noela di dui iubilars: Hilda Sottara, novicia dl degan siur Franz Sottara, y Margherita Rella, novicia de siur Christian Moroder. La festa é gnüda metüda a jì dal consëi de cöra da La Ila. Inultima s’à la comunité abiné sön plaza dan calonia, olache la musiga da La Ila à soné y le cor di mituns à ciantè valgönes cianties ai dui iubilars. La Pröma Comuniun Ai 18 de mà à 9 mituns y 8 mitans podü jì ala Pröma Comuniun; acompagnà dala musiga é i mituns jüs da scora ia te dlijia, olache le cor di mituns cun Elisabeth Fistill à daidé festejé la mëssa che è gnüda zelebrada da siur Christian.

Les ëres vistides cun le guant da paur tratan la prozesciun.

119

La Ila

I mituns y les mitans dla Pröma Comuniun.

I mituns che à ciafè chësc sacramënt é stà: Dominik Agreiter, David Crazzolara, Gabriel Crazzolara, Timothy Davare, Michele Gasser, Vitor Irsara, Cristian Granruaz, Simon Planinschek, Nicolas Ploner, Elisa Boi, Tamara Costa, Jasmin Frenademez, Emmi Frenademez, Chiara Pizzinini, Francesca Pizzinini, Silvia Pizzinini y Esther Thurner. Uniun dles ëres La uniun dles ëres à indô metü a jì le „Dé dla vita”, olache i geniturs y i parënć di 38 mituns che é gnüs batià tl 2006 y tl 2007 à podü fà festa düć deboriada. Le dé à metü man cun na funziun religiosa, zelebrada da siur Christian Moroder. 120

Dlungia altè à i geniturs metü sö y impié les ćiandëres dl bato; dedô à düć ćiafè sciöche scincunda na preza benedida. Chësta uniun organisëia ia por l’ann tröpes scomenciadies, sciöche chëra „Na rösa por la vita”, che é gnüda metüda a jì en Pasca. Al é gnü venü 600 röses y i scioldi trać ite ti é gnüs dà al’Assoziaziun di tumors de Südtirol. Ai 21 de mà él gnü organisé te calonia dal’uniun dles ëres, adöm cun le KVW, na sëra de reﬂesciun cun siur Pire. L’uniun à inće tut pert a n curs da cujiné cun le cogo Roland Pizzinini, n curs da fà ćiandëres cun Pia Pedevilla y inultima da d’altonn él gnü organisé ćiamò le batadù te calonia basìte.

La Ila

Le placat cun les fotograﬁes di mituns che é gnüs batià tl 2006 y tl 2007.

L’uniun dles ëres ﬁstidiëia dui iadi al ann da lavè sö la dlijia: les ëres che à daidé da d’altonn.

121

La Ila Le grup di ministranć Le grup di sorvidus é tres indô gnü animé y coordiné da Patrik y René cun le gran sostëgn de siur Christian Moroder. La cumpëda di mëmbri dl grup di minis ne n’à nia albü de gran modaziuns; i ﬁns dl grup s’à basè inant sön i cater pilastri dla schira jonila dà dant a livel de Südtirol. Le grup di sorvidus à metü man l’ativité ai 4 de forà cun na jita cun i schi; en chësta ocajiun s’à düć canć vistì sö da carlascè y s’à devertì fora por les pistes. Ai 28 de merz s’à archité le cufer dla ciuchelada y al ti é gnü mostrè ai ministranć ći tru tan lunch che n piće cadrel de ciuchelada fej denanche rové te nostes mans; an à orü insciö sensibilisé i

mituns por le gran problem dla globalisaziun. Fora por l’aisciöda é le grup jü jö dal parch di devertimënć de Gardaland y en domënia ai 13 d’aurì s’à la comunité abiné por fà festa a 22 ministranć y ministrantes, che à lascè da sorvì. Do mëssa, sciöch’al é oramai usanza, él gnü partì fora les onoranzes y laprò na picia scincunda. I sorvidus y les sorvidësses onorà é stà: Alex Bocconcello (8 agn de sorvisc), Luise Castlunger (2 agn), Devis Dorigo (9 agn), Julia Fistill (5 agn), Andi Frenademez (7 agn), Kevin Granruaz (5 agn), Marco Granruaz (5 agn), Francesco Loparco (1 ann), Marie Unterthurner (2 agn), Ricky Paratscha (7 agn), Sabine Peccei (6 agn), David Pedratscher (1 ann), Julia Pedratscher

Le grup di sorvidus tratan na jita cun la roda.

122

La Ila (4 agn), Silke Pescoll (5 agn), Elisa Pizzinini (5 agn), Verena Pizzinini (5 agn), Robert Rottonara (6 agn), Steven Stanzl (6 agn), Andreas Ties (6 agn), Matthias Wieser (4 agn), Alex Zingerle (7 agn) y Hannes Zingerle (5 agn). Ai 3 d’agost é spo i ministranć jüs a Porsenù a ti fà na vijita al Papa; do la mëssa sön plaza dl dom à le grup podü jì a se presentè dan dal Papa, che à saludé inće por ladin recordan che le lëgn da Nadé é gnü condüt dala Val Badia sön la Plaza de San Pire. En chësta ocajiun à Papa Benedët XVI incuntè n valgünes porsones, laprò ê inće nosc curat siur Christian Moroder, che à podü ti surandè süa traduziun dl testamënt nü por gherdëna. Dai 31 d’agost ćina ai 2 de setëmber à i minis podü passè de bi dis tla ćiasa dla jonëza, amesa la natöra, sot les roines dla munt de Castelfeder. Ai 16 de novëmber él stè deplü grups de ministranć y dla schira jonila che à tut pert al iade a Castelletto, sön le Garda dlungia Malcesine, olache düć adöm é stà pro les monies dla „Sacra Famiglia” che à dailò n convënt. Na gran novité che reverda le grup é la plata internet che é gnüda metüda a jì.

dl paôl (na burta maratia dla pel). Tröpes porsones é gnüdes adalerch en chësta ocajiun a cumprè turtes y dè insciö na picia spënora por i mituns amarà. Les mitans à podü fà cun süa bona man de vigni sort de scincundes da portè a ćiasa por les festes de familia. Sis mitans à laurè para pro le liber de oraziuns „Lieber Gott Post für dich“ (tema dl ann a livel diozejan), dè fora dales schires joniles dl raiun de Puster. La schira jonila se prô dagnora da aprofondì la fede cun discusciuns, meditaziuns y arjignan ca funziuns de dlijia. La vijita tla ćiasa de palsa dëida da odëi la vita te n’atra dimenjiun y cun dötes les mudaziuns che l’eté comporta. Na bela esperiënza é stè le iade a Falzes a tó la „Löm dla pêsc“ che vëgn da Betleme y che röia en la vöia de Nadè fora por les ćiases sciöche sëgn de pêsc y de solidarité cun chi che vir tl scür. La schira jonila fej tres indô crësce le lian de amizizia danter les mitans che tol pert y deura poscibilitês da se realisé te grups olache la porsona instëssa stà al zënter dl’atenziun.

La schira jonila Ai 8 de jügn à la schira jonila tut sö oﬁzialmënter tratan la messa dla domënia les cinch mitans che à fat para le pröm ann de ativité pro chësc grup. Al ti é gnü dè le begngnü cun na picia scincunda: le fazorel ghel, le simbol dl grup. En chësta medema domënia él gnü fat n’aziun de solidarité venon turtes sön plaza dan calonia por daidé i mituns dala maratia

Tröc à tut pert ala scomenciadia y à cumpré turtes por daidé i mituns che à la maratia dl paôl.

123

La Ila

Les animadësses dla schira jonila: Cinzia, Maria Angela, Irma, Wilma y Renate.

Le KVW Da mëte man l’ann parôl che le laûr dl KVW stentass da pié ia, mo ala ﬁn à chësta uniun podü constatè ch’al é gnü fat tröp. D’aurì él gnü lité le consëi, che podess gnì conscidrada sciöche na „lita vedla”, deach’al é indô rové ite chi che ê gnüs lità dan da trëi agn. Al é gnü fat inant cotan de cosses che le KVW à sön so program: l’incuntada dla jënt atëmpada dl paîsc n iade al mëis, ginastica por les ëres, l’incuntada dl dotur de comun cun la popolaziun y n dé de reﬂesciun por Pasca. Na novité é stada l’auto di consumadusc da Balsan che é gnü invié dui iadi adalerch; al é gnü dè tröc bogn consëis por sparagné. Por le pröm iade 124

él gnü organisé d’Advënt n rorate, che é gnü dër aprijé por i tröc lauranć tl turism che vëgn por la gran pert dalunc adalerch. La cossa plü garatada é stè le pice marćé de beneﬁziënza che é gnü tignì ai 5 d’agost, olach’al é gnü venü tröp de bel patüc che la jënt de nosc paîsc â pastelnè y spo scinché; le vadagn ti à le KVW dè a Verena da Piz-Badia che podô bëgn dër l’adorè por la picia comunité de mituns cun handicap a Pechin, olach’ara laora cun gran idealism. L’ativité dl Seniorenclub Le club di seniors che vëgn sostignì dal KVW da La Ila, s’à incuntè apresciapüch n iade al mëis: gonot él gnü zelebré por ëi na mëssa o d’atres funziuns religioses, sciöche canch’al é gnü

La Ila

Le Seniorenclub tratan na jita.

partì fora le sacramënt dl öre sant. Vigni iade é stè n’ocajiun por chësc club da stè adöm en compagnia y festejé chi che cumplî i agn te chël mëis pro val’ de bun da mangé. Da carlascé él gnü tignì l’incuntada tla ostaria dl Ladinia, olache Lois y Bruno à ciantè y sonè por festejé i iubilars, danter chisc mëda Burgl Varallo y siur Christian Moroder. D’aurì él gnü les infermieres dl dotur Di Marino a ti mosoré a düć la presciun dl sanch y le zücher, proes che é dër de valüta śëgn ch’al vëgn dër ciaré sön la sanité. Ti mëisc da d’isté é i seniores jüs a San Ćiascian dala capela de Santa Maria a Sas Dlacia, spo a La Val dala capela da Pidrô de Santa Maria da Lourdes y a San Martin tla capela de Mirì de Sant Ujöp da Oies; en chë ocajiun él gnü para siur Robert Sottara da La Val, miscionar tl Brasil, che à zelebré na mëssa y à cuntè

de süa misciun. De novëmber él stè la surastanta dl club, Loise Rottonara, che ti à ofrì a düć la picia marëna por festejé so compliann, olach’al é gnü proieté i retrać dles incuntades. Sciöche i agn passà él inultima gnü organisé la festa da Nadè ia dal ost pro na bona marëna, olache tröc à tut pert. LA SCORA La scolina Tla scolina él gnü fat de vigni sort de ativitês; i geniturs à podü jì te scolina a fà la linterna cun sü mituns, ch’ai adorâ spo por la deﬁlada dla festa de San Martin. I mituns à podü inće festejé San Micurà tla ćiasa dla cultura adöm cun i geniturs y da carlascè s’à i pici vistì sö da 125

La Ila

I mituns dla scolina adöm cun i neni y les lâs.

I mituns tratan la festa da carlascè.

126

La Ila

I mituns tl parch sön Piz La Ila.

asos y lus. D’invern él gnü organisé na jita tl „Fun Parch” sön Piz La Ila y de mà na jita a Badia cun na griliada. Al é gnü inće organisé na festa por i neni y les lâs di mituns che jô da d’altonn a scora. La scora elementara Tröpes é stades les ativitês aldefora dles leziuns, sciöche la jita che é gnüda organisada da d’altonn, na proa d’evacuaziun cun i stödafüch por imparè ći ch’an dess fà te situaziuns de prigo. Tratan l’invern él gnü tignì le dé dla nëi, olache i mituns à podü se tripé, spo les festes de San Micurà, da Nadè y da carlascè. Inće da d’aisciöda él gnü invié ia

I mituns che ascuta les stories de Simon Kostner.

127

La Ila

I scolars cun i stödafüch do la proa d’evacuaziun.

La cuinta tlassa dla scora elementara.

128

La Ila de vigni sort de scomenciadies, sciöche la jita y la festa di lëgns. I scolars à inće podü conësce damì le monn dl teater cun n spetacul de popes cun Gernot Nagelschmied; y ascutan stories cuntades y lites da Simon Kostner. Al é gnü organisé ativitês desvalies por ći che reverda le sport: i mituns à podü jì cun i jadins, cun la liösa y d’arpizé. Danter l’ater à i mituns podü depënje la si dan scora y le mür deboriada cun i artisć Klaus Vittur y Barbara Tavella. La scora mesana „Tita Alton” En mercui domisdé ai 7 de mà él gnü organisé, dala direturia raionala de Badia Claudia Canins Egger, na mësa toro-

na sura le dagnì dla scora ladina tla scora mesana. Al’incuntada à tut pert le presidënt dl’Uniun Maestri Ladins Iaco Frontull, l’intendënt dles scores ladines Roland Verra, le professur dl’université da Porsenù Paul Videsott y l’assessur provinzial Florian Mussner. Tröpes é stades les personalitês dl monn dla scora ladina che à presenzié la scomenciadia, sciöche le diretur dles scores altes da La Ila Albert Videsott, le diretur dl ITC Raetia da Urtijëi Otto Moling, la direturia raionala d’Al Plan Rosmarie Crazzolara Dejaco, le presidënt dl istitut pedagogich Theodor Riffeser y Alexander Prinoth. Le domisdé à metü man cun cianties sonades dai mituns dla scora de musiga y atira dedô à la direturia Claudia Canins Egger surantut la parora por l’intro-

La terza tlassa A dla scora mesana.

129

La Ila

La terza tlassa B dla scora mesana.

duziun dla mësa torona. L’intendënt dles scores ladines, Roland Verra, à sotrissé le momënt positif dles scores ladines, portan dant inće val’ zifres: 720 é i mituns scrić ite ala scolina, 1.403 ales scores elementares, 807 ales scores mesanes y 365 ales scores altes ladines. L’intendënt à inće baié dl gran potenzial che i ladins à tl ćiamp dla musiga y ch’al foss debojëgn de na scora alta che podess pité val’ inće tla direziun musicala. I scolars dla mesana à tut pert a deplü scomenciadies: de merz él gnü organisé n’aziun de solidarité por siur Gustl Frenademez, olache i scolars à venü üs da Pasca; de mà à i scolars podü jì tl ćiastel de Tor a San Martin de Tor y d’ascutè sö de vigni sort de stories. Ala ﬁn dl ann de scora ti él gnü fat festa ai insegnanć dla scora elementara Clara Cristina y siur Enrico Ellecosta, che é jüs en chësc ann en ponsiun.

130

Les scores altes: Lizeum Linguistich y Istitut Tecnich Comerzial Premiaziun dl proiet „Nos indoman” Ai 13 de merz él gnü presentè y premié le proiet „Nos indoman” tl salf dles manifestaziuns dla scora mesana Tita Alton. A chësc proiet él stè les terzes tlasses dles scores mesanes da La Ila, San Martin y Al Plan che à tut pert deboriada cun les scores altes da La Ila, l’Istitut Tecnich Comerzial y le Lizeum Linguistich. Danter les personalitês che é gnüdes adalerch en chësta ocajiun êl l’Intendënt dla Scora Ladina, Roland Verra, la direturia dla Direziun Raionala dles scores d’Al Plan, Rosmarie Crazzolara Dejaco, la direturia dla Direziun Raionala dles scores de Badia, Claudia Canins Egger, y le diretur dla Cassa Raiffeisen Raimund Irsara. Dan la premiaziun él gnü presentè le

La Ila

Les cuintes tlasses tratan na jita sön Lagació, olache i studënć ti é jüs do ai fostüs dla Pröma Vera.

proiet da pert dl diretur dles scores altes da La Ila, Albert Videsott, che à alzè fora l’importanza che i scolars pënses al dagnì, a ći ch’al ti savess bel da fà y inće ći problems ch’ai mina de incuntè tl dagnì. Do l’introduziun dl diretur, à la secunda tlassa dl I.T.C. portè dant la inrescida sura le dagnì, che é gnüda laurada fora da chësta tlassa en colauraziun cun la secunda tlassa dl lizeum linguistich. Le formular dl’inrescida é gnü partì fora danter i mituns dles terzes tlasses dles mesanes da La Ila, Al Plan y San Martin, tles scores altes y danter d’atri jogn. Les tematiches che à revardè l’inrescida é stades desvalies, valgönes de chëstes é stades le begnëster y i problems dl dagnì tla Val Badia, la familia, i prighi, la religiun, les dependënzes di jogn tl dagnì. Le resultat dl’inrescida é gnü spo partì sö danter scolars y scolares, olach’an à podü constatè bindebo de desfarënzies;

al é saltè fora che i scolars dla scora mesana pënsa deplü ai problems dl ambiënt tl dagnì, co chi dles scores altes. Danter les tematiches tl dagnì, êl inće les tëmes di jogn y an à odü che i scolars se tëm dantadöt dales maraties, dai atentać teroristics y dal incuinamënt ambiental; inće le ladin é stè un di argomënć tratà y tröć scolars mina che le ladin pois suravire. Por ći che reverda le turism, él gnü baié dl’emigraziun, olache la maiù pert di scolars crëi ch’al sides val’de positif. La politica é n tema che ne ti plej nia tröp ai scolars y ai pënsa ch’ai ne se interessarà gnanca tl dagnì de chësc argomënt; al é salté fora inće che les jones oress jì a daidé pro la Crusc Blancia, deperpo che i jogn à l’intenziun de jì pro i stödafüch y les uniuns sportives. Por chësc proiet podô i scolars y i studënć fà n dessëgn, scrì na poesia, n toch teatral o n tema; düć s’à dè tröp da fà y cun l’aiüt di insegnanć 131

La Ila

La cuinta tlassa dl lizeum linguistich.

La cuinta tlassa dl I.T.C.

132

La Ila él gnü fora tröc laûrs interessanć. Cinch é stades les categories che é gnüdes premiades cun de bi pesć tecnologics. Pröm post por les scores altes da La Ila Les scores altes da La Ila à davagné le pröm post tl campionat provinzial dles scores altes ai 14 de forà a Oberreggen. Por ći che reverda la categoria di aliefs, é le miù resultat gnü arjunt dala scuadra di mituns che é stada bona da rové al pröm post dla tlassifica, mo inće la scuadra dles mitans s’la fata avarëi cun n bun terzo post. La scuadra di mituns à rapresentè les scores altes inće pro le campionat talian, che é gnü organisé ala fin de merz tla Val D’Aosta, olach’al é gnü arjunt n terzo post; Alex Zingerle à davagné tl slalom lerch y paralel. Danter i bogn resultać tl sport él inće da recordè chi di campionać provinziai de atletica a Balsan, olache Aaron Dariz é rové secundo; la scuadra di mituns s’à tlassifiché al secundo post tla stafëta y sciöche plazamënt dla scuadra él gnü arjunt n cuinto post. L’I.T.C. incunta l’economia y la politica N punt de gran importanza tl’ativité dl I.T.C. é chël de tignì impé y renforzè le contat danter la scora, le monn dl laûr y la realté economica y soziala de nosc raiun. Danter l’ater vëgnel porchël organisé jites didatiches che ô ti fà odëi ales studëntes y ai studënć i coliamënć danter la teoria imparada te scora y süa aplicaziun tla realté da vignidé. Ai 6 de mà é la cuarta y la cuinta tlassa dl I.T.C. jüdes a Egna a vijité la sënta dla Würth Srl, olache les studëntes y i studënć à imparè da conësce la strotöra y l’organisaziun de na gran aziënda conesciüda te döt le monn.

Domisdé à les tlasses vijité la sënta dl Consëi Provinzial de Südtirol ascutan pro na sentada. L’assessur ladin Florian Mussner à saludé les studëntes y i studënć y ti à splighé i laûrs dl Consëi y de so assessorat. Dagnora cun l’obietif de mostrè sö l’aplicaziun de contegnüs studià a livel teorich, à la scora invié i comerzialisć Fortunato Verginer y Markus Campei à tignì na relaziun ala cuinta tlassa dl I.T.C. por splighé te na manira scëmpla y tlera ejëmpli concreć de gestiun aziendala. UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS Uniun di stödafüch Bëgn le 70 % di intervënć de chësta uniun toma ite tla sajun da d’invern, olach’al vëgn fat tröc sorvisc spezialmënter de ordinn publich, sciöche dales mësses da Nadè, pro la cripele viënta a Picenin,

Giuvani Agreiter d’Altinn é gnü premié por ester stè 60 agn pro l’uniun di stödafüch da La Ila.

133

La Ila

Les eserzitaziuns da d’altonn é gnüdes fates da sëra a scür.

Öna dles eserzitaziuns di stödafüch.

N intervënt di stödafüch sön la strada Colz.

134

da Nanü, tratan les gares di ćiavai, dai spetacui dles scores dai schi. Ai 30 de merz à i stödafüch tut pert ala reuniun dl raiun dla Bassa Val de Puster, che è gnüda metüda a jì en chësc iade a La Plì. Ai 6 de mà à l’uniun festejé so patronn, San Florian; sciöche dagnora à le corp di stödafüch tut pert ala mëssa dla domënia, sonada dala musiga da La Ila; dedô él gnü benedì i auti y les mascinns dan le magazinn. Ala fin d’aurì à i stödafüch scomencè cun les eserzitaziuns; tratan l’ann n’él gnü fat 30, olache 560 porsones s’à eserzité indöt por 964 ores. Al é gnü fat deplü proes y i grups à podü porvè fora avisa mascinns y injins. Al è gnü inće cumprè na corda da brode a motor che é bele gnüda porvada fora en gaujiun de proes desvalies. Por le laûr te bosch él gnü metü a jì na eserzitaziun tecnica por imparè da taié jö lëgns. Dër aprijades é les eserzitaziuns cun i aparać de respiraziun, che vëgn fates deboriada cun i stödafüch dl raiun dl’Alta Badia. Chëstes vëgn metüdes a jì n iade al mëis, tres te n ater paîsc; Freddy y Willi à organisé les eserzitaziuns te nosc paîsc pro l’implant de telescialdamënt. Ai 29 de jügn é stà feter düć i stödafüch impegnà da invié ia le start di passa 8000 ziclisć che à tut pert ala Maratona dles Dolomites. Ai 15 d’agost à l’uniun albü n gran laûr da arjigné ca les baraches por la festa y scemìa che le tëmp n’é nia stè massa bel, domisdé s’âl trat fora y al é gnü laurè ćina da sëra; al n’é gnü trat ite nia püch, inće sce la defilada é gnüda spostada ai 31 d’agost en gaujiun dla segra. Tratan la segra él gnü laurè bun, inće deach’al n’é gnü tröc a ti ćiarè pro ala defilada dal titul „Guant da zacan”, curada te vigni pice particolar da Paola Crazzolara y Loise Rottonara.

La Ila Les eserzitaziuns da d’altonn vëgn fates dötes da sëra canch’al é scür; chësc particolar dëida da ester ćiamò plü dlungia ala realtè, canch’an röia te n post nia dër conesciü. Da d’altonn él gnü fat tröpes eserzitaziuns por imparè da laurè cun cordes, carabinri y injins da salvamënt. Sciöche ultima eserzitaziun él gnü fat na proa de teoria te chëra che düć à albü l’ocajiun da dì süa minunga, portan inće vigni sort de propostes por miorè l’ativité. Ia por l’ann él stè 15 omi che s’à tut dlaurela da frecuentè n curs tla scora di stödafüch da Vilpian. Le curs de basa é gnü frequentè da Alex Bocconcello, Alan Bernardi, Alessandro Bonfanti, Devis Dorigo y da Simon Granruaz; chël da comandant de grup da Fabian Agreiter, Simon Agreiter y da Armin Bernardi, chël da adorè la camera da rais infracöci da Armin Bernardi y Freddy Ploner, chël por medefüch te frabicać interà da Simon Agreiter, Werner Crazzolara, Renato Costamoling y da Willy Fistill; y chël de formaziun por la proteziun tl caje de zedimënć de costruziuns da Freddy Ploner. Na gran ligrëza ti él indô gnü fat ai mituns dla scora elementara cun l’evacuaziun dla scora y sciöche dagnora él gnü laurè adöm cun i omi dla Crusc Blancia. Ai 5 d’otober él gnü organisé na partida dal palê, olach’al s’à batü les scuadres de chi sot a strada cuntra chi sura strada. Ai 22 de novëmber él gnü metü a jì le batadù tradizional ia dal Rezia; en chësc iade é le pröm pest jü a Andrea Crazzolara y Oswald Stampfer, le pozer é gnü davagné da Aldo Pedevilla y Enrico Zona. Ai 29 de novëmber él gnü fat la reuniun generala y en chësta ocajiun él gnü pre-

mié Giuvani Agreiter d’Altinn por ester stè 60 agn pro l’uniun di stödafüch da La Ila. Dai 20 ai 22 de dezëmber à laurè l’uniun pro la gara de Copa dl Monn de schi alpin; por trëi dis él gnü surantut la gestiun dl tendun publich y daidé pro le sorvisc da parché auti por le publich, n laûr che comporta n gran impëgn. Al é gnü fat zirca 30 intervënć; tröp da fà él stè de dezëmber, olache l’uniun é gnüda cherdada tröpes otes por gauja dla gran nëi che ê sön i tëć. L’uniun di stödafüch cumpëda 78 mëmbri: 59 mëmbri atifs, 14 fora de sorvisc y 5 mëmbri dl grup jonil. En chësc ann él gnü pormez 4 mëmbri nüs: Alex Bocconcello, Devis Dorigo, Simon Granruaz y Andy Pizzinini; jü fora dal’uniun s’un é Fabian Pitscheider. Ai 30 de messè à i stödafüch acompagné pro so ultimo iade le compagn Rudi dl Longher che ê dal 1962 inca pro i stödafüch da La Ila. Na gran sodesfaziun y ligrëza ti à fat en Santa Maria dal Ciüf la surandada dla medaia dl Land Tirol al comandant d’onur dl’uniun Franzl Rottonara; chësta dess ester n sëgn de reconescënza dl gran mirit por Franzl che é stè 32 agn comandant di stödafüch a La Ila. Musiga da La Ila La musiga à metü man süa ativité cun la festa de San Florian ai 4 de mà. La Pröma Comuniun, les döes prozesciuns dl Cör de Gejù y Dles Antlês é ince gnüdes acompagnades dai musicontri. Tratan l’isté à la musiga tignì 9 conzerć y de chisc 2 se baratan jö cun les musighes da San Scimun y da Santa Cristi135

La Ila

La musiga pro la prozesciun a Ronchis.

Le presidënt dla musiga Massimo Nicosia y le dirighënt Günther Fistill cun l’ombolt da Ronchis.

136

La Ila na. Inće la festa de Santa Maria dai Ciüf é gnüda festejada cun la prozesciun, na deﬁlada y n conzert; püch dedô él stè da tignì la segra dl paîsc, olache la musiga à tres n gran laûr. L’ativité da d’isté s’à stlüt jö cun la gran festa dl’Uniun Musighes Val Badia ai 7 de setëmber a Rina, cun na deﬁlada y n conzert de dötes les musighes dla valada. En chësta ota ne n’à la musiga nia tignì le conzert de Santa Zezilia por podëi s’arjigné al aniversar di 25 agn dala fondaziun che gnarà festejé tl 2010. L’ativité dl ann s’à stlüt jö cun l’incuntada generala y le rorate por i musicontri. Al é stè impò ocajiuns da se devertì, inće sce fadies y bries ne n’à nia manćé. La jita dla musiga é gnüda fata a Trieste, Lignano y Ronchis, olach’ara à albü la poscibilité da sonè pro la prozesciun y la festa dl paîsc de Ronchis, se ciafan n gran aplaus. Ai 4 de setëmber à la musiga da La Ila tignì so ultim conzert; en chësta ocajiun él stè trëi musicontri nüs che à soné por le pröm iade: Carolin Agreiter fabló traversal, Jasmin Bassetto saxofonn y Matthias Bernardi trumba.

La Musiga di Jogn La Musiga di Jogn é metüda adöm da 46 musicontri jogn di paîsc de Calfosch, Corvara, San Ćiascian, La Ila y Badia; ara vëgn condüta dai verdajogn dles musighes da Calfosch-Corvara, La Ila, San Ćiascian y Badia. Da sonè y marcè ési gnüs insignà jö dai dirighënć y mënamaza dles musighes. La Musiga di Jogn à metü man so secundo ann de ativité cun n „workshop” al scomenciamënt dl isté, n curs de trëi dis por düć i musicontri cun maestri dla valada y da foradecà. Tratan l’isté él gnü fat döes proes al’edema por arjigné ca i musicontri al conzert, che é gnü tignì de setëmber tla ćiasa dla cultura, arjunjon n gran suzès. Chësta musiga à inće podü to pert ala festa dles musighes dla Val Badia a Rina. Püch dedô àra inće tut pert al’incuntada dles musighes di jogn a Türesc. Ston a sonè y se devertì deboriada ti à dè ai jogn tröpes sodesfaziuns y ligrëzes.

Le grup dla Musiga di Jogn.

137

La Ila Le Cor de dlijia Le Cor de dlijia à arichì les festes de dlijia cun le ciantè a plü usc. Inće les domënies s’à i ciantarins abiné regolarmënter sön dessura sostignin le ciantè popolar y daidan la comunité da imparè cianties nöies. Bëgn 80 otes s’à le cor abiné ia por l’ann y tratan les proes él gnü imparè ite deplü toć nüs inće te d’atri lingac y danter l’ater inće döes mësses. La gran novité dl ann é zënzater che la maestra jona Tanja Pallestrong à metü man da surantó la direziun dl cor y l’orghelist Ulrich Willeit po bel plan ma plü se dediché a sonè i orghi. Cotan de cian-

tarins à tut pert d’aisciöda al gran cor dla Val Badia en gaujiun dla festa di 100 agn dala mort de Sant Ujöp da Oies a Badia. Cun plajëi à le cor ai 21 de setëmber tut sö l’invit dl Cor da San Ćiascian de ciantè deboriada la mëssa por la festa di 100 agn d’ativité dl cor. Dala jita anuala dl cor é i ciantarins jüs a ti ćiarè ala cité da Mantua. Cun gran dolur à le cor messü ciantè la mëssa de sopoltöra dla ciantarina Bernardetta Agreiter; le gran idealism de Bernardetta, süa gran lizitënza y süa buna vöia te compagnia restarà inant sciöche ejëmpl tl cor de dlijia.

I ciantarins dl Cor de dlijia cun i familiars tratan la jita a Mantua.

138

La Ila Crusc Blancia Le sorvisc dla Crusc Blanćia vëgn garantì da cin porsones che laora döt l’ann; tratan la sajun da d’invern n’él diesc che se dedichëia a tëmp plëgn a chësc sorvisc. Cun döes porsones che é gnüdes laprò él indöt 69 volontars atifs, partis sö ti cater comuns: La Val, Corvara, Badia y San Martin. Por ći che reverda i sorvisc, vëgni fać por le 65% dai volontars y 35% dal personal a tëmp plëgn. La Crusc Blancia ﬁstidiëia por le pröm aiüt, por sorvisc de trasport de infortunà y amarà t’ospedal y inće por trasporć sura i conﬁns dla Talia, por le sorvisc te desfortünes y inzidënć, por l’assistënza spirituala y por cotan de sorvisc a ćiasa de aiüt a jënt atempada y sora. Tratan le 2008 à la Crusc Blancia fat 725 trasporć programà, 1458 intervënć d’emergënza, trasportè 2400 paziënć, 174.000 km y à podü cumpedè 892 sozi sostignidus. La Crusc Blancia, seziun Alta Badia, s’à dè da fà por la formaziun dl personal y di volontars nüs. La Crusc Blanćia à ciafè na sënta nöia tla zona Boscdaplan, olach’al é gnü fat sö locai ade-

La sënta nöia tla zona Boscdaplan.

guà y plü gragn; danterlater é la sënta a La Ila plü zentrala y plü adatada da rové plü debota ti paîsc tl raiun d’intervënt. Tröpes é stades les ativitês tratan l’ann, sciöche les proes y les eserzitaziuns cun d’atres organisaziuns de socurs tl raiun dl’Alta Badia, cursc de formaziun di volontars a livel provinzial y chi metüs a jì dala seziun dl’Alta Badia. Por ći che reverda le grup di jogn (jogn da 12 agn insö che po spo cun 17 agn bele tó pert al curs de basa de pröm aiüt) à la Crusc Blancia metü a jì cotan de ativitês: al é gnü insigné ite comportamënć scëmpli

Le grup dla Crusc Blancia.

139

La Ila de pröm aiüt, tut pert a na gara dai schi y dala liösa cun döta la provinzia it’en Psaier, fat manifestaziuns, festes d’aurelacörta, na griliada cun le grup di jogn y i volontars, na jita a Salzburg y al é inće gnü organisé n curs de pröm aiüt cun inzidënć simulà. Uniun di iagri L’ann de ćiacia à metü man cun 57 iagri y s’à rové ai 15 de dezëmber; l’ativité s’à stlüt jö cun n rorate d’Advënt sonè dala musiga di iagri dla Val Badia

Le verdaćiacia Hubert Comploj cun so ćian Mirko sön Para de Crusc de Fêr tla munt de Gardenacia.

140

y cun na cëna. En chësta ocajiun ti él inće gnü surandè les onoranzes ai iagri che é da deplü agn mëmbri dla ćiacia de Badia; a Erich Kostner ti él gnü surandè n’onoranza por 50 agn da iagher. Tratan l’invern ćina al pröm de mà à i salverjins na tria dai iagri; te chësc tëmp vëgnel portè fora fëgn por les scalîres y en chësc invern n’él gnü porté fora zirca 6000 kg. L’invern é sambëgn na sajun crödia por i salverjins ćis sc’al é tröpa nëi y frëit: le metabolism de chisc tiers s’arbassa dër te chësta sajun y ai é bogn da suravire cun dër püch. En pert se nudrësci inće ma cun dascia di lëgns, mo la cossa plü importanta él ti lascè la pêsc y nia i sprigoré, ći che n’é nia saurì te nosta valada, por gauja dl turism. Cun le pröm de mà s’à daurì la ćiacia di rehli y vidì de cerfs da n ann, ćioures de rehli y vaćies de cerf. Cun le pröm d’agost se deura la ćiacia di bëć dl rehl da deplü agn y di ćiamurc. Por ći che reverda la ćiacia di manc de cerf che podess inće gnì daurida cun le pröm d’agost, é chësc termo, por orentè dla maioranza di iagri, gnü spostè en chësc ann a mez setëmber. I iagri à podü constatè che i rehli é aumentà de numer invers i ultimi agn olach’ai gnô tres manco; pro i ciamurć é la situaziun piec: al é oramai diesc agn che la maratia crödia dla rogna é rota fora te nosc revier y le numer di ćiamurc é oramai rové jö a 10% de ći ch’al ê denant. I iagri é impò romagnüs contënć cun la cumpëda fata da d’altonn tla zona de Gardenacia, olach’al é gnü cumpedè 60 ciamurć; tl 2007 deperpo n’êl mâ stè 27. Le laûr dl verdaćiacia Hubert Comploi n’é nia ma chël de suravidlé, mo inće de chirì, adöm cun so ćian Mirko, tiers che é gnüs feris; de chisc n’àl ciafè 15 sön

La Ila

N ćiamurc cun le iagher: an messarà aspeté deplü agn por podëi indô jì a ćiacia sön Gardenacia.

17. Le surastant dl’uniun di iagri de Badia é Hubert Fistill. Por ći che reverda le numer di tiers che é gnüs conzedüs da copé tratan l’ann, él 90 rehli (de chisc 23 bëc da deplü agn, 22 bëc da n ann y 45 ćioures), 37 cerfs (de chisc 7 manc da deplü agn, 6 vidì da n ann y 24 vaćies) y 15 ćiamurc (de chisc 3 bëć da deplü agn, 6 da n ann y 6 ćioures). I tiers che é gnüs copà é 83 rehli (de chisc 19 bëć da deplü agn, 21 bëć da n ann y 43 ćioures), 33 cerfs (de chisc 7 manc da deplü agn, 5 da n ann, 15 vaćies y 6 vidì) y 8 ćiamurc (de chisc 2 bëc da deplü agn, 5 da n ann y öna na ćioura). Uniun Pëiapesc Tröpes é les ativitês che l’Uniun Pëiapësc Badia fej tratan l’ann, sciöche le campionamënt cun n eletrostorditor o la

mosoraziun dl deflus minim vital. D’isté fej chësta uniun vigni ann na griliada por düć i mëmbri, che en chësc ann é rovà sön 52; i pëiapesc é jüs inće a marćià de pësc, sciöche a chël a Riva del Garda ala fin de merz. I mëmbri s’à abiné ia por l’ann a fà mosces artifiziales, ai à organisé cursc por dè jö l’ejam da pëiapesc, de mà ài tut pert al dé ecologich, jon a romenè sö i rüs. L’uniun s’abina dui iadi al ann a na sentada generala: da d’aisciöda vëgnel stabilì les lizënzes da pié pësc y da d’altonn vëgnel baié sura le laûr fat intratan l’ann. La uniun di pëiapësc à metü ti rüs a La Ila y San Ćiascian la sort de pësc „scazun”, che ê mort fora te nosc raiun, mo ch’an spera ch’al s’ingenerëies indô; al é n pësc sot a sconanza. La uniun n’à condüt 300 da Vilpian adalerch, olache i pëiapësc à podü s’incuntè cun la ex miss Südtirol, Susanne Zuber, che é la verdapëscia te chël raiun. 141

La Ila

Susanne Zuber adöm cun valgügn pëiapësc.

Tan de pësc ch’ai à pié

Tanć che é jüs a pësc

Sozi

52 Sozi

Uniun Ćiavai Haflinger Val Badia La Uniun Ćiavai Haflinger Val Badia à festejé so 50ejim iubileum. I ćiavai haflings é rová da Hafling y da Sarntal te nosta valada. Le pröm che à zidlé ćiavai haflings y che à albü crëta te chësta raza 142

Turisć

Indöt

Tanć che é jüs a pësc Tan de pësc ch’ai à pié

é stè Giuvani Crazzolara da Boscdaplan; cun chësta ativité él jü inant por 50 agn. Giuvani savô da ti dè ai paurs, che orô zidlé ćiavai haﬂings, de bogn consëis coche chisc ćiavai ê da ojorè, da ausé ite y da aﬁćé. Insciö s’à chësta sort de ćiavai deslarié fora tla Val Badia tres de-

La Ila

I ćiavai haﬂings tratan la deﬁlada dl Leonardiritt a San Linert.

plü. La Uniun Haﬂinger Val Badia à apresciapüch 30 mëmbri cun 60 ćiavai; l’uniun à tut pert tratan l’ann a deplü manifestaziuns, sciöche ala gara soziala, ales gares che vëgn organisades da sëra dal’Assoziaziun Turistica, ales manifestaziuns dl Leonardiritt y dla Noza da Paur.

En chësc ann él gnü festejé i 50 agn dl’Uniun Ćiavai Haﬂinger.

143

La Ila I Jogn da La Ila Ai 17 de mà él gnü lité danü le consëi di jogn da La Ila: i rapresentanć nüs é Roman Bernardi (prësidënt), Julian Bernardi, Andy Pizzinini, Martin Frenademez, Alexis Bassetto, Corinna Valentini, Alessandro Bonfanti y Lisa Stampfer. La pröma festa che le grup di jogn à organisé é stada chëra dl Cör de Gejù: naôta él gnü fat na picia griliada y dedô é düć jüs adöm sö por la Gran Risa a fà n bel füch. A mez messè él gnü fat na picia festa tl local di jogn, olache le grup s’à presenté ai jogn y düć adöm à passè n pêr d’ores de devertimënt. Sambëgn él inće gnü organisé la jita a Gardaland; le iade é stè lunch y i jogn à messü lovè adora, mo al à paié la möia. A Gardaland êl bel tëmp y na bona löna da pert

I rapresentanć nüs dl grup di jogn da La Ila.

144

de düć i partezipanć. Ai 14 de novëmber él gnü tignì por jogn y manco jogn na sëra de informaziun cun le referënt Lois Kastlunger sön le tema: Nosta pert plü sota, sterscia y preziosa: la sessualité. N’edema dedô él gnü tut ite i jogn che à cumplì i 14 agn: Daniel Agreiter, Andreas Ties, Philipp Gögele, Sabine Peccei y Evi Schatzer cun chi ch’al é gnü fat na picia cëna y n per de jüć. Sciöche ultimo avenimënt dl ann él stè San Micura, olache agnui y malagn é jüs da ćiasa a ćiasa a ciafè i mituns. L’obietif di jogn é tres stè chël da formè n grup de jogn y jones che tëgnes adöm, tëgnes incuntades desvalies, fejes da mat y passes n pü’ de tëmp adöm. Le grup di jogn spera de ester stè bun da arjunje chësc obietif y de ester bun da le portè inant inće ti proscimi agn.

La Ila La Lia da Munt Ladinia La Lia da Munt Ladinia à indöt 595 sozi ( 325 ordinars, 269 familiars y 81 jogn). Les ativitês dla lia à metü man cun la gara tradizionala dai schi da slalom lerch ai 13 de jenà sön la pista de Gardenacia. Por ći che reverda l’ativité da schialpinism, él gnü organisé n curs da adorè l’ARVA y sis escursciuns che é gnüdes fates sön Col dal Lé, Setsas, Hinterbergkofel, Almenhorn, Eisbruggspitze y Schneespitze, a chëres che tröc à tut pert. Ai 22 de forà él gnü organisé la nona ediziun dl „Memorial Costa Pire y Sigismondi Anderle”, na gara da schialpinism de nöt sön Piz Sorega, olache les cater valades ladines à tut pert y laprò 266 d’atri concorënć; do la gara él gnü dè fora na pasta por düć te ütia cun la

premiaziun y na loteria. Indöt él gnü fat ot jites y escursciuns da mà ćina setëmber: Scena-Merano, Taisten-Mulderhof, Latzfons-Radlsee, Poza-Bufaure, Terenten-Tiefrastenhütte, Alleghe-Coldai y Jaufenpass-Kreuzspitze. D’aurì él gnü fat na jita de deplü dis tl’Olanda cun la partezipaziun de 50 porsones. Por stlüje jö les ativitês él gnü tignì ai 28 de setëmber na mëssa de rengraziamënt y dedô à düć ciafè na pasta tla ütia de Pöz. La Lia da Munt Ladinia à inće organisé tla ponsiun Camoscio le batadù di sozi y ai 29 de novëmber l’indunada generala tl restorant Tabladel a Calfosch. Por ći che reverda l’ativité jonila, él gnü fat n curs de basa por daidé i jogn da conësce la munt; danter les tematiches che é gnüdes tratades êl la porsona y la natöra, la geologia y l’orientamënt

La seziun jonila dla Lia da Munt tratan n’escursciun.

145

La Ila

L’escursciun dla seziun jonila sön Bech de Roces.

cun la bussola, ﬂora, fauna y imparè da se conësce damì. Ai 26 de messè él gnü organisé n’arpizada cun mënacrëp y ai 7 de setëmber él stè n’incuntada regionala cun la SAT dl Trentino a Divezzano. De jügn s’à i grups jonils dl CAI abiné a livel regional y ai 5 d’otober él gnü tignì le dé dl ambiënt. L’ativité jonila s’à stlüt jö cun na ćiastagnada y dias sön l’ativité fata. Cineforum Val Badia L’uniun culturala „Cineforum Val Badia” à festejé so aniversar de 10 agn cun n concurs de video amatorial de ﬁlm cörc dal titul „En movimënt”, che é gnü 146

mostrè ai 22 de novëmber tla ćiasa dla cultura. Düć chi che orô à podü menè ite anter le 2 d’otober n film cört, che messâ avëi na lunghëza mascima de 15 menüć y che â por argomënt le movimënt. 11 é stà i partezipanć che à tut pert ala scomenciadia por i 10 agn de chësta uniun; danter chisc êl i films „Lentamente” de Emil Valentini, „Andiam” de Concetta Bonaldi y de Barbara Gasser, „Us and them” de Marcello Cominetti, „The Scarecrow” de Tommaso Cominetti, „BallJum” de Adam, Roland, Alexander Demetz, „Pitli gran muvimënć” de Ingrid Demetz, „Breve introduzione a Ostia” de Emiliano Migliorini, „The Italian Hop(e) – Der Werdegang eines Biers” de Tobia Moroder, „Move around the rock” de Alessandra Pescosta, „En movimënt” de Arnold Valentini y „La mossa” de Gustav Willeit. Da la proietaziun de düć i films presentà é i plü bi films gnüs premià: le pröm pest à trat Ingrid Demetz cun „Pitli gran muvimënć”, le secundo Gustav Willeit y Alessandro Trebo cun „La Mossa”, y le terzo Adam, Roland, Alexander Demetz cun „Ball-Jum”. Danter i önesc films, à tröc adorè la tecnica dl film ström lascian ma aldì musiga o sonns, trëi é gnüs rezità o comentà y un à adorè la tecnica dl dessëgn animè. Tratan y do la proieziun di films à le duo „ChrisAlide” cun Christian Pescosta y Alessandro Trebo intratignì le publicum. L’uniun dl Cineforum à metü man süa ativité dan da 10 agn: inlaôta ê Daria Valentin presidënta. Propi da Daria y dal’uniun academics Val Badia à chësta uniun podü pié ia. La pröma proieziun é gnüda fata a San Ćiascian en gaujiun di dis de teater, ert y musiga. Spo dedô à chësta uniun mudé gonot le salf por sües

La Ila

Veronica Pedevilla adöm ala presidënta dl Cineforum Val Badia Ulrike Frenademez y Sigried Piccolruaz.

proieziuns: Corvara, Badia y inultima La Ila. L’ativité dl Cineforum é chëra de mostrè ﬁlms de cualité fora de sajun, da d’aisciöda y da d’altonn, cun zirca 20 proieziuns de ﬁlms al ann. Tl mëtman êl sambëgn inće val’ problem, che s’à spo cun le tëmp metü apost. Dl’uniun culturala „Cineforum Val Badia” fej pert Veronica Pedevilla, Sigrid Piccolruaz y la presidënta Ulrike Frenademez; le gran lâur de organisaziun vëgn fat da Veronica Pedevilla adöm cun Ulrike Frenademez. Badiamusica L’assoziaziun Badiamusica à presentè le festival „Mountains and Music”. Le programm dl festival, metü adöm dal diretur artistich Franz Comploj, à odü

sön les paladines de nüsc paîsc grups, orchestres y solisć conesciüs a livel nazional y internazional. La daurida dl festival é stada ai 23 de jügn te dlijia a San Martin cun n conzert de musiga sacrala. Le secundo conzert dl festival é gnü tignì en sabeda ai 5 de messè te dlijia a La Val dal cor da 40 ćiantadus Schola S. Rocco de Vicenza che à portè dant danter l’ater De Profundis de Konrad Tavella da La Ila. Do le conzert de musiga sacrala dl’organist dla catedrala de Trënt, Stefano Rattini, cun le violinist y baritonn Giancarlo Guarino tla dlijia d’Al Plan, è le program jü inant cun le conzert dl’Orchestra Haydn. Le diretur artistich nü à danter l’ater ćiarè de trà i pici y les families pormez ala musiga tlassica. Le fagotist Sergio Azzolini ti à splighè ai mituns coch’an ascuta musiga. Da sëra à spo le publich albü 147

La Ila l’ocajiun de ascutè Azzolini te n conzert cun la „Streicherakademie Bozen”. Le dé do, ai 10 de agost, él stè a Corvara da aldì le Kreativ Ensemble. N’atra novité dl program é stè le conzert ai 23 de agost a La Ila, olache la musiga tlassica s’à confrontè cun la musiga jazz. Do le suzès dl conzert tignì de messè te dlijia a Corvara cun musiga de Bach moscedada cun musiga tradizionala africana, à le Roman Hinteregger Quartett portè dant le conzert „Classic… to Jazz”. Na bela novité é incé stada le proiet de Giacomo Fornari „La nota avvelenta” portè dant ai 30 d’agost tla ćiasa Runcher a Badia. Do le conzert, al 1 de setëmber, tla dlijia d’Al Plan cun le cuartet Göma sot ala direziun de Iarone Chizzali y le Trio Mobile, à le publich aprijé ai 23 de novëmber tla dlijia de San Linert le con-

zert dl vocalensemble Alla Breve, sot ala direziun de Franz Comploj. Le festival „Mountains and Music” s’à stlüt jö cun le conzert da Nadè dl Sasslong – Brass ensemble, cun musicisć dla Val Badia y Val Gherdëna che é gnü tignì ai 5 de jenà tla dlijia de San Linert a Badia. Pinzimonio Vocale L’ensemble Pinzimonio Vocale é gnü metü sö tl 2006 y al é componü da ciantarins dla Val Badia, che dedichëia na pert de so tëmp lëde al stüde y ala rapresentaziun de musiga corala pretenziosa. L’ensemble se dedichëia dantadöt ala musiga renascimentala y baroca. Porchël à le „Pinzimonio Vocale” tut pert d’aurì dl 2007 al masterclass de „Madrigali guer-

L’ensemble Pinzimonio Vocale tratan le conzert d’isté cun i costüms dl tëmp.

148

La Ila rieri e amorosi” de Claudio Monteverdi a Udine sot ala direziun de Emma Kirkby; n pêr d’edemes dedô ài tignì n conzert de cantates de G. Ph. Telemann a Bornech, adöm cun Christian Hilz y l’ensemble „cordia” sot ala direziun de Stefano Veggetti. Tl ann 2006 à le grup albü la poscibilité de realisé n proiet cun Monika Mauch, olach’al é gnü laorè fora y rapresentè operes de Heinrich Schütz y Johann Hermann Schein. Inće tl 2007 é jüda inant la colauraziun cun Monika Mauch, che à portè ala realisaziun de conzerć cun operes de Orlando de Lasso y Luca Merenzio. La colauraziun cun Monika Mauch é jüda inant tl 2007 realisan conzerć cun operes de Orlando de Lasso y Luca Merenzioy en chësc ann àra daidé arjigné ca n conzert cun madrigai de Claudio Monteverdi acompagnà dal grup stromental “L’aura Soave” de Cremona. Da chisc conzerć, tignis a Bornech y tl Isti-

tut Ladin Micura de Rü, s’à i componënć presentè cun guanć dl tëmp. D’otober à le Pinzimonio vocale ciantè tl dom da Milan; l’invit é gnü da pert dl’assoziaziun musicala „Musica rara” da Milan, che à organisé n’aziun de beneﬁziënza por le ﬁnanziamënt dla manutenziun dl dom. Le grup de ciantarins Pinzimonio à ciantè pro deplü mësses te Gherdëna y tla Val Badia. Le Pinzimonio Vocale é formè dai ciantarins Gudrun Mayrl (La Plì), Clara Irene (Lungiarü), Renzo Huber (Al Plan), Pitscheider Raimund (Badia) y Elisabeth Fistill (La Ila). MANIFESTAZIUNS Y SCOMENCIADIES Sliosada da paur y gara soziala Ai 3 de forà à indô i paurs dla Val Badia arjigné ca dötes les liöses decorades

Momënć tratan la sliosada da paur.

149

La Ila y depëntes, à puzenè comoć y pòsores, stridlé ćiavai, tut fora d’armè guanć da zacan y s’à incuntè por la sliosada da paur oramai deventada na tradiziun. Un indô l’ater ési pià ia i patruns cun incër 30 ćiavai haflings y norics dala Ütia Paraciora cuntra La Ila. Sot a n cil bel sarëgn, cun n sorëdl ćialt che lasciâ bele sintì n pü’ l’aisciöda y les bronsines che stlinghinâ sön na bela cutra de nëi tomada le dé denant, recordâ chësta sliosada ćiamò plü co zënza i tëmps da zacan, canche i paurs jô a mëssa, a noza, a marcé o laurâ te bosch y ti ćiamps cun chisc bi tiers. Ora ch’ai é rovà sön le ćiamp dal sport a La Ila s’à i paurs arjigné ca por la cuarta ediziun dla gara soziala di ćiavai haflings y norics, metüda a jì dai presidënć dles assoziaziuns Enrico Nagler y Simon Dapoz, cun le sostëgn dl’Assoziaziun Turistica y dla Cassa Raiffeisen. La gara é gnüda daurida dai pony, pro chëra che Klaus Pescollderungg da La Val é stè le plü asvelt. I haflings y inorics messâ spo fà döes rodes poscibilmënter zënza galopè. Simon Dapoz à indô tlassifiché süa ciavala „Ulite” al pröm post, portan a ćiasa de bi pesć sides tla categoria dles liöses trates da un n ćiaval co dles liöses trates da dui deboriada cun la ćiavala „Pobi” de Klaus Castlunger. Al pröm y secundo plazamënt tla categoria norics é rovà i ćiavai „Laura” y „Belinda” de Ulrike Comploi d’Al Plan. Tla categoria norics dopl à i ćiavai „Fini” y „Fara” de Josef Rottonara salpü da sfrutè la pista de ćiasa deplëgn rovan al pröm post. L’espert Dr. Hugo Valentin à salpü da comentè döt l’andamënt dla manifestaziun cun gran savëi y pasciun.

150

Conzert por la festa dla uma. L’Uniun di Ladins Val Badia à metü a jì n conzert por la festa dla uma en domënia ai 4 de mà tla ćiasa dla cultura a La Ila. En chësta ocajiun él gnü presentè la CD „Tichetitach”; Les 18 ćianties che é registrades sön la CD é gnüdes ćiantades dal cor di mituns „Milepîsc”, n grup de önesc mituns che é gnüs insegnà jö dal maester dla scora de musiga Bruno Rives, che s’à inće cruzié de scrì les notes dla CD. En chësta gaujiun à le cor „Milepîsc” ciantè sön paladina n valgönes ćianties che é da ciafè tla CD. Chësta CD é nasciüda sön na scomenciadia de Silke Kastlunger da Antermëia, che é piada ia da na CD che é gnüda fora por todësch, dal titul „Tiggetitagg, der Tausendfüßler”, ideada da Ursula Veit da Jenesien. Sön paladina é gnüs cardà sö les porsones che à daidé tla realisaziun dl proiet: Silke Castlunger, Tommy Ratschiller, Giovanni Mischì, Tone Gasser, Emma Clara, Giuvani Pescollderung, André Comploj, Ludwig Rindler, Benedikt Valentin, Martha Videsott y Stephan Ploner. Por ći che reverda la registraziun, de chësta CD s’à Tommy Ratschiller ﬁstidié y é gnüda tuta sö tl stüde „Red Moon” da Burgstall y dl stüde „Davide Records” da Benny Valentin de Badia. Le proiet é gnü coordiné da Giovanni Mischi y da Tone Gasser; i dessëgns é gnüs fac da Martha Videsott y le layout da Stephan Ploner. Cd nöia por le grup di „Play” Un di trëi conzerć por la presentaziun dla CD dl grup musical „Play” „Śughé cun la musiga, cun les melodies, cun i stromënć y cun i lingac musicai dl monn” é gnü portè dant tla ćiasa dla cul-

La Ila

Le „Cor Milepisc” cun les porsones che à daidé realisé la CD.

Le grup di Play cun le poet Luciano.

151

La Ila tura ai 18 de messè; al é stè un di trëi conzerć, che à fat pert te n tour döt ladin. Dl grup „Play” fej pert cater musizisć profescionisć: Max Castlunger y Alessandro Trebo da San Martin, Manuel Randi da Balsan y Gabriele Pesaresi da Ancona. Le conzert à albü na cornisc dër particolara: al é gnü lié adöm la musiga cun l’ert figurativa y la poesia: tratan le conzert a La Ila él gnü proietè i chedri dl’artista Gabi Mutschlechner d’Al Plan y al é gnü lit dant poesies dal poet Luciano da Badia. La CD, che contëgn 8 cianties scrites dai musizisć, é gnüda dada fora da d’aisciöda. Por la realisaziun dla CD à i musizisć adorè de vigni sort de stromënć: stromënć tradizionai, sciöche la chitara, le tlavier, le tlarinet, y i stromënć da percusciun, mo inće d’atri, sciöche le santur, les tabla indianes y l’oud. La musiga dl grup „Play” fej pert dla „World Music”, che é na uniun de deplü sorts de musighes de etnies desvalies: la musiga europeica vëgn moscedada cun sonns de d’atres cultures, an passa dai sonns mistics dl raga indian a chi plü ćialć dl tango argentin, da chi gitans dl flamenco a chi dles melodies arabes plü melanconiches. Segra y defilada de Santa Maria dal Ciüf La festa de Santa Maria dal Ciüf é oramai n post d’incuntada, dantadöt por la defilada che vëgn organisada vigni ann. Deache le bur’ tëmp ne n’à nia lascè fà, l’àn spostada al dé dla segra, l’ultima domënia d’agost. Bele dis danfora vëgnel arjigné ca crafuns, a ćiasa tënon sö la mësa cun de bones mangiarìes, an inviëia adalerch la parentela da foradecà. A La Ila vëgnel bele da tröć agn incà tignì la festa tl zënter de paîsc 152

Paola Crazzolara y Loise Rottonara che à organisé la deﬁlada.

cun n „Frühschoppen”. Al s’à indô abiné tröpa jënt dl post y turisć a mangé liagnes blances, deperpo che la Musiga da La Ila sonâ por passé spo domisdé al momënt plü important dla manifestaziun: la defilada dl paîsc, organisada bele da tröć agn cun gran savëi da Paola Crazzolara y Loise Rottonara. Le tema de chësta defilada ê le guant da zacan, n tema interessant lié ala vita de nosta jënt te döta süa storia. Dessigü ê le drap de lana fat te ćiasa chël plü conesciü, mo al ne bastâ gonot nia da vistì sö döta na familia. Porchël sentâ i paûrs ćianapia y lin por avëi drap inće plü fin por ćiamëjes, gormà o linzos. Vigni patrona ê brauia de podëi mostré ca n valgügn brodi de drap te ćiasa o podëi ti al dè para ala fìa che se maridâ. Ma püć â le möt de se cumprè guant. Ći che manciâ te ćiasa messâ gni baratè cun i vijins. Al ê n laûr sfadius por les

La Ila ëres da zacan da lavé guant. Ega ćialda ne n’êl nia, porchël messân la cöje te na ćialdira y spo sporfogne le guant tl’ega frëida de fistì. Inultima gnôl taché sö sön parincinch a d’assuié. Le corù de chisc guanć é chi dla natöra, scialdi grisc, fosc y rosc, corusc nia ziti por le laûr da paûr. Dales gran festes, sciöche pro na noza, chirî la novicia fora de armè le guant da paûr dal gormel blanch de sëda, n fazorel da flandores, na sciarpa y la gherlanda. Insciö se mostrâ inće le nović te so plü bel samare, na ćiamëja nöia, la peza da col y la gherlanda da brac. Düć â na gran festa da podëi jì a fà santù, a balé y bëre n bun gote de vin, dantadöt i śonsì, che s’infornî sö le ćiapel cun ciüfs y plümes, deboriada cun les śonseles. Mo tla defilada odôn inće guanć cun corusc stersc, vërć, cöci y bles, guanć renascimentai dla jënt nobla. Nosta jënt ciafâ dainré posta, mo cun la posta gnol inće condüt medejines y poć. L’injin por cundüje la posta ê na gücia stlüta por sis o set porsones trata da ćiavai che messâ gnì baratà fora tles staziuns de müda. D’invern baratân fora les rodes cun i liöstri. Dal 1914 funzionâ la posta vigni dé da Corvara ćina Bornech. Cun le sorvisc dla posta s’à inće les ostaries metü a lauré damì; al rovâ jënt de d’atri paîsc y bel plan inće foresć adalerch. La defilada mostrâ inće le mudamënt che é stè tl’economia por gauja dl turism rové adalerch te nosta valada incër l’ann 1900. Tres plü gonot êl alpinisć che s’intopâ adalerch por jì a crëp. Jënt studiada s’interessâ de nosta natöra y adorâ mënacrëp che i acompagnâ sö por les munts. Tl 1938 él gnü costruì n lift

N ciâr tratan la deﬁlada.

Momënć tratan la deﬁlada.

Al vëgn fat festa sön le ciâr

153

La Ila sön Col; defata él gnü metü sö la scora dai schi che à albü n gran svilup ćina aldedaincö. I turisć à portè insciö adalerch na „moda” nöia, plü moderna. Les cordinadësses Loise y Paola à presenté le tema dla deﬁlada, ne se desmëntian nia da abelì ćiamò döt cun jënt dala troht rapresentan la Val Badia y Gherdëna, cun n grup de de beles mitans che mostrâ cun ligrëza sü cësć de ćiüfs, y le Bal Popolar Val Badia. La Musiga da Feldthurns y La Ila à daurì y stlüt la deﬁlada. I guanć da zacan.

La musiga da La Ila pro la deﬁlada.

154

La Ila SPORT Uniun Sport La Ila Tl 2008 à albü l’Uniun Sport La Ila na gran ativitè; ala ﬁn de jenà él gnü lité danü le consëi por i proscimi trëi agn. L’Uniun Sport La Ila é metüda adöm da trëi seziuns; dlungia la seziun volley y palê él gnü metü sö la seziun telemark. Chësta uniun ti pîta dötalann ala jënt che à ligrëza de śughé a volley y a palê l’ocajiun da s’incuntè te palestra a La Ila n iade al’edema. Danter l’ater organisëia l’uniun inće tröpes manifestaziuns tratan l’ann.

Seziun Telemark „La Falda“ àn batié l’incuntada de telemark che é gnüda organisada tl 2008 por le secundo iade. Dui é stà i apuntamënć por i amisc de telemark; ai 21 de fora y ai 27 de merz: por döes ores à i interescià podü porvè fora la tecnica de telemark cun i cunsëis di maestri y istruturs de chësc sport. Tla secunda sëra él gnü organisé na gara paralela de telemark. Bëgn 16 porsones él stè che s’l’à stritada fora y ala ﬁn à davagné Richard Miribung da Boscdaplan le pröm titul de „Re dla Falda“. Ai 14 de dezëmber él gnü tignì le dé de telemark, na bona ocajiun da imparè o da miorè la tecnica de chësc sport. Por döta la domënia s’à incuntè 20 telemarkri da jì n dé cun

Turnîr de beachvolley dles scores altes.

155

La Ila l’istrutur nazional Arthur Feichter. Domisdé él spo gnü metü sö y tignì les lîtes dla seziun telemark; sciöche caposeziun él gnü lité Markus Valentini da Sotsas. Seziun Volley - La scuadra de volley à tut pert a deplü turnês; de mà él gnü śughé a Sanciana y de novëmber a Urtijëi te Gherdëna. Tratan l’isté à na scuadra de chësta uniun tut pert al BTF Puschtracup y Südtirol Cup de beachvolley. Do i 4 turniers tla Val de Puster, s’à tlassifiché Marco De Lazzer y Giorgio De Grandi al terzo post tla tlassifica finala. Ai 8 de jügn él gnü organisé n turnè de beachvolley por i scolars dles scores altes. Al é ste diesc scuadres che à tut pert al turnè che é gnü davagné da Jordan Crazzolara da San Ćiascian y Philipp Agreiter da La Ila; al secundo post s’à tlassifiché Philipp Pescosta da Corvara

La Sgrafdada: la scuadra La Ila Sura Strada.

156

cun Lukas Ciola da La Ila y al terzo post Belen Rottonara y Alex Zingerle da La Ila. Ai 7 de setëmber él gnü tignì le turnè tradizional dla seziun volley por l’otavo iade. Al é gnü śughé a beachvolley a San Ćiascian, olach’al é bele da agn i badioć che se bat cuntra i gherdënes; i pröms trëi pesć é restà tla Val Badia. Le turnè é gnü davagné dal duo De Lazzer/ De Grandi da La Ila, le secundo post da Thomas Valentini da La Ila y Lorenz Clara da Lungiarü y le terzo da Stefan Pizzinini y Herbert Valentini. Seziun Palê Al pröm de messè s’à incuntè i śugadus dal palê en ocajiun de „La Sgrafdada“.; na partida de palê danter chi da La Ila che é sura strada cuntra chi sot a strada. La partida é stada dër sinti-

La Ila da y cumbatüda. Ala ﬁn él stè chi da La Ila sura strada che ti l’à sticada por 4 a 1 a chi sot a strada. Dé dl sport En domënia ai 21 de setëmber él gnü metü a jì le dé dl Sport por i mituns dla scora elementara da La Ila. Bele danmisdé s’à i mituns, acompagnà dai geniturs, abiné tl ćiamp dl sport, olache vigni scolar messâ impröma superè cin proes sportives. Pro vigni proa ciafâ le scolar intant de punć aladô dl plazamënt. Do che düć s’à scialdè ite tiran salć tl ćiastel de gume, à metü man les proes; la pröma tlassa à metü man da trà pëisc, la secunda tlassa da trà cogores da tennis te n cëst, la terza tlassa da trà salć en lunch y la cuarta cun la cuinta tlassa da jì cun l’auto da pedai. La cuinta proa ê le saltè

i 60 m. Do che dötes les tlasses é passades fora por vigni staziun, à i mituns śughé cun le palê, a volley y i plü pici s’à indô trat pormez al ćiastel de gume. Do le gran sforz dles competiziuns él stè da jì a marëna; düć i mituns à podü se parè la fan cun na liagna y soni arestis. Dedô él gnü tignì la premiaziun y a vigni möt ti él gnü dè n pest; sambëgn él inće gnü premiè sciöch’al alda cun medaies y copes i pröms trëi de vigni tlassa. Uniun Sport Alta Badia Sajun agonistica 2007/2008 Pröma scuadra: terza categoria La scuadra vëgn alenada da Luca Massa, le diretur sportif é Klaus Costner

I mituns dla scora elementara tratan le dé dl sport.

157

La Ila

La scuadra dla terza categoria.

La scuadra Under 15.

158

La Ila y l’acompagnadù Oswald Stampfer. Do ester tomà jö te secunda categoria y do avëi pordü te dui agn 28 śugadus por gauja de desfortünes, trasferimënć te d’atres scuadres (cinch de chisc śüga pro Bornech te categories plü altes), àl metü man n ziclus nü. Do da vint agn él gnü tut la dezijiun de renunzié ala categoria di juniores y da mëte düć i jogn tla pröma scuadra. Le grup é gnü portè inant cun gran savëi da Luca Massa che à laurè bun y s’à tlassiﬁché al sesto post. Under 15 Chësc grup de jogn, alenà da Nando Agreiter y Ubi Valentini y accompagnà da Oswald Stampfer y Hansjörg Felder, à stlüt jö le campionat cun de gragn mioramënć, do ester pià ia cun de gran diﬁcoltês. Le sesto plazamënt é stè le früt de n bun laûr da pert de döt le grup di śugadus.

Under 13 A I scolars dla scora mesana à desmostrè na gran vöia da śoghé y porchël él gnü formè döes scuadres de chësta categoria; insciö à podü 40 śugadus mëte man süa cariera tl jüch dal palê. Le grup plü espert vëgn alenè da Alessandro Giandonato y da Paolo Crepaz y s’à tlassiﬁché al cuinto post, do ester rovà al terzo post ala ﬁn dla pröma pert. Under 13 B Chësc grup de śugadus vëgn alenè da Rinaldo Crepaz, Herbert Burchia, Pepi Crepaz y Baldo Granruaz. Pro le grup alda i plü jogn, che à metü man da śughé por le pröm iade te chësc campionat. Bel plan s’à chësc grup miorè y à stlüt jö cun n nono post. Curs de palê d’isté Vigni isté vëgnel organisé n curs por

La scuadra Under 13 A VSS.

159

La Ila

La scuadra Under 13 B.

I mituns tratan le curs de palê d’isté.

160

La Ila

La scuadra tratan le memorial „Ulrich Irsara”.

imparè le jüch dal palê, a chël che düć i mituns dles scores elementares po tó pert. Chësta scomenciadia é importanta por ti insigné ai plü pici le jüch dal palê, che po insciö imparè les tecniches de basa de chësc sport. Indöt él stè 40 mituns dl’Alta Badia che à tut pert; le curs é gnü tignì da Ubi Valentini. Tornè cater valades ladines Memorial „Ulrich Irsara” – Le Memorial „Ulrich Irsara” che vëgn fat dal 2003 incà é gnü tignì d’agost. Al à tut pert les scuadres da Fascia, Gherdëna, Fodom y Alta Badia. Chësc tornê recorda i tornês vedli che gnô fać ti agn ’70 tles valades ladines y ô recordé Ulrich Irsara, che é stè por tröc agn dirighënt y accompagnadù dl US Alta Badia. Chësta ediziun é gnüda davagnada da Ghërdena.

Schiclub Ladinia L’ativité dl schi alpin é gnüda portada inant dai direturs tecnics Roberto Grigis y Stefan Thaler; le grup di baby cuccioli, che à tut pert al zircuit VSS, é gnü alenè da Tomas Deiaco, Heidi Schrott, Claudio Clara y Wilma Pezzedi. Le grup di jogn-aliefs (28 jogn) é gnü alenè da Sicio Costamoling y Arnold Ploner y à tut pert al zircuit Grand Prix Raiffeisen; le grup aspiranć-juniores (14 jogn) é gnü alenè da Massimo Longhi y Thomas Valentini y à tut pert al zircuit Finstral; Giuseppe Zingerle y Caterina Agreiter à fat i preparadus atletics. Carlo Mellauner é le responsabl por le paslunch (11 mituns) che é gnü coordiné da Nando Agreiter y Luigi Dapunt; alenadus é stà Maria Canins y Bruno Bonaldi. Le paslunch à tut pert al zir161

La Ila cuit Trofê Cassa Popolara de Südtirol. Le snowboard (2 mituns) é gnüs alenà da Klaus Rubatscher y à tut pert al zircuit Südtirolcup-snowboard. Al é gnü arjunt de bogn resultać, sciöche n valgügn titui taliagn te gares de snowboard y de paslunch. I atleć Miribung, Zingerle y Pizzinini é gnüs tuć sö tl comitê regional de Südtirol y Debora Agreiter é gnüda tuta sö tla scuadra nazionala de paslunch. Ai 19 de jenà él gnü organisé la gara de schi super G „Trofê Eveline Rudiferia” a Corvara, che fej pert dl zircuit Grand Prix Raiffeisen- campionat regional 2007/2008, a chël che i atleć dla categoria aliefs-mituns dl raiun Alta Pusteria y Val Badia à tut pert. Ai 2 y 3 de forà él gnü organisé döes gares de paslunch a San Ćiascian dl zicuit de Coppa

Italia y por ći che reverda le schi alpin él gnü organisé ai 27 de jenà na gara de slalom lerch (trofê Finstral) por les categories iuniores y aspiranć sön la pista Bamby 2 a La Ila. Ai 3 de forà él gnü organisé na gara de schi mix a Calfosch dl zircuit VSS Raiffeisen-Kindermeisterschaftcampionat regional 2007/2008, a chëra che i atleć dles categories baby y cuccioli dla zona dl’Alta Pusteria y Val Badia à podü to pert. Ai 22 de mà s’à düć i sozi dl Schiclub Ladinia indunè a Oies, olach’al é gnü zelebrè na mëssa y ai 24 de mà él gnü tignì l’indunada generala de düć i sozi tla ćiasa dla cultura. Ai 5 d’otober él gnü organisé na jita a Gardaland, olache i atleć é gnüs acompagnà dai geniturs y dai alenadus. Al é gnü organisé la festa a Corvara ai 17 d’agost. De dezëmber à le schiclub daidé le comitê de Copa dl Monn pro l’organisaziun dles gares. Da d’altonn s’à i sozi dl Amateur Schiclub Ladinia indunè y à lité le consëi nü, i rapresentanć di geniturs y i revisurs di cunć por i proscimi cin agn. Tennis Club Ladinia

I atleć dl Schiclub Ladinia sön le paiun.

162

Le Tennis Club Ladinia à metü a jì inće en chësta aisciöda i cursc de 10 ores por mituns. Tambëgn sön i ćiamps da Corvara co sön chi da La Ila s’à i dui maestri Ronny Profunser y Klaus Planinschek dè jö cun l’insegnamënt dl jüch da tennis. I cursc, che và spo inant inće d’isté, à dagnora na frecuënza dër alta: dai 20 ai 30 mituns y mitans mët ite döt so impëgn da imparè o da se perfezionè te chësc bel sport. Cun de bogn resultać à en valgügn atleć inće tut pert a tornês a livel provinzial, insciö Elisa Crazzolara, Belen Rotto-

La Ila

Les mitans dl Tennisclub che à davagné cun i maestri Ronny Profunser y Leo Pitscheider.

nara y Alessandro Dapunt. Le campionat a scuadres é tl Tennis Club Ladinia tles mans dles ëres. Tla serie D1 a livel provinzial à śughé Elisa Crazzolara, Cristina Nagler y Heliane Pezzedi. L’esperiënza y la bona tecnica sportiva les à condütes al secundo post te so grup, davagnan insciö l’entrada tla semiﬁnala. Tla seria D3 s’à mosorè Brigitte Crepaz, Aranya Garth, Giulia Visciani y Belen Rottonara. Les partides de trami i campionać é gnüdes śugades tambëgn te ćiasa co fora de ćiasa y i alenamënć por s’arjigné ca é gnüs fać cun le maester Ronny. Ai pröms de setëmber él gnü metü a jì le campionat sozial che à albü n bun suzès cun na partezipaziun de 34 mituns y mitans y 18 adulć. La premiaziun di mius, cun na picia festa y n bufé, é gnüda tignida de novëmber tla scora mesana da La Ila. De novëmber, à la familia Profunser, che manajëia le bar

y le tennis, indô invié ia le Trofé Raiffeisen. Bëgn 26 y 6 ëres à tut l’ocajiun da se mosorè inanter ëi y da se tignì alenà; la premiaziun y la festa ﬁnala ne podô sambëgn nia mancé; chëra dl 2008 é stada la 16. ediziun dl Trofê Raiffeisen. PERSONALITÊS Medaia d’or dl Land Tirol a Franz Rottonara Al ti é gnü surandè a Franz Rottonara da La Ila la medaia d’or dl Land Tirol a Desproch. Do na mëssa zelebrada dal vësco da Desproch é la festa jüda inant tla ćiasa di congresc a Desproch, olach’al é gnü surandè les medaies dl Land Tirol tla presënza de tröpes autoritês. Al é cater sorts de medaies y Franz à podü pié do chëra d’or dal maiù valur. Chë163

La Ila paîsc te deplü manires y sambëgn l’ativité de stödafüch: 33 agn da comandant dla uniun di stödafüch da La Ila sön 45 agn ch’al é stè pro chësta uniun; śëgn é Rottonara da agn comandant d’onur. Rottonara à inće cotan de medaies ch’al à ciafè te süa ativité da stödafüch, mo chësta medaia é sambëgn la plü importanta. Franz Rottonara é en ponsiun, mo al dëida tres ćiamò canch’al é debojëgn de so aiüt; inće canch’al é da daidé pro les segres é Rottonara tres a desposiziun. La medaia d’or che Rottonara à ciafè é n mirit por so gran laûr por le paîsc da La Ila. Franz Rottonara cun la medaia d’or.

sta medaia d’or é por Franz na gran sorpresa y n gran onur. Tröc é stà i mirić de Rottonara, avëi tut pert ala vita dl

25 agn de ativité pro l’erma di carabiniers por Giorgio Corazzin Na cariera lungia y rica de sodesfaziun por le marescial Giorgio Corazzin,

Le marescial Giorgio Corazzin cun süa neza Thea.

164

La Ila che à festejé 25 agn sciöche marescial dl’erma di carabiniers. Dl 1978 é Corazzin rové a La Ila a laurè y al é defata gnü nominé marescial. Do 15 agn de laûr a La Ila, él sëgn da 10 agn incà marescial pro la staziun di carabiniers da Bornech. Le marescial Corazzin nasciü Maran é gnü nominé tl 2003 „Ćiavalier dla Republica Taliana”. Debora Agreiter röia tl’Erma di Carabiniers La Ila à süa pröma carabiniera. L’atleta de paslunch Debora Agreiter é gnüda tuta sö dal grup sportif di carabiniers da Sëlva: do avei fat n curs de sis edemes (da novëmber a dezëmber) à Debora fat le juramënt a Roma y garejëia da sëgn inant por chësc grup.

Susy Rottonara Ai 6 d’aurì à Susy Rottonara davagnè al Garden State Film Festival a Asbury Park –NJ (U.S.A.) le pröm pest por la miù musiga da ﬁlm internazionala – „Best international score”– ch’ara à scrit y ciantè por le ﬁlm Le Rëgn de Fanes de chël ch’ara è auturia deboriada cun Roland Verra y Hans Peter Karbon. D’agost à la sopranista portè dant sües musighes premiades te n spetacol multimedial alaleria sön le Lech da Sompunt en colauraziun cun la Lia Culturala Fanes y l’Assoziaziun turistica Alta Badia. Te chësc spetacul él gnü rapresentè i avenimënć fondamentai fora dla liënda de Fanes.

Debora Agreiter cun le guant dl’erma di carabiniers.

165

La Ila

Susy Rottonara interpretëia la prinzëssa Dolasila te na scena dl spetacul multimedial sön le Lech da Sompunt.

L’ann s’à stlüt jö cun de gran noveres.

166

La Ila

Susy Rottonara interpretëia la prinzëssa Dolasila te na scena dl spetacul multimedial sön le Lech da Sompunt.

L’ann s’à stlüt jo cun de gran noveres.

San Ciascian

San Ciascian • Heidi Vittur

La cuinta ćiampana dl ćiampanì dla dlijia da S. Ćiascian.

167

San Ciascian Intratan la pröma vera él gnü tut jö de ćiampanì de nosta dlijia les cater maius ćiampanes y al é gnü lascè indô ma la picera, chëra da odëi tl retrat. Inće te tröpes d’atres dlijies de nosta valada él gnü tut jö les ćiampanes. Al parô ch’ares gniss adorades da fà muniziun. La „Cuinta Ćiampana” é en D/Dis, à n diameter de 66 cm y pësa ca. 150 kg. Ara é gnüda curada tl 1906 a Wilten dlungia Desproch. La scritöra tl relief lassura dij: „SANCTI ANGELI CUSTODES NOSTRI DEFENDE NOS IN PROELIO UT NON PEREAMUS IN TREMENDO JUDIZIO” y ćiamò: „mich gos Jos. Grasmayr in Wilten, Innsbruck + 1906” „Pate: Jakobus Sander” Le dessëgn lassura é n crist y S. Christophorus. Les atres cater maiùs ćiampanes é dötes gnüdes curades a Trënt tl ann 1921 da Luigi Colbacchini y fis. En cört na descriziun de ći che é scrit lassura. La Grana, Fis. Diameter de 100 cm, pëis 600 kg „SANKT TOMAS UNSER SCHUTZPATRON BITT FÜR UNS AN GOTTES THRON” „gestiftet von den Wohltätern der Sankt Tomas Pfarei im Weitental MCM XXI + n.202” Reliefs: i Trëi Resc, Sant Ujöp y decoraziuns. Coriosité: Dala scritöra podunse capì che chësta ê stada destinada it’en Weitental. Ti archifs de Colbacchini indere ne vëgnel dant degönes ćiampanes por Weitental. Implü él da lì lassura le numer 202, deperpo che por San Ćiascian fóssel stè destiné i numeri dal 251 insö. Al é ćiamò da dì che chësta ćiampana à na scrita todëscia deperpo che dötes les atres à iscriziuns talianes. Va mo a savëi ćich’al é gnü combiné en chi agn tratan y do la pröma vera. La Secunda, Gis. Diameter de 95 cm, pëis 510 kg. „JOSEFUS – ANNA – JOACHIM – A MORTE PERPETUA LIBERA NOS DOMINE” „asportata dagli Austriaci il giorno 6.9.1917 rifusa col bottino della vittoria 1921” „Luigi Colbacchini e figli fecero in Trento” „a.D. MCM XXI; n. 252” Reliefs: decoraziuns La Terza, H. Diameter de 82 cm, pëis 338 kg. „A FULGURE ET TEMPESTATE LIBERA NOS DOMINE” „ANTONIUS PAD. TERESA E CATTARINA” „asportata dagli ......” sciöche la secunda; n. 251 „Luigi Colbacchini e figli fecero in Trento” Reliefs: I Sanć Antone, Teresa y Catarina, y cësć de ciüfs La Cuarta, Cis. Diameter de 69 cm, pëis de 193 kg. „asportata dagli....” sciöche la secunda; n. 254 „Luigi Colbacchini e figli fecero in Trento” Reliefs: dui Sanć y decoraziuns 168

San Ciascian MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Mituns nasciüs tratan l’ann 2008 inom 1. Emil M. 2. Christian C. 3. Giuseppe S. 4. Teresa P. 5. Elias C. 6. Giacomo P. 7. Andrea C. 8. Stefan R. 9. Andrea C. 10. Emma P. 11. Patrick D.L. 12. Lena D. 13. Marie P. 14. René C. 15. Alexander M. 16. Giulia D.M. 17. Jacob P. 18. Marion I. 19. Thomas C.

nasciü/da 09/03 03/03 11/03 31/03 02/05 27/05 30/06 14/07 31/07 26/08 30/08 02/09 07/09 12/09 23/09 01/10 08/10 27/10 11/11

geniturs Anita Kaneider y Daniel Marini Paolo Ciampi y Eva Maciéjowske Marlene Canins y Paolo Sintoni Helmut Pescollderungg y Sabine Tavella Günther Crazzolara y Anne Daporta Roland Ploner y Katherina Kastlunger Erwin Canins y Sabrina Deval Alfred Rudiferia y Evelin Nagler Erika Vittur y Othmar Costabiei Gabi Pizzinini y Ivo Pezzedi Elfriede Ploner y Andrea Dal Lago Gertrud Ploner y Matthias Dapunt Andrea Pertot y Castlunger Romina Gerhard Canins y Traudl Prousch Sabine Wieser y Augusto Manco Monica Obojes y Giuseppe De Marc Hugo Pizzinini y Ursula Mahlknecht Giuseppe Irsara y Castlunger Manuela Sara Pezzedi y Crazzolara Christian

7 Pêrs unis tl sacramënt dl matrimone Pizzinini Axel y Mussner Elide Dejaco Thomas y Pescollderungg Christa Hell Daniel y Vittur Martina Pezzedi Thomas y Pezzei Sabrina Clement Stephan y Tasser Alma Steinmeier Daniel y Canins Katia Rudiferia Gustav y Rungger Esther

13 de setëmber a La Ila 18 de setëmber a Rina 20 de setëmber a San Ćiascian 20 de setëmber a La Plì de Fodom 27 de setëmber a San Ćiascian 27 de setëmber a Corvara 11 de otober a San Ćiascian

169

San Ciascian 7 abitanć da San Ćiascian é gnüs cherdà a miù vita Trebo Gualtiero Rossi Anna De Vettori Sergio Crazzolara Enrico Piccolruaz Emma Mangutsch Paul Pertot Ado

ai 18 de merz ai 25 de lugio ai 6 de agost ai 24 de agost ai 30 de agost ai 18 de otober ai 03 de dezëmber

Trebo Gualtiero „Walter dl Camping” (*15/06/1954 † 18/03/2008) Walter é nasciü tla ćiasa dl Ju de Valparola, che alda pro La Pli de Fodom. Le dé ch’al é nasciü, cuntâi che sön le ju êl feter dui metri de nëi! La uma ê Crepaz Maria, de Ornella da Fodom y so pere Trebo Romeo gnô da la Plì de Mareo. Al ê le secundo fì y â ćiamò n fre y na só. Da möt fajôl le famëi y à spo metü man da laurè te rifugio. Da jonn àl fat le chelner da Corvara sö y à spo maridé Emma Rudiferia da San Ćiascian che ti à scinché na möta. Por tröc agn ài gestì deboriada le bar y la pizzeria dl Camping Sas Dlacia. Na burta maratia l’à porseghité por tröc agn ćina che Chël Bel Dì l’à cherdé tl mëis de merz a miù vita. Interessant che süa uma é morta le medemo dé, 12 agn denant. Che ai palses tla Pêsc de Dî!

170

54 agn 86 agn 67 agn 56 agn 84 agn 82 agn 86 agn

Rossi Anna „Mëda Anna” (*22/11/1922 † 25/07/2008) Mëda Anna é nasciüda a S. Maria delle Grazie, tl comun de Roccapietore. Sü geniturs â n lüch da paur olach’ara à messü laurè bel da möta insö. Ara ê la secunda de sis sorus y â un n fre. Te süa vita n’àra nia albü tröp de bun mo süa gran fede l’à daidada da odëi dagnora döt cun n bun edl. Cun set agn àra pordü so pere, canche süa uma aspetâ la só plü jona. Insciö ê le laûr sön le lüch deventè ćiamò maiù. Chësta só é spo deventada monia. Anna â 46 agn canch’ara à maridé Giuseppe Glira y, do da 7 agn, éra bele restada vëdua, zënza podëi jì te ćiasa nöia cun so om. Tl 2008 fossi stà 40 agn maridà. Mituns ne n’ài nia plü albü; mo ara cuntâ dagnora de avëi passè dër de bi agn cun so om y le tirâ ca gonot inće te sü ultimi agn de vita. Ara liô tröc libri de religiun, dala bibia ales stories di sanć, acumulan insciö na biblioteca personala dër fornida. Le nu de so om l’â tuta sö te

San Ciascian süa familia sciöche na uma y ai à podü imparè tröp da mëda Anna che ê na buna porsona. Süa manira scëmpla y süa sapiënza de vita, ti é stà de gran ejëmpl. Ara viarà inant te sü cörs inće tl dagnì. Ch’ara pois palsè tla pêsc de Di. De Vettori Sergio (*28/06/1941 † 06/08/2008) Al é nasciü a Chies d’Alpago, tla provinzia de Belluno. Bele defata da jonn àl metü man cun so laûr da muradù, lauran 10 agn tla Francia, n valgügn agn tl’Africa y por n cört tëmp ćinamai tl’India. Do ch’al ê indô gnü tl’Italia él jü a laurè pro na dita da Belluno. Insciö él rové a San Ćiascian olach’al à conesciü y maridé spo Zilia de Berto che ti à scinché na möta. Al à dediché inće le rest de süa vita al laûr y ala familia. N ictus ti à tut tl 2002 la gran vöia de vire y tosc dedô él stè na burta maratia che ti à dit de no ala vita söla tera. Al lascia indô tl dolur la fomena Zilia y i mituns Mara y Edmund. Ch’al pois palsè tla pêsc de Chël Bel Dî. Crazzolara Enrico „Heinzele” (*06/08/1952 † 24/08/2008) Heinzele, sciöche düć ti dijô, ê le pröm ﬁ de Gottfried y Clara Crazzolara. Al â ćiamò dui fredesc y na só. Bele cun 8 agn àl metü man da fà de te’ pici laûrs te bar pro so berba jö Al Plan. Por tröc agn él inće stè da Puster fora a fà le disk-

jokey. Śëgn êl oramai plü de vint agn te bar fora dal Fanà a La Ila, olache i tliënć l’â dër ion. Heinzele ê tres dala bona löna y se dê jö ion cun les porsones che passâ a le saludé pro banch. Da süa fomena Consuelo Velasquez àl albü n möt y na möta che é restà zënza pere trö’ massa adora. Heinzele à albü i ultimi agn da patì por na maratia crödia; deboriada cun ël à inće sofrì sü familiars che l’â ion. Massa jonn él gnü chërdè da Chel bel Dî a miù vita. Che al palses tla pêsc. Piccolruaz Emma „Mëda Emma dl Mati” (*09/09/1924 † 30/08/2008) Mëda Emma é nasciüda a Badia, tl’abitaziun olach’al é incö la biblioteca sot la calonia, olach’ai é sta dî da ćiasa. Le pere Giuseppe ê secretêr de comun y la uma ê Vigg Caterina da Rina. Emma ê l’ultima de cin mituns y â ćiamò dui fredesc y döes sorus. Ara à maridé Campidelli Giovanni Mattia y à albü trëi mituns y na möta. Mëda Emma é stada por tröc agn na bona cöga dla scora elementara y daidâ so om tl mistier da sartù. Inultima l’à Chël Bel Dî delibrada da na burta maratia. Che ël ti dais la pêsc eterna. 171

San Ciascian Mangutsch Paul „Paul de Rü” (*30/06/1926 † 18/10/08) Berba Paul é nasciü sön Rü y ê n ﬁ de Sepl de Rü y Maria Vittur de Rudiferia. Al ê le secundo de cater mituns y na möta. I cin mituns é gnüs al monn tla ćiasa nadè de Micurà de Rü *5/12/1789 +1847), n personaje de gran importanza por nosc lingaz ladin, por avëi dé fora tl 1833 la pröma verjiun de na gramatica ladina. Tl’eté de 8 agn é Paul y sü fredesc restà zënza pere, che à messü morì dal barotel. La uma Maria é gnüda daidada y sostignida da so frè, berba Giuvani, che ti à inće fat da pere ai mituns por bëgn diesc agn. Paul à spo maridé mëda Giustina Glira da Armuntarora che ti à dè trëi mituns y döes mitans. En chësc ann ài festjé 50 agn de matrimone. Al s’à tres dediché cun gran ligrëza a so lüch y à vit te na gran fede te Chel Bel Dî. Sön Rü, tla ćiasa olach’al é nasciü, àl passè döta süa vita, ćina che na burta maratia l’à tut demez da chësc monn. Che Chël Bel Dî le toles sö te süa pêsc.

172

Pertot Adriano „Ado” (*10/08/1922 † 03/12/08)

Al é nasciü a Triest da na uma sarturëssa y da n pere, oﬁzier dla Monarchia Austriaca, ch’al à bele pordü da pice. Al é chersciü sö a Barcola-Trieste y à stlüt jö le stüde da geometer. Tratan la secunda gran vera él gnü pié a Klobenstein sön Ritten y é rové por trëi agn tl ćiamp de conzentramënt a Hamburg. Do ch’al s’un â tut dër na ria dala vera, él indô jü a Triest, olach’al laorâ tl aministraziun publica por le frabiché (Genio Civile). Al é rové te nostes munts sciöche scior naôta a Corvara spo a San Ćiascian olach’al à conesciü Pola Pizzinini dl Ustì (Rosa Alpina) ch’al à spo maridé cun 46 agn. Da chësta uniun él nasciü dui mituns. Do ch’al é restè vëduo dër adora àl trat sö da su i mituns y manajâ inant la pensiun, fajon n laûr che ne n’ê nia le so. Sü ultimi agn de vita ê signà da na burta maratia ch’al à soportè cun forza y orentè. Ai 3 de dezëmber él gnü delibré da so patimënt s’indormedin te so let. Che ël palses tla pêsc de Dî.

San Ciascian MUDAZIUNS URBANISTICHES Proieć y laûrs A San Ćiascian metaran man cun i laûrs por la despartiziun dles eghes fosces y dles eghes blanćes por sparagné sön i cosć de depuraziun che gnarà ti proscimi agn cotan plü alć co ch’ai n’é sta ćina śëgn. Aladô di debojëgns y dles ghiranzes dla popolaziun gnaral valuté daimproia y portè inant inće d’atri proieć. Propostes por miorè la viabilité dl paîsc Le paîsc da San Ćiascian é le su tl Comun de Badia che à na strada de zirconvalaziun. Impò pêl ch’al sides tres indô diﬁcoltês da sarè jö le zënter por ti al res-

servè a chi che va a pé. Al vëgn porchël baié de lascè fà n stüde por sistemé le zënter aladô che i foresć ais la poscibilité da jì a pé a ti ciarè ales botëghes y a se bëre val’ zënza messëi tres ćiarè de ne gnì nia menà sot. Campionać talians assoluć de paslunch ai 2 y ai 3 de forà a San Ćiascian Le Comitê d’organisaziun Paslunch Alta Badia à tut sö cun ligrëza l’assegnaziun daldöt nia aspetada di campionać talians assoluć de paslunch sön la pista Armentarola ite a Sciarè. Al n’é nia dî ca ch’al é gnü deslarié la zona dl travert y adatè la pista, tacan pormez deplü tòć por l’arlungé y aumentè le deslivel aladô dles prescriziuns dla F.I.S.I. por podëi mëte a jì gares de n livel plü alt. L’assegnaziun

Arjignà ca por pié ia.

173

San Ciascian di campionać talians é stè le pröm resultat dla pista nöia che ê bele denant gnüda dër aprijada dai colaudadus. Tla zona dl travert él gnü metü sö por i dis dla gara n valgönes infrastrotöres (tëndes y üties por i media, antidoping y por arjigné ca i schi) che é spo indô gnüdes tutes demez. Por ći che reverda le program él gnü tignì la sabeda ai 2 de forà la gara individuala di ëi sön le percurs de 15 km y dles ëres sön le percurs de 10 km, do la tecnica tlassica. La domënia él spo gnü tignì la stafëta do la tecnica moscedada (3 x 5 km por les ëres y 4 x 10 km por i ëi). Le majer mirit de avëi fat la pista da paslunch Armentarola plü atraënta por i apascionà de chësc sport y de avëi arjunt l’assegnaziun di campionać talians é dessigü de Carlo Mellauner, presidënt dl Comitê Paslunch Alta Badia, y de düć sü colauradus, mo inće de Maria Canins y nia inultima dl Comun de Badia y dl’Assoziaziun Turistica che à daidé portè inant le proiet.

Copa Europa ai 13 y 14 de dezëmber

Deborah Agreiter tl travert.

La planta dla partënza.

174

Do la gran sodesfaziun da pert di atleć y i bugn resultać arjunć dal comitê organisadù por ći che reverda l’organisaziun di Campionać Talians Assoluć de Passlunch, ti él gnü assegné al Alta Badia por le pröm iade l’organisaziun de gares de Copa Europa, tignides ai 13 y ai 14 de dezëmber. L’ann passè él gnü fat de gragn laûrs inće por ći che reverda le percurs. Incö pon por ejëmpl ciafè cater pistes da gara omologades F.I.S. de 2,5 km, 3,330 km, 3,750 km y de 5 km. An pò insciö odëi che le zënter de paslunch Alta Badia à dötes les carateristiches por tignì competiziuns nia ma a livel nazional, mo inće internazional.

San Ciascian

Carlo Mellauner cun Deborah Agreiter.

Chësta manifestaziun à podü coleghè la festa de Sant Ambroje cun la gara de Copa dl Monn dai schi sön la pista Gran Risa di 21 de dezëmber. Por chësc sport él la Scola dai Schi da Passlunch che mët a jì cotan de cursc por mituns. Implü él gnü metü sö n Ski Club che ti dà la poscibilité ai mituns de s’alenè cun la campionëssa Maria Canins y so om Bruno Bonaldi. LA FRAZIUN DA SAN ĆIASCIAN Tl ann 2008 s’à la Fraziun dè jö dantadöt cun l’aministraziun ordinara: aprovaziun dl bilanz consuntif y preventif, paiamënć y scudides por ći che reverda la ćiasa de fraziun. Chësta ćiasa é gnüda stlüta deﬁnitivamënter do la sajun da d’invern. La familia Iaco y Clara Sorarù,

che é stà afitadins de n cuartier por oramai 20 agn, à ciafè n’abitaziun nöia te n cuartier de comun tla scora elementara. La Fraziun à indô sostignì les uniuns dl paîsc cun contribuć finanziars: le cor de dlijia, i stödafüch, la musiga, l’assiguraziun di tiers, la uniun dl sport. Implü él gnü metü a bilanz n contribut por la uniun di omi che oress arjigné por n’atra ota na bela troht por i portaconfaruns y chi che porta Sant Ujöp. Inće ćiamò d’atres uniuns à ciafè n sostëgn finanziar dala Fraziun. Na delibera importanta por le paîsc da San Ćiascian é la n. 4/2008 che reverda la realisaziun dla ćiasa nöia de fraziun. Chësta reverda la desponibilité dla Fraziun de mëte a desposiziun i locai por na seziun dl Museum Provinzial Ladin. Da pert dla Provinzia él gnü impormetü de surantó la gestiun y i cosć por la seziun 175

San Ciascian museala da San Ćiascian che podess gni realisada ti agn 2010/11, a condiziun che la fraziun surantoles i cosć de costruziun dl frabicat. Por chësc ﬁn à la Provinzia metü a desposiziun na soma de 750.000 frazione e museo a San Cassiano/ Badia (BZ) progetto preliminare

fraziun y l‘museo a San Ciascian/ Badia (BZ) proiet

pianta

odüda dal‘alt

Lageplan

Fraktionshaus und Museum in St. Kassian/ Abtei (BZ) Vorprojekt

1:500

Un museo a San Cassiano

En museo a San Ciascian

Ein Museum in St. Kassian

Giá da diversi anni si parla di un museo a San Cassiano. L’amministrazione separata dei beni di uso civico di San Cassiano ha fatto elaborare una proggetto di massima ed un pre-concetto museale. Le tematiche che potrebbero essere rappresentate nel museo sono state scelte d’intesa con il museo provinciale Ciastel de Tor a San Martino in Badia. Più precisamente si tratta della geologia, le leggende ladine e l’orso di Conturines. Fiduciosi di ricevere sostegno dalle amministrazioni pubbliche per questa iniziativa, intesa anche a rafforzare la cultura ladina, preghiamo del Vostro sostegno per questa realizzazione.

Bel da agn vëgnel baié d’en museo nü a San Ciascian. La Fraziun da San Ciascian à lascè laurè fora en conzet scrit y plans pur pudëi ospité l’museo nü. Les tematiches, chirides fora deburiada cun l’museum provinzial Ciastel de Tor y che pudess gni raprejentades tl paîsc a San Ciascian è: i curëc, les liëndes ladines y la laurz de Conturines. Signüsc de pudëi cuntè söl sostëgn dles aministraziuns publiches pur pudëi realisé l’museo, sciöch punt de incuntada y renforzamënt de nosta cultura ladina, periun dô Ost sostëgn.

Seit geraumer Zeit redet man von einem neuen Museum in St. Kassian. Die Fraktionsverwaltung von St. Kassian hat nun ein schriftliches Konzept und einen Vorplan erarbeiten lassen. Die Thematiken, die im Museum dargestellt werden sollen, sind in enger Zusammenarbeit mit dem ladinischem Museum Ciastel de Tor ausgewählt worden. Die drei Schwerpunkte des Museums befassen sich mit der Geologie, der ladinischen Sagenwelt und dem Höhlenbär von Conturines. Zuversichtlich, dass die öffentlichen Verwaltungen unser Anliegen wohlwollend betrachten, um so verstärkt ein Zeichen der Zusammenarbeit und Stärkung unserer ladinischen Kultur zu setzen, bitten wir um Ihre Unterstützung.

Dicembre 2006

Dezëmber 2006

Dezember 2006

L’amm. sep. dei beni di Uso Civico di San Cassiano

La Fraziun da San Ciascian

Dr. Gerhard Mahlknecht I Dr. Heinrich Mutschlechner I Dr. Kurt Egger I DI Wolfgang Ritsch

Die Fraktionsverwaltung von St. Kassian

y à istituì n comitê de coordinaziun di laurs. Les tematiches che gnarà presentades tl museum sarà la laûrs de Conturines, i corëć y les liëndes ladines. Ala fraziun ti mànćel ćiamò i mesi ﬁnanziars por realisé le frabicat, mo an se darà da fà por ciafè chisc en pert da aministraziuns publiches y privates. La ćiasa nöia de calonia é gnüda completada y inaudada ai 21 de setëmber. Le frabicat é garatè y arichësc cun n’infrastrotöra nöia le paîsc da San Ćiascian. Nosc ploan, le consëi de cöra, le cor de dlijia, le grup dla bibla, i jogn, la schira jonila, les uniuns dles ëres, di ëi, i portaconfaruns y i.i. à śëgn na ćiasa y locai nüs olach’ai po portè inant sües ativitês a bëgn de döta la comunité da San Ćiascian. Proieć dla Ćiasa de Fraziun.

pianta

odüda dal‘alt

Lageplan

1:200

Proieziun dla Ćiasa de Fraziun.

176

San Ciascian En ocajiun dla festa d’aisciöda por la ﬁn dl ann de scora tignida ai 12 de jügn à la Fraziun y i geniturs tut l’ocajiun da rengrazié döt le corp di insegnanć. En chësc dé ti él gnü surandè na onoranza a trëi maestri che à do tröc agn d’ativité lascè l’insegnamënt (plü avisa pon lì do sot al capitul „Scora Elementara”). LA CÖRA Y SO CONSËI Inće tl 2008 é l’ativité dl Consëi de Cöra stada bindebò desvalia. Al é gnü programè de plü iniziatives de carater comunitar por le paîsc mo spo inće de carater religius. Por i 100 agn dala mort de Sant Ujöp da Oies por ejëmpl, él gnü tignì trëi dis de adoraziun, organisà: un dal Consëi instës, un dala Uniun dles Ëres y l’ater dai Jogn. Por chësta ocajiun él inće gnü fat fora da jì en prozesciun

da Biei/La Ila ćina fora San Linert olach’al gnarà zelebrè na mëssa solëna cun le Vësco. I pröms trëi dis de mà él indô stè da jì cun crusc. Por la sëra ch’an va fora La Ila é le Consëi stè a öna de perié i stödafüch ch’ai vais dan y do la prozesciun, por ti dé plü segurëza ala jënt che tol pert. Le terzo dé ne n’éson nia plü jüs a Badia mo sön Rü, por revaluté indô les capeles ch’an à te paîsc. Ai 22 d’aurì él gnü tignì n’incuntada danter les juntes di Consëis de Cöra de döta la valada. Siur Sepl Granruaz à portè dant la cuestiun de n/a assistënt/a pastoral/a te nosta valada. Por la segra dl paîsc, che é stada ai 8 de jügn, él gnü metü adöm val’ idees: la festa dess gnì tignida tl zënter, che vëgn stlüt jö al traﬁch; al é gnü ﬁstidié por la cornisc musicala y por val’ de bun da mangé y da bëre.

La Calonia infornida sö da festa.

177

San Ciascian

Siur Heinrich cun l’assessur Florian Mussner y Thomas Pescollderungg.

Ai 10 d’agost él gnü fat fora de tignì na festa por i 60 agn da prou de don Giuseppe. Al dess ester n rengraziamënt por le sostëgn ch’al ti à dé ala comunité da San Ćiascian, dijon gonot mëssa te düć chisc agn ch’al é gnü te nosc paîsc a passè sües feries. En chësc dé unse inće rengrazié siur Heinrich por sü 25 agn da prou te nosta cöra, Corrado Granruaz por sü 45 agn da organist, le maester Ulrich Willeit por 35 agn da dirighënt dl cor de dlijia y la maestra Erna Ploner por 30 agn da dirighënta dl cor. Tl mëis de setëmber, y plü avisa ai 7, él gnü fat fora de ne zelebrè nia la mëssa sön Salares mo it’en Sas Dlacia, cun na festa dedicada ai paîsc dl terzo monn. Deach’al ê en chël dé la festa di Angeli Custodi, él gnü ponsè de ti surandè la coordinaziun de chë domënia ai Jogn, adöm cun les Uniuns dles Ëres y di Omi. 178

Por i 21 de setëmber él gnü fissé le dé d’inauguraziun dla calonia nöia. Sön le program êl na defilada dles uniuns, dles autoritês y dla comunité da scora demez y spo la mëssa ćiantada dai cors de dlijia de San Ćiascian y La Ila. Chësta ocajiun é inće gnüda anuzada por festejé i 100 agn de nosc cor de dlijia, che à ciafè dal surastant di cors de dlijia dla diozeja, pater Urban Stillhard, la medaia de Palestrina. Ara se trata de na medaia resservada ai cors de dlijia cun almanco 100 agn de storia. Al é gnü ponsè al abelimënt floreal dla calonia, al sorvisc de segurëza da pert di stödafüch, ales notes da festa de nosta müjiga. Do l’inauguraziun ofiziala y la benedisciun dla costruziun nöia, él düć che à podü se fà pormez al bufé arjigné ca por l’evënt. Le Consëi de Cöra à inće fistidié por na festa dla jënt atëmpada y dles por-

San Ciascian sones sores cun intratenimënt musical, proieziuns de diapositives y aurela cörta en compagnia. Sciöche ativité ﬁnala él gnü ćiarè che i rorati d’Advënt vëgnes tignis degnamënter cun la partezipaziun dles uniuns dl paîsc. Por chësc program ti val n bel giulan ai mëmbri dl Consëi de Cöra por l’impëgn y le tëmp dediché ala vita de nosta comunité. LES SCORES La Scolina da San Ćiascian I 32 mituns che à frecuentè la scolina tratan l’ann 2007/2008 ê partis sö te 2 grups: „les tigres” y „i liuns”, che é gnüs rapresentà inće da Carlascè. I pici

I mituns dla scolina vijitëia la capela de Plang.

Festa da carlascè, cun n gröm de jüć y de devertimënć te palestra invian inće i geniturs, les lâs y neni a tó pert.

179

San Ciascian ê acompagnà dales maestres Renate Valentini, Katja Clara, Miriam Costabiei, dala colauradëssa pedagogica Martina Valentini y dala colauradëssa por l’integraziun Karin Verginer.

Jita de mà.

I stödafüch cun i mituns dla Scolina.

180

N valgönes ativitês ia por l’ann: Por la festa de Pasca à les maestres tratè deboriada cun i mituns, te na manira scëmpla y adatada ai plü pici, i mistêrs de chësta gran festa cristiana. Tratan le mëis de mà él jü la picia schira dla scolina n iade al’edema te na capela dl paîsc. Dailò ài vigni iade podü aldì na storia de Santa Maria y spo ài inće ciantè y perié. Dala festa dl pere y dla uma él gnü invié i geniturs - sciöche bele n pü’ tradiziun – a stè n’ora cun sü mituns y a imparè insciö da conësce la strotöra y les ativitês dla scolina. Por la ﬁn dl ann de scolina él gnü fat la jita de mà ite dala

San Ciascian picia capela dl Sas Dlacia. Inće por l’ann 2008/2009 él gnü scrit ite 31 mituns, acompagnà dales maestres Renate Valentini, Daniela Sorarù (a tëmp parzial) y Marika Flöss (a tëmp parzial), dala colauradëssa pedagogica Martina Valentini y dala colauradëssa por l’integraziun Cecilia Hochwieser. Da d’altonn él gnü fat na proa d’evacuaziun cun i stödafüch. An à inće podü sprinzé n pü’ cun le slauh y jì n tòch cun le gran auto. Al é gnü tignì na bela funziun dala festa de San Martin y i geniturs é gnüs invià ala festa de San Micorà. Scora Elementara Por l’ann 2007/08 à la Scora Elementara chirì fora le tema „Iö, tö, nos”. Chësc é n argomënt tres atual por vire en armonia cun sè instësc y cun le grup, por crësce de vigni vers y nia ma tl savëi. Tratan l’ann de scora 2007/08 êl 66 scolars scrić ite, 33 mitans y 33 mituns. Le team di insegnanć ê formè da 10 porsones, sciöche l’ann denant. Ia por l’ann él gnü metü a jì tres indô manifestaziuns interessantes y plajores por abiné l’atenziun di mituns. Ai 19 de forà é düć i scolars jüs it’en Pre de Costa a fà jüć tla nëi; chësc é stè n bel devertimënt por i pici y inće por i plü gragn. D’aurì él gnü berba Nando Glira a ti cuntè ai scolars de cuarta y cuinta di agn da zacan. Al ti à dè vita a sü recorć dla secunda vera lascian i mituns te de plü ocajiuns cun i ödli impuntassö daverć: aldì cuntan de chi momënć é stè cotan plü sterch co lì fora de val’ liber de storia. Chësc dé à daidé aprijè ćiamò deplü

Devertimënt sön la nëi.

la pêsc, chëra danter amisc de scora, chëra te familia y chëra tl monn intier, danter popolaziuns y religiuns. Fora por l’aisciöda él sté dr. Sabine Hofer y dr. Lois Kastlunger (Sorvisc de Educaziun ala Sanité) che é jüs, en colauraziun cun i insegnanć, plü sot tl argomënt „Iö, tö, nos”. Al ti é gnü dè insciö importanza al se stè bëgn te scora, al podëi ester sè instësc, ala realté che vignun é atramënter. Avisa chësc é ći che porta vita y tres val’ da nü te n grup. Le mëis de mà é spo n mëis dër bel por i scolars: al porta festes öna indolatra. Ai 4 de mà él sté la Pröma Comuniun por i 18 scolars de secunda: „ Iö sun la lüm dl monn „ – chëstes parores de Gejù àn orü mëte tl zënter dla festa. Ai 13 de mà él gnü fat la jita de mà. Les tlasses pröma, secunda y terza é jüdes it’a Türesc a ti ćiarè al ćiastel, deperpo che la cuarta y la cuinta é jüdes a Maran sön le Ćiastel Tirol. I mituns é gnüs acompagnà tratan la vijita al museum dala colauradëssa ladina sön Ćiastel Tirol, Monica Kostner. Ći bel por nüsc mituns, podëi aldì y damanè por ladin! N momënt particolar é stada la de181

San Ciascian

Pröma Comuniun.

Jita cun vijita dl Ciastel de Türesc.

182

San Ciascian mostraziun di vicì tl zënter dla fauna apé dl Ćiastel Tirol. Dailò laora l’ornitologh Willy Campei, che é inće n ladin. Por i mituns él stè na gran emoziun podëi odëi daimprò valtus, variöi y düli. Ai 23 de mà é i scolars de cuarta y cuinta jüs a Corvara a porvè da se mirité la patënt da jì cun la roda. Chësc fej pert de n proiet che reverda l’educaziun stradala, che mët la segurëza di mituns al pröm post, aladô dl pinsier: „ Ći ch’i sà, me fej deventè plü sterch!” Ai 26 de mà él stè le „ Dé dla porta daverta „ tla scora mesana da La Ila, olache i scolars de cuinta é gnüs invià a ti ciarè ala strotöra, che sarà por la maiù pert süa scora l’ann do. Ai 29 de mà é la scora elementara jüda sö dlungia Saraghes a fà la festa di lëgns. Ći che ti é jü dër a cör a düć é stada la festa d’aisciöda en jöbia, ai 12 de jügn: al é gnü rengrazié siur Heinrich Ellecosta y la maestra Cristina Clara da Lungiarü che é jüs oﬁzialmënter en ponsiun. Siur Heinrich à insigné por 25

agn religiun tla scora elementara da San Ćiascian, bëgn n chert de n secul. Al à sotrissé le bun tlima danter insegnanć y scolars, che à caraterisé i agn d’insegnamënt tla scora dl paîsc. Propi dan 25 agn â siur curat inće benedì le frabicat dla scora nöia. Lascè le monn dla scora do düć chisc agn lascia dessigü indô n cer’ incherscimun mo, sciöche i scolars à portè dant tles rimes, podarà siur curat ciarè da calonia fora jö sön plaza de scora y, cun n pice salt, pol indô rové amesa i scolars. Maestra Cristina à insigné te nosc paîsc cun gran dediziun por 37 agn. Fora por sües mans él passè oramai döes generaziuns de nosta comunité che à ciafè da d’ëra n bun insegnamënt plëgn de impëgn, responsabilité y competënza. N bel giulan ti é spo inće gnü dit ala maestra Erna Ploner por i 32 agn de insegnamënt. Cun gran impëgn, ligrëza, dediziun y savëi ara insigné jö i mituns de nosc paîsc. N ringraziamënt particolar a d’ëra por avëi insigné ite ćianties y

Festa y onoranzes a nüsc insegnanć.

183

San Ciascian

Al vëgn mostrè de vigni sort sura i ćiavài.

por l’acompagnamënt musical te n gröm d’ocajiuns. Maestra Erna à portè pro cun süa pasciun musicala a abelì tröpes festes de scora, festes de dlijia y dla comunité da San Ćiascian.

Proa cun i stödafüch.

184

Cun l’ann de scora 2008/09 él te nosta scora 62 scolars, 12 te pröma, 10 te secunda, 18 te terza, 17 te cuarta y 5 te cuinta. Dl team dles insegnantes fej pert: Katja Pescollderungg, Karin Verginer, Gabriella Campidell, Erna Canins (insegnanta de religiun), Natalia Ellecosta, Sonia Pellegrinon, Brigitte Rungger, Sabine Pezzei y Monica Castlunger. La jita da d’altonn, ai 23 de setëmber, à condüt i scolars fora dala raitadoia „Col dala Vara” olache Hildegard y süa ﬁa Sara à cuntè y mostrè te na mainira dër interessanta de vigni sort sura i ćiavai. Dedô él stè da jì a pé ćina fora Suraćianins, öna dles plü beles viles de nosc paîsc. Ai 18 d’otober él gnü i stödafüch

San Ciascian te scora a fà na proa d’evacuaziun che à dedô inće mostrè les mascinns che i stödafüch à a desposiziun. Na maiù festa co chësta ne podô i mituns, che sarà instësc n dé magari pro i stödafüch, bëgn nia avëi! Ai 13 de novëmber él gnü te scora i clowns Vily y Merendina, dui amisc dla natöra y dla bona löna. Cun müjiga, jüch, respet y devertimënt po lëgns, ciüfs y porsones deventè de bogn compagns. De novëmber à spo metü man le proiet che gnarà portè fora por le 2009 „ Deboriada sunse stersc!”. Lois Kastlunger y Pia Zitturi acompagnarà i scolars sön chësc tru por ti dè lerch al „nos „ y nia ma al „ iö”. Ai 15 de dezëmber él gnü invié te scora Verena Canins de Costadedoi a cuntè

Tratan i Jüć Olimpics a Pèchin.

Verena dlungia na troht cineja.

185

San Ciascian dles esperiënzes fates tla Cina, olach’ara à daidé organisé i jüć olimpics. I scolars, plëgns de morvöia y de interès, à albü tröpes domandes da ti fà y ara à respognü y descrit cun ligrëza ći ch’ara à podü odëi y imparè tla Cina y sura i cinesc. Por stlüje jö l’ann 2008 él gnü organisé na festa da Nadé, à pö i mituns na gran ligrëza cun chël Pice Bambin. Cun la storia dl Pice Prinz à la scora porvè da splighé la metàfora: „An vëiga ma bun cun le cör, l’essenzial ne vëigon gonot nia cun i edli!”

I mius tëmps é de Julia y Sergio.

Na bela atmosfera te nosc paîsc.

FORA DLA VITA DLES UNIUNS La Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian Gara dl paîsc ai 6 d’aurì. 195 porsones s’à scrit ite a chësta manifestaziun sportiva, rovada ala 16ma ediziun y metüda a jì dala Uniun dl Sport y dala Scola dai Schi, n’oron nia se lascè sciampè chësta bela ocajiun da rové adöm y da se mosoré tla competiziun sportiva. Da sëra s’à düć abiné tl Hotel Störes a tó pert ala festa cun müjiga, spaghetada, premiaziun y roda dla fortüna. Le miù tëmp de gara tla categoria schi ëi é gnü fat dal maester de schi Dalpiano Sergio che à archité le 186

chronometer sön 22,25 secunć. Pro les ëres é stada la plü asvelta la jona Sopplà Julia cun n tëmp de 26,59secunć. Le trofê familia é gnü davagné dala familia de Edi Clement cun Edi, Heini y Stefan. Al secundo post é rovada la familia de Sergio Dalpiano cun Sergio, Daniela y Sara y al terzo post la familia de Claudio Clara cun Claudio, Milena y Valentina. Dé dl sport en domënia, ai 28 de setëmber. En chësc ann é la manifestaziun rovada ala 15ma ediziun. Passa 400 porsones é rovades adöm sön le ćiamp dal sport da San Ćiascian y à podü passè insciö n bel dé d’altonn alaleria en compagnia. Gran festa dantadöt por i mituns, scomencian da chi dla scolina, elementara y mesana che, en compagnia cun i geniturs à tut pert ala roda de jüć metü a jì por l’ocajiun. I mituns plü gragn à inće fat partides dal palè. Chi plü pici s’à devertì cun i jüć dla scolina saltarina y cun i „go-cards” da pedai tratan che i geniturs à passè ia n pêr d’ores pro na bona

San Ciascian

Les trĂŤi families plĂź asveltes.

Go-cards y scolina salterina.

187

San Ciascian

Aurela cörta por düć.

marëna y musiga. Cun le „Dé dl sport” stlüj jö l’ativité alaleria dla Uniun dl Sport da San Ćiascian, spostan gran pert dl’ativité tles palestres da La Ila y San Ćiascian cun l’organisaziun de cursc y d’atres promoziuns de disciplines sportives, sciöche por ejëmpl inće n curs da nodè por mituns dla scolina y dla scola elementara. Trofè Auto Alta Badia. En domënia, ai 21 de setëmber, él stè la setima ediziun dla gara dales rodes da Munt por le Trofè Auto Alta Badia. Le percurs dla gara piâ ia dala zona artejanala da Pedraces, tres do l’ega ite fina a San Ćiascian y spo inant por la strada forestala cun le travert dan la Ütia Saraghes. Le miù tëmp dla gara sön chësc percurs é gnü fat da Dario Steinacher dl Profi Bike. Tla tlassifica generala él rové pröms i atleć dl grup Rodes Gherdëina che à podü se 188

Seppele dl „Auto Alta Badia”.

San Ciascian

Arjignà da pié ia.

La mëndra categoria che pëia ia.

189

San Ciascian tó a ćiasa le bel trofê Auto Alta Badia. Al secundo post tla tlassifca dles scuadres èl rové les Rodes Val Badia cun i atleć Nikolas Seppi, Giuseppe Mangutsch y Günther Frena. Por les categories juniores (nasciüs do le 1995) èl gnü metü a jì n percurs stlüt sö dala ütia Saraghes. Chilò pon alzè fora les bones prestaziuns de Pezzei Judith e Frenademez Emmi (Rodes Val Badia) tles categories mitans. Pro i mituns juniores à i atleć jogn Rottonara Christian, Matteo Canins y Piero Di Luca (düć Rodes Val Badia) davagné te süa categoria. La Uniun dles ëres da San ćiascian Inće tl 2008 à chësta uniun dl paîsc invié ia tröpes ativitês, don n contribut

Uniun dles Ëres.

190

important por la vita dla comunité da San Ćiascian. I podun cuntè sö: En vëndres dan la domënia dal orì à les ëres dla Uniun lit dant les staziuns dla Via Crucis y ai 20 d’aurì él gnü festejé le Dé dla Vita por i cater viadus dl 2007 (Anton, Emmy, Andreas y Silvia) sot al tema „Lascede che i pici vëgnes da mè”. Do la funziun te dlijia s’unse abiné pro n aperitif y val’ da boculè. Deache l’interès é tres dër vi, él gnü organisé de mà n curs da cujiné pröms cun le cogo Angelo Laera ite dal Sciarè. Tl medemo mëis él gnü recordè Sant Ujöp da Oies te na meditaziun dal titul „Uniun cun Di tla oraziun”. Ai 19 de mà à siur Tone Fiung tignì n referat intitolè „Nüsc mituns dai 10 ai 15 agn, te n’eté che se damana dialog”. Sciöche bele i atri agn, él gnü dit, tl mëis dediché ala Uma de Dî, te dlijia la picia corona al

San Ciascian „Cör Imacolè de Maria”. D’aisciöda à la Uniun organisé na jita a Issing a vijité i urć de „Bergila” y sü produć naturai. Defata dedô, tl mëis de jügn, él gnü arjigné ca y festejé na mëssa por les ëres cun le tema „Tö as capazitês demorvöia”, ćiantada dala Schira Jonila. Ai 12 de jügn é l’Uniun gnüda inviada dales ëres dl decanat da jì a Trens a fà n tru de meditaziun, acompagnades da siur Markus Moling, ex diaconn de Badia. Tl santuar de S. Maria él gnü dit na mëssa y dedo à les ëres che à tut pert ciafè na picia marëna. Tl mëis de messè ti él gnü fat na picia festa de compliann por i berbesc y les mëdes dla ćiasa de palsa. Cun duciaries y de bun cafè àn porvè da ti fà passè n valgönes de beles ores ai festejà che à inće podü pié do na picia scincunda. Tratan l’isté él gnü fat sis iadi tutres por le stond di stödafüch por la manifestaziun „Paîsc en Festa”; ares é sambëgn dër garatades y porchël dër aprijades da düć. La pröma domënia de setëmber él gnü tignì na „Festa Africana” ite da Sas Dlacia. Te chësta ocajiun él indô gnü daidé da dè fora da bëre y da mangé. Pro la griliada êl inće torte y crafuns y cinamai pietanzes africanes cujinades dai mori che ê gnüs a tó pert. Al é stè na festa dër interessanta y particolara, inće sce n pü’ rovinada dal tëmp. A mez setëmber à les ëres de chësta uniun metü a jì n curs de „Klosterarbeit” olach’al é gnü pastelnè n cheder de Sant Ujöp. Inće en chësc ann él gnü metü adöm na festa dedicada ai aniversars de matrimone che é stada dër sintida y garatada. Al ê indöt 26 pêrs dai 10 ai 50 agn maridà. L’invit dè fora ai festejà dijo: „Ći

che Chël Bel Dî te lascia ciafè, é deplü co ći che te chires. Ći che Chël Bel Dî te scinca, é deplü co ći che te te dejidrëies” (Raphael Hombach). La mëssa por chësta ocajiun é gnüda ćiantada da nosc cor de dlijia. Dedô à la Uniun invié i festejà te salf de calonia a n aperitif cun turta da noza. Ai 15 d’otober él gnü tignì por les ëres n dé d’ajornamënt a Calfosch organisé dër bun y te na manira dër interessanta. En ocajiun dla festa dla racoiüda à les ëres dla Uniun infornì sö dër bel la dlijia y do mëssa à düć podü pié do n bun pom che dê nes recordè les gran scincundes de nosc Signur. Plü inant, por la festa de Gnissant él gnü arjigné ca por vigni defunt dl ultimo ann na ćiandëra da mëte sön fossa. Ala ﬁn de novëmber él gnü metü a jì n curs da fà checs da Nadè cun Ana de Sciarè. Jon spo adincuntra a Nadè, sciöch’al é oramai tradiziun tl mëis de dezëmber, él jü na picia coriera de ëres a Desproch a passè n bel dé deboriada. Denant co rové a ćiasa él ćiamò gnü archité pro na pizza a s’la cuntè dles ores passades fora por la cité de Desproch. Pro les atres ativitês él usanza pro la Uniun da portè la ćiandëra da bato ai pici che nasc, da menè n telgram de audanzes a chi che se marida, y an và a ti dì la corona sc’al mör na ëra te paîsc. Implü vëgnel daidé te situaziuns olache al é debojëgn. Sön invit dles ëres dl decanat à l’Uniun tut pert ai 4 de dezëmber a na meditaziun d’advënt tignida da siur Degan a Badia. Cun le rorate dl’Imacolada y dedô na bona pizza, à la Uniun stlüt jö l’ann de laûr.

191

San Ciascian Iubilars, a chi ch’al ti é gnü fat festa ai 5 d’otober. 10 agn: Glira Klaus y Mara; Dapunt Matthias y Gertrud; Irsara Jep y Manuela; 15 agn: Alfreider Raimund y Gertrud (Alidor); Campei Ulrich y Rosmarie; Pezzei Gottfried y Renate; 20 agn: Crazzolara Albin y Marlis; Dalpiano Sergio y Cherubina; Pizzinini Walter y Gisella; Pedratscher Mariangel y Rosa; Willeit Ulrich y Erna; 25 agn: Wieser Sepl y Angela; Frenademez Albin y Erna; Dalpiano Sandro y Christina; Glira Adolf y Raffaella; 30 agn: Crazzolara Andrè y Hilda; Glira Pire y Maria; Caldaro Antonio y Elsa; 35 agn: Frenademez Robert y Marta; 40 agn: Crazzolara Mariangel y Irma; Pezzedi Josafat y Anna; Vittur Franz y Maria; Clement Vijo y Maridl; 50 agn: Rudiferia Florian y Zilia; Glira Giuseppe y Berta; Mangutsch Paul y Giustina; Declara Giovanni y Anna;

Nosc „Paîsc en Festa”.

I Ministranć da San ćiascian I sorvidus da San ćiascian à albü n gran bel da fà por ti stè do a dötes les funziuns liturgiches. Ala ﬁn dl ann êl avisa 40 sorvidus, 22 dla scola mesana y 18 dla scola elementara. Por n pice paîsc sciöche San ćiascian é 40 ministranć n numer valgamia alt. Le tëmp passa por düć y inće chësc ann él gnü lascè „jì en ponsiun” cater 192

mituns, che à rové la scola mesana y che à stlüt jö sis agn de sorvisc. Ala se trata de Michele Bajetti, Fabiano Glira, Daniel Anderson y René Mittermair. Dala festa dl Cör de Gejù, al pröm de jügn do öspi, ti él gnü surandè n pice diplom sciöche recordanza y rengraziamënt por düć chisc agn de sorvisc a onù de Chël Bel Dî y por le bëgn dla jënt de nosc paîsc. Siur Heinrich ti à dit en chësta ocajiun de beles parores de giulan, y ai mituns ti él gnü dè n aplaus fort da pert dla comunité. I mituns che é jüs da d’aisciöda ala pröma comuniun à metü man d’istè cun l’sorvisc. I sis sorvidus nüs é Daniele Crazzolara, Maximilian Declara, Piero Di Luca, Amir Irsara, Janpaul Pescollderungg y Marco Tasser. Por chisc él gnü organisé na sëra d’insegnamënt y informaziun, sciöche introduziun y preparaziun al laûr che ti aspeta. Inće en chësc ann s’à l’ativité dl grup nia ma strënt ite te dlijia. Tratan le tëmp

San Ciascian lëde s’à i mituns incuntè cun les döes umes Crazzolara Monica y Obojes Valentina, por mëte a jì de vigni sort de ativitês, jüć y aurela cörta. Le momënt plü aspetè de chësc ann é sambëgn stè le dé dla jita a Gardaland plëna de devertimënt y de beles emoziuns por düć. N gran giulan ti speta ales döes umes che à inće tut sö l’inciaria da organisé la jita a Gardaland y ai geniturs che à acompagné i mituns tratan chësc bel dé. Nia por ultimo rengraziëia la comunité düć i mituns che fej dötaurela le sorvisc da ministrant y düć chi che, te na manira o tl’atra, sostëgn l’ativité de chësc grup important dla comunité, coordiné con gran impëgn y interès da oramai tröc agn da Mirko Rudiferia.

L’ativité dla Müjiga da San Ćiascian La cornisc musicala arichësc les festes de dlijia y ti dà corù ales manifestaziuns; i musicontri tla troht porta dant cun ligrëza ći che é gnü imparè ite cun gran impëgn tles proes. Pornanche le gran laûr dla sajun da d’invern é stè n pü’ passè ia, àn metü man cun les proes da s’arjigné ca ai pröms avenimënć, ales beles festes de dlijia d’aisciöda. An à insciö metü man ai 27 d’aurì, cun la festa de S. Florian, protetur di stödafüch. Atira dedo, bele ai 4 de mà, él stè la Pröma Comuniun. Te trames les ocajiuns él gnü fat, do mëssa, n’entrada te paîsc y n pü’ de intratenimënt cun n pice conzert. Dales festes dles Antlês y dl Cör de Gejù, ai 25 de

La Müjiga dan calonia nöia.

193

San Ciascian

Onoranza a Willy Frenademez.

Onoranza a Reinhard Pallestrong.

194

San Ciascian mà y al 1 de jügn, ne podô la müjiga nia manćé, acompagnan les beles prozesciuns da festa che é benedides dal bel tëmp. La müjiga à metü man l’ativité da d’isté cun n conzert sön plaza en ocajiun dl „Paîsc en Festa”. Chësta manifestaziun é rovada ala secunda ediziun, mo ne n’é nia gnüda daidada dal tëmp: i musicontri à pordejü da fà l’entrada te paîsc, mo spo él stè gran ora da s’un sciampè a d’assosta. Deache San Ćiascian n’à degun paiun tl zënter, é i trëi conzerć da sëra dla sajiun da d’isté gnüs tignis düć tl salf dles manifestaziuns dla ćiasa dles uniuns J. B. Rinna. Amez isté él spo stè n avenimënt particolar che à abiné adöm la comunité a fà festa. Le jonn Alex Ploner, „Tanni” por i amîsc, dl Hotel Paradiso, à davagné por le secundo iade le titul mondial de deltaplann dal’ara stara. La festa de acoliënza é gnüda tignida ai 20 d’agost, en ocajiun dl „Paîsc en Festa”. La müjiga à acompagné le campiun te na deﬁlada ćina tla plaza de paîsc y pitan dailò n bel intratenimënt musical. N ater evënt por i musicontri é spo stè ai 29 d’agost, canch’ai é jüs por le jù d’Arparora y dal’atra pert de Falzares jö ćina a Cortina d’Ampëz. Dailò ài tignì n conzert seral en gaujiun dl’edema dla „Festa de Ra Bandes „ che vëgn tignida da plü de 30 agn ala ﬁn d’agost. Manćé ne podô sambëgn la müjiga gnanca pro „Festa dles Müjighes”, che é gnüda tignida tl pice paîsc da Rina ai 7 de setëmber. Ai 21 de setëmber él stè na domënia de gran festa por nosc paîsc. Le Cor de Dlijia à festejé sü 100 agn de ativité é tl medemo dé él inće gnü benedì la Calonia

nöia. La müjiga à indô albü l’ocajiun da portè pro süa bela pert musicala. En chël dé él inće jü na delegaziun cun la bandira dla uniun a Porsenù ala gran festa iubilara de 60 agn d’ativité dl VSM (Uniun dles Müjighes de Südtirol). Ai 9 de novëmber à nosta müjiga tut pert ala defilada dl „Rait de San Linert” a Badia. N ater apuntamënt tradizional é stè le conzert de Santa Zezilia gnü tignì dal Cor de Dlijia deboriada cun la Uniun Bal Popular y i pici musicontri da San ćiascian en colauraziun cun le Consëi Cultural dl Comun da Badia. Te chësta ocajiun él gnü surandè n’onoranza a Pallestrong Reinhard por 25 agn da musiconter y a Frenademez Willy por bëgn 40 agn de sorvisc! An à inće onorè n valgügn musicontri jogn por avëi stlüt jö cun suzès l’ejam dla medaia de brom: Thomas Canins, Fabiano Glira y Jasmin Da Sacco. A chisc ti val inće n bel complimënt por la bravöra y l’impëgn desmostrè. Cun trëi mëmbri nüs che é gnüs pormez se mantëgn la müjiga tres indô jona: Thomas Canins y Fabiana Glira che sona la trumbëta y Craffonara Ivonne sciöche margatëndra. Ala fin dl ann é la Müjiga da San Ćiascian rovada sön 39 mëmbri. Valgügn pici jogn da San ćiascian à indô tut pert ala müjiga di jogn, metüda adöm da düć i paîsc dla valada alta: Serena Glira, Jasmin Da Sacco, Matteo Di Luca y Robert Sama. Sciöche vigni ann à i surastanć dla uniun tut pert ales reuniuns metüdes a jì dala Uniun dles Müjighes dla Val Badia (UMVB), dal raiun de Puster y dala Uniun dles Müjighes de Südtirol (VSM). Amez jenà s’à n pêr de musicontri metü a desposiziun dl’Assoziaziun Turistica da Badia, por fà n valögnes fotografies 195

San Ciascian tla nëi di „Prà de Costa” por le foliet franzesc „Le Figaró”. Pro la deﬁlada dla manifestaziun „Noza da paûr” ai pröms de merz a Badia él inće stè musicontri da San Ćiascian che à tut pert cun la troht. L’ativité de chësc ann, s’à spo stlüt jö sonan n rorate te dlijia y dedô cun la sentada generala. Al vëgn rengrazié düć i mëmbri dla müjiga da San ćiascian y an ti aoda inant na bona ativité tla uniun cun ligrëza da pert di musicontri y da vigni rapresentaziun n bel publicum che ti ascuta pro. I Stödafüch da San Ćiascian Por la Uniun di Stödafüch, tan de valüta por la segurëza y le bëgn dla comunité, él stè n ann rich de ativitês. I stödafüch é gnüs cherdà indöt bëgn 88 iadi, de chisc 19 iadi por intervënć de vigni sort, 18 iadi por proes, 11 iadi en ocajiun de festes de dlijia cun prozesciuns o sopoltöres, 29 otes por sorvisc desvalis y 11 por sentades dl consëi o di comandanć. De chëstes ativitês portunse dant te chësta cronica les plü relevantes.

L’auto sön trëi rodes.

196

I pipseri à sonè ai 15 de merz por n intervënt tecnich particolar. N auto de sciori, parchè sön na plaza de na ćiasa privata a Ciampidel, é pié ia da su rovan jö sön le punt de surara de na majun. Al é restè tl’aria sön 3 rodes, manacian da tomè jö. L’auto é gnü metü a saul da vigni dann y por fortüna n’él stè degügn che s’à fat mè y nia che s’ à roviné. Sön domanda dla „Sozieté Dante Alighieri” de Augsburg él trëi omi che à tut pert ai 26 y 27 d’aurì a na gran mostra de auti vedli (Oldtimer) dal titul „Italien im Rundhaus Europa” condejon fora la FIAT Campagnola sön le „Bahnpark Augsburg”. L’interès por la jeep vedla de nüsc stödafüch é stè gran. L’ Uniun di Stödafüch à tut pert ai 10 de mà al „dé ecologich”, metü a jì te döt nosc Comun. Do avëi romenè sö le paîsc, s’à düć incuntè a La Ila pro na griliada. Ai 3 d’agost él stè da jì sön Jù de Valparola a regolè le traﬁch, do che na vacia é tomada da mür jö sön strada, se spacan les iames. I stödafüch à condüt demez le tier y à puzenè sö l’asfalt. Ai 18 d’otober à la Scora Elementara y la Scolina albü na proa d’evacuaziun. Impröma él gnü evacuè la scolina y dedô la scora elementara. Sciöche novité, él gnü fàt na demostraziun de dui intervënć tecnics y proietè n video. Da d’aisciöda y da d’altonn él gnü tignì proes internes plü o manco speziﬁches, döes adöm cun chi da La Ila y öna cun chi da Calfosch cun na partezipaziun mesana dl 62%. La sabeda ai 8 de novëmber é i stödafüch jüs en jita a München. Le plü interessant é dessigü stè la guida söl aeroport. Ai é rovà te vigni piz cun en bus mo le plü emozionant él stè da odëi la

San Ciascian

Omi di stödafüch dan le gran Panther.

demostaziun de n Panther nü, dal valur de 1.000.000,00 de Euro! Ai omi di stödafüch ti gnôl ert sura da s’instradè indô cuntra ćiasa. Cun na piza sön le iade él gnü stlüt jö chësta jita a chëra che düć s’â confortè. En mertesc, ai 2 de dezëmber, do le rorate zelebrè por i stödafüch, s’à düć i mëmbri y i ghesc incuntè tla Ćiasa J. B. Rinna por la reuniun generala. Le presidënt dl raiun de Puster, Anton Schrafﬂ, presënt ala reuniun, à premié le comandant Andy Pertot cun la medaia y na onoranza por 15 agn pro i stödafüch.

La partezipaziun a deplü cursc it’a Vilpian é stada alta: • a chël de „Explosimeter” à tut pert i fredesc Mirko y Alex Rudiferia, Ivan Pedratscher y Daniel Alton. • ala formaziun de basa por intervënć de medefüch à tut pert Martin Vittur y Norbert Rudiferia, Simon Vittur y Devis Crazzolara. • Daniel Alton y Ivan Agreiter é stà presënć al curs da comandant de grup. • Mirko y Alex Rudiferia à frecuentè le curs da mascinist. • Presënt al curs da destudé te implanć interà él stè Ivan Agreiter • Mirko y Alex Rudiferia à fat inće le curs da s’assiguré y ne tomè nia jö. 197

San Ciascian Tratan l’isté él indô gnü metü a jì la manifestaziun „Paîsc en Festa”, organisé dal’Assoziaziun Turistica de Badia cun la colauraziun de deplü uniuns. Les sis serades programades é gnüdes tignides inće sce le tëmp n’à nia dër daidé. En chësc ann ê les tutres la gran novité sön le stond di stödafüch. La Uniun dles Ëres les à fates dötes a man, rovan indöt a feter 4.000 toć, porchël ti val n bel giulan y sambëgn a düć chi che à contribuì por fà garatè chëstes sis sëres. Aldefora de chisc intervënć é i stödafüch gnüs cherdà plü iadi por d’atri de pici intervënć, sciöche daurì portes, tó demez ospas, pumpè fora cianoes o despifé condütes dal’ega. Ia por l’ann à i stödafüch inće tut pert ales sopoltöres y a deplü festes de dlijia: ai 27 d’aurì en gaujiun dla festa de San Florian, patronn di stödafüch, ai 25 de mà pro la festa Dles Antlês y al pröm de jügn pro la festa dl Cör de Gejù. Inće por d’atri sorvisc de vigni sort vëgn i stödafüch al dedaincö cherdà plü gonot. Chilò tómel ite i sorvisc da parchè tratan de vigni sort de manifestaziuns, sorvisc por reprejes televisives de ﬁlms y retlams de auti y atri. Deplü é spo stades les sentades a chëres che i raprejentanć di stödafüch à tut pert, insciö a sentades internes, a sentades dl raiun de Puster y a sentades di stödafüch dl’Alta Badia. Ultimamënter pon contatè i Södafüch sot ala e-mail: ff.st.kassian@hotmail.it Por i sorvisc desvalis che i stödafüch pîta y pitarà inant inće tl dagnì al paîsc y por la segurëza ch’ai ti garantësc ala popolaziun ti é düć dër reconoscënć.

198

L’ativité dla schira jonila Les ativitês dla Schira Jonila é tröpes y dër desvalies. De jenè él gnü venü mil sön plaza dl paîsc por daidé chi dala levra ti continënć dala meseria. Ia por döt l’ann de scora él gnü ciantè vigni jöbia pro la mëssa di scolars. Por daidé deplü assoziaziuns à les umes di mituns dla Schira Jonila daidé arjigné ca por l’aziun dales turtes. Te deplü ocajiuns à la schira jonila daidé abelì mësses y funziuns, sides te paîsc co tla dlijia da Oies. La mëssa de contlujiun dl ann de scora é gnüda zelebrada ai 12 de jügn. La schira jonila à spo inće daidé pro la Maratona dles Dolomites, arjignan ca bele damperfora i pici poć da ti dè ai partezipanć, mo inće le dé dla gara, ti don n sostëgn important al’organisaziun. D’aisciöda fora s’à la schira jonila abiné n iade al’edema ćina che la scora s’à rové. Ponsan inće al devertimënt él stè da jì d’invern cun la liösa y da jì na sëra a mangé na pizza. Tl mëis de mà él gnü fat na griliada tl local di jogn. Ai 10 d’agost é la schira jonila jüda a Porsenù a odëi le Papa. Tratan les sëres dl „Paîsc en Festa”. à la Schira Jonila albü n stond da dè fora crépes. Dai 31 d’agost ćina ai 2 de setëmber à la Schira Jonila fat na jita tla ćiasa dla jonëza a Castelfeder dlungia Montal y Auer. Ai 18 de setëmber à la Schira tut pert ala mëssa d’inaudaziun dl ann de scora 2008/09 y ćina Nadè s’à chi dla „Schira” abiné n iade al’edema. De novëmber é la schira jonila da San Ćiascian jüda cun chi de Badia, La Ila, San Martin y La Pli jö dal Lech de Garda a vijité n convënt. Dedo é la gran schira jüda a cöie olives, y por palsè à döt le

San Ciascian grup ćiamò podü passè n valgönes ores d’aurela cörta tl bel paîsc „Castelletto sul Garda”. A mez dezëmber él gnü festejé n rorate dala schira jonila deboriada cun i cresimanć do avëi tignì domisdé na picia festa da Nadè. Por le momënt é la Schira Jonila da San Ćiascian partida sö te dui grups cun trei animadësses. Le grup dla mesana s’incunta da d’aisciöda y da d’altonn vigni edema y le grup dl’elementara n iade al mëis. La Uniun di Jogn Le comitê di jogn da San Ćiascian s’à dè jö cun motivaziun y interès meton a jì deplü ativitês davertes a düć i jogn dl paîsc. Le grup formè da 10 mëmbri s’à incuntè n iade al mëis por organisé ći che ê son program dla uniun. En cört reportunse ći che l’Uniun oress recordè. Ai 8 de forà él gnü organisé na spaghetada, na ocajiun por passè n per de beles ores deboriada. Ai 19 de merz él jü n bel grup de jogn a jadiné sö tl stadium dala dlacia da Corvara olach’ai à albü l’ocajiun da se lascè fora sön i jadins danter na riüda y l’atra. Inće sce i jogn é tres a öna da se devertì, ài dl’ater vers desmostrè de ester inće presënć te momënc plü chîć, te momënć olach’al é dërt da porvè da jì plü sot te nosc instësc. Pro la Velia dla Jöbia Santa, ài daidé y tut pert cun devoziun dales trëi ćina la mesa les cater da doman. En Pasca do la gran mëssa él gnü metü a jì la cufada, daverta a düć i jogn, na bela ocajiun da s’audè na bona festa de ressoreziun y da se mangé n „coco” en compagnia.

N grup de jogn pro n füch dl Cör de Gejù.

Al pröm de jügn, en la festa dl Cör de Gejù da sëra, é i jogn jüs a fà füć. Insciö ài daidé tignì via la bela usanza tiroleja. Le comitê da San Ćiascian à inće tut pert ala griliada cun aurela cörta di grups di jogn dla valada ai 11 d’agost tl Sorvij ai Jogn a Piculin. Chësta é stada na bela ocajiun por se conësce damì danter i comitês dla Val Badia. Ala manifestaziun „Paîsc en festa” à inće i jogn tut pert cun de plü sorts de jüć, che ti à dër plajü ai sciori y ala jënt dl post. Ai 17 d’otober él gnü tigni n referat da Fistill Günther dla Cassa Raiffeisen cun le titul „Co sparagné bun”. Les noziuns che i jogn à ciafè en chësta ocajiun é stades sigü d’ütl por gestì damì i davagns de vignun. Por tó sö tl grup i jogn che à complì 15 agn, él gnü ponsè da ti dè le bëgnodü cun na spaghetada en compagnia ai 15 d’otober. Por le mëis de dezëmber él gnü metü a jì San Micurà, che é rodè ai 5 y ai 6 fora por les ćiases de nosc paîsc. Inće te chësta ocajiun à i jogn desmostrè interès y ligrëza da tignì impé nostes usanzes. D’advënt él gnü festejé le rorate di jogn, cun i Kyrios che à ćiantè da mëssa. Dedo 199

San Ciascian

Aurela cörta cun de bogn spagheti.

San Micorà cun sü colauradus y i malans.

200

San Ciascian él gnü fat na picia festa tl local di jogn, passan valgünes ores en compagnia. I jogn s’à inće de jö tl ćiamp sozial: da Pasca él gnü venü röses por l’aiüt cuntra le crebesc y da d’altonn él gnü venü calëndri por „families dala meseria te Südtirol”. Vigni pröm vëndres dl mëis él gnü tignì l’ora d’adoraziun a Oies. Le grup di jogn s’aoda por le dagnì de ester inant atif y de avëi tres indô iniziatives nöies da portè dant deboriada y cun ligrëza. Le Cor de Dlijia Sciöche zënza à le Cor de Dlijia ﬁstidié por la pert musicala dla gran mëssa dles domënies, dles festes, por les sopoltöres y d’atres funziuns liturgiches. L’ann 2008 restarà tla storia dl Cor dan-

tadöt por la festa di passa 100 agn de ativité dl Cor gnüda tignida ai 21 de setëmber cun na mëssa zelebrada y ćiantada cun gran solenité. Tröc à daidé pro che la festa garetes bun: le consëi de cüra cun siur Curat y le presidënt Salvester Vittur, la mujiga da San Ćiascian, les personalitês inviades, le cor da La Ila che à ćiantè deboriada cun le Cor iubilar la mëssa, i ćiantarins da plüdadî che à tut sö l’invit y döta la popolaziun da San Ćiascian. Por l’ocajiun él gnü lascè stampè n pice liber cun la storia dl Cor. Tratan mëssa à le Cor podü piè do la medaia de Palestrina. La gran pert di mëmbri dl Cor s’à dër porvè ia por l’ann podon insciö abelì les festes, les sopoltöres y döes nozes cun le ćiantè a cater usc. En ocajiun dla reuniun generala de forà él gnü lité le consëi nü dl Cor. Sciöche presidënt él gnü confermè cun

Le Cor tratan les proes.

201

San Ciascian

Al é gnü surandè la medaia de Palestrina.

I ćiantarins tartan n conzert.

202

San Ciascian dötes les usc a öna Raffael Declara y inće la vizepresidënta Giustina Dapunt. Christoph Pezzedi é gnü lité cassier y le dirighënt Ulrich Willeit é gnü perié de fà inant le scrivan. De dërt fej pert dl consëi l’orghelist Ivan Granruaz, i dirighënć Ulrich y Erna Willeit y siur curat Heinrich Ellecosta. N giulan a Judith y Iris che sona le fablo can ch’ara va debojëgn y a Corrado che dëida sonè i orghi. Inće por avëi n pü’ de desponibilité ﬁnanziaria por le salf nü dales proes à le Cor renunzié ala jita. Impò él stè ocajiuns da stè en compagnia sciöche por festejé i 60 agn dl dirighënt Ulrich, pro la ćiastagnada arjignada ca da Alma, pro la cëna de S. Zezilia, pro na pizza y ćinamai pro na cëna ofrida da benefaturs. Le cor de dlijia y la müjiga é istituziuns che abelësc y ti dà corù ala vita de paîsc. N bel giulan a nüsc compaejans por chesc contribut important.

dratscher Mariangel les granares dal orí da portè en domënia dal orì. I mituns y les mitans cun geniturs tol dër ion pert a chësc avenimënt. Insciö s’arjìgnon ca ala Domënia dal Orì. Al é na festa che ti dà pëis ala presënza di mituns che festejëia l’ingrès de Gejù tla cité santa. Tl tëmp d’advënt ai 14 de dezëmber él gnü tignì le rorate di omi. Dedô é i omi jüs jö te salf de calonia nöia ulach’al é gnü tigni na picia festa da Nadè. Pire Glira à mostrè na ligna de diapositives storiches sura i scenars dla pröma vera tles localitês Valparola, Col de Lana, Lagació y Castelletto. I gragn strabać che nüsc antenać à messü fà tratan la pröma vera te chisc posć se mirita de gni recordà y respetà. Josafat Pezzedi à spo mostrè diapositives fora dles morvëies de nosta bela natüra.

La Uniun di Omi

Chësc é n grup che s’abina valgügn iadi al ann por invié ia deplü iniziatives por nosta jënt atëmpada por ti fà val’ ligrëza y ti fà passè val’ bela ora. Da d’ainsciöda vëgnel fat vigni ann na jita. En chësc ann éra gnüda fata ai 17 de jügn a Oies tla dlijia de Sant Ujöp Freinademez. Do la funziun religiosa él düć che à inće ciafè na picia marëna; al é stè 25 berbesc y mëdes che à tut pert. Da d’altonn, ai 14 de novëmber él gnü organisé na mëssa cun la poscibilité de ciafè l’Öre Sant. Tröc à tut pert a chësta funziun ciafan n pice pinsier da se tó a ćiasa. Dedô s’àn abiné en compagnia te calonia. Ara se trata ma de n pice grup mo düć pro da daidé nosta jënt te deplü manires. Al vëgn vijité chi che é t’ospe-

La Uuniun di Omi da San Ćiascian s’à tut dant de arjigné na bela troht por chi che porta i confaruns y la statua de S.Ujöp. Bele i agn passà él gnü presentè domandes do contribuć por podëi apostè les trohts. An à ciarè de chirì n model de guant che revalutëies la tradiziun de n guant da plü dadî. An à spo messü arjignè na troht de proa, por chëra ch’al é gnü dè le bëgnstè dala „Arbeitsgemeinschaft für die lebendige Tracht”. An mina de pudëi tó la troht nöia por les prömes festes dl ann 2009. Ai 15 de merz à l’uniun di omi invié i mituns y i geniturs tla palestra dla scora elementara a fà cun la fam. Pe-

Le Grup de Volontariat

203

San Ciascian dal ti portan insciö n pü’ de ligrëza. Le dé di amarà ti vëgnel portè a düć n ciüf. Chësc grup laora tl chît y cun l’aiüt de d’atri volontars. La comunité rengraziëia inće chësc grup por le gran impëgn di mëmbri de chël che la jënt ne sa gonot nia. I Iagri da San Ćiascian Inće sc’al é tres plü cerfs te nüsc bosć, él impò ćiamò le tier plü chirì dai iagri de nüsc reviers da ćiacia, él pö n tier che é gnü adarlerch dal’Austria y da Puster ite. Tla sajun 2008 él stè Ivan Pedratscher dl Vajolet le pröm da nen copè un, propi le pröm dé che la ciacia é gnüda daurida. Le secundo iagher che

Ivan é stè le pröm da copè le cerf.

204

à copè le cerf é stè Klaus Crazzolara. Por ći che reverda nosc paîsc, él na picia cuntia che dà da capì che i iagri ne dess nia tres gni iudicà sciöche porsones che ti fej dl mal ai tiers. Tl mëis de messè él gnü ciafè tla vijinanza da Ciampidel n pice rehl cun les aundles taiades ia plü dessigü da na mascinn da sié. Le pice tier salvare ne n’ess nia suravit te chës condiziuns. Porchël él stè le iagher che l’à ciafè che ti al à portè al compagn Franz de Casciano che s’al à tut a cör. Al s’à tut la bria da le medié y l’à trat sö cun lat de ćioura cun na boza. Insciö éra jüda da salvè le pice asò che é gnü condüt ia en Lijun te n parch di tiers salvars. Na bela testimonianza che inće i iagri po ester amisc di tiers.

San Ciascian La Scola dai Schi Ala ﬁn dl 2008 â la scora 28 maestri atifs (döes maestres). Inće en chësc invern él gnü organisé cursc por i mituns dles scores elementares. Tratan les leziuns impara i pici sciadus da miorè les techniches sön i schi mo inće da stè adöm cun d’atri coetans. Chisc é dagnora momënć ch’an se porta para ćina ch’an é gragn y ch’an se recorda magari ion canche an röia adöm cun cumpagns de curs. Por stlüje jö l’ativité él gnü fat la gara ﬁnala, ti don ai atleć jogn la poscibilité da se confrontè danter les portes fora. Les manifestaziuns serales „interski” à albü n gran suzès, cherdan adarlerch tröc turisć a ti ciarè ales demostraziuns di maestri dai schi, da snowboard y da telemark, y ales morvëies di grups acrobatics. A ti dè ćiamò n pü’ de „porvada” ai maestri sön

I pröms sciadus a San Ćiascian n’adora nia le lift.

la nëi, él le campiun dl monn de deltaplann Ploner Tani cun sü compagns che pënsa. Canch’ai jora adarlerch sura i spetadus che roda i edli cuntra cil, él l’amiraziun inanter la jënt che ti và do a chës ares magiches slominëntes. Por la ﬁn dl ann é la ﬂacolada oramai deventada d’usanza, che é n evënt dër aprijé dai sciori.

Sciöch’an jô inlaôta.

205

San Ciascian à dè les demisciuns ala ﬁn dl altonn, ti passan tomun a Albert Pescollderungg che à albü n gran sostëgn da Vijo Glira y dai aconsiadus. Por esperiënza él vigni cambiamënt che porta diﬁcultês mo che porta dessigü de bogn früć, sc’ares vëgn manajades aladô, daidan crësce y miorè l’ativité. Porchël ti audunse döt le miù por la novité che i maestri dai schì à portè te nosc paîsc!

La sënta nöia dla scola dai schi.

CORIOSITÊS – ATLEĆ DL PAÎSC

L’ann 2008 é stè por la scora dai schi n ann storich, che é caraterisé da na gran mudaziun: la sënta é gnüda spostada te na ćiasa nöia. Sciöche pröma sënta dla scora recordunse l’oﬁze tla staziun a val de Piz Sorega. Inlaôta êra tla strotöra ćiamò da odëi dlungia le Hotel Störes, tla vijinanza de Plan. Da dailò piâ ia le lift da un n post y dailò podô i pröms ghesć da San Ćiascian jì a d’apostè les leziuns da jì cun i schì. Plü tert él spo gnü fat laprò n lift da dui, olach’al pëia ia incö l’ovovia. Chësc é stè le momënt por la scora da se spostè ia dlungia la staziun nöia a val dl lift, tla strotöra dl „Ski Bar”. La sënta ia delà dal’ega é deventada y restada por tröc agn le post de referimënt por düć chi che â debojëgn de n maester dai schi o d’informaziuns sön leziuns por pici y gragn. Cun le tëmp che passa y che müda, él indô ora da da fà val’ da nü. Do da tröc agn ch’al é gnü ponsè a deplü poscibilitês, éson pormò en chësc ann rovà tan inant. La Vijinanza Armuntarola à fat sö na bela ćiasa dlungia la staziun dl lift, ti don la poscibilité ai maestri da se presentè cun n oﬁze nü. Le diretur atual

Alex Ploner, Campiun dl monn de deltaplann tla categoria „dal’ara stara” (ala rigida). Se laureè campiun dl monn, anfat te ći categoria, mëss ester na sensaziun nia da descrì. Le momënt de realisaziun dl re-

206

Tani sura la Marmolada cun la bela culissa de munts ia de do.

Momënć da ne desmentié nia.

San Ciascian

Tani amesa les trohts dl paĂŽsc.

Tani cun so pere, i fredesc Claudio y Roland y sĂźa mama.

207

San Ciascian

Tani „jora alt” inće cun la liösa a motor.

sultat scatenëia daìte n sentimënt unich, do ch’an à dè döt sè instësc, anima, corp y cör. Al é dessigü le maiù paiamënt por düć i sacriﬁzi ch’an à fat por arjunje n titul de chësc caliber. Ći mai à mo Tani porvè le pröm d’agost a Montecucco canch’al â concuisté por le secundo iade le scalin plü alt a livel mondial? Chësc trofê à confermè le resultat arjunt bele tl 2001 tla Spagna, y porchël àl renforzè le valur dl travert tan ambì y tan chirì da Tani. Le Montecucco tla regiun dl’Umbria vëgn aratè dai esperć dl jor lëde un di posc’ plü adatà ch’an ciafa tl’Europa. Porchël él gnü organisé tla Talia, dal 20 de messè al 1 d’agost, i Mondiai dl Jor lëde. Tani à davagné dan so compagn de scuadra y bun amich trentin Christian Chiech totalisan 5.753 punć, 225 deplü co le vizecampiun. Deboriada cun so amich y cun i atri compagns nazionai, ál davagné le pröm post sciöche scuadra nazionala, ći che à abelì ćiamò deplü la festa de premiaziun. San Ćiascian cun l’Uniun Sport Amatoriala, le Club dl Jor y rapresentanć dl Comun de Badia à orü onorè so campiun con parores de congratulaziuns y onoranzes. Te chësta ocajiun àn inće recordè d’atri resultać sportifs de valüta a livel nazional y europeich de Alex Ploner, mo inće de sü fredesc Claudio y Roland y de so pere Walter. Congratulaziuns!

Bel giulan a düć chi che à daidé cun tesć, informaziuns y fotograﬁes da realisé la pert dedicada a nosc paîsc da San Ćiascian. Sce val’ ess da manćé, vëgnel perié do comprenjiun. Tani vëgn premié tl zënter dl paîsc.

208

Badia

Badia • Werner Pescosta

Les ćiampanes é indô rovades derevers do la pröma gran vera.

Les ćiampanes al dédaincö...

209

Badia Les ćiampanes de Badia Dala storia dl paîsc de Badia de siur Angel Dapunt san che dl 1896 êl ćiamò döes ćiampanes corades l’ann 1438 sön ćiampanì. En chël ann êl spo gnü apostè 4 ćiampanes nöies dala fujina Chiappani da Trënt y por les fà êl inće gnü corè les döes ćiampanes plü vedles. Al ê mâ gnü lascè la mëndra - „chëra da müfa” ti dijôn, ćiodiche ara ê curida de verdram – y la plü grana. L’ann de vera 1917 â les ćiampanes messü gnì dades jö al stat, inće la grana, y laprò la picera da La Crusc y la ćiampana dla capela de Pescol. Sön ćiampanì êl mâ plü restè la mëndra, „chëra da müfa”, che ê la plü vedla. Ai 27 d’agost y ai 14 y 15 de setëmber à l’aministraziun di soldas tut jö les ćiampanes, les à spacades en tòć, sciurades jö te cortina y spo menades demez. Ala jënt ti manćiâ les ćiampanes dër, porchël ân da d’altonn dl 1920 metü man da ponsè de arjigné ćiampanes nöies. Al ti ê gnü scrit al secretêr dl patriarch d’Aunejia che ê presidënt de „L’opera di soccorso per le chiese rovinate dalla guerra” por ciafè debann le brom da les corè. Tl pröm êl gnü respognü de ê mo defata do gnôl la comunicaziun che por le momënt ne sciaﬁâ la domanda nia da gnì azetada. Impò â le comitê fat fora de apostè les ćiampanes dala fujina Cavadini da Verona. Ai 22 de novëmber ê le proprietar dla fujina instës gnü a Badia a ti ćiarè ala dlijia y te chë ocajiun êl gnü ﬁrmé le contrat. Ai 30 de messè dl 1921 ê les ćiampades rovades a Pedraces cun l’auto dla dita Gader. N gröm de jënt aspetâ cun la musiga y al ê gnü stlopetè cun i mortai, tan grana ê la ligrëza. Da Pedraces a San Lintert êres gnüdes menades cun i ćiavai bi infornis sö y la domënia ai 31 de messè â le degan da San Martin, siur Batista Mersa, consacrè les ćiampanes beles infornides sö. I scioldi por paié les ćiampanes ê gnüs abinà adöm cun ofertes dla jënt: tröc â dè ca lëgns y taies. Les cin’ ćiampanes che é al dédaincö ćiamò sön ćiampanì vëgn sonades dal 1951 incà cun la forza eletrica. Introduziun L’ann 2008 é indô n iade stè n ann rich de evënć y de manifestaziuns. Dla crisa economica che à atoché le monn intier n’àn ćiamò sintì püch y nia: i turisć da tröc scioldi che é gnüs a jì cun i schi l’à vagada da spëne, chësc é n sëgn ch’ai nen n’à ćiamò. Fora de sajun él indô stè les uniuns culturales che à portè vita te paîsc cun sües ativitês y iniziatives. Por Badia é inće i 100 agn dala mort de Sant Ujöp da Oies stà n’ocajiun por fà festa. Le pröm iade tla storia dl paîsc él inće rové adalerch le Papa, Benedët XVI. che à orü a vijité la ćiasa olache le Sant de Badia é nasciü: por la comunité él stè val’ de straordinar che ti à dè na gran ligrëza.

210

Badia Movimënt dla popolaziun Ai pröms de jenà dl 2008 ê i abitanć de Badia 1.341 y ala ﬁn dl ann ési rovà a 1.345; 20 porsones é gnüdes pormez a stè tl paîsc y 17 s’un é jüs a stè fora dl Comun. Tratan l’ann nen n’él nasciü 14 danter mituns y mitans y 9 é stà i morć (che â la residënza tl Comun). Popolaziun dl Comun de Badia por tlasses d’eté y sès Eté

Ëi

Ëres

Indöt

0–4

122

103

225

5–9

105

128

233

10 – 14

112

102

214

15 – 19

176

20 – 24

143

25 – 29

192

30 – 34

104

149

253

35 – 39

146

158

304

40 – 44

147

153

300

45 – 49

133

135

268

50 – 54

176

55 – 59

147

60 – 64

176

65 – 69

156

70 – 74

138

75 – 79

80 – 84

85 – 89

90 – 94

95 – 99

> = 100

Total

1608

1703

3311

211

Badia Viadus che à ciafè le sacramënt dl bato: Tibo Nepomuk

de Ewald Alfreider y Sittah Ferun Maria Russo nasciü ai 11.11.2007

Nikol

de Franco Stincone y Edith Palur nasciü ai 4.12.2007

Manuel

de Helmut Buchia y Antonia Kircher nasciü ai 14.12.2007

Philippp

de Manfred Moling y Priska Schrott nasciü ai 3.1.2008

Damian

de Oskar Irsara y Mirjam Agreiter nasciü ai 14.2.2008

Davide

de Raimund Irsara y M. Gabriela Pitscheider nasciü ai 17.2.2008

Lisa

de Albert Pedratscher y Katja Costa nasciüda ai 22.2.2008

Kathrin

de Pio Clara y Nadia Nagler nasciüda ai 21.3.2008 de Dietrich Pescoller y Maria Luisa Frontull nasciü ai 23.4.2008

Rafael Noah

de Emil Valentini y Soﬁa Trigiano nasciü ai 28.4.2008

Lena

de Daniele Sottara y Margot Crazzolara nasciüda ai 23.5.2008

Celine

de Renato Piccolruaz y Iris Rubatscher nasciüda ai 27.6.2008

Denise Esmeralda

de Ivan Alton y Emma Pezzedi (da Corvara) nasciüda ai 13.7.2008

Clara

de Roberto Tasser y Sandra Schuen nasciüda ai 24.7.2008

Susan

de Nicolò Mininni y Cristina Granruaz nasciüda ai 30.7.2008

Maija Rita

de Michael Tavella y Monica Irsara nasciüda ai 25.9.2007

Mattia

de Giuseppe Piccolruaz y Heidi Campei nasciü ai 26.9.2008

212

Badia

Le pice Damian de Oskar Irsara y Mirjam Agreiter...

Al s’à unì tl sacramënt dl matrimone: Giovanni Turri cun Verena Pizzinini (da Verona) (d’Enrico d’Costa)

ai 5.4.2008

Manuel Moling cun Silvana Campei (da San Martin) (de Franzl d’Curcela)

ai 7.6.2008

Martin Nagler cun Anja Frenademetz (da La Val) (de Paul dl Strüm)

ai 14.6.2008

Hermann Miribung cun Hildegard Pitscheider (da La Val) (de Sotćiastel)

ai 14.6.2008

Gualbert Messner cun Ingrid Burchia

ai 7.6.2008

Johannes Granig cun Anita Nagler

ai 8.8.2008

Fabio Tschaffert cun Erika Pitscheider (da La Val) (de Giuvani dl Pico)

ai 20.9.2008

Igor Tavella cun Claudia Plazza (dl Posta) (d’Al Plan)

ai 20.9.2008

Philip Demet cun Margareth Irsara (da Santa Cristina) (de Nando da Coz)

ai 27.9.2008

Nagler Christian cun Monica Deval (de Runch) (da La Val)

ai 27.9.2008

Arnold Costa cun Ines Castlunger (de Puntac) (da La Ila)

ai 7.6.2008

213

Badia

N bel dé s’à Igor y Claudia dit de scê...

Le Comun de Badia compëda indöt 34 pêrs che s’à maridé: de chisc nen n’êl 7 olache trami é residënć tl Comun; 2 olache mâ ël é residënt; 6 olache mâ ëra é residënta. Laprò él gnü compedè 6 ëi residënć y 6 ëres residëntes che s’à maridé foradecà y 7 pêrs nia residënć che s’à maridé ti 3 paîsc dl Comun.

Morć: Tratan le 2008 é nü porsones de Badia gnüdes cherdades a miù vita da Chël Bel Dî. 214

Badia Anna Pitscheider Costamoling, é nasciüda ai 3.11.1920 ite a Fistì sciöche ﬁa plü vedla de Vigil Pitscheider y Genofefa Pescollderungg. Anna à spo maridé Vijo Costamoling y cun ël àra albü cater mitans y n möt. Ara à vit na vita scëmpla daidan so om da laurè le lüch y danterite fajôra la sarturëssa, cujî fora plomac y de vigni sort de patüc. Anna é gnüda cherdada a miù vita ai 2.1.2008.

Hermann Irsara (da Mez de Pescol), é nasciü ai 6 . 4 . 1 9 3 1 sciöche secundo de nü mituns de Mariangel Irsara y Maria Irsara da Coz. Al à maridé Amalia Alfreider da San Martin y cun ëra àl albü döes mitans. Hermann à vit na vita scëmpla, lauran le lüch ia en Pescol; oramai döta süa vita àl inće fat le mone dla picia capela de S. Maria. Hermann é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 19.3.2008.

Serafin Trebo (Tino), é nasciü ai 3 . 7 . 1 9 2 6 sciöche cuarto de sis mituns de Giuseppe Trebo y Albina Pescosta da Corvara. Serafin ne s’à nia maridé y deboriada cun süa sò Caterina manajâl la botëga dala mangiarìa a San Linert. Serafin é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 8.11.2008.

SiurAlfons Tasser (de Sotgherdëna), é nasciü ai 7.8.1927 sciöche cuarto de sis mituns de Augustin Tasser da San Ćiascian y Anna Piccolruaz de Sotgherdëna. Al é gnü consacrè prou ai 29.6.1953 y é deventè impröma prefet tl Kassianeum a Porsenù y spo caplan ite a Fodom. Dal 1963 al 2003 él stè professur de matematica y ﬁsica tl Vinzentinum a Porsenù. Siur Fonjo Tasser é gnü cherdè a miù vita da Chël Bel Dî ai 27.3.2008.

215

Badia Maria Trebo (dl Hotel Maria), é nasciüda ai 1.2.1926 sciöche cuarta de cin’ mituns de Alessandro Trebo y Maria Rottonara da La Ila. Ara ne s’à nia maridé y oramai döta süa vita àra laurè sciöche ostira tl’Ustaria Crusc Blanćia y tl Hotel Maria a San Linert, deboriada cun so fre y süa só. Maria é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 26.5.2008. Cav. Siegfried Dapunt (da Sotrù), é nasciü ai 20.8.1920 sciöche pröm ﬁ de Mariangel Dapunt y de süa secunda fomena Annamaria Pedevilla da Rina. Mariangel à de chësc vers albü na gran desfortüna: la pröma fomena, Catarina Vittur, ê morta da mëte al monn le cuarto möt y Annamaria é spo inće morta da stè de pert, canch’al ê nasciü so sesto möt. Inće Siegfried n’à nia albü na vita saurida: dl 1944 él gnü cherdè ite da jì te vera, mo al s’à refodè de jì sot. Porchël él gnü pié y condüt a Balsan olach’al é gnü condanè a mort. Al â bele messü se ćiavè la fossa y ê tl gnì stlopetè, mo süa só ê ćiamò stada buna da fà ch’al gniss mudé la condana: impede gnì copè él gnü trasferì te n ćiamp de conzentramënt a Dieburg, 216

dlungia Darmstadt, deboriada cun Franz Tasser de Sotgherdëna y Paul Mischì da Lungiarü. Dl 1945 do la vera à Siegfried spo indô podü gnì a ćiasa, mo intratan ê so fre Merch gnü stlopetè a Slonders. Le pëis de chisc evënć s’âl tut do por döta la vita. A ćiasa, söl lüch da Sotrù, à Siegfried dagnora laurè da paûr. Maridè àl Emma Crazzolara da San Ćiascian cun chëra ch’al à albü cater mituns. Siegfried é passè a miù vita ai 27.5.2008. Roberto Rottonara (Rudi dl Longher), é nasciü ai 2.5.1943. Ćina ch’al é stè bun àl dagnora laurè d’invern sciöche maester dai schi, impröma pro la scora de schi da Pedraces y spo pro chëra da La Ila, y d’isté da tistler. Chësc mistier àl imparè dantadöt tla tistlaria Bernardi, mo tröp àl inće imparè da su. Rudi viô a La Ila y por n cer’ tëmp él inće jü a stè ti Paîsc Todësc. Tl ultimo viôl a Badia, pro so möt che ti daidâ da se fà le guern, y olach’al é inće gnü sopolì. Rudi é gnü cherdè a miù vita da Chël Bel Dî ai 28.7.2008. Emilio Pedratscher (da Oies), é nasciü sö Oies ai 17.10.1925 sciöche dodejim de catordesc mituns de Johann Baptist Pedratscher y Angela Valentini d’Anvidalfarëi. Milio à maridé Amalia Irsara da Coz y cun ëra àl albü trëi mituns. Te süa vita àl dagnora laurè da tistler y te so tëmp lëde daidâl fora sön le lüch da Oies. Süa gran ligrëza

Badia ê chëra de sonè pro la Müjiga de Badia: por passè 40 agn él stè laprò y tröc musicontri s’al recorda sciöche n bun ejëmpl da ti jì do. Milio é passè a miù vita ai 4.8.2008. Helga Valentin (da Cialaruns), é nasciüda ai 22.9.1966 sciöche cuinta de cin’ mituns de Paul Valentin y Caterina Oberbacher da Calfosch. Helga ê na jona che â dagnora la buna löna; i ultimi agn àra passè a laurè tl „Salf laûr protezionè” a Pidrô, olach’al ti savô le plü bel da cujì de vigni sort de patüc. Helga é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 26.8.2008. Maria Pitscheider (da Ruac), é nasciüda ai 14.6.1940 sciöche ultima de set mituns de Paolo Pitscheider y Milia Anvidalfarëi de Valgiarëi. Ara ne s’à nia maridé y à feter dagnora vit pro süa só Paola.

Maria ê na porsona da na gran fede y tolô pert dër ativamënter ala vita religiosa dla comunité. Maria é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 26.9.2008. Cav. Giuvani Dapunt (dla Erna), é nasciü ai 28.11.1939 sciöche pröm de sis mituns de Hermann Dapunt y Ernestina Würmer. Por tröc agn él stè fora por la Germania, olach’al à maridé Helma Koldeberg y olach’al à ciafè da laûr pro n’assoziaziun de turism. A Giuvani ti savôl dagnora bel da gnì a Badia almanco a passè les vacanzes. L’ultimo tëmp él spo indô gnü a stè te so paîsc nadè, inće deach’ara ti scecâ n pü’ cun la sanité y sü fredesc sciaﬁâ insciö da le socodì y ti stè dlungia. Giuvani é passè a miù vita ai 26 d’otober dl 2008. Fora de Badia él mort Gottfried Valentini de Col d’Anvì a Porsenù, Bernardetta Pescoll Agreiter de Pescol a La Ila, Monica Vittur Tolpeit a San Martin de Tor, Emma Piccolruaz dl Secretêr a San Ćiascian y Maria Pizzinini de Crafunara, monia dl Verb Divin de Steyl cun l’inom de Sr. Luciane, a Stockerau.

217

Badia LES ATIVITÊS DL COMUN Y LES INIZIATIVES PUBLICHES TE BADIA Al é gnü inaudè le „Punt de fer” nü Ai 8 d’aurì él gnü inaudè y benedì le tunel y le „Punt de fer” nüs che ê bele en funziun dai pröms de dezëmber dl 2007. Por l’ocajiun él rové adalerch na bela compëda de porsones, danter l’ater inće le presidënt dla Provinzia, Luis Durnwalder, l’assessur por la viabilité, Florian Mussner, i rapresentanć dl Comun y dl’Assoziaziun turistica y dles dites che à laurè pro le gran proiet. Sön le punt vedl él gnü metü sö tëndes por splighé plü avisa tres na proieziun i laûrs che é gnüs fać, por tignì i discursc oﬁziai y sambëgn por n pice renfrësch do l’inaudaziun. Te so

discurs à Durnwalder baié dl’autonomia dla Provinzia y dles prioritês che vëgn chirides fora autonomamënter tl pice raiun de Südtirol. Al à sotligné l’importanza dles strades de colegamënt dles valades cun les citês y i zëntri plü dlungia, mo inće cun chi europeics; porchël êl do süa minunga inće gran ora de fà val’ por la strada dla Val Badia, olach’al passa di milesc d’auti al dé; le punt y le tunel dess alisiré le traﬁch che gnô tres plü pesoch, sides por i foresć co por la jënt dl post, y tl medemo tëmp él na soluziun por la strëntöra dl punt vedl y por le prigo de peres che gnô peres te strada. L’injinier Gustav Mischì à spo cuntè sö dötes les tapes plü importantes di laûrs de realisaziun dl punt y dl tunel: i laûrs é gnüs stlüć jö valgamia te n cört tëmp; le tunel é 423 metri lunch y le punt é de 47,7 metri: cost total é stè de 8.874.000,00 Euro.

Luis Durnwalder, Florian Mussner y Ugo Dorigo à taié la vëta...

218

Badia La sarenara da Sompunt La sarenara da Sompunt é en funziun dala ﬁn dl 1989 incà. Śëgn, do 18 agn, vëgnel baié de mudé gestiun. Le ”Consorz por la canalisaziun Alta Val Badia” ne podarà nia plü dî gestì da su la serenara da Sompunt; al messarà se tachè ite pro le ”Raiun de otimisaziun teritorial Val de Puster” sciöch’al é porater preodü dales desposiziuns dla lege provinziala te chësc setur. Aladô dla convenziun, metüda jö provisoramënter, surantoless le ”Consorz de depuraziun dles eghes pazes Val de Puster” dötes les spëises por i investimënć che mëss gnì fać tl dagnì. I cosć de gestiun ti gniss indere aratà ai comuns de Badia y Corvara tres faturaziun direta. N aspet da ne podëi nia sotvaluté é che la sarenara da Sompunt à debojëgn d’intervënć de manutenziun da fà en prescia che costass bele atira 700.000 euro y laprò rovassel ćiamò n 1.000.000 de euro de cosć por adatè l’implant de depuraziun ala normativa europea anter le

2010. Insciö dij le geom. Ernesto Scarperi dl Ofize provinzial por la sconanza dles eghes. Naôta n’à i comuns de Badia y Corvara tut degöna dezijiun definitiva. Al resta ćiamò tröpes chestiuns da tlarì danter comuns, Consorz dla sarenara da Sompunt y Consorz de Puster. I comuns à orü aspetè por ti portè dant al Consorz de Puster y ala Junta provinziala sües ghiranzes: anter i proscimi 10 agn déssel gnì rovenü les eghes pazes dla valada alta tla sarenara”Tobl” da San Laurënz, mo porchël s’aspeta le Comun de Badia de podëi lascè la sarenara da Sompunt sciöch’ara é por n’avëi nia bria da fà les investiziuns scrites dant dal Ofize provinzial por la sconanza dles eghes; ćina che la sarenara da Sompunt resta en funziun, déssera gnì aministrada dal ”Consorz por la canalisaziun Alta Val Badia”; le Consorz dl’alta Val Badia mëss ester rapresentè tl consëi d’aministraziun dl Consorz de Puster; le Consorz dl’alta Val Badia dess podëi se tignì sü implanć idroletrics y sües proprietês, zënza mes-

La sarenara da Sompunt ne restarà nia plü dî en funziun...

219

Badia sëi ti les passè a chël de Puster adöm cun la sarenara, sciöch’al foss preodü. Insciö ti restàssel inant al Comun chë ressursa ch’al à albü ćina śëgn, por ti aratè ai zitadins tarifes plü basses por la depuraziun dles eghes pazes. Al é debojëgn da mioré la viabilité a Pedraces y a San Linert Te Badia él agn ch’al vëgn baié dl debojëgn de n’incrujada tl zënter da Pedraces por che camions y corieres sciaﬁes da s’oje, zënza messëi fà sö zirachi o jì ćina ite a Sompunt olach’al é plü lerch. L’idea de fà l’incrujada dlungia l’Ustaria Posta é gnüda lasciada tomè, inće ćiodiche dailò fóssel insciö stè ri da fà val’ d’indortöra. Al é porchël gnü

I dessëgns ilustrëia en grou l’inserimënt dl punt che messass alisiré la viabilité danter Pedraces y San Linert.

220

Badia tut en conscidraziun la poscibilité de fà n punt sura la Gran Ega ia, püch defora dal Badia Pub, che rovass ia tla ota „dla Zisca”. Le Consëi de Comun é stè a öna de lascè fà n proiet de mascima y n preventif di cosć: la spëisa calcolada n’é nia picera, inće ćiodiche le punt messass gnì fat zënza pilastri de sostëgn t’ega, por se tignì ales prescriziuns dl Oﬁze por la regolaziun di rüs. La soma por le punt amuntass sö a 3.650.000 euro (+ CVA). La soma messass gnì curida por la maiù dala Provinzia, che n’à indere nia aprovè l’inserimënt dl punt tl PUC (Plann Urbanistich Comunal), do ti avëi plü iadi dè speranza ala Junta y al Consëi de Comun che ara ê a öna cun le proiet! Al é spo gnü baié de fà na rodadoia tl zënter da Pedraces, daimprò dal Residence Nagler, mâ che chilò él inće problems tecnics y implü messàssel ti gnì esproprié

grunć a deplü proprietars. Al Residence Nagler ti gnìssel tut l’azès ti garage y deplü posć da lascè auti; porchël messass le Comun ti arjigné n azès nü y zacotan de posć da lascè i auti sot tera. Le cost de chësc proiet, che é dessigü manco ideal sciöche soluziun, inće ćiodiche al ne toless nia demez le trafich dal zënter da Pedraces, podess ala fin ester de püch mënder co chël dl punt. Costruziun dla scolina nöia de Badia Tl 2008 él finalmënter gnü metü man cun i laûrs de costruziun dla scolina nöia, püch defora da Jonorëis. Al ê bele agn che la ćiasa vedla dla scolina n’ê nia plü a norma y che les maestres s’aspetâ n aiüt dal Comun, inće por podëi tó sö

Les fondamëntes dla scolina nöia é arjignades.

221

Badia düć i mituns che damana de podëi jì ala scolina y che ne vëgn nia pro, deach’al n’é nia lerch. Le proiet dla scolina nöia dl arch. Erich Agreiter é gnü chirì fora da na comisciun aposta danter cinch che é gnüs menà ite al concurs scrit fora dal Comun. Sce i laûrs jarà inant indortöra, messass i pici mituns y les maestres podëi jì tla scolina nöia da Nadè dl 2009. Tunel dla rô da La Crusc Tratan l’ann 2008 é inće i laûrs pro le tunel da La Crusc jüs n tòch inant: incër mez jügn à la ﬁrma Klapfer metü man da mëte apost le ćiantier y la strada da La Crusc, sciöch’al ê preodü da fà por stlüje jö i laûrs d’escavaziun y de drenaja tl tunel. En pratica él gnü fat i laûrs dl secundo lot che prevëiga le completamënt dles drenajes por rovëne l’ega che vëgn fora de tunel te vasches, la sistemaziun dl portal y incër l’entrada ia. Tl tunel él gnü metü apost les perts dl tunel che é gnüdes rovinades tratan l’invern, metü jö rôs de racoiüda dl’ega te tunel y forè fora na pert dles drenajes che ê ćiamò da rové; al é gnü metü apost l’implant

L’entrada dl tunel ala ﬁn dl 2008.

222

che cöi sö l’ega y metü jö i ros por l’alaciamënt ala rëi dla forza eletrica publica. Al é intratan inće gnü metü apost le tru cuntra Castalta. N valgügn laûrs à messü gnì sburlà al 2009: incër mez novëmber àn stlüt jö cun les ativitês por gauja dl tëmp che ne conzedô nia plü da jì inant. Controi cun le radar y mioramënt dla segurëza sön strada L’ann passè él inće sozedü te Badia n bur inzidënt olache na mëda de Badia é gnüda menada sot da n auto. Sciöch’an sa é, do l’alcohol y les droghes, la velozité la pröma gauja de inzidënć sön strada. La manćianza de segnai adeguà y de controi da pert dla polizia aumentëia le prigo; porchël à l’aministraziun comunala tut provedimënć, ćiaran de iluminé damì les zones olach’al é strisciores da passè ia la strada, de mëte sö segnai che mostra la velozité y i punć che gniss trać jö dla patent en caje de control. La proposta de mëte n radar fis ti posć olach’al é le maiù prigo d’inzidënć ne n’é indere nia gnüda tuta sö dala maioranza dl Consëi de Comun, mo la chestiun gnarà zënz’ater tratada ćiamò n iade ti proscims mëisc. Le tecnich dl ofize por la viabilité dla Provinzia che é gnü a valuté söl post les poscibilitês da mioré la segurëza sön strada é dla minunga che le radar é la miù soluziun, no ma ćiodich’ara po gnì tuta te n cört tëmp, mo inće deach’ara comporta demanco cosć y fej le plü faziun! Intratan ti à le Comun dè l’inćiaria ala dita Tarasconi da relevè l’intensité dl trafich y la velozitè ti posć plü prigorusc de Badia, La Ila y San Ćiascian, por odëi tan inant che i limić de velozitè vëgn ti-

Badia gnis ite. Por mioré la segurëza sön strada y por tutelè i scolars da doman y da misdè, canch’ai và y vëgn da scora, él gnü chirì te Badia cin’ „verdastrada por scolars”, porsones n pü’ plü de tëmp che s’à atira y ion metü a desposiziun por daidé i mituns da passè ia la strada. Nino Mura, Arturo Canins, Luis Lerchegger, Lois Pitscheider y Tone Anvidalfarei à surantut le sorvisc da „verdastrada por scolars” da mëteman dai 24 de mà; l’intenziun é śëgn chëra de mëte a jì le medémo sorvisc inće a La Ila y a San Ćiascian.

I „verdastrada por scolars” de Badia ...

N regolamënt nü dles tofles d’indicaziun Bele ala fin dl 2007 à le Consëi de Comun aprovè le regolamënt nü por les tofles d’indicaziun y de retlam sön strada por le raiun comunal. Al dess insciö gnì smendrì la cuantité dles tofles, abelì i paîsc, daidé i turisć da rové pro sü hotì, pensions y garnis y metü en pratica les normes provinziales y dl codesc dla strada nü. Na comisciun metüda adöm da rapresentanć dl Comun y dl’Assoziaziun turistica à valuté deboriada cun i tecnics dla Provinzia ći sort de tofles che ê nezesciares y messâ porchël gnì sostituides cun de nöies y ći sort de tofles che messâ gnì tutes demez. Deache l’Assoziaziun turistica ti â bele denant fat la proposta al Comun de arjigné tofles nöies por i hotì y les ćiases da sciori, partin ite i paîsc te „zones turistiches”, vignöna cun n ater corù, ti à le Comun surandè l’inćiaria de se cruzié de döta la chestiun dles tofles. L’Assoziaziun ti à comuniché la novité a sü mëmbri y à dè ia le laûr a na dita spezialisada.

Le sensor de proa che mosöra la velozité metü sö da jì da Damez ite.

Les toﬂes nöies che é gnüdes metüdes sö te düć trëi i paîsc dl Comun ...

223

Badia I mëmbri scrić ite à insciö podü apostè por tëmp y ora les tofles nöies; plütosc mal é restà i boteghiers y i afitaćiamenes che n’é nia scrić ite pro l’Assoziaziun y che n’é porchël nia gnüs avisà dl proiet: ai é restà da n dé al ater zënza tofla, tan deplü ch’ai â bele paié ite la cuta por döt l’ann y ê gnüs al savëi che l’ordinanza de demoliziun da pert dl’ombolt ne n’ê gnanca ćiamò gnüda fata ... A vigni manira n’él nia plü preodü tofles d’indicaziun por les boteghës dl zënter y por vigni sigola dita, artejans o afitadins. Ezeziuns pol gnì fat olach’al é assolutamënter debojëgn de na tofla por garantì le bun funzionamënt dla dita o dl’ostaria. Te chësc caje mëssel gnì fat domanda al Comun y presentè n dessëgn dla tofla cun les carateristiches scrites dant dal regolamënt (art. 134) ala comisciun dl frabiché che darà spo so bëgnstè! Le medémo mëss inće gnì fat por bandires de retlam. Por chi che ne tëgn nia ite les regoles él preodü straufunghes che va da 250 a 2.500 euro. Demassa o massa püces üties da munt? La chestiun sc’al é massa tröpes o massa püces üties da munt tl Comun de Badia é gnüda fora i ultims agn, canch’al é gnü presentè deplü domandes da frabiché. La discusciun te Consëi ê impröma stada plütosc via: al ne ti ê ćiamò mai gnü dit de no a degügn y porchël n’êl gnanca na dërta motivaziun por ti dì de no a zacai che ê ma sta n pü’ tardis da fà la domanda. Impò nen n’êl de chi che se temô dala concorënza nöia y chësc é gnü fora tler tla discusciun. 224

Le compit dl’aministraziun de Comun n’é dessigü nia chël de cherié o impedì la concorënza, mo plütosc chël de controlè ch’al sides tl raiun comunal n dër ecuiliber te vigni setur (turistich, artejanal, comerzial y i.i.). Al é porchël gnü tut la dezijiun de lascè fà n stüde, por capì sc’al manćia üties da munt por ti garantì n bun sorvisc al scior o sc’al nen n’é bele assà. Le Comun ti à spo surandè ala dita HBPM Ingenieure GmbH da Porsenù l’inćiaria de fà n stüde plütosc avisa, por capì i debojëgns te chësc setur. L’inj. Julius Mühlögger s’à cruzié de cöie adöm por cunt dla dita inćiariada dötes les informaziuns por odëi tan de üties ch’al é al momënt te vigni paîsc, tan granes ch’ares é aladô di posć ch’ares à da se sentè jö, tan d’üties che é ćiamò preodüdes, tan de sciori che po rové pormez sön la basa dla portada di lifć inciëria y de desfarenzié danter sajun da d’isté y da d’invern. Al é danter l’ater inće gnü ejaminé le raiun, sce les üties é a pêr sorëdl o no, por capì sc’al é ćiamò n potenzial da podëi anuzé o sc’an à bele arjunt le numer mascim de üties por sodesfà deplëgn i sciori. Sambëgn él gnü tignì en conscidraziun les leges provinziales che regolëia la planiﬁcaziun dl teritore y la sconanza dl ambiënt, sciöche inće le plann urbanistich comunal (PUC). Scemia che n valgügn proprietars dles üties s’à parè da scrì fora i formulars arjignà ca dal inj. Mühlögger, pon dì ch’an à impò ciafè les informaziuns ch’an orô abiné adöm tres le stüde. Dal stüde resultëiel che tl Comun de Badia él na ütia da munt por vigni 2,82 km de pista dai schi. Chël ô di ch’al é le comun cun la majera densité d’üties

Badia

La plü vedla dles „üties” da munt de Badia é chëra sö La Crusc...

dla Talia y le secundo comun dl’Europa. Mâ Schladming fora tl’Austria à na majera densité cun na ütia vigni 2,46 km de pista. Te n valgügn raiuns da jì cun i schi sciöche chël da La Crusc cür i 7 proprietars de üties y restoranć dlungia pista deplëgn les esigënzes de restoraziun. Aladô dl stüde él inće ti atri raiuns da jì cun i schi üties assà, scemia ch’al se lasciass ćiamò sfruté n valgügn posć te posiziuns particolarmënter adatades por le numer di sciori che passa y por la posiziun a pêr sorëdl. Le Consëi de Comun messâ spo tó na dezijiun sce le stüde dess deventè normatif o sce le stüde dess mâ ester consultif, a na manira che le Consëi pois valuté caje por caje. Les motivaziuns por fà deventè le stüde normatif ê che le Comun ess podü se tignì a val’ de concret por conzede

o ne conzede nia plü lizënzes nöies: de chël vers éssel albü la poscibilité de osservè na regola valìa por düć, zënza risćé de tomè ite te favoritisms, mo impò à la maioranza orü tó le stüde sciöche stromënt consultif, inće do les tutes de posiziun de protesta da pert de zacotan de proprietars dles üties che la vëiga scöra sce la concorënza ess da gnì maiù. Le risch é inće – sciöche n valgügn aconsiadus à recordè deplü iadi – che les tröpes üties fates sö pois ciafè n’atra destinaziun, sc’ares ess n bel dé da n’ester nia plü bunes da stè sura ega ia: ares podess gnì aﬁtades o venüdes a foresć; le risch tres maiù é chël de ester tres manco patruns de nosc raiun y de nosc daćiasa!

225

Badia Le Parch natural Fanes-Senes-Braies y le Parch natural Pöz-Odles Sciöch’an sa alda na pert dl raiun de Badia pro dui di set parcs naturai de Südtirol: le Parch natural Fanes-SenesBraies fej confin sön sëmena de Col de Tramesc sö La Crusc y va inant dl vers de San Ćiascian stlujon ite danter l’ater Sas dla Crusc, Fanes y Armentara; le Parch natural Pöz-Odles tol ite Ghernacia, Antersasc, Col da Oi, Sassidel y le confin passa a 1.800 m sura le mêr söla pert orografica ciampa dla valada. I parcs é gnüs istituis dala Provinzia ala fin di agn ’70 por na miü sconanza dla natöra y dla contrada, sides de chëra ćiamò naturala co de chëra coltivada dala porsona. Dlungia i crëps y i ambiënć incontaminà, ti vëgnel inće dè ai prà da munt laurà tradizionalmënter, zënza spane cultöra chimica o boacia, y les pastöres da munt na gran importanza. Te nosta valada, olach’al florësc le turism, à chisc raiuns sconà inće na importanza economica, sc’an pënsa ales

La ćialciara de Ghernacia é gnüda ressanada.

226

tröpes sëmenes da jì a pé y ales belëzes dla natöra tres plü chirides dai ghesć. I parcs pîta porchël inće n’alternativa de valüta ai raiuns da jì cun i schi bele stramudà dala porsona. Nia inultima é i parcs inće n bel ”biliét da vijita” da podëi mostrè sö tl retlam de nüsc raiuns. Dl ater vers à i parcs naturai debojëgn de sconanza de vigni vers:; porchël ne conzed la lege nia de fà sö ći che sides, mo mâ ći che mëss ester por la coltivaziun di terac. La natöra adora inće süa pêsc y tres i parcs ciàfera n pü’ plü de flé ... Pro i parcs naturai n’àldel nia ma de beles imajes y regoles sciòdes: do ia él tröpes porsones che laora por mantignì bela la contrada, sensibilisé la jënt che va a pé sö por munt y promöi ativitês de vigni sort. Tl 2008 à i dependënć di parcs laurè cotan inće te Badia: sot ala direziun dl comissar Gottlieb Moling ài laurè sön la sëmena che va da Sponata sön Ghernacia y por mantignì les sperses de pastöra sön munt ài taié fora cotan de barantli; dlungia la ütia de Ghernacia ài metü apost la ćialciara che é na testimonianza storica de valüta. Inće la sëmena da Juel cuntra Antersasc ê dër rovinada dal tëmp y i lauranć di parcs l’à indô metüda apost. Sciöche vigni ann él gnü metü apost danü la sëmena da La Crusc cuntra i pra d’Armentara, olache le terac mëna cotan. Ti parcs y sön la ligna de confin él gnü metü so tofles d’indicaziun de lëgn y tabeles d’informaziun nöies. I laûrs fać é gnüs finanzià dal Ofize parcs naturai dla Provinzia che se crüzia dla gestiun di parcs de döt Südtirol. Val’ iade, sc’al é debojëgn mët inće le Comun a desposiziun lignan da fà cer’ laûrs. L’ann passè à l’Ofize parcs naturai danter l’ater paié

Badia n bel contribut por la restrotoraziun y la segnalaziun dles sëmenes de Sas dla Crusc, Lavarela y Conturines; le laûr é spo gnü fat dai mënacrëp dl’Alta Badia sön inćiaria dl’Assoziaziun turistica y inće con le sostëgn ﬁnanziar dala sozieté di lifć y dales üties da munt dl raiun da La Crusc. Dl 2008 à le Parch natural Pöz-Odles complì 30 agn y chësc àn orü festejé cun deplü manifestaziuns: sö dala ”Schlüterhütte” él ai 15 de jügn gnü metü a jì na gran festa de compliann deboriada cun i comuns dles valades che alda pro le parch, dla Val Badia, de Gherdëna y de Funes. A Badia él gnü metü a jì ai 7 de novëmber na sëra de geologia y musiga cun Simon Kostner, Michael Pescolderung, le „Herum Quintett” y le „Hornquartett Ladinia”. Chësta manifestaziun dal titul „Le liber de storia dl

Le tru da jì sön Ghernacia é gnü metü apost dai lauranć di Parcs naturai.

monn” â le ﬁn de informè la jënt coche nostes munts é nasciüdes y s’à svilupé cun parores scëmples y musiga plajora. Tl Comun de Badia à l’Oﬁze parcs naturai spo inće metü a jì deboriada cun les assoziaziuns turistiches inćër 30 jites acompagnades; te döta la Val Badia nen n’êl gnü fat daimprò da 100. I

Sö dala „Schlüterhütte” él gnü festejé i 30 agn dala fondaziun dl Parch natural Pöz-Odles.

227

Badia

Protagonisć y organisadus dla sëra sura la geologia dal titul „Le liber de storia dl monn“... (dmc. Elmar Castlunger, assessur por la cultura dl Comun de Badia; Gottfried Nagler, dependënt dl Oﬁze parcs naturai; Arthur Kammerer, diretur dl Oﬁze, Simon Kostner y Manuel Pescolderung, auturs dla sëra; Giovanni Mischi, rapresentant di comuns dla Val Badia tl comitê di parcs).

acompagnadus condüsc turisć y scolars fora por les sëmenes di parcs naturai y ti mostra les belëzes y i aspeć plü ascognüs dla natöra. L’Oﬁze parcs naturai à süa sënta zentrala a Balsan, mo dal 2001 incà àl inće na sënta de sorvisc por la Val Badia a Al Plan tla „Ćiasa dl parch natural”. Te chësc oﬁze laôra Gottfried Nagler de Badia. Por vigni parch él n comitê de gestiun che stlüj ite i rapresentanć di comuns, di paurs, dles lies da munt, dla forestala y de d’atri grups d’interès. Le Comun de Badia é rapresentè te chësc comitê da Elmar Irsara por le parch Fanes-Senes-Braies y da Klaus Castlunger por le Parch natural Pöz-Odles.

228

L’ECONOMIA PRIVATA Le bilanz dl’Assoziaziun Turistica Badia Ai 10 de dezëmber él gnü tignì a La Ila la reuniun generala dl’Assoziaziun Turistica Badia, olach’al é gnü fat n bilanz sides dla sajun da d’invern 2007/08, sides de chëra da d’isté. La pröma é jüda valgamia bun y à fat registré n 10% de presënzes implü en confrunt al invern da denant. Manco bun é jüda la sajun da d’isté olach’al é gnü constatè n manco dl 4,7% dles sojornanzes y dl 3,9% dles presënzes de foresć rovà adalerch: al é gnü demanco talians, todësc y olandesc, mo al é jü sö le numer di inglesc, di au-

Badia striacs y di belg. Sciöch’al pê é l’ultima sajun da d’isté (2008) impò ćiamò jüda miù co chëres dl 2005 y dl 2006. Ala fin ćiara fora le bilanz dl’economia turistica dl comun de Badia valgamia bun, n sëgn ch’al nà nia ćiamò sintì tröp dla crisa economica mondiala che à gaujè le lizenziamënt de cënć de milesc de lauranć oramai sura döta l’Europa y tl’America. I sciori, che röia tles Dolomites a passè sües vacanzes, alda pro la categoria plü rica dla sozieté. Inće te Badia se l’à la gran pert de chi che à na na botëga, na ostaria, n hotel o ćiamenes da afité cavada plütosc bun. Ala fin dl ann êl te paîsc 27 aziëndes danter hotì, bars y restoranć, 6 residence, 4 garnis, 11 afitaćiamenes, 61 afitaapartamënć y 20 botëghes. Previjiuns por le dagnì... La tëma é che la situaziun podess piorè inće chilò da nos y porchël ô l’Assoziaziun Turistica investì plü scioldi tl retlam; porchël àra inće perié i mëmbri scrić ite de paié na majera cuota anuala co chëra da denant; nia düć i mëmbri n’ê a öna y val’ un s’à porchëllascè trà fora dal’Assoziaziun. Critica àra metü man da gnì por les pices botëghes dl paîsc do la daurida dl gran Despar da pert dl Aspiag Service a La Ila: i pici boteghiers de Badia ne sa nia sc’ai sarà bëgn bugn da suravire ti agn che vëgn y da ti tignì bot ala concorënza. Sc’ai mëss stlüje saral da odëi sce la gran botëga é plü d’ütl o plü de dann por le paîsc, ponsan inće a chës porsones che à debojëgn de jì te paîsc a cumprè ite, y sce i prisc restarà inant basc sciöch’ai ê tl pröm.

Le proiet „Alta Badia Quo Vadis?” Valgamia tröp stöp él gnü trat sö cun le proiet „Alta Badia Quo Vadis?” por cherié n conzet por le dagnì dl’Alta Badia. Le proiet é gnü realisé dal Malik Management Zeuntrum da St. Gallen (Svizera) y à costè passa 160.000 euro; la soma é gnüda stanziada dala Provinzia da Balsan. Te deplü ocajiuns él gnü tignì incuntades por che i esperć podess capì damì la situaziun atuala dl’Alta Badia y ćiönes che dess ester les prospetives por le dagnì, inće aladô di pinsiers de interlocuturs chirìs fora de deplü categories economiches y strać soziai. An à capì che le turism ne po y ne dess nia odü sciöche unité isolada, dal momënt che les dezijiuns che reverda le tursim à conseguënzes inće por n gröm d’atri seturs. Aladô dl stüde de basa laurè fora dai esperć dl Malik déssel gnì realisé n conzet unitar y omogenn che pois jì bun por planiﬁché damì le dagnì de nosta valada. Les propostes concretes che gnarà fora dess ti gnì portades dant ales aministraziuns comunales y provinziala che valutarà tan inant ch’ares po y dess gnì concretisades. Frabiché Te Badia él gnü realisé deplü frabicać ia por l’ann, ći che é n sëgn che l’economia ne va nia tan mal; mo en general él gnü frabiché demanco co dandaìa. A San Linert él gnü trat jö l’ustaria dl Ustì (Albergo Cavallino) y fata sö danü. Jö Pedraces él gnü metü man cun deplü ćiases da apartamënć, olache la gran pert 229

Badia

L’Ustì nü vëgn fat sö...

Le frabicat é rové...

230

gnarà venüda a foresć. De chësc vers ti va inće le paîsc de Badia, che é pordërt n pü’ la periferia dl turism, do ai atri paîsc dl’Alta, olache la porcentuala de abitaziuns venüdes fora é bele cotan majera. Jö Inzija, sön le conﬁn danter le comun de Badia y chël da La Val, é i laûrs por la realisaziun de na cooperativa agricola inće restà chić. La tëma é inće dailò ch’al garetes n’aziun speculativa, dal momënt che danter i maius sostignidus él feter mâ imprenditurs y porsones che à interès da investì capitai ch’ai à da na pert. Scemia ch’al é 50 mëmbri pro la Agricom, é i paurs é gnüs lascià plütosc sön na pert; les aministraziuns comunales à metü man da dubité sön la destinaziun efetiva dla strotöra che dess gnì realisada. L’idea de arjigné locai por copè tiers y vëne diretamënter la ćern, adöm cun i produć da lat, é dessigü na buna idea por i paurs dla valada. Tres la Agricom podess spo i hotì y i restauranć dl post ciafè na miù ćern a n prisc azetabl y i paurs se davagné val’ deplü co ćina śëgn. Al sarà da odëi sciöche le proiet se svilupëia inant...

É le gran frabicat a Pedraces destiné a deventè na multiproprieté?

Badia ATIVITÊS DL CONSËI DE CÖRA Y FESTES DE DLIJIA Festa en onur de Sant Ujöp, 100 agn do la mort La sabeda ai 17 de mà él gnü tignì te Badia la vëia dla gran festa por recordè i 100 agn dala mort de Sant Ujöp Freinademetz: domisdé él impröma gnü zelebrè na mëssa ćiantada y da sëra spo la prozesciun cun les ćiandëres da Oies ćina jö San Linert, olach’al é gnü tignì na picia funziun sön le paiun. Da sëra à la popolaziun inće tut pert ala iluminaziun dl paîsc en onur dl Sant. La domënia él spo gnü tignì la gran festa diozejana, olach’al é rové adalerch deplü prozesciuns dai paîsc dla Val Badia. Pro chëra che gnô da La Ila jö êl inće le vësco Wilhelm Egger. Domisdé él spo gnü zelebrè la mëssa solëna, zelebrada dal vësco, sona-

La statua de Sant Ujöp ziplada dal artist Otto Irsara é gnüda portada por le pröm iade en prozesciun.

da dala Müjiga de Badia sot ala direziun de Fridl Pescoller y ćiantada dal gran cor dla Val Badia cun passè 100 ćiantarins

Na gran fola de jënt à tut pert ala mëssa zelebrada dal vësco Wilhelm Egger...

231

Badia

Iarone Chizzali y Fridl Pescoller ê i dirighënć dla Müjiga de Badia y dl Cor dla Val Badia.

sot ala direziun de Iarone Chizzali da San Martin. Ala mëssa à tut pert sö por 3.000 fedei che s’â abiné incër paiun ia: po fortüna àl tratan mëssa lascè do da plovëi. Da döta la valada y da tröć paîsc dla diozeja él rové adalerch proi y fedei y rapresentanzes dles uniuns por dè n sëgn de unité religiosa y soziala, sot al mantel dla proteziun de nosc Sant ladin. Cun la mëssa solëna, les funziuns y l’iluminaziun che é inće gnüda fata la domënia sëra àn orü recordè la vita, l’ativité miscionara y l’ejëmpl de Sant Ujöp che s’un é jü da süa valada tan amada ćina ia tla Cina, da olach’al n’é nia plü rové a ćiasa, por anunzié le vagnele. Por la jënt dla Val Badia é Sant Ujöp na gran richëza spirituala: al sarà dagnora n referimënt tla oraziun, dantadöt ti momënć de diﬁcolté, te chi ch’al à dagnora daidé chi che à cherdü te ël... 232

Papa Benedët XVI sö Oies A Porsenù savôn bele dî danfora che le papa, Benedët XVI, foss gnü te chë cité a passè sües vacanzes da d’isté. N evënt nia programè danfora é indere stada la vijita dl papa a Oies, olach’al é rové le mertesc, ai 5 d’agost, a vijité la ćiasa nadè de Sant Ujöp Freinademetz, cënt agn do ch’al é mort tla Cina. Impormò le dé denant àn salpü dessigü che le papa gnô a Badia. Porchël n’él impò stè dër tröc che à tut l’ocajiun de jì sö a l’odëi y a le saludé: passa 4.000 fedei, dantadöt dales valades ladines, mo inće ghesć da foradecà y tröc südtirolesc é gnüs adalerch. Bele danmisdé él gnü sarè jö les strades da jì sö Oies, ćiodich’an se temô che döt s’intasass y che degügn ne sciaﬁass plü da rové pormez. Insciö à la jënt messü jì a pé ćina sö dal Sant: pici y gragn, jogn y jënt atëm-

Badia

N valgügn momënć tratan la vijita sö Oies ai 5 d’agost.

233

Badia

234

Badia pada é rovà adalerch y à aspetè cotan d’ores sön le post desmostran insciö inće de avëi na gran fede. Te n cört tëmp él inće stè la Crusc Blanćia, i Stüdafüch, i Cors, la Müjiga y tröć volontars a desposiziun por fà garatè l’evënt sciöch’al tóca; al ê le pröm iade che le papa gnô te Badia y porchël êl dessigü n evënt straordinar... Le papa é spo rové adalerch domisdé ia cun l’elicoter di soldas: al é gnü tut ite y saludé da siur degan Franz Sottara y dales melodies dla Müjiga de Badia; sön le tru da jì cuntra la ćiasa dl Sant y la dlijia êl la gran fola de porsones che l’atlamâ cherdan so inom y porvan da ti tochè la man. Le papa ti à fat na aićia a tröc mituns y inanter ite nen n’àl inće tut un o l’ater söl brac. Acompagné gnôl da so fre Georg, da so secretêr privat Georg Gänswein, da siur degan y dales forzes dl ordinn. Siur Pire Irsara ti à spo mostrè al papa la ćiasa nadè de Sant Ujöp y tla dlijia dedicada a d’ël, s’à le papa inslenè jö por onorè le Sant da Oies. Dedô à le papa recordè la vita y la misciun dl Sant che é dötaorela ćiamò n ejëmpl y n model de vita. Te dlijia, olache i cin’ cors de Badia à ćiantè deplü tòć, él spo inće stè l’ocajiun da ti surandè al papa val’ scincunda y recordanza. Papa Benedët é restè valgamia imprescionè dala tröpa jënt che é rovada adalerch y à rengrazié les uniuns y la jënt dla buna acoliënza.

Siur degan, Franz Sottara, à podü festejé 50 agn da prou La domënia ai 27 de messè, en San Iaco, ti à la comunité de Badia fat festa a siur degan Franz Sottara por sü 50 agn da prou. Ai 29 de jügn dl 1958 êl gnü consacrè dal vësco Joseph Gargitter a Porsenù. Por so sorvisc ales comunitês cristianes de deplü paîsc y dantadöt a chëra de Badia à döt le paîsc orü le rengrazié de cör. Bele dal 1959 al 1961 êl stè caplan de Badia, denant ch’al rovass a Sanćiana y a La Val, y spo curat a San Jan y Ornela, a Lungiarü y spo a La Ila, denanche rové indô derevers te Badia dl 1993. Dl medémo ann à siur Franz Sottara surantut l’inćiaria da degan dla Val Badia, n sorvisc y n compit daldöt nia saurì, sc’an pënsa ala gran crisa de identité spirituala y de fede d’al dédaincö, olache la majera pert dla jënt i va plülere do ala mondanité y al materialism, y al fat ch’al vëgn tres manco proi jogn docà. Inće porchël à la jënt de Badia orü le rengrazié, por so impëgn, süa dediziun, so coraje, süa paziënza y umilté cun chëra ch’al porta inant so laûr. La gran festa de iubileum à metü man dan calonia: la Müjiga, i cors de Badia deboriada y i scolars dla elementara ti à sport le pröm salüt a siur degan, denanche l’acompagné te dlijia a zelebrè la mëssa de rengraziamënt. Impröma l’à la presidënta dl consëi de cöra, Rita Pitscheider Lerchegger, saludé y rengrazié da pert de döta la comunité. Dedô à spo siur degan naôta rengrazié le Signur dla cherdada y de dötes les porsones che ti é stades y ti sta dlungia; al à inće recordè en cört n valgügn de bi y n valgügn de bur momënć de süa vita, cun gran umilté 235

Badia

Siur degan Franz Sottara vëgn saludé da pici y gragn dan calonia..

Ala ﬁn dla mëssa de rengraziamënt à la comunité rengrazié ćiamò n iade siur degan por so sorvisc y so laûr y ti à porchël surandè val’ picia scincunda...

236

Badia àl spo perié pordenanza ala comunité por sües manćianzes, desmostran de ester na porsona scëmpla y de pêsc. Dedô àl spo dit mëssa adöm cun siur Laurënz Irsara, siur Christian Moroder, siur Pire Irsara, siur Markus Moling y siur Klaus Sottsas. La pordica é gnüda tignida da siur Laurënz, che l’â bele tignida en ocajiun dla mëssa noéla de siur degan che le conscidrëia inće n pü’ porchël so maester spiritual. I cors y les uniuns musicales à dötes adöm abelì la funziun en onur de siur Franz y ala ﬁn ti à le grup di ministranć, le cor de dlijia y le consëi de cöra ćiamò surandè n valgönes de pices scincundes. Dan marëna à spo la Müjiga tignì n pice conzert sön paiun en onur dl iubilar, tratan che la jënt tolô l’ocajiun da ti fà les mius audanzes. Por döta la comunité de Badia y por siur degan él stè n bel avenimënt y n dé de festa!

I ministranć de Badia L’ann 2008 é stè por i pići sorvidus de Badia n ann rich d’avenimënć y plëgn d’emoziuns: ai 13 de jenà él gnü tut sö tl grup 13 mëmbri nüs; la domënia dal orì ài portè düć adöm passa 30 stanges dal orì pro la prozesciun. Les stanges ài arjigné ca i dis denant cun l’aiüt de n valgügn geniturs. En ocajiun dla festa di 100 agn dala mort de Sant Ujöp êl passè 100 ministranć da döta la valada a sorvì mëssa: denant ài acompagné le vësco en prozesciun da calonia ćina pro paiun, olach’al à spo zelebrè la funziun. Inće sö Oies, canch’al é gnü adalerch le papa, ê düć i pici sorvidus dailò a le tó ite. 10 sorvidus dla mesana à inće podü l’acompagné te dlijia: l’avenimënt é stè dër emozionant por mituns y mitans. En ocajiun dla festa por i 50 agn da prou

I ministranć de Badia cun siur degan Franz Sottara, en ocajiun de süa festa por i 50 agn da prou.

237

Badia de siur degan Franz Sottara à i sorvidus arjigné ca n bel cheder cun fotografies de recordanza y ti l’à surandè ala fin dla mëssa, adöm cun na bela ćiandëra pastelnada da Margareth Pizzinini. Dala festa de San Linert à i pici sorvidus tut pert ala defilada sentà sön n ćiar, arjigné sö cun l’aiüt de Martin Irsara da Coz. Da d’altonn à le grup finalmënter inće ciafè so local ch’ai s’à cruzié de arjigné ite tratan döt l’isté, lauran cun lezitënza y tröpa ligrëza; le local é gnü inaudé na domënia do mëssa. Ala fin dla funziun à 11 sorvidus podü pié do n diplom y na foto de recordanza por avëi sorvì a mëssa por zacotan d’agn. Por l’ocajiun à i geniturs di ministranć arjigné n pice aperitif tl local nü, olache düć é ćiamò gnüs invià a stè n pü’ adöm a s’la cuntè. Püch dan Nadè él gnü tut sö ćiamò 13 sorvidus nüs che podô spo sorvì mëssa por le pröm iade de jenà dl 2009. An n’é indöt 66, danter mitans y mituns, che fej pert dl grup di ministranć. Insignà jö y daidà vëgni, sciöche bele da plü agn incà, da Klaus Untersteiner cun l’aiüt de Lisa Untersteiner y Thomas Pitscheider.

mo inće les ores de stories y da fà teater. Bel ti àl salpü dantadöt da imparè le teater de „Le iat dai stivà”. Sciöche bele ti ultimi agn ti él gnü dè pëis al plurilinguism te scolina, a na manira da ausé jö i mituns a vire cun deplü lingac. Importanta é indô stada la colauraziun danter les seziuns, mo dantadöt inće cun la scora elementara por che i mituns pois imparè da capì ći che jì a scora ô dì y sciöche la scora é fata. Deboriada cun l’Uniun di Maestri Ladins él gnü metü a jì na mostra de dessëgns di mituns. Te val’ ocajiun àn ćiarè de trà ite i geniturs da fà para, insciö pro les festes de compliann o da jì a fà la jita, por mëte a jì la mëssa dles families o pro le proiet da imparè a conësce i ćiavai, olache i mituns à podü jì ite dal Hotel Teresa a ti

SCORA Y SCOLINA La scolina Tratan l’ultimo ann de scora ê i scrić ite ala scolina indöt 38, danter mituns y mitans, cun chi che les maestres Teresa Moling y Gertrud Pitscheider à metü a jì n bel program de jüć y tröpes d’atres iniziatives por i daidé crësce. Danter les cosses che ti à plajü deplü ai mituns él dessigü la proa d’evacuaziun cun i stüdafüch y i dis passà amesa la natöra, 238

Maria Pescoller dl Mone é stada por 27 agn cöga dla scolina. Denant ch’ara jiss en ponsiun ti à i mituns ćiamò fat na bela festa...

Badia

I pici mituns dla scolina cun Erika Castlunger che ti à insigné da fà le teater dl „Iat dai stivà”...

ćiarè ai bi tiers y porvè de sentè lassura. Cun i geniturs, mo inće cun i neni, él gnü metü a jì deplü incuntades y manifestaziuns. Ćina Nadè ti à la cöga Maria Pescoller dl Mone arjigné da marëna ai mituns y do 27 agn de sorvisc tla scolina de Badia éra spo jüda en ponsiun. Ara à dagnora laurè cun gran ligrëza y dediziun y porchël ti à i mituns y les maestres fat na bela festa de comié, olach’al à tut pert la direturia dles scolines Edith Ploner, l’assessur por la cultura dl Comun de Badia, la Schira Jonila y la Müjiga di Jogn. Cun na rima ti à spo düć i mituns dit n gran dilan! Le post dla cöga Maria é gnü tut ite da Cristina Granruaz da Paracia.

Deache i mituns y les mitans é scialdi tröc, aspeta i maestri scialdi êrt do la ćiasa dla scolina nöia che é gnüda metüda man l’ann passè. Tratan l’ann de scora documentëia les maestres avisa l’ativité portada inant tla mapa „I laorun deboriada”, insciö pôl inće gnì tignì cunt di vari inant che i pici mituns fej. La scora elementara La scora elementara de Badia é dötaurela la plü grana dla Direziun raionala: l’ann 2007/08 cump¸dâ l’istituziun 98 scolars, 45 mituns y 53 mitans, y 13 239

Badia

Chi de cuinta à rové la elementara y da d’altonn ài metü man te pröma mesana...

I mituns y les mitans dla pröma comuniun cun siur degan Franz Sottara y les maestres (dmc.) Ester Moling, Michaela Vittur, Patrizia Dorigo y Natalia Ellecosta.

240

Badia insegnanć. Sciöche vigni ann à la scora presentè n plann de atuaziun por ći che reverda les ativitês che dô gnì organisades cun y por i scolars. Cun la palestra nöia à i mituns spo ﬁnalmënter inće ciafè na infrastrotöra adatada, olach’al po gnì tignì leziuns de sport y tröpes d’atres, pro chëres ch’an adora na majera lerch. Insciö por ejëmpl canch’al é gnü Max Castlunger da San Martin a ti mostrè ai mituns düć sü stromënć da percusciun. Cun süa manira de sonè y de splighé él stè bun da trà para i mituns che à imparè tröp y à instësc ciafè ligrëza cun i stromënć. La musiga y le ritm che é te vigni porsona mëss gnì descedà por che la porsona sides buna da gnì fora de sé instëssa y ti dè espresciun a so ester... Cun l’aiüt de porsones espertes vara plü saurì da arjunje chësc ﬁn. N ater proiet particolar é stè le curs da imparè da dessigné y depënje cun l’artista da San Ćiascian, Maria Pezzedi, che ti à insigné tecniches nöies ai mituns por ch’ai pois ester creatifs y se devertì deplü. Ai mituns dla cuarta y cuinta tlassa ti à l’auturia todëscia Myriam Pressler cuntè stories fora de sü libri; ai mëndri de pröma y secunda ti à Simon Kostner, espert de teater, cuntè stories da rì: cun süa manira de fà àl salpü da ti trasmëte la ligrëza da lì ai mituns che n’à de regola nia na gran vöia da lì val’ fora di libri. I scolars de terza à imparè da conësce i mistiers de valgügn geniturs, che é gnüs te tlassa a ti cuntè de so laûr. Tratan döt l’ann de scora s’à inće i mituns dè jö cotan cun la vita y les operes de Sant Ujöp: insciö ài albü l’ocajiun de imparè a le conësce n pü’ plü daimprò. Dlungia chëstes ativitês che daidâ

alisiré n pü’ les leziuns da vigni dé, à i scolars sambëgn inće imparè n gröm de cosses interessantes preodüdes dal program ministerial... VITA DL PAÎSC: N VALGÖNES MANIFESTAZIUNS PARTICOLARES... Spetacul de motors söla nëi Ia por l’ann à les tröpes manifestaziuns metüdes a jì dales uniuns de Badia y dal’Assoziaziun turistica portè cotan de vita te paîsc. Defata do l’ann nü, ai 22 de jenà él gnü metü a jì sön la plaza dl lift da La Crusc n „Freestyle Motocross Show”, n spetacul de acrobazies sön motors che à trat adalerch dantadöt jogn y amanć di motors. Tratan la manifestaziun à i profescionisć de motocross

Un di acrobać tratan n salt...

241

Badia conesciüs a livel internazional mostrè corëtes de vigni sort sön sü motors. La manifestaziun é gnüda acompagnada da parapënns che é jorà da La Crusc jö cun centli y da n spetacul de rachetes cun chël ch’al é gnü stlüt jö la serada. La manifestaziun é gnüda metüda a jì dala Scora dai schi Badia adöm cun l’Uniun di ustis, la sozieté di lifć da La Crusc y l’Assoziaziun turistica. Noza da paur Danter les manifestaziuns che à albü le plü suzès, àldel la „Noza da paur” metüda a jì dal’Assoziaziun turistica ai 4 de merz: impröma él gnü tignì na deﬁlada cun i ćiavai che tirâ liöses da inlaôta; la bela compëda de porsones che

à tut pert ê vistides sö da zacan, cun le guant da paur o cun la troht. Sambëgn êl inće i śonsì cun sü ćiapì da plömes y ciüfs, n grup cun le guant da paur acompagné da chi che sonâ i orghi da man y la chitara y n grup cun i schi de lëgn y le guant da zacan che i jô do ai novic. Düć adöm ài spo inscenè na festa da noza sciöch’ara gnô metüda a jì zacan. I aspeć plü particolars gnô cuntà y spligà deperpo, por che inće le publich forest y i plü jogn podess capì damì sciöch’ara jô dandaìa da se maridé, ći ch’al gnô mangé dal past, sciöch’an se sentâ jö pro mësa y i.i. ... Manćé n’à gnanca la ćioura müla che alda inće al dédaincö ćiamó pro les festes da noza. Tröć foresć, mo inće la jënt da chilò a ćiarè pro cun interès ala manifestaziun particolara che é gnüda metüda a jì...

Les chelneres à sorvì jopa da liagna, na spezialité che tocâ pro le past da noza da plüdadî...

242

Badia Badia Rocks De messè à le grup de jogn de Badia Events metü a jì por le diejim iade le festival „Badia Rocks”, en chësc ann cun grups n pü’ manco conesciüs, inće deache le bilanz dl’assoziaziun musicala ê limité y ne conzedô nia da fà atramënter. Peter Alfreider y sü compagns à arjigné sö sciöche vigni ann n bel gran palch y organisé döt ala perfeziun ćina tl plü pice detail... N pü’ da desplajëi él stè che la manifestaziun é rovada insuralater cun d’atri conzerć de musiga rock che gnô tignìs porincërch y che le publich s’à insciö partì sö te deplü posć, mo impò él rové adalerch te Badia na bela compëda de apascionà che à tut pert cun entusiasm ai dui dis de conzerć. Inće por zacotan de jogn dla Val Badia él indô stè na bela manifestaziun da ne podëi nia s’injomé ia...

X. ediziun dl rait de San Linert y 50 agn dla Uniun di ćiavai haflings tla Val Badia Ai 9 de novëmber él gnü tignì te Badia la diejima ediziun dl rait de San Linert: do la gran mëssa festejada tla dlijia da San Linert él gnü tignì la defilada tradizionala fora por paîsc, a chëra ch’al à tut pert plü co 100 ćiavai haflings y norics. Al n’à nia manćé les güces y i ćiars infornis sö da festa y la jënt dla Val Badia y dles atres valades ladines vistida cun le guant da zacan y da paur. Ala defilada à inće tut pert les musighes de Badia, Corvara, San Ćiascian, le grup „La Jimmy” y la „Böhmische” da La Val che à tignì n pice conzert tratan le danmisdé. Por festejé la diejima ediziun dl rait de San Linert y i 50 agn dla Uniun di Haflingher dla Val Badia él inće gnü metü a jì na mostra de ćiavai, olach’al é

Un di grups che à sonè tratan le Badia Rocks Festival...

243

Badia

244

Badia spo gnü premié i plü bi. La Jonëza da Paur de Badia à arjigné ca n gröm de spezialitês gastronomiches tradizionales y metü a jì n marće cun produć da paur. Domisdé à spo i stüdafüch ćiamò metü a jì na ćiastagnada cun musiga sonada dal grup „La Jimmy”. UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I Stüdafüch de Badia

N valgönes impresciuns dla bela festa...

N valgügn evënć é tratan le 2008 stà tl zënter dl’ativité di Stüdafüch, sciöche la cumpra y la benedisciun dl auto nü ELF Mantra, la vijita dl papa Benedët XVI a Oies o la gran manifestaziun metüda a jì te Badia ai 23 de novëmber sciöche test de savëi, d’orientamënt y da marćè por i grups di stüdafüch jogn de döt Puster y dl Wipptal. Impò s’à inće les ativitês ordinares indô damanè impëgn y motivaziun da pert di 50 ómi che fej pert dl grup. Vignun à laurè cun entusiasm daidan chi ch’â debojëgn; le tignì adöm y n bun tlima de laûr à inće l’ann passè caraterisé l’ativité dla uniun. En general é l’ann passè stè n ann positif y i resultać arjunć é dessigü na buna basa por jì inant cun le laûr che devënta tres plü de valüta por la comunité. Tl ann 2008 él stè 34 intervënć, 11 demanco co l’ann da denant, la majera pert por inzidënć sön strada o por prighi gaujà dala nëi. I médefüch é stà plütosc ra: mâ cater iadi indöt él gnü cherdè i stüdafüch da jì a destodé de mëndri füć, mâ dui te Badia. 372 é stades les ores che i ómi dl corp di stüdafüch à dediché ala uniun, danter les proes (36) 245

Badia

En San Flurian él do la gran mëssa por i stüdafüch gnü tignì la benedisciun dl auto nü, n Achenleitner Mantra (ELF), atrezè cun de vigni sort de injins y de massaries por intervënć de pröm aiüt te de vigni sort te situaziuns. Irene Pedratscher da Oies à fat da tota.

y intervënć. Döes proes é inće gnüdes fates deboriada cun la Crusc Blanćia dl’Alta Badia, dal momënt che la coordinaziun danter les organisaziuns de pröm aiüt ciafa tres na majera importanza por mioré i tëmps y la cualité di intervënć. De chësc vers à 8 mëmbri di stüdafüch tut pert a set cursc desvalis, por imparè da adorè injins y stromënć nüs y co ch’an dess se comportè en caje de intervënć particolars. Vigni domënia y i dis da festa é dagnora n pice grup de stüdafüch stè a desposiziun tl caje de bojëgn; pro les festes de dlijia y d’atres manifestaziuns à i stüdafüch pité so sorvisc de ordinn publich y por rovëne le traﬁch. Inće le grup di stüdafüch jogn é indô stè valgamia atif: i 10 mëmbri à tut pert 246

ai concursc provinziai a Weitental y a Porsenù, dantadöt pro la manifestaziun tignida te Badia ài fat na bela ﬁgöra, desmostran de avëi arjunt na buna competënza tles chestiuns che reverda i stüdafüch. Nü mëmbri di stüdafüch de Badia à indô fat para pro la musiga di stüdafüch dla zircoscriziun dla valada bassa de Puster: la musiga à tignì döes proes y à sonè pro l’incuntada dles totes a San Iöre y en ocajiun dl concurs di stüdafüch a Weitental. Ala ﬁn dl ann 2008 ê le corp di stüdafüch de Badia metü adöm da 50 mëmbri atifs, 4 mëmbri d’onur, 4 mëmbri fora de sorvisc, 10 mëmbri dl grup di jogn y 5 totes.

Badia La Müjiga de Badia Ai 23 de forà dl 2008 à la Müjiga de Badia tignì süa reuniun generala por fà le bilanz dl ann da denant y le program por l’ann impormò metü man. Le grup ê indô n iade sterch cun 61 musicontri, pro chi ch’al nen n’ê inće cinch de nüs – Stefanie Piccolruaz, Patrizia Pezzei, Noemi Canins, Matteo Piccolruaz, Julian Dapunt – 4 portabandira y 6 marcatënteres. Ia por l’ann à la Müjiga tignì 37 proes düć adöm, 7 de marsc, 9 de register y 26 é stades les manifestaziuns a chëres che döta la Müjiga à tut pert danter conzerć, prozesciuns y festes de dlijia. Na bela ocajiun da sonè é stada la festa en onur de Sant Ujöp da Oies tignida ai 17 y ai 18 de mà; döes édemes dedô, ai 31 de mà, à spo la Müjiga de Badia tignì sciöche vigni ann le gran conzert

d’aisciöda. Te chë ocajiun ti él inće gnü surandè na onoranza a Otto Clement de Sotgherdëna por i 50 agn ch’al é stè pro la Müjiga, a Ewald Schenk por i 25 agn, a Ester Campei, a Massimo Palumbo y a David Clement por i 15 agn. Tratan l’istè à la Müjiga spo tignì n conzert a Mühlwald. Canch’al é gnü le papa Benedët XVI ai 5 d’agost é na delegaziun jüda a le tó ite y por zacotanć él stè n avenimënt unich da podëi rapresentè la Uniun y ti tochè la man al majer rapresentant dla Dlijia. Le dé do é spo la Müjiga jüda a sonè la mëssa de sopoltöra de so mëmber d’onur, Milio Pedratscher da Oies, che é stè por tröc musicontri n ejëmpl, por so impëgn y süa dediziun. Defata do la Gran Santa Maria, ai 17 d’agost, él stè da jì ia en Funes a tó pert a na deﬁlada y a sonè pro le conzert metü a jì dala musiga da laìa. De setëmber é

I iubilars dla Müjiga cun le dirighënt y le presidënt: (dmc.) Friedl Pescoller, Otto Clement, Ewald Schenk, Ester Campei, David Clement, Massimo Palumbo y Heinz Canins.

247

Badia

Otto Clement de Sotgherdëna à podü pié do da Pepi Fauster, le presidënt dla Federaziun dles Musighes de Südtirol, le diplom por i 50 agn ch’al é stè pro la Müjiga de Badia.

la Müjiga spo gnüda inviada da jì a sonè a Comerio, en ocajiun dla festa di 100 agn dla musiga de chël paîsc. Ai 5 d’oto-

La Müjiga de Badia...

248

ber él spo gnü tignì n conzert en onur de Sant Ujöp deboriada cun düć i cors de Badia. Sciöche vigni ann, à la Müjiga de Badia tignì ai 30 de dezëmber n bel conzert da Nadè te dlijia cun le solist de eufonn Steven Mead, bun conesciü sön la scena musicala internazionala. Danter i jogn él stè deplü musiconć che à ciafè la medaia por i jogn de musiga: Eveline Rudiferia à ciafè chëra d’or, Lucia Verginer, Julian Dapunt y Lisa Unterberger chëra d’arjënt y Elena Frenademetz, Karin Ploner, Beatrix Valentin, Silvia Valentin, Sara Canins, Elvis Burchia y Sepl Piccolruaz chëra de brom. Chisc ultimi gnarà tuć sö pro la Müjiga dl 2009. Cater jogn à spo inće tut pert ales „Jungbläserwochen” tl Vinzentinum a Porsenù y un n musicont jonn inće ai „Bläsertage” a Fié.

Badia La „Böhmische”

La Müjiga di jogn

La „Böhmische” dla Müjiga de Badia devënta inće vigni ann plü buna da sonè y n grup compat che po se lascè aldì inće pro manifestaziuns de prestige. Werner Valentin de Curcela é gnü metü presidënt de chësc grup dla Müjiga y Raimund Pizzinini de Costa dirighënt. Laprò él danter 16 y 18 musiconć che fej düć inće pert dla Müjiga. La „Böhmische” sona dantadöt musiga d’intratenimënt sciöche marsc, polches, valzer, musiga plü moderna y aladô dles ocajiuns, sambëgn inće musiga sacra. Tratan le 2008 àra tignì 16 proes y 8 conzerć, sciöche por ejëmpl en ocajiun dla „Noza da paur” metüda a jì a San Linert, pro l’inaodaziun dl tunel de „Punt de fer” y pro le „Südtiroler Festival der böhmischen und mährischen Blasmusik” cun concurs, tignì ai 13 y 14 de setëmber a Mühlbach, olache le grup de Badia à arjunt le cuarto post cun 85,625 punć.

La Müjiga di jogn de Badia à tl ultim portè inant süa ativité deboriada cun la Müjiga di jogn dl’Alta Badia pro chëra ch’al alda inće chi da La Ila, da S. Ciascian, da Calfosch y da Corvara. Dai 11 ai 13 de messè él gnü tignì n curs aposta a La Ila, olache i musiconć gnô acompagnà da deplü maestri che ti à insigné tröp da sonè, mo inće da stè adöm a se devertì. Indöt à i jogn tignì 19 proes da sonè, 5 da marćè y 3 conzerć: ai 3 de setëmber a La Ila, ai 7 de setëmber a Rina en ocajiun dla festa dles musighes dla Val Badia, ai 5 d’otober a Türesc por l’incuntada dles musighes di jogn dl raiun da Bornech. Atualmënter é la Müjiga di jogn metüda adöm da 45 mëmbri, de chisc nen n’él 15 de Badia.

La Müjiga di Jogn...

249

Badia Le Cor de dlijia Le 2008 é stè por le Cor de dlijia n ann rich de avenimënć liturgics y storics che ti à inće dè tröpes sodesfaziuns ai ćiantarins y ales ćiantarines: ai à dagnora mostrè buna orentè y na gran lezitënza, no ma tolon pert ala vita liturgica dla cüra, mo ćiaran inće de coltivé les ativitês dl grup. Sciöch’an sa, dëida i cors de dlijia de süa buna da portè inant la vita spirituala, musicala y culturala dl paîsc; porchël él bel da odëi ch’al é tres ćiamò porsones, jones y manco jones, che se mët a desposiziun cun sües usc por ti dè plü valüta ala vita religiosa y ales gran festes de dlijia. Indiretamënter alda la vita religiosa dla cüra inće pro les tradi-

ziuns de nosta valada y pro l’identité feter de vigni porsona de nosta comunité. Le Cor de dlijia de Badia é metü adöm da 28 ćiantarins y ćiantarines, cun a ćé la dirighënta Cristina Pitscheider y l’orghelist Paul Dapunt da Ćianacëi, che vëgn conscidrà n pü’ i pilastri dla uniun. Deboriada prôi da motivé tres danü i ćiantarins por arjunje la miu interpretaziun di toć nüs o vedli che vëgn imparà ite y portà dant; i ćiantarins instësc desmostra tres indô de avëi na orentè jona y na gran vöia d’imparè musiga nöia. Ala ﬁn dl ann ćiarâ le bilanz dl’ativité dl cor fora dër bun, da ponsè ch’al s’à abiné passa 120 iadi danter festes, proes, sopoltöres y d’atres manifestaziuns. Danter chëstes él le peregrinaje diozejan

Le tëmp lëde dëida renforzé le spirit y l’unité de na uniun: d’otober é le Cor de dlijia jü a Wattens, tl’Austria, a vijité le monn di cristai de Swarovski y spo sön l’Achensee por passè n bel dé en compagnia.

250

Badia tignì ai 18 de mà a Badia, en ocajiun di 100 agn dala mort dl Sant Ujöp da Oies, olach’al é rové adalerch cotan de jënt da vigni cöra dla diozeja, inće sce le tëmp n’à nia massa daidè. La mëssa é gnüda zelebrada dal vësco Wilhelm Egger y ćiantada dal gran cor dla Val Badia y da n grup de strumëntalisć dla Müjiga de Badia. Sot ala bachëta de Iarone Chizzali él gnü portè dant cun gran maestria la mëssa scrita da Josef Knapp en onur dl Sant. Le componist ê instës presënt y é stè dër cuntënt cun l’interpretaziun de süa composiziun. Por l’aniversar di 100 agn dala mort dl Sant à le Cor de dlijia instës orü organisé n conzert d’otober, olache dötes les uniuns musicales dl paîsc é gnüdes inviades a tó pert. Por le Cor de dlijia él stè bel da odëi che düć à azeté la propo-

sta y à fat para, portan dant toć musicai dër sintis y scrić aposta por l’ocajiun; le „Leitmotiv” dla ćiantia „Jid’ tan lunc che l’ monn va” à portè früć de amizizia danter düć chi che à tut pert al conzert. Te deplü ocajiuns à le Cor de dlijia cun so ćiantè daidé abelì aniversars y tut ite te na manira solëna les personalitês dla Dlijia che à vijité le paîsc de Badia tratan le 2008. En la segra de San Iaco él gnü festejé, cun solenité y reconescënza da pert dla comunité, le iubileum di 50 agn da prou de siur degan Franz Sottara. La gran mëssa é gnüda ćiantada y sonada da düć i cors dl paîsc y dala Müjiga, che à desmostrè na partezipaziun via y sintida. Ai 5 d’agost, canche le papa Benedët XVI é rové adalerch a Oies, à spo siur degan perié i ćiantarins dl Cor de dlijia y di atri cors dl paîsc da se mëte adöm por

Le Cor de Dlijia en ocajiun de Santa Zezilia y i iubilars: (dmc.) Rita Pitscheider, Franz Nagler, Valeria Irsara y Anja Frenademetz.

251

Badia ti portè dant tla dlijia dl Sant n valgönes ćianties ladines. L’invit é gnü tut sö cun plajëi y na gran emoziun: düć é atira sta a öna da imparè ite les ćianties che ti é spo gnüdes portades dant al papa sot ala direziun de Cristina Pitscheider. Por i ćiantarins y les ćiantarines é l’ocajiun de podëi ćiantè por le papa, da l’odëi tan daimprò, da le saludé y da ciafè sü complimënć por le ćiantè, stada le plü gran paiamënt. Defata do la bela festa morî le vësco Wilhelm Egger, che é stè tröp presënt te Badia y a chël che döta la popolaziun ti orô bun. Le Cor de dlijia à orü le recordè ćiamò n iade ćiantan por ël na mëssa da requiem. L’ultima domënia dl’ann liturgich, ala ﬁn de novëmber, à le Cor de dlijia indô tut l’ocajiun por onorè Santa Zezilia, la patrona dl ćiantè y sonè te dlijia. Te chë ocajiun à le Cor do la gran mëssa podü ti

presentè ala comunité de Badia la troht nöia dles ciantarines, cujida dala sartorëssa Helga Trenkwalder da Sterzing. Siur degan ti à spo surandè na onoranza a Franz Nagler por i 40 agn, a Rita Pitscheider por i 25 agn, a Valeria Clement y a Anja Frenademetz por i 15 agn d’ativité pro le Cor de dlijia, ti sporjon n dilan fort por le sorvisc ch’ai à fat y ch’ai i fej te tan d’ocajiuns ala comunité. Le Cor Kèrygma Les 26 ćiantarines dl Cor Kèrygma ćiara indô cun ligrëza a n ann 2008 valgamia rich de ativitês: sot ala direziun de Agnes Irsara àres indô portè dant te deplü ocajiuns n bel repertore che va dala musiga tlassica, ales melodies ritmiches dl Gen Verde, al gospel, al spiritual. Bele

Do le conzert tignì d’agost tla dlijia de Badia adöm cun Georg Malfertheiner y Benno Canins...

252

Badia

Les ćiantarines dl Cor Kèrygma en jita a Feldthurns.

ai 27 de jenà à le Cor metü man süa ativité cun n conzert en onur de Sant Ujöp da Oies a Bornech, tignì deboriada cun le Cor de dlijia da San Martin y le Cor Col dla Vedla da Rina. Ai 15 de mà à spo le Kèrygma acompagné la sëra de meditaziun en onur dl Sant sö Oies, deboriada cun le Cor Philìa. I dis dedô à les ćiantarines tut pert a n curs da trà dërt le ﬂe cun la pedagoga dla respiraziun Susanne Barknowitz da Desproch. Deboriada cun i atri cors y la Müjiga de Badia à le Kèrygma ćiantè pro la mëssa en ocajiun dl iubilè di 50 da prou de siur degan Franz Sottara y insciö inće ai 5 d’agost en ocajiun dla vijita dl papa Bendët XVI a Oies. Pro i dui conzerć, tignis ai 21 y ai 22 d’agost tla dlijia da San Martin y te chëra de Badia, à le

Cor Kèrygma, acompagné te trames les ocajiuns dal percussionist Georg Malfertheiner de Gherdëna y da Benno Canins cun la chitara bassa, portè dant musighes gospel y spiritual; chisc conzerć é dër garatà y à inće albü n bel suzès de publich. Ai 20 de setëmber é spo les ćiantarines dl Kèrygma jüdes a Andrac, ite a Fodom, a ti ćiantè la mëssa da noza a Thomas y Sabrina Pezzedi. L’édema do à les ćiantarines fat na picia jita: do avëi ćiantè la mëssa tla dlijia da Milland, olach’ares é gnüdes saludades cun ligrëza da siur Vijo Pitscheider, éres jüdes a Feldthurns a marëna y dedô a pé ćina sön Jeunn. Ai 5 d’otober àres tut pert al conzert metü a jì deboriada cun düć i cors y la Müjiga de Badia en onur de Sant 253

Badia Ujöp tla dlijia de San Linert. Dai 14 ai 16 d’otober él indô gnü tignì le curs tradizional de formaziun dla usc cun Thomas Kranebitter da Desproch; chësta é tres na bela ocajiun por les ćiantarines da se dè jö intensivamënter cun le ćiantè y imparè tres indô val’ danü. Incër mez dezëmber é les ëres dl cor jüdes a tignì n conzert da Nadè tla dlijia di Carmelitans a Balsan y por stlüje jö l’ann en belëza àres ćiamò ćiantè ai 28 de dezëmber pro le conzert metü a jì deboriada cun le grup de stromënć da ﬂà „Unknown Brass Quintet”. Dantadöt le consëi dl cor y süa presidënta Monica Nagler s’à indô dër porvè da organisé l’ativité y ćiarè da mantignì n bun spirit de grup che liëia adöm les ćiantarines...

Tratan la mëssa ćiantada dal Cor Kèrygma...

254

Le KVW de Badia La domënia ai 21 de setëmber él gnü tignì a Badia la reuniun generala dl KVW dl paîsc cun la lîta dl consëi nü. Le danmisdé à metü man cun na mëssa zelebrada da siur degan tla ćiasa dles uniuns y ćiantada dal Cor Kèrygma. Dedô à spo Iaco Clement saludé i passa 100 scrić ite y sü familiars che é rovà adalerch, denanche cuntè en cört la storia dl KVW y recordè süa importanza a livel sozial y por la religiun: l’assoziaziun é gnüda metüda sö do la secunda vera dl 1948 y compëda al dédaincö 41.000 scrić ite de döta la provinzia da Balsan. Le grup de Badia é gnü metü sö dl 1951 dal degan siur Pire Rubatscher, adöm cun Scebio Pescollderungg d’An-

Badia vì, Stachio Costa da Pransarores, Guido Dapunt da Sotrù y Filize Flatscher da Ćiaminades che à spo inće fat pert dl pröm consëi d’aministraziun. Le KVW de Badia à al dédaincö 146 mëmbri scrić ite y de chisc n’él cater che é laprò dal ann dla fondaziun incà: Armando da San Linert, Guido da Sotrù, Gustl Pech y Angel da Ruac. Te döta la provinzia da Balsan él 266 grups de paîsc dl KVW partis sö te sis raiuns, pro chi ch’al laôra zirca 100 dependënć a tëmp plëgn y 2.000 volontars. Tla Val Badia à vigni paîsc n grup dl KVW y chisc é coordinà dala surastanta de valada Hilda Sottara da San Martin. Te cater di cin comuns vëgnel regolarmënter tignì aldiënza cun la poscibilité por la jënt de se lascè aconsié o scrì fora y menè demez de vigni sort de documënć por ći che reverda les pratiches de ponsiun, dejocupaziun, assëgns de familia o de maternité y i.i. Chësc sorvisc che é debann à na gran importanza dantadöt por la jënt atëmpada, che po insciö ti portè dant sü problems a zacai dl paîsc y te so lingaz dla uma impede por todësch. Tla Val Badia vëgnel tignì incër 490 ores d’aldiënza al ann. La pert oﬁziala dla reuniun generala é gnüda stlüta jö cun na relaziun dl’ativité dl KVW de Badia di ultims agn tignida da Iaco Clement y cun l’invit da lité danü le consëi d’aministraziun. I mëmbri lità por i proscims cater agn é: Iaco Clement, Veneranda Irsara Dapunt, Giuvana Flatscher Clement, Carlo Bernardi, Cristina Frena Irsara, Claudia Frenademetz Crepaz, Luis Lerchegger y Nando Irsara.

Jonëza da Paur de Badia La Jonëza da Paur de Badia po ćiarè derevers a n ann rich de ativitês danter incuntades, formaziun, colauraziun cun d’atres uniuns y tröpes d’atres iniziatives. Tratan l’ann à spo la uniun inće renovè le comitê y à lité dui surastanć nüs. Le punt plü important dl’ativité dla Jonëza da Paur é stada sciöche dagnora la formaziun di mëmbri y di paurs de döta la valada. Tl mëis d’aurì à porchël i paurs jogn bele atira metü a jì n dé d’informaziun sura i critêrs y i standards che i paurs mëss tignì ite por podëi damanè do contribuć dal’Europa; de mà él spo gnü organisé n referat sura la fertilité di armënć cun i médi dai tiers Alex Tavella, Herbert Furlan y Armando Mulciri; d’isté fora s’à jones y jogn eserzité da sié a man y da aguzé la falc ti prà da Fussè; da d’altonn ti à Giuvani y Pasquale Pitscheider tignì ai paurs n curs de basa por la manutenziun dl auto; Egon Ploner y Andrea Piccolruaz ti à splighé sciöch’an dess fà por se stravardè dal mèdefüch y da d’atri inzidënć de vigni sort. N curs n pü’ plü löcher, mo nia manco important, é stè chël da balè: te 8 sëres à i partezipanć imparè i vari plü importanć por jì avisa do le ritm la musiga. Inće la solidarieté é stè n tema por la jonëza da paur: en ocajiun dla sentada generala tignida de jenà ti à i surastanć dla uniun surandè n bel contribut al „Bäuerlicher Notstandfonds”, na organisaziun che dëida les families da paur che é rovades te diﬁcoltês zënza süa gauja. Tres a bëgn de chësta organisaziun à la Jonëza da Paur dl raiun de Puster dè fora n calënder 2009 cun fotograﬁes di laûrs 255

Badia

Comitê da denant pro le gran bal a Badia (dmc. Samuel, Helene, Moritz, Veronika, Zita, Christian, Caterina, Philipp, Hildegard y Walter).

y dles usanzes da paur, pro chël che n valgügn jogn de Badia à fat da model; l’iniziativa à portè de bugn früć. La jonëza da paur de Badia à danter l’ater arjigné, adöm cun la Crusc Blanćia, cufri de pröm aiüt por le families che vir dales perts fora.

La surandada simbolica dla bandira.

256

Tres indô à la Jonëza da Paur tut pert ales ativitês metüdes a jì dai grups dla Jonëza da Paur de Südtirol: incuntades istituzionales sciöche la reuniun generala a Balsan o la reuniun dl raiun de Puster, mo inće tröpes incuntades d’aurela cörta olach’al ê dandadöt da se devertì y

Badia conësce d’atri jogn; insciö le „4er Cup a Nals”, le gran bal di paurs de Tirol a Desproch, la „Wintergaudi” a Rina y tröpes d’atres. Chi de Badia à spo metü a jì na jita a Wörgl tl’Austria olach’ai s’à incuntè cun la jonëza da paur dl post y é jüs a ti ćiarè ala fabrich de tractors Lindner. N apuntamënt ﬁs é indô stè le gran bal dla Jonëza da Paur de Badia che é rovè ala cuarta ediziun ala ﬁn de novëmber: gnanca la gran nëi da en chël dé n’à sprigoré la tröpa jënt che é gnüda adalerch da düć i paîsc dla Val Badia, mo inće da foradecà. Pro la festa de San Linert à la Jonëza da Paur fat süa pert, cujinan tutres y fortaies. Por informè i mëmbri sura les novitês y les ativitês dla uniun, à le comitê dè fora la plata d’informaziun „La Usc dla Jonëza da Paur”, che ti vëgn menada ai mëmbri scrić ite. Na novité importanta é sambëgn stada la lîta dl consëi nü y

la nominaziun de dui surastanć nüs: le diretif é śëgn metü adöm dai surastanć Christian Irsara y Karin Alfarei, dai vizesurastanć Samuel y Zita Valentin, dal cassier Moritz Irsara, dal scrivan Philipp Lerchegger, laprò él inće Veronica y Walter Valentin, Marlene y Martin Tasser y Hildegard Pitscheider. Revisurs di cunć é gnüs nominà Winfried Pezzei, Stefan Vittur y Gottfried Nagler. Club dales rodes Val Badia Tratan l’ann passè à le Club dales Rodes indô portè inant süa ativité cun tröp impëgn y gran dediziun da pert de n valgügn mëmbri che s’à dè dantadöt dé da fà por le grup de jogn. Indöt él stè 167 atleć che s’à scrit ite al club y de chisc nen n’êl bëgn 78 sot i 18 agn che à desmostrè tröpa vöia de fà y de

La gran pert dl’ativité dl Club dales Rodes se conzentrëia dantadöt söi mituns y sön i jogn...

257

Badia

I atleć dla Val Badia che à tut pert ala Tour Transalp, püch dan le start a Oberammergau: (dmc.) Roland Ploner, Günther Frena, Lois Craffonara, Andreas Irsara, Simon Dapoz, Werner Pescosta, Valentin Erlacher, Alex Feichter y le „speaker” de Gherdëna Alexander Stuffer. Sön la fotograﬁa mànćel Edmund De Vettori y Giovanni Mischì.

arjunje inće de bugn resultać tles competiziuns. Igor Tavella, Andreas Irsara, Roman Valentini y René Pitscheider s’à tut tröp tëmp da alenè y insigné jö i jogn da jì indortöra cun la roda: indöt ài tignì 14 alenamënć olach’al ê vigni iade plü co 30 partezipanć. Por i dè motivaziun ai mëndri él indô gnü metü a jì le Trofê Rodes Val Badia Raiffeisen por chël che 68 atleć s’à tlassiﬁché. Indöt à i atleć scrić ite al Club arjunt 385 presënzes te 78 manifestaziuns desvalies, olache i resultać é inće stà valgamia bugn. Trëi scuadres dl Club à spo inće tut pert ala Tour Transalp, la gara da tapes de 860 km che piâ ia da Oberammergau y rovâ te 7 dis sö por 17.000 m de deslivel ćina 258

a Bibione. La scuadra metüda adöm da Lois Craffonara y Werner Pescosta s’à ala fin tlassifiché al 16. post y la scuadra metüda adöm da Günther Frena y Andreas Irsara al 36. post dla categoria di ëi, la scuadra metüda adöm da Giovanni Mischì y Edmund De Vettori s’à tlassifiché al 8. post dla categoria „Masters”. Le campionat sozial é gnü davagné da Michael Irsara che à tut pert a 24 gares, dan da Susann y Igor Tavella che s’à tlassifiché respetivamënter al secundo y terzo post. Ala fin dl ann él spo, do cater agn, indô gnü tignì les lîtes dl consëi dl Club: sciöche presidënt él gnü confermè Heinz Kostner da Corvara y Eduard Tavel-

Badia la sciöche vize; l’inćiaria da secretêr é gnüda surantuta inant da Igor Tavella. Te Consëi él inće gnü confermè Roman Valentini, Andreas Irsara y Otto Vittur. Sciöche revisurs di cunć él gnü nominé Traudi Irsara, Giuseppe Piccolruaz y Werner Pescosta. Badiasport Dala fondaziun incà é l’assoziaziun Badiasport chersciüda tres deplü: atleć a chi ch’al ti sa bel da nodè, da saltè y da jì cun i schi d’alpinism à ﬁnalmënter ciafè so daćiasa. So presidënt Daniele Irsara, sostignì da n bel grup de jogn y de jones de Badia, é stè bun de mëte impé n’ativité che po se lascè odëi. Tratan l’invern vëgnel tignì cursc da nodè por pici y gragn y i mëmbri à inće la poscibilité de

Chi de Badiasport dan la gara de saltè de nüt a Toblach.

s’alenè te palestra, olach’ai vëgn sambëgn insignà jö da alenadus spezialisà. D’isté va düć chi che à interès deboriada a saltè y s’arjigna insciö ca ales gares da saltè, mo inće a chëres de schi d’alpinism. Ia por l’ann à i atleć de Badiasport inće arjunt de bugn resultać pro competiziuns de livel provinzial, nazional y internazional.

N bel grup é inće jü a Desproch.

259

Badia

Les pices mitans che à ligrëza da nodè à podü tó pert a n curs cun Verena y Daniele.

Scemia che tröc de gragn s’à intratan scrit ite al’assoziaziun che pîta la poscibilité de pratiché sporć de fadia che gnô dandaìa ma praticà da val’ apascionè, i va na bela sóna d’atenziun inće ai mëndri che dess ﬁnalmënter inće podëi fà atletica zënza messëi saltè a se scrì ite pro val’ club da Bornech o Porsenù... De setëmber à Badiasport metü a jì la secunda ediziun dl „Salt de Sas”, la gara da saltè che va da San Linert ćina sö La Crusc, passan por i pra d’Armentara y por le tru che condüj dan la „grotta delle nevi” sö y ite. Indöt él stè sö por 50 atleć dla Val Badia, de Puster y de Gherdëna che à tut pert. Incër mez dezëmber él spo gnü organisé por le secundo iade la gara sprint cun i schi d’alpinism dala ütia „Tamà” sö Frëinademez ćina jö a pé dl lift y sö derevers. La gara é gnüda davagnada dal 260

atlet de ćiasa Michael Moling da Calfosch, dan da Dario Steinacher da Bornech y Lois Craffonara de Badia. Danter les ëres à davagné Heidi Dapunt da San Martin dan da Claudia Plazza y Claudia Canins. PORSONES Y PERSONALITÊS Lois Anvidalfarei y süa êrt danter suzès y polemiches L’artist Lois Anvidalfarei é da tröc agn incà un di artisć plü conesciüs dla Val Badia. Sciöche d’atri àl frecuentè la scora d’êrt a Urtijëi y é spo jü inant cun sü stüdi tl’Academia dl’Êrt a Viena. Te chësc tëmp àl imparè da dessigné, da depënje, da ziplé. Dantadöt àl ciafè ligrëza cun l’êrt ﬁgurativa y l’„Akt”. La scultöra

Badia

Lois Anvidalfarei te berstot pro sües operes...

é te sü 30 agn d’esperiënza deventada so lingaz, cun chël ch’al prô da comuniché, so soget é la porsona biblica dl Testamënt Vedl. Tres le desnü él bun da ti dè espresciun al corp de sües ﬁgöres y da dè inant sü pinsiers che à oramai düć da nen fà cun la vita dla porsona y so raport cun Chël Bel Dî. Impò é tl ultimo tëmp les statues dl artist Anvidalfarei indô stades bunes da scialdè sö i ams dla jënt. A d’ël personalmënter ti sal interessant da odëi che l’êrt é buna da cherié plü tenjiun che i scandai dla politica, inće sc’al é dla minunga ch’al vëgn gonot critiché les cosses denant co porvè da les capì. N ejëmpl é inće le püde da püćia fundamënta che é gnü fat sö por l’esposiziun dles ﬁgöres de Anvidalfarei tl raiun nü da jì a pé a Urtijëi, olache l’artist é gnü invié a mëte fora sües operes tl contest de na mostra che fej pert dl program

dla Manifesta 2008, la bienala europea de êrt contemporana. L’idea de mëte a jì la mostra a Urtijëi cun artisć ladins é piada ia dala galerista Doris Ghetta che à danter l’ater inće invié a tó pert cun l’artist badiot i artisć Aron Demetz y Isabel Pitscheider de Sëlva, Thaddäus Salcher da Bula y Markus Delago da Urtijëi. I artisć é gnüs chiris fora da na comisciun dla Manifesta. Le tema dla mostra ê le svilup dla porsona da impröma insö. Sce Aron Demetz à interpretè l’argomënt da n punt d’odüda laich, rafiguran le passaje dala „scimia” al „homo erectus”, é Lois Anvidalfarei en linea cun sües tematiches jü derevers ales prömes porsones dl Testamënt Vedl, rafiguran Adam da öna na pert y Caìn y Abel dal’atra. Pro Adam s’à l’artist badiot imaginé sciöche Dî à cherié la porsona fora dla tera, l’à modelada do süa somëia y ti à soflè ite 261

Badia la vita. Porchël à la figöra inće n’aria primordiala, fata de tera y vita. Caìn àl indere rafiguré impé, che s’intorj y s’oj derevers a ćiarè ći ch’al à fat. Al sta sön la piza di pîsc, a desmostraziun ch’al é tres destiné da jì y da ne ciafè mai n tria. Abel é ia por tera, mo al n’é nia ćiamò mort. Biblicamënter descënn la porsona da Caìn y sciöche ël éra inće destinada da jì tres inant, da chirì val’ danü y da ne ciafè degöna tria, degun post da se lascè jö stabilmënter. Abel à indere inće sües colpes. Al n’à nia salpü da ascutè sö la presciun y le sënn che Caìn sintî daìte. Chël Bel Dî à lascè sozede che le strît danter i dui fredesc gaujass la mort dl plü debl. A chisc pinsiers à Lois Anvidalfarei ćiarè de ti dè na resposta cun sües scultures. Ël é dla minunga che les trëi figöres dl Testamënt Vedl n’à nia pordü süa atualité. Vigni dé sozédel che jënt se strita, che fredesc s’oj le spiné... Mo Anvidalfarëi se damana sce la colpa é dagnora mâ de chi che copa, de chi che fej i atentać? En ocajiun dla daurida, olach’al é inće gnü splighé les operes, à Anvidalfarei ciafè tröc complimënć dal coordinadù por Südtirol Andreas Hapkemeyer y dala presidënta dla Manifesta 2008 Hedwig Fijen. L’artist é dla minunga che les statues po plajëi o nia plajëi, mo al dij ch’ara ti dsplej por la superfizialité dla jënt che s’archita pro le pröm detail, zënza aprofondì o porvè da capì les rajuns dl artist. Al se fej demorvëia che cun döt ći che sozed, n’él ćiamò de chi che se scandalisëia por la natöra dla porsona. Al arata che pro l’êrt éra sciöche pro la porsona: an po splighé tröpes cosses, an po ti jì pormez te n gröm de versc, mo an ne sarà mai bugn da la splighé daldöt. 262

Impò esìstera! L’opera d’êrt désson podëi azetè, sciöche an azeta la vita te sües beles perts y te chëres manco beles. Al é inće gnü baié de tó fora de plaza les ﬁgöres „scandaloses” y de les mëte te n local, por che chi che ô pois spo jì ite a ti ćiarè, deache, olache ares é, éres n problem. Anvidalfarei é dla minunga che la zensöra é le pröm sëgn d’intoleranza. Nia tan dadî gnô i Iüdes conscidrà n problem y porchël êsi gnüs stlüć daìte te n ghetto, dalunc dala „jënt”... Al é dla convinziun che l’êrt, sciöche inće les discusciuns, mëss ciafè lerch sön plaza, por che düć pois tó pert. Ara dess daidé crësce, odëi, se daurì y ciafè respostes! L’artist passa dis y édemes a ti dè forma a sües operes, curan i details y vignun ti da espresciun a sü pinsiers. Sce zacai ne i vëiga nia, spo dîjel ch’al podess forsc ti avëi ćiarè massa püch avisa. Sce zacai ne se da nia jö cun na cossa, ne poi gnanca avëi respet defrunt a chë cossa. Y ala ﬁn vëigon y respetëion mâ ći ch’an conësc! Maria Irsara pro l’ „Orchestra Santa Cecilia” da Roma L’ann che la „Orchestra Santa Cecilia” da Roma à festejé i 100 agn da süa fondaziun dl 1908, é la jona Maria Irsara Damez de Badia rovada laprò: n bel suzès personal che coronëia süa ativité tl ćiamp musical. Maria à arjunt le diplom tla materia „oboe” tl conservatore de Livorno dl 2002 y dl 2007 àra stlüt jö la Masterclass de trëi agn pro le professur Thomas Indermühle tla „Scuola di Musica di Fiesole” a Firenze, por jì spo inant cun la Masterclass pro le pro-

Badia

fessur Luca Vignali tla „Accademia del ﬂauto” a Roma. Tratan stüdiera inant le corn ingleje (English Horn) pro le professur Giuliano Giuliani a Bologna. I ultims agn à Maria ćiamò tut pert a d’atres Masterclass pro le professur François Leleux pro le Festival Musicariva, cun Marco Salvatori pro la Masterclass Badiamusica, cun Hansjörg Schellenberger y Paolo Grazia tla „Scuola di Musica di Fiesole”. Bele dl 2001 âra davagné le pröm pest pro le concurs „Prima la Mu-

sica” a Wörgl y dl 2003 âra spo arjunt le secundo post pro le concurs „Nuovi Orizzonti” a Arezzo. Ti ultims agn à la jona Maria sonè pro deplü orchestres conesciüdes a livel internazional sciöche por ejëmpl pro l’ „Orchestra V. Galilei”, l’ „Orchestra da Camera Fiorentina” o „Opera Oggi” a Roma. Dl 2007 àra spo davagné le sonè a proa por la pert dl corn inglesc tla „Accademia nazionale di Santa Cecilia in Roma”: pro chësta gran orchestra é Maria gnüda tuta sö y sona sot ala bachëta dl dirighënt conesciü Antonio Pappano y d’atri dirighënć. Tratan l’ann passè ara tut pert adöm cun l’orchestra a tournees internazionales che l’à condüta, sonan les perts da solo dl corn inglesc, tla Germania, tl’Austria, tla Svizera, tla Spagna, tla Ruscia y tl Iapann: 21 é stà indöt i conzerć che l’ „Orchestra Santa Cecilia” à tignì por recordè le gran iubilè y 60.000 porsones à albü le plajëi de podëi jì a i aldì. Por Maria é le 2008 dessigü stè n ann important da ne desmentié nia...

263

Badia Roberta Dapunt à publiché n liber nü... Roberta Dapunt se da bele da tröc agn jö cun la poesia, süa ligrëza y süa pasciun. Tröpes poesies àra scrit y zacotantes é intratan inće bele gnüdes publicades, mo la plü bela ocajiun ti é capitada dl 2008 canche la ćiasa edituria „Giulio Einaudi Editore” à orü dè fora so liber de poesies dal titul „La terra più del paradiso”, ti don insciö na buna nota ala creativité y ala scritöra de Roberta. L’auturia de Badia à spo presentè le liber nü adöm cun le liber publiché da püch dal poet Erri De Luca tla majun da Ćiaminades, olache i dui à bele tignì deboriada deplü sëres de leteratöra. Inće chëst’ ultima é stada na serada de letöra garatada, mo al é dantadöt stè n’ocajiun por le publich

de ti rové plü daimprò al monn dla poesia. Roberta scrî mâ val’ iade por ladin, deache ara sënt le talian sciöche lingaz plü adatè por ti dè espresciun a sü pinsiers. Impò ti àra dediché n valgönes plates de so liber nü a composiziuns ladines, portan insciö le lingaz dla uma dan dai edli dla critica nazionala. La dezijiun de Einaudi de publiché le liber de Roberta ti dà tröp prestisc a so scrì y chësc inviëia inće deplü porsones a s’interessè de poesia y a lì poesies. Te sü tesć scrî l’auturia de avenimënć umanns, de porsones conesciüdes y nia, de pinsiers concreć dla vita; la vita vëgn odüda tl nasce, tl crësce y tl morì; la porsona n’é mai zënza n liam cun süa tera, ara é espresciun de tristëza, mo inće de pêsc che ara dà inant.

Erri De Luca y Roberta Dapunt en ocajiun dla sëra de presentaziun dl liber nü tla majun da Ćiaminades...

264

Badia Verena Valentin de Piz laora a Pechin De jügn dl 2007 é Verena de Piz jüda a Pechin tla Cina, olach’ara é inće stada döt l’ann passè a daidé porsones manco fortunades tres la „Comunité Papa Giovanni XXIII”, metüda sö da don Oreste Benzi, pro chëra ch’al laôra incër 2.000 prosones sura döt le monn. La comunité manajëia „ćiases familia”, ćiases d’acoliënza y comunitês terapeutiches por dependënć dala droga y d’atres istituziuns de vigni sort. Verena vir y dëida te na ćiasa familia a Pechin, olach’ara se crüzia de cater de pices mitans cinejes orfanes: tl pröm él stè n cumpagn dla comunité che l’à daidada; al n’é nia stè saurì por ëra da s’ausé te n post tan

atramënter, tan dalunc dala Val Badia, danter mile diﬁcoltês. Verena che laurâ denant sciöche educadëssa pedagogica tla scolina à tut la dezijiun de jì n ater tru, chël dla solidarieté por i atri, dla compasciun y dl aiüt a porsones che à debojëgn. Luciano Costner Vigni tant le vëigon cun so rucsoch, bun vistì por se parè dal frëit y i schi sön les sciables o la roda, n pü’ aladô dla sajun: Luciano dles Dolomites é l’inom cun chël che tröc conësc Luciano Costner „dl Pech” de Badia. Plü co de Badia se sëntel n abitant dles Dolomites y porchël s’àl inće chirì fora so inom

Verena te apartamënt a Pechin pro de pici mituns orfanns, Claudio, n ater mëmber dla comunité y Zhengli, na jona de 19 agn che la dëida n pü’ te ćiasa.

265

Badia

Luciano lì dant sües composiziuns tratan na sëra de musiga y poesia a La Ila.

266

d’êrt aladô... Por tröc agn àl laurè sciöche maester de schi te so paîsc nadè, mo inće fora por le monn. Rodè él inće cotan, danter l’America, l’India y le Nepal, olach’al à imparè da conësce d’atres cultures. Sües pasciuns é dagnora stades le jì cun i schi d’alpinism y l’arpizé. Da n valgügn agn incà n’ô Luciano indere plü nen savëi nia dla modernité, de chi ritms massa alć che la sozieté d’al dédaincö mët dant; al à tut la dezijiun de vire plü en sintonia cun la natöra, aladô dl tëmp y dles sajuns. Danter ite ti sàl bel da mëte adöm val’ composiziun, olach’al scrì de süa vita da vigni dé sön le lim dla sozieté, olach’al vëiga les cosses che sozed oramai da defora, sciöche sc’al cucass ite te n monn che n’é nia plü le so. Val’ iade se paradlëia Luciano a n salvan che vir te bosch, mo che se moscëda vigni tant indô ite tla vita dles porsones che vir tla zivilté... Y insciö àl l’ann passè tut pert a deplü manifestaziuns culturales de musiga, poesies y pitöres, deboriada cun talënć jogn sciöche Chris Costa, Max Castlunger, Ale Trebo y Gabi Mutschlechner, lion dant sües composiziuns de fantasia, mo che tóca la realté te na manira particolara, meton val’ iade inće a ponsè do sura i dër valurs dla vita... Da d’altonn àl dè fora so pröm liber de poesies dal titul „Ia y ca” cun la Uniun di Ladins dla Val Badia. Sce na personalité é na porsona che à val’ o vir te na manira particolara, spo alda Luciano dles Dolomites dessigü pro les personalitês de nosc paîsc...

La Val

La Val • Sepl Comploi

La ćiampana dl’angonia é gnüda condüta demez.

267

La Val La storia interessanta dla ćiampana dl’angonia da La Val En ocajiun de na mostra de ćiampanes tl Museum Ladin Ćiastel de Tor él gnü tut jö la ćiampana dl’angonia y metüda en mostra, deach’ara se trata de na ćiampana n pü’ particolara. Le Museum Ladin à fat inrescides sura süa storia y à ćiamò chirì d’atres ćiampanes proveniëntes dala medema fondaria. Les inrescides ne n’é nia ćiamò stlütes jö, le resultat gnarà spo documentè plü tert te na publicaziun dl Museum Ladin. Chilò oressi ma reportè en cört val’ sura la ćiampana da La Val do les informaziuns metüdes a desposiziun dal Museum Ladin, sciöche inće les fotograﬁes söla pröma plata. La ćiampana dl’angonia da La Val é öna dles plü vedles de nosta Provinzia y provëgn dala fondaria de „Manfredinus” da Aunejia mo ara n’à degun medieje. De chëstes ćiampanes n’él ma döes te Südtirol, la secunda é a Urtijëi y é atualmënter tla capela di tomà te vera. De chëstes ćiampanes de Manfredinus n’él ćiamò öna tla Puglia, sön le ćiampanì dla dlijia dla „Madonna delle Grazie” y öna a Verona tl museum de Castelvecchio y n valgönes tla Croazia. La maiù pert porta inće le medieje, ares é gnüdes fates dal ann 1310 inant. Porchël pon aratè che inće la ćiampana da La Val sides gnüda corada te chi agn. La ćiampana dl’angonia da La Val à sciöche surainom le „cudà” por gauja de süa forma plütosc lungia y strënta. Ara à n’altëza de 48,5 cm, n diameter de 25 cm (će) y 42 cm (boćia) y n pëis de apresciapüch 50 chili. Do la liënda dess la ćiampana gnì da n ćiastel. Al tëmp 268

dla möria dess le scior „von Bach” avëi lascè fà sö na capela por so ćiastel. Do n’atra varianta dla liënda dess n manz avëi ćiavé fora cun sü corgn la ćiampana sot i Crëp da Lunz. Valgügn d’atri ô se tó a dì che la ćiampana dess ester gnüda a löm sön n col sura i bagns a Rumestluns (Al Bagn). Do les conescënzes atuales ne n’él nia meso da dì olache la ćiampana ê colocada daimpröma. Sigü él ch’ara n’é nia gnüda corada por la destinaziun ch’ara à aldedaincö, chëra da sonè l’angonia. La ćiampana da La Val é öna dles püces ćiampanes de Manfredinus che sona ćiamò dötaurela, les atres é metüdes fora te museums o ne vëgn nia plü sonades. Dër interessantes é les somianzes cun la ćiampana da Urtijëi, plü avisa l’inom „cusè” y la liënda aladô de chëra ch’ara dess inće ester gnüda ćiavada fora da n manz. La scritöra sön la ćiampana da La Val é dër ria da lì. Deplü lëtres é slobrades y pro n valgönes mësson ma stomè. Do la cronica dla ploania da La Val, te n toch scrit incër le 1900, déssel ester scrit sön la ćiampana: „Nativitatis Redemptoris nostri 1390. Ave Maria, gratia plena Dnus tecum. Mater Dei. Campana. Donis. Do Manfredinus me feci(t)”. Dala ćiampana instëssa indere ne n’éson nia bugn da capì chësc. Sigüsc é ma la ﬁrma dl coradù y le salüt dl angel a Santa Maria. I atri elemënć ne n’é nia da capì y an ne sà nia da olache le redadù dla cronica ais tut chisc dać, dantadöt le medieje. Sciöche bele dit, gnarà i resultać dles inrescides sura les ćiampanes de Manfredinus publicà plü inant dal Museum Ladin Ćiastel de Tor.

La Val Indroduziun Inće l’ann 2008 fej śëgn pert dla storia, al é gnü le momënt da ćiarè indô ai avenimënć plü importanć sozedüs te nosc paîsc. L’ann 2008 é stè n ann barest, le mëis de forà à albü 29 dis. Te nosc comun él ma öna na porsona che complësc i agn ai 29 de forà y che po insciö festejé so compliann mâ vigni cater agn. Danfora oressi indô dër bel rengrazié dla colaboraziun düć chi che m’à dè informaziuns y fotograﬁes che arichësc chësta cronica. I à porvè da chirì adöm y scrì sö i avenimënć plü importanć y i speri de n’avëi desmentié degügn. Por ći che reverda le tëmp é l’ann 2008 stè caraterisé da n’aisciöda cun tröp de bur’ tëmp. Impormò de mà él gnü plü bel tëmp y ćialt, mo gnanca cun na gran durada. Inće jügn é stè en gran pert burt, impormò ala ﬁn à i paurs

podü mëte man da sié. Mo le tëmp ne n’ê nia dër stabil, al ê tres indô dis da temporai y plöies amesa ite. D’agost él spo gnü plü bel tëmp, setëmber é inće stè bel, mo plütosc frëit por la sajun. Ai pröms d’otober àl fat jö la pröma nëi ćina jö te paîsc. Dedô él indô gnü fora bel y ćiamò bun ćialt ćina ala fin d’otober. Do i 20 de novëmber él spo gnü frëit cun temperatüres da d’invern. Ala fin de novëmber él stè na gran novera: inanter trëi dis àl fat jö te paîsc dötadöm n bun meter de nëi. Al é stè n valgügn de pici problems de viabilité, la forza eletrica é stada demez por mez n dé, mo nia de maius inconveniënć. Bele da tröc agn ne se recôrdon nia plü tan de nëi. Dan mez dezëmber él ćiamò gnü lassura n ater mez meter de nëi. Ala fin dl ann él spo stè bel tëmp.

La gran novera.

269

La Val

Na te contrada tan bela blanćia ne n’él bele tröc agn nia plü stè: le paîsc da La Val ai pröms de dezëmber.

Movimënt dla popolaziun La popolaziun dl comun da La Val é por le setim ann indolater chersciüda, inće sce ma de öna na porsona. Ala ﬁn dl ann cumpëda insciö le comun da La Val 1.278 abitanć. La desfarënzia danter ëi y ëres é gnüda mëindra, cun les ëres che à „recuperé” bëgn 9 posiziuns da -75 a 66. Le numer 16 de pices creatöres che é gnüdes al monn é stè en chësc an mënder en confrunt ales 20 dl ann denant). Tratan l’ann él mort 11 porsones de nosc paîsc (aladô dla statistica dla popolaziun n’en resultëiel 12 deache un n at de mort dl ann passè é pormò gnü registré l’ann do). L’eté mesana dla popolaziun aćiasada tl comun da La Val ai 31.12.2008 é indô aumentada en confrunt al ann passè, rovan a 37,5 agn. Dassënn aumentada é l’eté mesana di ëi (da 35,2 a 35,8 agn) deperpo che l’eté mesana dles ëres é por le pröm iade ti ultimi 15 agn carada (da 270

39,5 a 39,3 agn). Ti ultimi 25 agn é l’eté mesana dla popolaziun aumentada de prësc 8 agn, da 29,7 a 37,5 agn. Por avëi n confrunt pon constaté che l’eté mesana dla popolaziun de nosta provinzia é de 41 agn y chëra dla popolaziun tla Talia de 43 agn, insciö é la popolaziun da La Val cun 37,5 agn impò ćiamò plü jona. Inće le numer dles families aćiasades te nosc paîsc é indô chersciü, plü avisa da 411 a 417. Ti ultimi 20 agn é le numer dles families plü co radoplè (da 204 a 417). La porsona manco jona de döt le paîsc é berba Sepl Aiarei da Pidrô ch’á complì ai 27 de setëmber 96 agn. Do da berba Sepl vëgnel berba Giuvani Complojer da Morió cun la bela eté de 93 agn y spo berba Giuvani Comploi da Ciampëi y berba Sepl Complojer da Ciampló cun 91 agn.

La Val

Ëi

Ëres

Indöt

676

601

1.277

Nasciüs

Morć

Jüs demez

Gnüs pormez

672

606

1.278

31.12.2007

31.12.2008

Popolaziun dô les fasces d’eté ai 31.12.2008

La fascia d’eté danter 35 y 40 agn é numericamënter la plü sterscia dla popolaziun da La Val.

Eté mesana dla popolaziun

Adüm Ëi

Ëres

Dal 1980 incà é l’eté mesana dla popolaziun da La Val aumentada söporjö de 9 agn.

271

La Val

Movimënt dla popolaziun dal 1965 al 2008

La popolaziun dl comun à arjunt cun 1.278 abitanć le numer plü alt da canche La Val é deventè comun (1965).

Proporziun danter ëi y ëres

Ćina al 1990 êl deplü ëres, dedô ti é i ëi sciampà dant.

272

Ëi Ëres

La Val

Movimënt natural dla popolaziun 1965 - 2008

Le numer di nasciüs é tres plü alt co le numer di morć.

Nasciüs Tl ann 2008 él gnü al monn te nosc comun 16 de pices creatüres. Chisc é i inoms di 7 mituns y dles 9 mitans nasciüs: Victoria Complojer de Andrè y Helga (29.01.2008) Elisa Costabiei de Hubert y Annamaria (14.04.2008) Davide Crepaz de Giancarlo y Helga (16.09.2008) Karin Dejaco de Eduard y Elisabeth (27.09.2008) Max Frenes de Patrick y Manuela (23.10.2008) David Moling de Egon y Sara (11.11.2008) Valentina Nagler de Michael y Cristina (24.05.2008) Jan Pedevilla de Gregor y Barbara (10.09.2008) Daniel Pitscheider de Christof y Helga (05.05.2008) Tobias Ploner de Robert y Marta (22.10.2008) Elena Rubatscher de Michael y Lucia (29.06.2008) Martina Rubatscher de Markus y Zita (12.06.2008) Chiara Tschaffert de Elmar y Elisabeth (29.06.2008) Emanuel Unterpertinger de Martin y Anita (18.06.2008) Jasmin Unterpertinger de Martin y Anita (18.06.2008) Elisabeth Vinati de Paolo y Barbara (17.02.2008) 273

La Val

I dui pici jomelins Emanuel y Jasmin.

Morć

En chësc ann él mort 11 porsones aćiasades te nosc paîsc. Tla statistica resultëiel 12 morć deache n at de mort dal ann passè é pormò rové te comun do la ﬁn dl ann. Che düć i defunć pois palsé tla pesc de Chël Bel Dî. Vijo Miribung, mort ai 14.01.2008 a Bornech y süa fomena Clara Comploi, morta ai 16.07.2008 a S. Martin. Vijo é nasciü dan da 86 agn sön Col, olach’al é chersciü sö y à spo surantut le lüch da so pere. 274

Al à passé döta la vita lauran ite le lüch. Tl ann 1948 àl maridé Clara Comploi, fanćela sön le lüch de Col. Clara é nasciüda tl ann 1927 ia en Picedac tla familia dl Tondl. Ai ti à scinché la vita

La Val a 15 mituns, de chisc n’él 3 bele morć da pici. La möta plü vedla Luvijia é bele gnüda cherdada ia da Chël Bel Dî l’ann passè. I ultimi agn de süa vita à Vijo passé te ćiasa de palsa a S. Martin, Clara à vit i ultimi agn pro süa möta fora Anvì da S. Martin. Pire Campei, mort ai 16.02.2008 a Corvara. Pire é nasciü dan da 65 agn sön le lüch de Tolpëi, olach’al à passé süa vita cun le laûr da paur. D’invern él jü tröc agn a laurè pro i lifć y propi tratan le laûr pro le lift sö Corvara l’à Chël Bel Dî cherdé. Tl ann 1969 àl maridé Tarejia Colz de Frëines, cun chëra ch’al à albü 2 mitans y 3 mituns. Sepl Frenes, mort ai 06.06.2008 a La Val. Sepl é nasciü dan da 82 agn sön le lüch de Tòfe sö Cians, olach’al à passé la vita cun le laûr sön le lüch da paur. Tl ann 1960 àl maridé Rita Miribung de Pramperch, bele morta dan da cater agn. Al lascia indô 2 mitans y 3 mituns.

Marcello Peccei, mort ai 06.08.2008 a Bornech tl’eté de 38 agn. La mort dl pere jonn de familia à descedé na gran comoziun te döt le paîsc y inće foradecà. Al à vit a Colfosch y laurâ sciöche cogo; dan da cater agn àl maridé Heidi Dapoz da La Val. Ai abitâ cun le pice Lukas y la picia Lara tla ćiasa ch’ai s’â fat sö tla zona nöia de Plaiać. La maratia crüdia dl crebes ti l’à tut a süa familia; chësta é l’orenté ria da capì de Chël Bel Dî. Ida Oberhammer, morta ai 10.09.2008 a Bornech tl’eté de 81 agn. Ida ê da S. Martin Todësch fora dlungia S. Laurënz y tl ann 1951 àra maridé Angel Rubatscher dl lüch dl „Maier” it’a Coz. Al ê vëduo y ê 29 agn plü vedl co ëra. Ara à passè la vita cun le laûr te ćiasa y alaleria. So om é bele mort dan da 30 agn. Ara lascia indô 4 mituns.

275

La Val Angelica Campei, morta ai 22.09.2008 a La Val tl’eté de 83 agn. Ara à passè la vita sön le lüch de Col ch’ara â arpé da so pere. Tl ann 1953 àra maridé Carlo Comploi d’Al Plan. So om é bele mort dan da 34 agn. Ara lascia indô 4 mitans y 3 mituns. Tomesc Rubatscher, mort ai 05.10.2008 a Bornech. Tomesc é nasciü dan da 79 agn sön le lüch ia en Sovì, olach’al à passè la vita lauran ite so lüch. Al à inće laurè deplü agn pro i lifć. Tl ann 1965 àl maridé Maria Vallazza de Sorvisc (Cians), cun chëra ch’al à albü 5 mitans y n möt. Tomesc é inće stè tröć agn pro la musiga dl paîsc. Maria Alton, morta ai 12.10.2008 a Bornech. Maria é nasciüda dan da 74 agn tla familia de „Martin” a Ciampló. Da jona àra laurè sciöche möta 276

da mituns y fanćela te deplü posć. Tl ann 1958 àra maridé Beniamin Ploner dl Ustì y à spo laurè adöm cun so om tl Bar Renate a Pidrô, olach’ai abitâ inće cun la familia. So om é bele mort dan da 15 agn. Ara lascia indô 3 mitans y n möt. Ilda Tavella, morta ai 14.11.2008 a Bornech. Cun mâ 58 agn é Ilda gnüda cherdada fora de süa familia da Chël Bel Dî. Ara é nasciüda a Pidrô y tl ann 1970 àra maridé Carlo Rubatscher d’Antermëia. Cun ël àra albü na möta y 2 mituns. Ai à vit deplü agn cun la familia a Balsan, dedô esi indô gnüs a La Val y abitâ a Pidrô. Maria Terza, morta ai 16.11.2008 a La Val tl’eté de 86 agn. Ara é nasciüda sön Col sciöche secunda de 13 mituns. Cun 15 agn àra pordü süa uma y à insciö bele adora messü surantó responsabilité. Cun 23 agn àra maridé Tita Moling de Cestun, che ê 22 agn plü vedl. Ai ti à scinché la vita a 6 mituns y 6 mitans, le plü jonn é bele mort cun 6 mëisc. Ara à laurè por döta la vita sön le lüch y te ćiasa por le bëgn de süa familia. So om é bele

La Val mort dan da 31 agn, en chësc ann de jügn él mort la möta Hilda, Sr. Magdalena. Chësc dolur l’à dër tuta do ca. Pro i morć de nosc paîsc recordunse inće les döes monies Sr. Magdalena (Hilda) Moling de Cestun y Sr. Aloisia (Tarejia) Terza de Col. Hilda Moling é morta a Balsan ai 05.06.2008. Ara é nasciüda l’ann 1947 a La Val tla familia de Tita de Cestun. Ara é jüda a scora a La Val, spo a Bornech y a Maran. Tl ann 1968 àra metü man le noviziat tl convënt dles Ursulines a Bornech y ai 13.07.1970 éra gnüda ordinada monia Ursulina, cun l’inom de sr. Maria Magdalena. Dedô àra studié a Desproch

ćina l’ann 1978, ara à spo insigné religiun a Bornech y a Porsenù. Tl ann 1981 àra ciafè la cherdada da jì tles misciuns. Tl ann 1985 àra spo metü man so laûr tles misciuns, plü avisa tl Brasil, a Pitanga y tla diozeja Guarapuava (tl stat confederal Paranà). A Guarapuava àra metü sö la comunité por les vocaziuns „Casa Santa Angela”. Sciöch’ara scriô te sües lëtres dales misciuns, ti stôl dër a cör le ﬁstide por la püra jënt. Podëi daidé, jì a ciafè y istruì la jënt dala meseria ê öna dles maius stimulaziuns de so laûr. Cun les spënores ch’ara ciafâ podora daidé chi dala maiù meseria cumpran mangiaria y medejines. „Insciö dëidon la jënt dala meseria da crëie plü saurì te Chël Bel Dî”, scriô sr. Maria Magdalena te na süa lëtra. Y spo dijôra inant ch’al é demorvöia ch’al é propi la püra jënt che nes mostra gonot che nosc Dî ne s’arbandonëia nia tles diﬁcultês. Ara ê cosciënta che so aiüt ê ma na gota söla pera lurënta, mo „ti cörs crëscel sö la somënza de Chël Bel Dî,

Sr. Maria Magdalena tles miciuns pro „süa” püra jënt y cun „so” cor de dlijia en ocajiun de na consacraziun da prou tl dom da Guarapuava.

277

La Val che fej faziun tl’umanité”. A sr. Maria Magdalena ti stôl a cör da incundé dagnëra y dlunch la noela de Dî cun parores y ćianties, dantadöt ales porsones jones. So gran carisma ê le ćianté de dlijia. Cun les ćianties brasilianes imparâra da conësce l’anima brasiliana y le lingaz; ćiantan éra deventada la catecheta dl Brasil. Un di sorvisc da catechista plü importanć ê la racoiüda y la publicaziun de ćianties religioses brasilianes. Sön chësc tru é la monia Maria Magdalena gnüda la coordinadëssa dla catechesa. Tl ann 2007 s’àra fora de nia amaré y à messü s’un gnì a ćiasa. La noela crödia dla maratia nia da varì à atochè düć dër sot. La monia Maria Magdalena odô te süa maratia na scora de spiritualité,

sciöche pera de ćiantun la oraziun, la vita cun Gejù, le crësce tl gnì cristians. Chëstes é les ultimes parores ch’ara scriô: „... mia vita aste Tö inventé. La vita, ara passa y passa. Y iö ne n’à degöna pôra da jomé val’, madër ester, ester dan da Te, chësc me büta”. Ai 9 de jügn é la monia Maria Madgalena gnüda sopolida a Bornech, cun la mëssa de sopoltöra ćiantada dal cor de dlijia da La Val y la partezipaziun de na gran fola de jënt. Gran é stè le dolur, mo inće grana la reconescënza por i tröc sëgns soć d’amur ch’ara nes à lascé. Che Chël Bel Dî ti recompensëies döt le bëgn ch’ara à fat te süa vita! Tarejia Terza (Sr. Aloisia) é morta a Bornech ai 14 de mà dl 2008. Tarejia é

Les monies sr. Magdalena y sr. Aloisia cun amez la uma y so Maria: dötes trëi é mortes tl ann 2008.

278

La Val nasciüda tl ann 1929 sön Col y süa familia cun 13 mituns ê gnüda atocada da colps de destin dër crüdi. Bele cun 8 agn àra pordü süa uma, 9 agn dedô él mort dui mituns a chi ch’al ti à dè jö le tonn, Tarejia à suravit por n miracul. Tl ann 1955 éra jüda te convënt pro les

monies Ursulines. Cun gran umilté y scemplité àra sorvì Chël Bel Dî cun so perié y so laûr romenan sö le convënt y la scora a Bornech. Bele adora àra albü da patì por gauja de problems psichics, che s’à spo trasformè te maratia. Te süa maratia lungia àra tres indô ciafé forza da Gejù che porta la Crusc.

Maridà Intratan l’ann 2008 s’àl maridé 13 pêrs cun almanco un n partner aćiasè a La Val. Danter chisc n’él gnanca un n pêr cun trami i nüc da La Val. Ma 5 pêrs abitëia a La Val, i atri é jüs ad’abité foradecà. Elio Clara (Lungiarü) y Silvia Rubatscher Sepl Comploi y Michaela Rastner (Lijun) Sepl Dejaco y Helene Pescoll (La Ila) Martin Deval y Silvia Call (Al Plan) Walter Feichter (La Pli) y Elisabeth Rubatscher Daniel Frenes y Valentina Pescollderungg (Calfosch) Moreno Lezuo (Corvara) y Cäcilia Dapoz Hermann Miribung y Hildegard Pitscheider (Badia) Christian Nagler (Badia) y Monica Deval Martin Nagler y Anja Frenademetz (Badia) Gabriel Palfrader (La Pli) y Frenes Anita Martin Schuen y Susanne Leitner (Balsan) Fabio Tschaffert y Erika Pitscheider (Badia)

279

La Val AMINISTRAZIUN DE COMUN Laûrs publics y investimënć Danter i laûrs publics plü importanć realisà él dessigü le paiun dla musiga che é gnü fat sö inanter la ćiasa de comun y le salf dles manifestaziuns. Le paiun fej pert dl proiet por la realisaziun dl frabicat multifunzional, laurè fora dal

Al é gnü fat le paiun nü por la musiga.

280

Arch. Stefo Nagler. Do che le frabicat é gnü realisé l’ann passè, él da d’aisciöda gnü sistemé la plaza suraìa y realisé le paiun. Le paiun é gnü costruì dala ﬁrma Brugger Srl da Vahrn por n prisc total de zirca 190.000,00 euro (adöm cun le revestimënt estern dl frabicat multifunzional). Ara se trata de na strotöra de lëgn, tignida sö da de gragn lëgns incolà cun n aspet scialdi massif. Le paiun nü

La Val é gnü anuzé le pröm iade, inće sce nia ćiamò daldöt rové, en ocajiun dla segra dl paîsc ai pröms de messè. La sistemaziun dla plaza é gnüda fata dala ﬁrma Tauber Klaus Srl da Natz/Schabs cun n cost de zirca 60.000,00 euro. Le cost total de döta la strotöra multifunzionala é de passa 930.000,00 euro. Deplü laûrs él indô gnü fat pro les condütes dal’ega. Da d’aisciöda él gnü stlüt jö i laûrs de ressanamënt dla condüta Rü dla Gana, plü avisa él gnü fat i toć dla condüta che manciâ ćiamò tl zënter dl paîsc: sura curtina ia ćina sö tla zona Plaiać y do curtina jö por plaza de dlijia ćina jö dal Doro. I laûrs é gnüs fać dala ﬁrma Impianti Colfosco-Cave Sarè. Al é inće gnü metü man i laûrs de ressanamënt dla condüta dal’ega Pidrô, che ê de na interessënza privata y che é gnüda surantuta dal Comun. La condüta vedla é gnüda eliminada y les ćiases é gnüdes tacades ite tla condüta nöia dl comun che ê gnüda fata dan da 15 agn por l’afornimënt dla zona artejanala ampliada. Al é gnü tachè ite les ćiases da Pidrô y na pert dla zona artejanala ve-

dla. Al resta ćiamò da taché ite la pert romagnënta dla zona artejanala vedla. Implü él gnü coleghè ala condüta Rü dla Gana les localitês de Cestun y Lé. La vasca vedla de Nagà, che ê te de stletes condiziuns, é gnüda demolida. Les fontanes de Nagà é gnüdes coiüdes sö danü y podarà gnì adorades en caje de nezescité. Le cost di laûrs gnüs fać pro la condüta dal’ega da Pidrô amunta a zirca 110.000,00 euro (laûrs fać dala firma Miribung Guerrino). Deplü laûrs él inće gnü fat pro la canalisaziun dales eghes pazes. Bele da d’aisciöda adora él gnü metü la canalisaziun por la vila de Pramperch cun n cost de zirca 30.000,00 euro (firma Miribung Guerrino). Da d’altonn él spo gnü metü man i laûrs pro la canalisaziun da Pidrô fina sön Col. I laûrs é gnüs fać dala firma Verginer Srl y en chësc ann él gnü fat zirca 2/3 di laûrs por n cost de 72.000,00 euro (sön le prisc total di laûrs preodü te 118.000,00 euro). De mà él gnü metü man i laûrs por la costruziun dl marciapîsc Plaiać, fać dala firma Impianti Colfosco-Cave Sarè. Chësc marciapîsc nü pëia ia tl zënter dl

I laûrs pro la plaza dla scolina y le marciapîsc Plaiać.

281

La Val

En chësc ann él gnü fat le tru de bosch „Cöcenes”.

paîsc (dan le magazinn di Stödafüch) y va do la strada da Cians sö tla zona Plaiać. Tratan i mëisc da d’isté él gnü fat danü la plaza dla scolina, meton sö deplü jüć nüs y fajon na bela si incëria. I laûrs é gnüs fać dala firma Arch Play da Algund por n cost de zirca 50.000,00 euro. Ala fin de messè él gnü metü man i laûrs de restrotoraziun dla ćiasa de comun, plü avisa le pröm lot che reverda l’alzada bas ite. Chilò ciafarà lerch i ofizi nüs dl’assoziaziun turistica y dla Cassa Raiffeisen. I laûrs ti é gnüs surandà ala firma Castlunger Davide da La Val por na spëisa de indöt 390.000,00 euro. L’ofize dl’Assoziaziun Turistica é bele gnü rové por la fin dl ann, chël dla cassa gnarà rové ti pröms mëisc dl ann 2009. Por finanzié chisc laûrs à le Comun tut sö n imprëst de 200.000,00 euro. Inće sön les strades de comun él gnü fat deplü laûrs, danter l’ater él gnü fat asfalć por passa 50.000,00 euro sön les strades La Munt, Ciampëi y tl zënter dl paîsc. D’isté él gnü depënt jö danü la falzada dl salf dles manifestaziuns y dla scolina (firma Decor). Por desćiarié le material d’escavaziun proveniënt da n valgügn de gragn 282

ćiantiers à le comun daurì na desćiaria sot la zona Piculin 3 (strada Pares), olach’al à podü gnì metü jö le material. Pro i laûrs publics él da nominé inće i laûrs fać dal’Autorité Forestala. Al é gnü fat le tru de bosch „Cöcenes”. Chësta strada cun na lunghëza de passa 700 m va sot Ciampëi ćina ia en Col dl Bau y spo inant ćina ia dai pra da Cöcenes. Al é spo gnü slarié y ingiarè le tru de bosch „Plan de Col Toronn“. Inauguraziun de „La Spona” Do da cin agn, ch’al é gnü metü man i laûrs de costruziun, él gnü inauguré ai 17 de mà le zënter sozial „La Spona” a Pidrô. Al gnô aspetè ert do l’ultimaziun dla strotöra, sides dai assistënć co dai assistis, che à por 21 agn alalungia laurè te na bercstot a Pidrô, che ê cun le tëmp gnüda massa picera por les esigënzes de laûr. Tan maiù é spo stada la ligrëza da podëi mëte man de laurè tla strotöra nöia y chësta ligrëza ânse inće sintì en chësc dé. I assistis à instësc daidé para da fà garaté la festa d’inauguraziun de süa ćiasa. Por chësta ocajiun él rové adalerch les autoritês plü altes dla provinzia, i ombolć y proi de döta la valada y

La Val

Inauguraziun dl zënter sozial „La Spona”: les esibiziuns di assistis, les parores dl responsabl Konrad Comploi, la benedisciun de siur Iaco y le tai dla vëta.

283

La Val i surastanć dla comunité de val. Grana é inće stada la partezipaziun dla popolaziun gnüda adalerch da döta la valada a daidé fà festa por chësc avenimënt plajor. Do i discursc oﬁziai à le ploan da La Val siur Iaco Ploner cherdè jö la benedisciun sön le frabicat nü y les porsones che laora laite. Spo él gnü surandè simbolicamënter la tle y taié la vëta. Le zënter „La Spona” é na strotöra multifunzionala che vëgn anuzada a livel de valada. An ciafa laìte na tiesciarìa, n local da cujì, na tistlaria, na palestra, salamënć da stè deboriada, na spersa da mëte fora i laûrs di assistis, na picia ćiasadafüch y n bar intern. Tla pröma y secunda alzada ciàfon spo deplü apartamënć, un n maiù y cater de mëindri. I laûrs de costruziun dl frabicat é gnüs manajà dal Comun, le ﬁnanziamënt é gnü curì daldöt dala Provinzia. La gestiun dla strotöra vëgn surantuta dala Comunité Comprensoriala de Puster. Le

Le gran frabicamënt tla zona Plaiać.

284

cost complessif dl’opera, che à na cubatöra totala de 7.200 m³, amunta a 4,3 miliuns de euro. Le frabicat é gnü proietè dal „Studio Archea” da La Ila; chëstes é les ﬁrmes che à fat i maius laûrs: Bioc Bau Srl (laûrs da muradù y sistemaziun esterna), Markus Huber (laûrs da idraulicher), Miribung Innocente (laûrs da eletricher), Malbo Snc (laûrs da depënjadù, smaltè y sotfunc), Nagà Snc y Miribung Sas (ﬁnestres, portes y üsc), Castlunger Davide (funć), Mamp Snc, Tistlaria Alton y Complojer Davide (aredamënt). Frabiché Tl ann 2008 él gnü dè fora dal comun indöt 74 lizënzes da frabiché (11 deplü co l’ann passè). La maiù pert dles lizënzes reverda variantes de lizënzes bele relasciades denant o le renovamënt de lizënzes tomades (15 lizënzes). Dër gran é stè le numer de lizënzes relasciades

La Val por la costruziun de ćiases nöies, cun bëgn 12 conzesciuns da frabiché. Indöt 8 lizënzes él gnü relascé por la costruziun de ćiasotes o tablà da munt. Por la restrotoraziun y manutenziun de ćiases él gnü dè fora 8 lizënzes, por la realisaziun de infrastrotüres (strades, mürs, canalisaziuns, desćiaries) d’atres 8 lizënzes. Inultima él ćiamò gnü relascé 6 lizënzes por mëte sö coleturs da sorëdl, 4 lizënzes por coleturs fotovoltaics, 4 lizënzes por la costruziun de garages y respetivamënter öna na lizënza por fà na majun, n pighêr, n tiac y por l’esecuziun de laûrs de drenaja. L’ann 2008 é stè n ann olach’al é gnü frabiché tröp, al basta recordè ch’al é gnü metü man cun la costruziun de bëgn 14 ćiases d’abitaziun nöies. Cun la costruziun de frabicać nüs y de maius ampliamënć él danter l’ater gnü metü man tl zënter dl paîsc (restrotoraziun Hotel Alpenrose y restrotoraziun dla ćiasa de comun), tla zona Plaiać (ćiases nöies de Vinzenz Moling, Clara Agreiter, Carlo Vallazza y Klaus Nagler), sö Ćians (ćiases nöies de Roberta Miribung y de Matî Vallazza y majun nöia de Federico Vallazza), sön Furnacia (ćiases nöies de Stefo Sottara y de Martina Moling), sön Arciara (ćiasa nöia de Maria Valentin), jö dal Lè (ćiasa nöia de Robert Tavella), jö Ciampló (ćiasa nöia de Patrick Frenes), sön Miribun (ćiasa nöia de Martin Miribung), sön Ciablun (ćiasa nöia de Rainer Tschaffert), sö Fontanela (ćiasa nöia de Eros Lo Re), ia Lunz (garage y stala de Tino Alton) y it’a Spëscia (magazinn de Fritz Miribung). Al é gnü realisé i pröms implanć fotovoltaics pro ćiases d’abitaziun o majuns (tla zona artejanala, ia n Aiarëi, sön Cia-

blun y sö Fontanela). Cun la forza de sorëdl vëgnel davagné energia eletrica. L’energia che vëgn davagnada sura le bojëgn fora vëgn venüda y alimentada tla rëi dl strom. Le frabiché vëgn plü ćer Cun l’ann 2008 él jü en forza le regolamënt nü por i contribuć söles conzesciuns da frabiché. Cun chësc regolamënt y por gauja dla lege urbanistica nöia che é jüda en forza l’ann passè vëgnel stabilì regoles daldöt nöies por la determinaziun di contribuć söles conzesciuns da frabiché. La maiù novité reverda le contribut sön le cost de costruziun, che messâ ćina śëgn ma gnì paié te püć caji y che gnarà śëgn indô apliché plü gonot. N’atra mudaziun reverda le fat che da śëgn inant messarâl inće gni paié la „cuta” sön le frabiché por la cubatöra te tera. La secunda pert dl contribut sön les conzesciuns da frabiché, dlungia le contribut sön le cost de costruziun, é le contribut por les operes de urbanisaziun. Inće chësc contribut é gnü regolé danü, la mosöra é restada anfat sciöche denant mo les esenziuns é gnüdes manco. Insciö messarà chësc contribut da śëgn inant inće gnì paié sön la cubatöra dles stales y garages agricoles y, sciöche inće bele en pert denant, sön la cubatöra interada. Inće sce le frabiché é gnü da chësc ann inant plü ćer te nosc comun, mësson dì che en confrunt ai atri comuns dla provinzia éson chilò da nos tres ćiamò scialdi bunmarcé dantadöt por ći che reverda le contribut por les opres d’urbanisaziun. Te nosc comun vëgn le contribut calcolè sön le 5% dl cost de costruziun 285

La Val ﬁssé dala provinzia, deperpo che la perzentuala mesana aplicada dai comuns dla provinzia é dl 8%.

dependëntes de comun Carmen Campei sciöche cöga dla scolina y Erna Ploner che fej i laûrs de netijia dla scolina.

Cutes de comun

Reuniun cun la popolaziun

N valgönes mudaziuns él stè pro les cutes de comun. Tratan che la cuta ICI é restada anfat sciöche l’ann passè y la tarifa dles eghes pazes à podü gnì arbassada, é les tarifes dl’ega da bëre y dl ciomënt gnüdes aumentades. Chësta ultima é gnüda alzada zirca dl 8% y chëra dl’ega da bëre dl 14%.

Ai 12 de dezëmber él gnü tignì la reuniun anuala cun la popolaziun, olache l’aministraziun de comun informëia i zitadins sön les ativitês dl comun y olache la jënt instëssa é inviada da portè dant domandes y cosses che ti stà a cör. La partezipaziun da pert dla popolaziun n’é nia stada dër grana, inće por gauja dl bur’ tëmp y dles strades da nëi.

Refodam fora dl zënter Al é gnü en pert redefinì les zones de racoiüda dl ciomënt. La maiù mudaziun é stada le spostamënt dl post de racoiüda che ê denant ia do la ćiasa de comun. Da messè inant mëss le refodam gnì condüt ia en Plans, tla vedla plaza da tennis, olach’al é gnü sistemè les baraches y ćiampanes por la recoiüda desfarenziada. Insciö é le refodam gnü arlontanè dal zënter dl paîsc, olach’al ne fajô dessigü nia dër na bela figöra. Personal de comun Ia por l’ann él stè n valgönes mudaziuns pro le personal de comun. Amez messé s’un é jüda Silke Irsara de Badia, impiegada suplënta tl ofize de secretariat, che à ciafè n post de laûr te comun jö Al Plan. So post é gnü tut ite da setëmber inant da Anita Sottrovisch da Rina. Tres da setëmber inant él gnü tut sö sciöche 286

Economia Inće chilò da nos él gnü baié dër tröp dl scomenciamënt de na crisa dl’economia a livel mondial, cun banches che é jüdes imalora y cun les börses che s’à „mangé” munts de scioldi. An à podü vigni dé lì ti folieć notizies de fabrics che é sforzades da lizenzié lauranć o da scurtè l’orar de laûr, dantadöt tl setur dla produziun de auti. La crisa s’à fat sintì ćina śëgn dantadöt tl setur dl’industria, te nüsc paîsc ne n’àn ćiamò sintì degönes conseguënzes, dessigü inće deache l’industria é tan co nia presënta. Les ﬁrmes da artejan à ćiamò tröp laûr; te nosc paîsc él gnü frabiché plü co zënza y les presënzes dl’assoziaziun turistica à inće arjunt le numer plü alt registré ﬁna śëgn. Inće sc’ara ćiara por le momënt ćiamò fora bun, él da s’aspetè che ti proscimi agn se mudarâl inće te nüsc paîsc val’. An spera che nüsc politics sides bugn da

La Val tó i dër provedimënć por reanimé indô l’economia, dantadöt chi seturs che se stënta deplü. Assoziaziun turistica Por l’Assoziaziun turistica é chësc stè n ann cun tröpes novitês. De setëmber él gnü lité le presidënt y le comitê nü. Do che Angel Complojer é stè a ćé dl’Assoziaziun por bëgn 20 agn àl dè jö süa inćiaria. Sciöche presidënt nü él gnü lité Raimund Campei dl Hotel Plan Murin. Dl comitê nü fej pert Markus Rubatscher (vizepresidënt), Angel Complojer, Ulrich Campei, Alex Rubatscher, Arthur Frenes, Gottlieb Nagler, Erna Alton, Clara Agreiter, Otmar Moling, Otto Colz, Toni Rubatscher, Davide Frenes (rapresentant di artejans), Andrè Complojer (rapresentant di boteghiers) y l’ombolt Fanz

Complojer. Na novité dër plajora é l’ofize nü che é gnü laurè fora tl’alzada basite tla ćiasa de comun olache l’Assoziaziun à podü se trasferì ala fin dl ann. Do chësc ofize él gnü aspeté ert, deache le local vedl ê gnü massa pice por les esigënzes dl’Assoziaziun turistica. N’atra notivé pro les manifestaziuns reverda le „Naturatlon” che é gnü organisé ai 24 d’agost en colauraziun cun l’Ofize di parcs naturai y cun l’aiüt dla Jonëza da paur y dl’Uniun dl Sport. Sciöche post por chësta manifestaziun, che é gnüda organisada le pröm iade a La Val, él gnü chirì fora la bela contrada inanter Spëscia, Ramëi y Coz. Al é gnü fat na roda da jì a pé cun cin’ staziuns olach’al é stè da fà val’ jüch sciöche sié jö na taia, muje na vaćia, na stafëta da saltè o jì n toch cun la barca. Implü à i concorënć messü respogne a deplü do-

Le presidënt vedl y nü cun la secreteria Martina tl oﬁze nü dl’Assoziaziun Turistica.

287

La Val

Le „Naturatlon” é gnü metü a jì le pröm iade a La Val.

I numeri di ghesć rovà adalerch (a man ciampa) y dles presënzes (a man dërta) é indô jüs söpert.

mandes sura la natöra. Chësta combinaziun inanter gara y spazirada fora por la natöra é ponsada por les families cun mituns nia ma di ghesć mo inće por la jënt dl post. Inće sce le tëmp é stè ideal en chësc dé ne n’é le numer di partezipanć nia stè dër alt. A chi che à tut pert ti àl salpü dër bel y düć s’à devertì. La premiaziun cun 288

cëna ala grilia é gnüda tignida söla terassa dan le bar sport. L’ann 2008 é stè por i operadus dl setur turistich dër n bun ann. Sides por ći che reverda les presënzes sciöche inće por le numer de ghesć rovà adalerch, él gnü surpassè le rècord, cun 11.725 porsones rovades adalerch (+4,31%) y cun

La Val indöt 71.976 presënzes registrades (+ 4,84%). Do la naziun de proveniënza é la perzentuala di ghesć talians en confrunt a chi proveniënć da d’atri stać indô jüda jö en confrunt al ann passè, rovan sot al 50% (plü avisa dal 52% al 49,5%). Dër sterscia é la presënza di sciori todësc, che tol ite bëgn le 32% di ghesć. Insciö vëigon che passa l’80% di ghesć che vëgn a La Val é o talians o todësc. Le numer di leć tl comun da La Val é tl ann 2008 rové a 813, partis sö te indöt 53 eserzizi: 3 hoti, 3 ustaries, 3 ponsiuns, 4 garnis, 5 aﬁtaćiamenes, 34 aﬁtaapartamënć y öna na ćiasa por vacanzes. Lîtes dl comitê di artejagn De merz él gnü lité danü le comitê y le surastant di artejans. Sciöche surastant él gnü confermé Davide Frenes, tl comitê él rové ite Emil Miribung, Egon Alton, Sepl Miribung (Rü), Sepl Moling, Manuel Miribung y Manfred Moling. I pröms trëi ê bele denant tl comitê, i atri é gnüs lità danü. Lîtes dl comitê di paurs Al é indô stè les lîtes dl comitê di paurs. Dl comité nü fej pert Federico Rubatscher (surastant), Toni Rubatscher (vize), Manfred Vallazza, Michael Rubatscher, Reinhard Miribung y Felix Dapoz. Da chësc ann inant à i paurs dla Val Badia n surastant nü, plü avisa Manfred Vallazza da La Val che à surantut l’inćiaria da Pepi Videsott da San Martin, che é stè dal 1971 incà surastant de valada.

VITA DLA COMUNITÉ DE CÜRA Consëi de cüra Le Consëi de cüra à metü a jì deplü scomenćiadies importantes. Na idea nöia é stada chëra de organisé n dé dla cüra, na sort de reuniun dl consëi de cüra cun la popolaziun. Le dé dla cüra é gnü tignì ai 27 de jenà, na domënia domisdé, tl salf dles manifestaziuns. En chësta ocajiun à le Consëi de cüra referì ala tröpa jënt rovada adalerch sura süa ativité. Por renfreschè le laûr metü man dales misciuns pastorales, tignides dan da cater agn te nosc paîsc, él de jügn indô gnü fat deplü incuntades cun i miscionars capuzineri da Portogruaro. Chëstes incuntades ne n’à nia propi albü na gran partezipaziun da pert dla jënt, siur ploan à invié dantadöt i jogn y les families jones da fà n maiù sforz por ne lascé nia jì a perde i valurs cristians. Les incuntades é gnüdes stlütes jö cun la festa dles families y dla comunité sön Armentara (Plan de Sotsas) ai 8 de jügn. Al é gnü zelebré na mëssa abelida dala Böhmische da La Val, i Stödafüch à apraté na buna marëna por düć y l’Uniun dl Sport y la Lia da Munt à ﬁstidié por l’aurela cörta di mituns. Ai 18 de mà él gnü festejé le iubilê de 100 agn dala mort de S. Ujöp da Oies. La domënia domisdé él gnü tignì na mëssa solëna a S. Linert, cun prozesciuns de fedei che é gnüdes da döta la Val Badia. Inće da La Val demez él jü tröpa jënt en prozesciun ćina sön Badia, inće sc’al ê n dé da bur tëmp y plöia.

289

La Val

La festa dles families y dla comunité cun i capuzineri sön Plan de Sotsas.

Laûrs portà inant Bele de merz él gnü dortorè le presbitêr dla dlijia: al è gnü tut demez i puntins, slariè fora le presbitêr, spostè plü inant l’altè y l’ambo. Al é naôta gnü fat

Le presbitêr dan y do i laûrs.

290

n laûr provisor. Al è spo gnü metü sö na comisciun che, adöm cun i artisć y les porsones de riferimënt dla diozeja, laurarà fora n proiet che podarà spo gnì realisè ti proscimi agn. Chësta comisciun é metüda adöm da siur Iaco Ploner, Agu-

La Val

Al é gnü ressanè i mürs vedli y metü sö toﬂes informatives

291

La Val stin Moling, Konrad Suani, Annamaria Fiung, Pio Comploi, Franz Miribung y Michela Comploi. N ater laûr gnü fat inant é le ressanamënt y la valorisaziun di mürs vedli de Dlijia Vedla. I mürs é gnüs restaurà dala firma Pescoller da Bornech. Al è gnü metü sö deplü tofles che mostra al vijitadù en cört cun fotografies y tesć la storia y i valurs artistics dla dlijia vedla dl paîsc. Chëstes è gnüdes laurades fora da Danila Serafini. Pröma Comuniun Ai 27 d’aurì, na domënia cun dër n bel tëmp, él gnü tignì la Pröma Comuniun por 14 mituns y mitans che à ciafè por le pröm iade Gejù. I mituns adöm cun i geniturs é gnüs acompagnà te dlijia

I mituns y les mitans dla Pröma Comuniun.

292

dala Musiga. Siur Iaco à zelebré la mëssa abelida dales cianties di mituns da scora, insignà y acompagnà dales maestres Bernardetta y Veronica. I Trëi Resc En chi dis dan Santaguania él indô gnü i Trëi Resc fora por les ćiases de nosc paîsc. Bernardetta Nagler y süa möta Ursula à vistì y depënt sö por l’ocajiun i dui grups de mituns y mitans dla scora mesana. I Trëi Resc é spo jüs fora por les ćiases a portè la buna noéla y a cöie adöm les ofertes por les misciuns. Ai à trat ite indöt la soma de 8.865,00 euro. I scioldi é gnüs destinà por le proiet tl Sudan dl Süd olach’al vëgn fat sö na dlijia y na scora, deache döt le paîsc é gnü desdrüt dala vera.

La Val Noza d’arjënt

I dui grups di Trëi Resc en Santaguania te dlijia.

En la „Segra de düć”, ai 19 d’otober él gnü fat dala gran mëssa festa por i pêrs che s’à maridé dan da 25 agn. Chësta festa de iubilê é por le pröm iade gnüda fata adöm cun la comunité. Al é indöt 13 pers cun le nüc o la nücia da La Val che s’à maridé tl ann 1983, de chisc n’él stè 7 che à tut pert ala festa. Siur Iaco à en chësta ocajiun sotrissé l’importanza dl sacramënt dl matrimone por ti dè na maiù forza al amur y ala familia.

I pêrs che à tut pert ala festa de iubilê dla noza d’arjënt.

293

La Val Trohtes por i portaconfaruns L’Uniun di ëi da La Val à ﬁstidié da arjigné trohtes por i ot ëi che porta i cater confaruns di ëi y dles ëres, di jogn y dles jones. Bele da deplü agn êl gnü ponsè da arjigné na troht por i portaconfaruns; en chësta ota éra ﬁnalmënter stada tan inant. Sepl Campei y Hermann Costabiei porta le confarun di ëi, Reinhard Deiaco y Daniel Vallazza chël dla uniun dles ëres, Sepl Miribung y Markus Sottara chël di jogn y Felix Dapoz y Albin Miribung chël dla uniun dles jones. Dales prozesciuns dles Antlês y dla festa dl Cör de Geju ài por le pröm iade podü fà chësc sorvisc important cun les beles trohtes nöies.

I ot portaconfaruns cun süa bela troht.

294

Festa de S. Senese cun le primiziant En la festa de S. Senese, tignida la domënia ai 24 d’agost, él gnü zelebrè la gran mëssa cun le primiziant siur Klaus Sottsas da Rina. Dan dala dlijia plëna de jënt à le primiziant zelebré la mëssa da festa, al ê inće presënć i miscionars siur Robert de Furnacia y siur Robert da Spëscia. La presidënta dl consëi de cüra Annamaria Fiung ti à surandé al primiziant n bel cheder sciöche scincunda de nosta cüra.

La Val Osc tla desćiaria

Ministranć

Tl mëis de merz él gnü publiché söla pröma plata dl foliet „Alto Adige” na notizia sensazionala y scandalosa: a La Val él gnü ćiafè n schelet tla desćiaria dal ciomënt. Tles plates daìte dl foliet él gnü scrit en lunch y en lerch sura chësc fat, aferman che tratan le laûr da ćiavé na fossa él gnü a löm n scrin de banda che foss spo gnü sciuré adöm cun so contegnü tla desćiaria dal material da ćiavé tla localité Morin. Tl medemo articul vëgnel documentè döt cant cun deplü fotograﬁes y intervistes al ploan y al ombolt. Incër chësta notizia él gnü fat lovè sö n gran stöp. Siur ploan relativëia döt cant y dij tl radio ch’ara s’à tratè de n fal, gaujé dala prescia, spligan che tratan le laûr da ćiavé na fossa èl rové n valgügn osc pro les peres y i resć dl scrin de banda ch’è gnüs condüć tla desćiaria jö Morin. Le fazit de döt chësc fracac é che le paîsc da La Val è rové te na stleta löm.

Inće chësc ann él indô sté n bel grup de ministranć ch’á sorví a mëssa, indöt él sté passa 20 mitans y mituns ch’é gnüs insigná ite da Pire Comploi da Ciampló. Por le pröm iade ti él en chësc ann en la pröma domënia d’advënt gnü surandè na picia onoranza ai ministranć ch’á lascè, sciöche sëgn de reconescënza por le sorvisc ch’ai á fat por deplü agn. Inće chësc ann él indô gnü fat na jita düć deboriada. D’agost éson jüs sön Armentara a fá na griliada, da sté lassö a dormí tl fëgn n’éra nia plü jüda deache le dé denant al fat jö la nëi ﬁna jö amez le Sas y insciö foss la nöt stada massa frëida. LES SCORES La scora elementara Tratan l’ann de scora 2007/2008 él stè 43 mituns y 36 mitans (indöt 79 scolars) che à frecuentè la scora elementara, dui demanco co l’ann passè. Les maestres y

Les minstrantes y i ministranć onorá cun siur Iaco y Pire Comploi; a man dërta le grup di ministranć en la festa de S. Senese cun le primiziant siur Klaus.

295

La Val

I scolars ti à surandè ala monia Lydia Pardeller la bela soma de 8.500,00 euro

i maestri é stà Annamaria Fiung, Bernardetta Nagler, Gertrud Rubatscher, Paola Agreiter, Rudi Moling, Monica Comploi (Ciampëi), Veronica Rubatscher, Valentina Nagler, Silvia Rubatscher y siur Iaco Ploner. Le laûr da romenè sö é gnü fat da Augustin Clement da S. Martin y cöga dla refeziun é stada Alma Moling. N proiet particolar metü a jì é stè le

proiet de solidarieté „Kariobangi”. Do avëi odü y aldì te n referat gnü portè dant te scora da Wolfgang Penn y P. Sepp Hollweck te ći situaziun che tröc mituns mëss vire tl slam a Nairobi tl Kenia, à la scora metü a jì adöm cun i geniturs n proiet de solidarieté che s’é trat fora por döt l’ann. Insciö é la scora stada döt l’ann en contat cun la monia da Welschnofen, Lydia Pardeller, che vir tl slam y prô da daidé chisc mituns tan ch’ara sciaﬁa. Por via dles lîtes él ćiamò rot fora na vera zivila y la monia é stada cun sü mituns te dër na ria situaziun. Dala scora infora ânse podü ti jì do a chisc avenimënć, deach’i ên cun ëra en contat, tres internet, canch’ara jô. La monia à metü sö na scora por chisc mituns che vëgn a scora tröp mâ por le mangé: dailò ciaﬁ n past almanco n iade al dé. Mâ che la monia mëss abiné adöm invalgó i scioldi por podëi ti dè vigni dé da marëna a 600-700 mituns. Al é na situaziun che ti é jüda dër a cör inće ai geniturs

Dër tröp à i mituns y les mitans imparé cun le proiet de solidarieté „Kariobangi”.

296

La Val

N valgügn momënć fora dl ann de scora: la jita de mà a Dorf Tirol, i capuzineri te scora, la festa di lëgns, l’aziun da romenè sö le paîsc y la jita da d’invern.

297

La Val che s’à dër porvé da mëte a jì de vigni sort de aziuns por trà ite val’ da ti menè a chisc mituns tan svantajà. Al é gnü abiné adöm la bela soma de ca. 8.500,00 euro che ti é gnüda surandada ala monia da d’aisciöda canch’ara é gnüda instëssa te scora. Tres chësta aziun à i mituns y les mitans imparé dër tröp: ai à sintì ch’al é bel da dè y che nos podun veramënter ester contënć y se sintì fortunà cun döt ći ch’i ùn. Danter les atres scomenciadies metüdes a jì tratan l’ann de scora él da nominé le proiet „na pausa sana” cun la dietologa Silvia Pitscheider: chilò à i scolars arjigné na pausa sana y à inće invié i geniturs. De jügn él gnü i patri capuzineri da Portogruaro à ciafè i scolars y ti à insigné ćianties por abelì les mësses. De mà à i scolars indô tut pert ala aziun da romenè sö le paîsc. Dala jita de mà éson jüs a Dorf Tirol a ti ciaré ala clinica di vìćì, olach’al laora inće Willy Campei da La Val. De merz él gnü te scora l’autur dl Ghana Patrick Addai, che vir al dedaincö tl’Austria. Al scrî libri por mituns y te chesta ocajiun àl lit dant sües stories. La scolina Por l’ann de scolina 2007/08 s’àl scrit ite indöt 33 mituns y mitans. Les maestres che à acompagné i pici fora por l’ann è stades Rosa Campei y Isabel Rubatscher; Consolata Nagler à laorè sciöche colauradëssa pedagogica. La cöga Carmen Campei s’à crüzié vigni dé da arjigné ca de bunes marënes y Carla Pedevilla à ciarè de tignì la scolina tres bela nëta. Al é gnü formè döes seziuns, che i scolarins 298

à nominé „i ciüf” y „i draguns”. La scolina da La Val laora bele n valgügn agn do le model de laûr davert, chësc ô dì che i mituns y les mitans po anuzé la maiù pert di locai de scolina por śughé y imparè: i dui locai de grup, le porte cun le tepih da arcuncè y le jüch dla polënta y le sorà cun le banch da tistler. Fora por l’ann él sambëgn gnü tignì les usanzes dla festa de San Martin, dla festa da Nadè y de San Micurà; al è gnü festejè carlascè y Pasca y al é gnü organisé na festa por i geniturs da d’aisciöda. Al è gnü metü a jì ativites desvalies, sciöche por ejëmpl, por la festa de compliann él gnü i paiazi a na rapresentaziun te scolina. N iade al mëis él gnü tignì incuntades cun i scolars y les scolares dla pröma tlassa dla scora elementara. Al è dër important che i scolarins, dantadöt chi de 5 agn, pois avëi n raport cun la scora bele denant co pié ia. Chësc porta pro a ti alisiré le gran vare che ti aspetarà. Inće i scolars de pröma vëgn tres ćiamò ion a ciafè sü/ es compagns/es te scolina. La jita de mà é gnüda fata ite en Ciamplorët y dedo é düć jüs fora en Ramëi dala ütia dla maestra Rosa, olache la cöga à arjigné ca de bunes liagnes. Ala ﬁn él ćiamò gnü fat na ćiacia da chirì le tesur. N punt prinzipal tratan l’ann de scolina è stè la costruziun dl urt nü. Al é gnü proietè adöm cun i mituns y les mitans dla scolina, mo inće adöm cun i geniturs y esperć. Śëgn ch’al é rové y garatè tan bel, él important da se porvè da fa dër bel impara. An spera dassënn che inće la jënt, che adora l’urt y i jüć, proes da i sconè. N ater proiet che é gnü fat è stè le proiet dles stories fat cun Erika Castlunger. Adöm cun ëra y cun i mituns y les

La Val

N valgügn momënć fora dl ann de scolina.

299

La Val mitans él gnü metü adöm na bela storia da Nadè, che é gnüda portada dant sciöche teater en la festa da Nadè. Por stlüje jö l’ann de scolina él gnü fat na picia funziun te dlijia, olache i scolarins à rengrazié de döt le bel tëmp passè te scolina. VITA DL PAÎSC De chësc ann ne n’él da cuntè sö degügn de gragn avenimënć straordinars da mëte tla cronica. Impò oressi recordè n valgönes manifestaziuns y avenimënć. Segra dl paîsc La pröma domënia de messè, plü avisa ai 6, él gnü tignì la segra dl paîsc. La festa é tomada adöm cun la mëssa novela fora Rina y porchël àn conesciü ch’al é stè manco jënt te paîsc. Implü à ćiamò le tëmp scechè, bele defata do marëna él gnü la plöia cun n valgügn temporai fora por le domisdé. I Stödafüch à impò tignì inant la festa, la musiga da bal preodüda por dassëra é tomada fora y porchël él gnü tignì la festa tl bar dl salf dles manifestaziuns. En la segra à la Musiga podü sonè le pröm iade sön le paiun nü, inće sc’al n’ê nia ćiamò rové daldöt. Festa alaleria Ai 27 de messè él gnü tignì a Pidrô la festa alaleria, en colauraziun danter i Stödafüch y la Musiga; l’Aiüt Alpin n’à nia daidé para. La festa à indô metü 300

man danmisdé cun na mëssa alaleria amesa le bosch y é spo jüda inant döt le dé ﬁna da sëra tert cun intratenimënć musicai y d’aurela cörta. Por la ligrëza di organisadus à le tëmp dër daidé: la sabeda, tratan i laûrs da arjigné ca, àl döt le domisdé plovü, la domënia deperpo él stè döt le dé bel tëmp. La secunda musiga che à sonè en chësc dé é stada chëra da Milland. Gader Sound Jö en Chi Plans él gnü organisé da pert dla Uniun di Jogn la cuinta ediziun dl conzert alaleria dal inom „Gader Sound”. Por le pröm iade é l’Open Air gnü tignì por döes sëres alalungia, plü avisa ai 18 y 19 de messè. Metü man à la manifestaziun le vëindres sëra cun n conzert di „Opas Diandl” da Maran. Por stlüje jö la sëra s’àl esibì i „Burning Mind” da Sterzing. La sabeda àn podü ascuté bele domisdé i „Chessmasters” de Badia. Dedô à sonè i „Jocker Face” da Naturns y i „Club 99” da Balsan. L’ultim grup che à sonè da sëra tert é stà i „Sine Frontera” da Mantova denanch’al gniss ćiamò metü sö musiga cun le DJ Bembo. La manifestaziun à albü daspavënt n bun suzès cun tröc jogn rovà adalerch; an à podü arcumpedé daimprò da mile porsones danter les döes sëres. La manifestaziun é inće dër gnüda aprijada dai grups che à sonè. Gran é sambëgn stè le laûr da pert di organisadus da arjigné ca la manifestaziun y da romenè indô sö döt cant do la festa, mo grana é inće spo la sodesfaziun por na manifestaziun bun garatada.

La Val Salf laûr protezionè a Pidrô L’ann 2008 é stè por le salf laûr protezionè n ann rich de avenimënć danter chisc dessigü le plü important la daurida oﬁziala dla strotöra nöia „La Spona“ tignida ai 17 de mà olach’al è gnü adalerch deplü autoritês fora dl ćiamp dla politica, dl ćiamp sozial y tröpa jënt dl post. I assistis y i assistënć à albü n gran dafà da arjigné ca bun chësta festa. Cun l’aiüt de döes maestres spezialisades sön le ćiamp dl zircus él gnü imparè ite por chësta ocajiun n valgügn toć olache i assistis à podü jobelnè dan dal publich; chësc à plajü y è gnü dër aprijé. Cun la strotöra nöia él inće gnü pormez cotan de te pici laûrs nüs, por ejëmpl sié le prè incër ćiasa, coltivé l’urt, scoè sö la plaza, rumenè sö föia y d’invern desparè la nëi. Por podëi ti menè ai cliënć i ancëis dan ćiasa y por menè de vigni sort de patüc él gnü arjigné n te pice gratun da tachè do al auto che é gnü ﬁnanzié en pert dala Cassa Raiffeisen Val Badia. Le salf laûr protezionè à tut pert ala „Tiphotel Messe” che é stada d’aurì a Bornech olach’al é gnü metü fora produć nüs, fać dai assistis dla strotöra, che la jënt à dër amiré. Valgügn assistis à podü ti mostrè ai vijitadus sciöch’ai laora y sambëgn inće comuniché impara. Chësc fej dër bun por l’integraziun di assistis tla comunité. Dër plajü à le proiet da sonè y da conësce de vigni sort de tambürli y d’atri stromënć da percusciun cun Max Castlunger che è gnü tignì tla strotöra „Trayah” a Bornech adöm cun i assistis da Toblach. Le grup dla Spona à tut pert da d’ai-

sciöda ala festa dl sport che è gnüda tignida a Balsan olache vignun à podü mosoré sües capazitês y sü talënć, tröc à podü jì a ćiasa cun de bi pesć. Al è gnü fat ia por l’ann ćiamò cotan d’atres ativitês, por ejëmpl: la gara dala liösa a Terenten, la vijita al museum ladin a San Martin de Tor y dedô la marëna sön Börz adöm cun la jënt atëmpada da Fodom, la vijita ala strotöra por jënt cun problems psichics „S’Ancuntè“ a Urtijëi olach’al vëgn lié libri, la vijita ala sënta nöia dl Istitut Ladin „Micurà de Rü”, de setëmber n dé sön Senes y d’otober a ti ćiarè al atelier dl artist Lois Anvidalfarei. I assistis dla strotöra pò jì dui iadi al mëis a Bornech a nodè, mo inće te palestra nöia vëgnel fat ativitês sportives. La pröma domënia d’Advënt, sciöch’al è bele usanza da tröc agn incà, vëgnel tignì le pice marćé da Nadè. Al marćé à inće la Uniun Ladins Val Badia tut pert meton fora sü libri y organisan n pice teater de clowns. Al é rové adalerch cotan de jënt inće sce les strades ê bindebò da nëi. Tratan la vacanza da d’isté él mort, zënza ch’an s’les aspetada, l’assistida Helga de Badia y chësc ti à dër desplajü a düć i ghesć y ai colauradus dla Spona. Da otober ćina dezëmber él gnü tut sö tla strotöra la jona Antonia gnüda dala Ruscia. Chësta jona down à portè tröpa vita inanter assistis y acompagnadus y düć l’â dër ion, mo dan Nadè àra messü indô s’un jorè ia te süa patria. Le manajadù dla strotöra Konrad Comploi à, deboriada cun sü trëi colauradus Irma Graffonara, Otto Ellecosta y Robert Anvidalfarei, acompagné tratan l’ann 2008 dodesc assistis. Tröc è stà i 301

La Val

N valgügn momënć fora dl’ativité dl salf laûr protezionè: an é jüs a vijité l’Istitut Ladin a San Martin (söinsom), an é stà sön Senes y sön Börz (jödapé) y n valgügn assistis tratan le depënje, sonè y le laûr t’urt.

302

La Val praticanć y les praticantes che à fat n valgönes edemes de laûr pratich ia por l’ann por conësce damì la vita da vignidé te chësta strotöra. Le consëi dla strotöra, metü adöm da dui geniturs, le manajadù, n assistì y n assistënt, s’à abiné trëi iadi y de novëmber él gnü tignì la sentada cun düć i geniturs. Inće ia por l’ann él gnü cotan de jënt y grups de scolars a vijité la Spona, chësc é dagnora val’ che plej y che contribuësc a integrè i assistis tl monn daincö. N giulan ti và a düć i volontars y benefaturs che à daidé a val’ maniera y se mët a desposiziun por le bëgn di assistis y dla strotöra. Ofize dla posta inće davert la sabeda Do ch’al é stè l’ann passè da scrì sura le malfunzionamënt dl ofize dla posta, pon dè na buna novité: dai pröms de dezëmber inant é l’ofize dla posta inće indô davert la sabeda. Śëgn él mâ plü dui dis al’edema stlüt, le mertesc y la jöbia. Internet asvelt Da d’altonn él inće finalmënter rové a La Val l’internet asvelt, a „banda leria” scöch’al vëgn dit. Da pert dles firmes che s’à unì tl consorz „Broatband 44” él gnü metü sö les antenes che jô debojëgn. Por la fin dl ann é gran pert dl teritore dl comun gnü curì y à insciö ciafè la poscibilité da anuzè chësc sorvisc che é aldedaincö oramai indispensabl.

VITA Y ATIVITÉ DLES UNIUNS I Stödafüch Por fortüna é le Grup di Stödafüch stè sconè da de gran desgrazies, mo impò à le grup albü n’ativité dër ampla. Bëgn 34 é stà i intervënć ia por l’ann, por la maiù pert de carater tecnich (bëgn 23). La maiù pert de chisc é stà sön les strades; le maiù inzidënt é sozedü en Sabeda Santa danmisdé sön la strada statala defora da Pidrô. Dui iadi à i stödafüch messü antergnì por caji de medefüch. Ai 27 d’aurì àl vardü sön tët dla tistlaria Möbel Ladinia y ai 2 de mà ési gnüs cherdà sön Chi Jus a destudé deplü coes de füch sot a lëgns, olache n paur ti â tachè füch zënza prudënza a bodiscores. Te chësc caje él inće gnü alarmé i stödafüch da S. Martin y Badia. De dezëmber àl messü gnì fat n valgügn intervënć por gauja dl prigo de lovines do la tröpa nëi tomada. Por gauja di laûrs che é gnüs fać pro la ćiasa de comun ne n’à por n valgönes edemes la sirene nia funzionè, che é propi sön tët de ćiasa. Por fortüna n’él te chësc tëmp sozedü degönes desgrazies. Ma un n iade foss i stödafüch gnüs cherdà dala zentrala da Balsan por jì a daurì na porta, mo deache la sirene ne jô nia él stè i stödafüch de Badia che é antergnüs. Pro i intervënć vëgnel ćiamò les eserzitaziuns che vëgn fates ia por l’ann da düć deboriada o inće da grups despartis, datrai inće adöm cun i stödafüch di paîsc vijins. Indöt él gnü fat 37 proes ia por l’ann. Danter intervënć, sorvisc, eserzitaziuns, cursc, reuniuns y laûrs pro les manifestaziuns organisades dala Uniun él gnü fat da pert di mëmbri di stödafüch 303

La Val

Intervënć y avenimënć fora dl’ativité di stödafüch: l’onoranza a Paul Miribung por i 40 agn de ativité, i jogn che à fat la impormetüda solena, intervënć di stödafüch por medefüch tla zona artejanala, por tó demez n ospà „gigant” it’a Coz, por salvè na videla sön Larcenëi y pro n inzidënt sön la strada statala.

304

La Val passa 4.400 ores de laûr volontar. Ia por l’ann él indô gnü pormez n mëmber atif fora dl grup di jogn (Matî Miribung) y dala reuniun generala à dui mëmbri impormetü solenemënter da surantó i dovëis de mëmber atif (Marco Pescollderung y Lukas Moling). Trëi mëmbri s’un é deperpo jüs demez dal grup di stödafüch y insciö cumpëda la uniun ala ﬁn dl ann indöt 42 mëmbri atifs plü 11 mëmbri fora de sorvisc y n mëmber d’onur y n grup de 11 Stödafüch jogn. Dui mëmbri é gnüs onorà cun les medaies de mirit, plü avisa Tone Deiaco cun la medaia d’arjënt por 25 agn de sorvisc y Paul Miribung cun la medaia d’or por bëgn 40 agn de sorvisc pro i Stödafüch da La Val. A Paul, che é inće

stè comandant por 15 agn, ti él gnü surandè l’onoranza en ocajun dla reuniun generala dl raiun dla Val Bassa de Puster, che é gnüda tignida da d’aisciöda a La Pli. Por trà ite val’ spënores é i Stödafüch jüs por le pröm iade do Nadè fora por les ćiases a „vëne” calëndri. Por l’ativité anuala vëgnel adorè très deplü scioldi; manifestaziuns sciöche le batadù, che gnô tignì ćina śëgn, ne jô nia plü bun y n’é insciö nia plü gnüdes organisades. Insciö à le comitê ponsê, do l’ejëmpl de d’atri paîsc, da mëte a jì l’aziun di calëndri. I stödafüch é stà dër imprescionà dal’ospitalité y dala gran generosité dla popolaziun en chësta ocajiun y ti dij a düć de cör giulan dles spënores.

Le grup di stödafüch jogn cun i acampagnadus Diego y Stefan.

305

La Val Na gran importanza por le dagnì dla uniun à le grup di jogn, deach’al ti garantësc tres indô forzes nöies che vëgn do ca. Le grup é gnü assistì da Diego Tschaffert y Stefan Colz y à desﬁré ia por l’ann de vigni sort de ativitês, tolon pert a gares, campionać, proes de savëi y daidan inće pro les festes che i stödafüch organisëia. Tratan döt l’ann ài fat daimprò da 1400 ores de laûr. Le punt plü important dl ann é stada la partezipaziun al campionat provinzial, che é gnü tignì de jügn a Porsenù. Aiüt Alpin Ala ﬁn dl ann 2008 él 19 mëmbri che fej pert dl Aiüt Alpin da La Val. L’Aiüt

Alpin é gnü cherdè trëi iadi por de pici intervënć y un n iade él stè debojëgn dl elicoter dl Aiut Alpin Dolomites sön Sas dales Nü por jì a tó na porsona che s’à fat mè a na ćiaidla. Implü él gnü tut pert a cursc y proes da isté y da invern y fat sorvisc pro deplü gares y manifestaziuns. Le grup da La Val à organisé la proa deboriada cun dötes les 18 scuadres che fej pert dl Aiüt Alpin Dolomites. La proa sön lovina é güda tignida de jenà ti pra de Col de Tramesc sot Sas dla Crusc. Al à tut pert indöt 95 mëmbri n pü’ de vigni scuadra. Te chësta ocajiun à i organisadus inće albü l’onur de podëi saludé Karl Unterkircher, presidënt dl Aiüt Alpin Dolomites, che sciöch’an sà à püć mëisc dedô tragicamënter pordü la vita sön le Nanga Parbat.

Tratan la proa deboriada cun dötes les 18 scuadres y cun l’elicoter.

306

La Val

Le grup che à tut pert ala gran proa sö sot le Sas.

La Musiga La Musiga à sonè indöt 21 iadi: Al é gnü sonè dales festes tradizionales de dlijia mo inće de paîsc y foradecà. An à podü abelì döes nozes de musicontri, plü avisa de Martin Nagler che s’à maridé cun Anja sö La Crusc y Martin Deval che s’à maridé cun Sylvia a Al Plan. Inće da trëi sopoltöres él gnü sonè: al é gnü acompagné sön so ultimo trù Pire Campei, Maria Terza Moling y Tumesc Rubatscher. Le conzert tradizional da d’aisciöda ai 10 de mà ne podô nia mancé, olach’al é gnü partì fora deplü onoranzes. Por 40 agn de ativité él gnü onorè Angel Complojer y Andrè Valentin, por 25 agn de ativité Martin Nagler y Helmut Deiaco y por 15 agn de ativité Matteo Pescollderung, Markus Complojer y Manuel Miribung. A Zeno Tolpeit ti él gnü surandè na picia scincunda por döt le laûr ch’al à

fat por 20 agn sciöche scrivan. Fora de paîsc él gnü sonè a Rina en gaujiun dla festa dles Musighes dla Val Badia, a Valdaura dala segra de paîsc y a Wengen tl Allgäu olach’al é gnü fat la jita. Al é inće gnü metü a ji n valgönes manifestaziuns che dëida pro da alisiré la situaziun de cassa. Al é gnü organisé n conzert cun le cuartet de posaunes „Trombonica”, la segra da paur sö Cians che vëgn bele fata da deplü agn y le gran batadù, che é gnü tignì por le pröm iade la sabeda; da sëra él gnü la Jimmy a sonè musiga da bal por düć. Al é gnü fat indöt 55 proes, plü avisa 45 proes düć adöm, 7 proes partides sö por usc y 3 proes da marcè. Le comitê s’à incuntè indöt 14 iadi. An à podü sonè por le pröm iade tl paiun nü, che é ﬁnalmënter garatè do che la musiga à sonè por plü de 10 agn sön plaza de comun. Al é dessigü na strotöra garatada dër bun do chëra che la Musiga 307

La Val

N valgügn avenimënć fora dl’ativité dla Musiga: söinsom i musicontri onorà, amez la Musiga en jita y jödapé n conzert sön le paiun nü.

308

La Val à aspetè por tröć agn. Inće la posiziun dlungia le salf dles manifestaziuns é ideala. Inće sc’al é pormo passè n ann dales ultimes lîtes, s’à la musiga abiné ala sentada generala por lité n presidënt nü, n verdajogn nü y implü él gnü fat fora de tó sö n mëmber implü tl comité. Manuel Miribung à dè les dimisciuns sciöche presidënt y Barbara Deval à inće dè jö süa inćiaria da verdajogn. Al é gnü lité sciöche presidënt nü Markus Complojer, sciöche verdajogn Miriam Costabiei che se lasciarà daidé te so laûr da Matthias Moling, implü él ćiamó rové ite Helmut Deiaco sciöche mëmber nü tl comité. N’atra mudaziun él inće stè pro le dirighënt: Florian Tavella che é stè dirighent ti ultimi 7 agn à inće dè jö so laûr cun la ﬁn dl ann. Le dirighent nü sarà Andrea Pisching d’Al Plan. Uniun dl Sport L’ann 2008 é stè n ann important por l’Uniun dl Sport; al é stè indô n ann dles lîtes dl presidënt y dl comitê nü y cun deplü mudaziuns. Le presidënt vedl Sepl Comploi à bele dit danfora de orëi dè jö l’inćiaria do da 9 agn ch’al é stè a će dla uniun. Sciöche presidënt nü él gnü lité Alex Alton che é bele stè ti ultimi agn vizepresidënt, so pere Tino é stè presidënt dla uniun por bëgn 16 agn ti agn 70 y 80. Le comitê d’aministraziun nü é metü adöm insciö: Thomas Deiaco (vizepresidënt), Sara Schuen (cassìera), Sepl Comploi (scrivan), Rinaldo Ploner, Klaus Rubatscher, Freddy Sottara, Fabian Sottara, Elias Kantioler y Martin Frenner.

N ater avenimënt plajor é stè l’inauguraziun de n pulmin nü ai 6 d’aurì. Ara se trata de n Opel Vivaro 2.5 CDTI da nü posć che và a sostituì l’ auto vedl che à bele oramai 10 agn. Le pulmin à aldedaincö na gran importanza por l’ativité dl’uniun, dantadöt por les trëi scuadres dal palè di mituns che tol pert ai campionać provinziai: al é plü o manco 50 mituns dai 9 ai 17 agn che śüga al palè. Implü vëgn le pulmin adorè por i cursc che vëgn tignis vigni ann, sciöche le curs dai schi y le curs da nodè por i mituns. Le cost dl pulmin nü é gnü curì cun n contribut dl comun y de deplü sponsors: por pröm él da nominé la „Stiftung Südtiroler Sparkasse” spo 9 sponsors privać: les dites Colorit Snc, Decor Snc, Electro Moritz, Boandes Graus, Tistlaria Nagà, Se.Ve-Studio Verginer, Ploner Snc, Rubatscher Pire-Rustikal y Tolpeit Erhard. Le rest é gnü curì cun na loteria che é gnüda metüda a jì aposta. I mëmbri scrić ite ala uniun é rovà a 180. Le maiù pëis à la seziun dl palè cun passa 100 scrić ite y cun bëgn 5 scuadres che à tut pert al campionat 2007/2008, laprò él ćiamò śogadus da La Val tles scuadres joniles di paîsc vijins. Por la scuadra di gragn alenada da Paul Chizzali n’é chësc nia stè n bun ann: la scuadra che à tut pert al campionat de 2. categoria é rovada ala ﬁn penultima cun 16 punć y é insciö indô tomada jö tla categoria dessot. La scuadra di „A-jogn”, alenada da Sepl Comploi y Epe Frenes, é rovada al nono post, la scuadra di „U-13”, alenada da Epe Miribung, Rinaldo Ploner y Raimund Tolpeit, é rovada sesta y chëra di mëindri (“U10”), alenada da Veronica Moling y Veronica Miribung, à arjunt n 309

La Val

Le pulmin nü cun le presidënt vedl y nü y amez l’ombolt.

bun terzo post ﬁnal. La scuadra di „Altherren” che à tut pert por le cuinto iade al campionat, à deperpo arjunt le 5. post sciöche l’ann passè. Cun na scuadra implü, él stè en chësta ota dër ri da ciafè alenadus por les scuadres di mituns. Por fortüna él ala ﬁn impò stè meso da scrì ite dötes trëi les scuadres, porchël ti val dër n bel giulan ales alenadësses y ai alenadus. Al é inće gnü organisé le tornê de nöt, olach’al à tut pert 19 scuadres cun la scuadra „AS Falmec Vittsangiacomo” da Vittorio Veneto che à davagné bele por le cuarto iade le tornê, dan dala formaziun „Maphia” da Naturns. La seziun dla liösa à indô organisé na gara dl „Ladinia Cup” y la gara dles uniuns, trames döes söla pista AoiRamëi. I atleć dl’Uniun Sport La Val à implü inće tut pert ales gares de „Euro310

pa Cup” y ai campionać provinziai dala liösa alta che é gnüs tignis a Lungiarü. Le miù resultat é gnü arjunt da Daniela Erlacher d’Antermëia che garejëia pro l’U.S. La Val, che à concuisté le titul de campionëssa europea. Inće Armin Forer d’Antermëia é rové pröm te süa categoria. Dër bugn é inće stà i resultać arjunć dai atleć da La Val pro i campionać provinziai cun Diego Tschaffert y Daniela Erlacher che à realisé i mius tëmps assoluć. Mo inće tles atres categories à atleć da La Val davagné cun Robert Tavella y Iris Erlacher. Le bun resultat dl’U.S. La Val vëgn completè dal 2. post de Armin Forer, dal 3. post de Carlo Miribung y dal resultat de scuadra ezelënt: la scuadra da La Val é rovada secunda do da chi da Latzfons. La sajun straordinara por la seziun liösa da La Val vëgn completada cun la

La Val

La scuadra dla liösa da La Val pro i campionać provinziai a Lungiarü, i campiuns provinziai Daniela y Diego, i Stödafüch che à davagné la gara dles uniuns, la scuadra di mituns U-10 y chëra di A-jogn, Sepl Miribung che à davagné la gara dai schi dl paîsc.

311

La Val concuista dl Ladinia Cup y da deplü de bugn plazamënć tl Südtirol Cup. Al é inće indô gnü organisé la gara dles uniuns che é rovada a süa 11. ediziun. Al à tut pert 82 concorënć y la gara é gnüda davagnada dai Stödafüch dan i Iagri y i Pëiapësc. Tles tlassiﬁches individuales él stè Sara Schuen pro les ëres y Davide Frenes pro i ëi che é stà i plü asvelć da jì cun la liösa y da afronté i trëi jüć che ê tl percurs dla gara. Pro les ativitês desvalies desﬁrades ia por l’ann él da nominé ćiamò la gara dai schi dl paîsc che é indô gnüda tignida sön la pista iluminada „Gardenacia” a La Ila. Adöm cun la gara dai schi él inće indô gnü tignì na gara dala liösa danter portes cun na combinada a copies inanter schi y liösa. Al é stè 47 concorënć cun i schi y 14 cun la liösa che à tut pert ala gara, cun

11 copies che s’à batü por la combinada. La gara dai schi é gnüda davagnada por le terzo iade da Sepl Miribung (Galber) pro i ëi y Beatrice Planatscher pro les ëres, chëra dala lüsa da Carlo Miribung y Sara Schuen. Tla tlassiﬁca por la combinada él al pröm post la copia Matî Vallazza y Carlo Miribung. Cor de dlijia Inće le Cor de dlijia pò ćiarè indô a n ann rich de ativité. Les ćiantarines y i ćianatadus s’à abiné 45 iadi a proa, 24 iadi pro festes de dlijia, 12 iadi a ćiantè mësses de sopoltöra, 3 iadi por abelì mësses da noza y pro 2 conzerć a La Val, adöm cun d’atri grups, y a Corvara adöm cun Iaco Rigo y compagns. N

Le Cor de dlijia tratan n conzert, dala jita tla Toscana y i mëmbri onorà adöm cun siur Iaco, le presidënt Gottlieb Moling y le dirighënt Elio Clara.

312

La Val avenimënt dër plajor é stè la noza dl dirighënt Elio Clara cun la ćiantarina Silvia Rubatscher, olache le Cor à podü ćianté la mëssa da noza. Da d’altonn é le Cor de dlijia jü en jita tla Toscana, vijitan i bi posć de Siena, Pisa y San Giminiano. Ala ﬁn dl ann arcumpëda le Cor de dlijia indöt 47 mëmbri (le dirighënt Elio Clara, 14 alt, 16 soprann, 7 tenor y 9 bass). En ocajun dla festa de Santa Zezilia él gnü onorè cater mëmbri: Silvia Rubatscher por 15 agn de ativité, Helga Alton por 25 agn y Annamaria Comploi por 40 agn. Sepl Nagler é gnü nominé mëmber d’onur por ester stè 64 agn mëmber atif dl cor, de chisc 20 agn sciöche dirighënt.

Cor Raiëta Le punt plü important fora dl’ativité dl cor dles ëres „Raiëta” é stè le iade a Kremsmünster (Oberösterreich) ai pröms de mà. Por festejé i 20 agn dla „Landesmusikschule Kremsmünster” él gnü invié fora le Cor Raiëta y organisé n conzert deboriada. En chësta ocajiun él gnü chirì adöm ćiamò n valgügn ćiantadus de nosta valada y metü adöm insciö n cor moscedè. Le bel conzert da festa adöm cun l’orchestra dla scora de musiga é gnü tignì tl gran „Kaisersaal” dl „Stift Kremsmünster”. Le conzert é spo inće gnü tignì a La Val ai 24 de mà cun i musiconć da lafora che é gnüs ite a

Tratan le conzert a Kremsmünster.

313

La Val rete. Le laûr da s’arjigné a chisc conzerć é stè dër gran, cun passa trëi mëisc de proes intensives da pert dles ćiantarines y di ćiantadus. Dlungia chisc dui iadi é le Cor Raiëta stè da aldì ia por l’ann pro d’atri sies conzerć, dantadöt tla Val Badia mo inće foradecà, danter l’ater sön le marćé da Nadé a Balsan. Dër plajü à le conzert d’Advënt tignì en la festa dl’Imacolada domisdé a La Val adöm cun d’atri grups da La Val y da foradecà, organisé adöm cun le „Südtiroler Volksmusikkreis”. Implü à le Cor ćiantè 9 iadi pro mësses y funziuns de dlijia a La Val. Ala ﬁn dl ann arcumpëda le Cor Raiëta indöt 24 ćiantarines.

Cor Armentara Indöt 37 iadi s’à le Cor di ëi „Armentara” abiné, danter proes, conzerć y mësses ćiantades. Ia por l’ann él gnü pormez dui mëmbri nüs (Hannes Comploi y Armin Forer da Antermöia) y trëi à lascè (Sepl Dejaco, Alfred Comploi y Tobias Campei). Ala ﬁn dl ann arcumpëda insciö le Cor 14 mëmbri. Uniun di Iagri La statistica di salvarjins stlopetà tl ann 2008 ćiara fora insciö: al é gnü stlopetè 31 rehli (10 bëć, 16 ćiores y 5 asôs), 4 ćiamurc (2 bëć, 1 ćiora y 1 bëch de

Le Cor Armentara en ocajiun dla noza de so dirighënt Elio Clara cun Silvia Rubatscher.

314

La Val

La picia ütia fata dai Iagri sön Coltignus.

n ann) y 28 cerf (6 manc, 6 manc de n ann, 10 vaćes y 6 vidì). Implü él ćiamò gnü stlopetè 13 olps y 25 loi. Al é ćiamò da dì ch’al é gnü ciafè 27 rehli y 4 cerf morć, che é gnüs menà sot o taià dales mascinns da sié o morć por val’ atra gauja. Chësc é val’ de normal che sozed vigni ann. Pro les strotöres por la ćiacia fates danü él da nominé la picia ütia (“Bodensitz”) che è gnüda fata sön Coltignus sön ur de pre por podëi stè a osservé i tiers. N’atra novité é le blasun gnü lascè fà nü dla Uniun di Iagri. Söla basa de chësc blasun él spo gnü arjigné prosc de brom, arjënt y or che ti é gnüs dà ai mëmbri aladô de Le prosc cun le bla- tan d’agn ch’ai ê pro la Uniun. sun nü di Iagri.

Consëi de formaziun Le Consëi de formaziun culturala cun süa presidënta Michela Comploi s’à impegné da mëte a jì manifestaziuns culturales por vigni esigënza. Al é gnü pité danter l’ater cursc da ti fà le guern ai amarà te ćiasa, cursc da pastelnè y da apratè. Pro referać à i partezipanć podü s’informè sura aspeć dla mort y sura argomënć religiusc. Na novité dër aprijada é indô stada la „scolina de musiga”, proiet organisé a Pidrô tla ćiasa nöia La Spona. Te chësc proiet ti él gnü pité la poscibilité da fà musiga ai pici mituns y mitans da 18 mëisc a 3 agn, adöm cun n genitur. Por podëi jì incuntra ai interesc dla popolaziun inviëia le Consëi düć da porté dant propostes por cursc y referać che podess gnì organisà. 315

La Val Uniun dles patrunes La Uniun dles patrunes da La Val à podü festejé le bel iubilê de 25 agn da süa fondaziun. La Uniun é gnüda metüda sö inlaota sön scomenćiadia de

Edith Moling y Annamaria Comploi, che é inće stada la pröma presidënta dla Uniun. Chëra da La Val é stada la pröma uniun dles patrunes de nosta valada y öna dles prömes de Südtirol. En ocajiun dl iubilê él gnü fat na pi-

Tröc à tut pert al iade cultural tla Val di Mocheni.

Le comitê atual dla Uniun dles patrunes.

316

La Val cia festa ai 20 d’aurì. La festa à metü man cun na mëssa de rengraziamënt y é spo jüda inant tl salf dles manifestaziuns. Al é rové adalerch les surastantes dla uniun provinziala dles patrunes y deplü surastanć di paurs dl raiun de Puster y dla Val Badia. Do na relaziun y fotograﬁes söi 25 agn de ativité y les parores de salüt di ghesć é la festa jüda inant cun na buna picia marëna y musiga popolara. La Uniun dles patrunes pò mostrè sö vigni ann na ativité dër rica. Danter l’ater vëgnel vigni ann daidé dales festes dl paîsc, sciöche dala segra y dala festa alaleria, olache les patrunes fej tutres y fortaies che ti sà a düć dër bunes. Implü vëgnel metü a jì iadi culturai y de formaziun che ti dà la poscibilité ales patrunes, che é por la maiù pert dl ann tacades pro le laûr te ćiasa y sön le lüch, da jì a odëi d’atri posć y a imparè val’ danü. Insciö él gnü metü a jì na jita culturala tla Val di Mocheni por conësce plü daimprò la realté de chësta picia val. Al é stè interessant da jì a odëi i posć da olach’al gnô adalerch plüdadî i crameri che rovâ chilò da nos a vëne so patüc. Al é gnü vijité na cooperativa metüda sö por la produziun y la comerzialisaziun de de pici früć „piccoli frutti”, sciöche peries, ajies, müies y chersces. Spo é i tröć partezipanć ala jita jüs a vijité n lüch vedl da paur arbandonè che é gnü laurè fora sciöche museum mocheno. Dl comitê dla Uniun dles patrunes da La Val fej pert atualmënter la surastanta Gabriele Alber, Edith Ploner (Furnacia), Valeria Comploi, Marlies Miribung, Rosalia Koﬂer y Alma Pescollderung.

Jonëza da paur Tröp interès y ligrëza vëgnel desmostrè dai jogn te paîsc por le laûr da paur, les usanzes da plüdadî mo incè por le dagnì y la formaziun. La pröma manifestaziun dla jonëza da paur é stada la cufada sön plaza de dlijia en Lönesc de Pasca, olach’al é gnü „rot” passa 600 üs intënć de vignì corù. Ai 29 de merz à la uniun podü festejè i 10 agn de ativitè, che è zënz’ater stada la manifestaziun plü importanta de chësc ann. Por l’ocajiun él gnü oragnisé le bal, abelì dales melodies di „Hattingerbuam” dal’Austria y da na buna cëna ladina cun tutres, panićia y fortaies. En la festa dl Cör de Gejù s’à incuntè na bela compagnia sö Cians a fà le füch y dedô a stè adöm pro na buna griliada. Öna dles ativitês importantes dla Jonëza da paur è inće l’alzada dl „Kirschtamichl” en la vëia dla segra. Cun gran bria y savëi él ste n valgügn mëmbri che à taiè n bel lëgn y l’à condüt adalerch; denant co alzè la taia éra gnüda infornida cun na gherlanda de dascia y le Michl söinsom. Sciöche bele i ultimi agn à la uniun spo tut pert ala segra da paur tla vila de Tolpëi. Al è gnü arjignè ca spezialitês tipiches da paur sciöche strudel, cioce, soft de müies, iogurt cun marmolada, y i.i. Al ê inće deplü tiers da odëi: ćiores, lei, ćians y giarines. Gran suzès à albü le curs da taiè aundles a armënć, olache i partezipanć à desmostrè n gran interès. Dai 3 ai 5 d’otober à i mëmbri fat na bela jita fora en Zillertal, plü avisa a Mayerhofen, jon a odëi sciöche i tiers vëgn de munt, y a tó pert ala festa 317

La Val

Lé comité che à manajè la Uniun ti ultimi agn.

„Hooruck”, organisada te na ćiajara cun musiga y aurela cürta. Denant co gnì a ćiasa è düć adöm jüs cun la „Dampfzahnradbahn” sö dal Achensee, olach’al ê na mostra de tractors da laôta. Cun la reuniun generala èl spò gnü stlüt jö l’ann d’ativitè dla uniun. Tratan la sentada él gnü litè le comitê nü, de chël ch’al fej pert Elmar Rubatscher (presidënt), Daniel Vallazza (vizepresident), Lara Pezzei (presidënta), Maria Pezzei (vizepresidënta), Christine Vallazza (cassìera), Angela Pescollderung (scrivana), Simon Costabiei y Manuel Pezzei. En gran giulan por la colauraziun, por l’aiüt y por la compagnia ti và a Helga Rubatscher, Manfred Vallazza, Lucia Pescollderung y Paul Pezzei che à, do avëi dediché n gröm de tëmp y tröpes bries, dé jö sües inćiaries tl comitê. 318

K.V.W. Le K.V.W. da La Val à ala ﬁn dl ann 178 scrić ite. Ia por l’ann vëgnel pité de vigni sort de sorvisc, cursc y referać. Dër bëgnodü é le sorvisc che vëgn pité por döt l’ann un n iade al’edema da Marlene Ferdigg, che dà n sostëgn da fà de vigni sort de domandes y pratiches soziales (ponsiuns, assëgns por la familia, y i.i.). Dër aprijada vëgn inće la scomenćiadia da ti menè vigni ann le Sas dla Crusc ai zitadins da La Val che vir te stać foradecà. Danter i cursc y referać organisà él da nominé na sëra de informaziun sura les cutes ch’i paiun ite, cursc da taié stamps, n referat sura la plüra di mituns y n referat sura le crebesc al dansö. Te n’atra scomenciadia por la sanité ti él gnü pité a düć la poscibilité de se lascè mosoré debann le zücher, le colesterol y la presciun dl sanch.

La Val Jënt atëmpada Bele da tröc agn él a La Val n grup de porsones che se da jö por la jënt vedla y les porsones sores dl paîsc. A će dl comitê él Federico Ploner da Pidrô. Atualmënter él tl Comun da La Val 202 porsones sura 65 agn, y de chëstes n’él 64 che à plü de 75 agn y 32 plü de 85 agn. Tratan l’ann 2008 él gnü organisè, sciöche inće bele i agn passà, trëi mani-

festaziuns: de forà na picia festa da Carlascè cun n batadù. Plü tert ia por l’ann él spo gnü metü a jì n peregrinaje a Maria Trens cun le ploan siur Iaco Ploner a chël ch’al à tut pert 70 porsones. De dezëmber él gnü organisé l’incuntada da Nadè cun passa 80 partezipanć. Sciöche le bel numer de porsones che tol dagnora pert a chëstes manifestaziuns desmostra, vëgn l’ativité dl comitê dër aprijada y porchël inće sostignida dal’aministraziun comunala cun n bel contribut anual.

Tratan la festa da Nadé.

Le grup che à tut pert al peregrinaje.

319

La Val PORSONES Y PERSONALITÊS Laurënz Miribung, le general da La Val Che valgügn fej cariera militara ne n’àldon nia tan sovënz te nüsc paîsc, che valgügn röia sön le scalin plü alt dla litra é ćiamò na cossa plü rera. Che n nosc compaejan à arjunt chësc travert é dessigü val’ de unich y sambëgn de plajor. Ara se trata de Laurënz Miribung de Col che vir aldedaincö a Balsan adöm cun süa fomena Maria Moling de Iano y sü trëi mituns. Laurënz é nasciü l’ann 1949 a La Val y bele do la scora elementara él jü demez a fà la scora mesana. Do la matura àl tut la dezijiun da se scrì ite tl’Academia militara. Do avëi passé dötes les proes él gnü tut sö y do da dui agn dër dürs y sfadiusc àl stlüt jö cun suzès i stüdi. Dedô à Laurënz ćiamò fat por dui agn alalungia cursc de spezialisaziun a Roma. Te sü passa 30 agn de cariera militara àl laurè la maiù pert a Balsan,

mo inće n valgügn agn a Turin, Eppan, Maran y Vahrn. Danter l’ater àl inće fat le comandant logistich tl Cossovo cun les trupes talianes. Al n’à mai lascé da studié inant, ćiamò tl ann 2001 àl fat la laurea de tecnologies industriales a Roma. Ai 31 de jenà dl ann passé é Laurënz jü en ponsiun cun le gre de general de brigada. A Laurënz ti va les mius audanzes por avëi arjunt cun gran ambiziun y motivaziun chësc travert. Franz Comploi, degan tl’Université de Balsan Tl mëis de jügn é Franz Comploi da La Val, che insëgna pedagogia de musiga tl’Université a Porsenù, gnü nominé degan dla Facolté de Sciënzes dla Formaziun a Porsenù. Al é gnü lité te chësta funziun dal consëi dla Facolté dl’Université de Balsan y chësta inćiaria arà la durada de 3 agn. Do avëi fat la matura a Maran à Franz Comploi studié a Salbzurg dal 1976 al

Le general Laurënz Miribung aldedaincö y tl ann 1993 a Turin canch’al comanâ n regimënt.

320

La Val 1991. Dal 1988 incà insëgnel tl Mozarteum a Salzburg, dal 2000 incà sciöche professur de orghe, didatica musicala, storia dla musiga d’orghe y les conescënzes de basa dla costruziun de orghi de dlijia. A Franz Comploi ti va les mius audanzes por chësta inćiaria nöia.

Elisabeth. Che les trëi jormanes da La Val pois avëi tröpes sodesfaziuns y tröp suzès da rodè le monn cun Hubert von Goisern.

Les ćiantarines de Hubert von Goisern

Pro le concurs de dessëgn dla jonëza scrit fora vigni ann dala Cassa Raiffeisen à la scolara dla mesana Stefanie Miribung da La Val arjunt n gran resultat. So dessëgn é gnü menè inant sciöche miù dla Val Badia y é spo gnü chirì fora dala juria sciöche le plü bel dla provinzia te süa categoria. Ala ﬁn à na juria internazionala ćiamò premié le laûr de Stefanie cun le terzo post a livel interna-

Bele da n valgügn agn fej Marlene Schuen da La Val pert dl grup dl ćiantautur austriach Hubert von Goisern, conesciü lunc y lerch. Al é spo rové pormez na secunda jona da La Val, plü avisa Maria Moling de Cestun, y da chësc ann inant ćiamò la só de Marlene,

Le dessëgn de Stefanie Miribung vëgn premié a livel internazional

Les trëi ćiantarines Maria, Elisabeth y Marlene.

321

La Val zional. Al é da dì che indöt él gnü menè ite 1,4 miliuns de dessëgns. Le tema dl concurs internazional de dessëgn é stè „Le sport unësc”. Stefanie à injunté a so dessëgn chësc comentar: „Le sport unësc deache les porsones

s’un stà saurì deboriada y ares se dëida öna cun l’atra se sciuran dal cil brüm”. A Stefanie ti va les mius audanzes por le suzès arjunt y ch’ara pois ćiamò avëi tröpes sodesfaziuns cun l’ert da dessigné.

La premiaziun di mius dessëgns dla Val Badia pro le concurs dla Cassa Raiffeisen.

Le dessëgn de Stefanie Miribung.

322