SAS DLA CRUSC 2009 1/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

2009 1

SAS DLA CRUSC LA VAL BADIA TRATAN L’ANN 2009

UNIUN LADINS VAL BADIA

Impressum

Impressum Sas dla Crusc La Val Badia tratan l’ann 2009 nr. 33 Reg.Tribunal BZ nr. 3/72 Coordinaziun: Tone Gasser y Giovanni Mischì Impaginaziun: Mario Clara - www.madem.it Uniun Ladins Val Badia San Linert 44 39036 Badia Tel.0471/839800 - fax 0471/839960 www.uniunladins.it Stamparia: Ingraf / Auer Cronica dla Val Badia 2009 Tiradöra: 1.500 ejemplars Stampè cun n contribut ﬁnanziar de: Provinzia Autonoma da Balsan - Assessorat por la scora y cultura ladina Regiun Trentin-Südtirol

Chësta cronica vëgn inće sostignida dai Comuns de Corvara, Badia, San Martin, La Val y Mareo, a chi che al ti va n bel dilan. © Uniun Ladins Val Badia 2010

Introduziun Stimdes leturies, stimà leturs, stimà compaejans da foradecà! N ann é bele indô rové. Al é passè sciöche n sofl. Por tröc, po ester, massa debota – por d’atri saràl stè lunch. Le tëmp – àldon dijon – à pordü süa dimenjiun. Tl sfratamënt dla vita da vigni dé ne sunse nia plü bugn dal controlè: plü debota che ara va, plü snel che ara messass jì! Mo Werner Pescosta, Giovanni Mischì y Tone Gasser. olâ orunse pa, olâ minunse pa da rové...?! „L’unico iade che i à jomé”, dijô n iade n te’ berba, „é stè en chël iade che i m’à spazè”. Sön chësc orunse n pü ponsè do.... Ćiaran zoruch al ann 2009 pon, dötadöm, dì che al é stè n bun ann. Al é stè chilò da nos n ann zënza de gran desgrazies, zënza evënć che ess destenü fora ambries scöres y crusc sön nostes comunitês. Y de chësc orunse rengrazié! Dessigü: chilò y dailò saràl inće porsones che recordarà le 2009 sciöche n bur ann, n ann olache ai é gnüs tocà da crusc, da desplajëis, da maratia, da caji de comié da porsones amades. A chisc ti aodunse che les plaies scrarzades sö varësces defata pro y che le tru dla vita pois indô jì inant söla pert a sorëdl. Stimà leturs, cun la cronica Sas dla Crusc 2009 Ves metunse indô dant n ressümê de ći che é sozedü fora por i paîsc dla Val Badia tratan i ultimi 12 mëisc. Da reportè döt ne fóssel te chësta cornisc sambëgn mai poscibl, mo i ùn ćiarè da cerne y da documentè almanco chë pert fora dla vita de comunité che interessëia n pü düć. Les cosses che singoles porsones recorda sciöche süa storia, sües esperiënzes, sües emoziuns y sü avenimënć ne vara nia da ti dè lerch te chësc liber, scebëgn che al foss dessigü intoronn caji interessanć. Sce le Sas dla Crusc 2009 é gnü a s’al dè, spo él indô stè ma por mirit di cronisć di singui paîsc che s’à tut le tëmp y la bria da scrì sö y documentè i avenimënć de majer interès y plü significatifs por la valada. Metüs adöm feji fora n mosaich interessant y de gran varieté. Chësc é ala fin le bel, la saù dla cronica. Ann por ann devënta insciö le Sas dla Crusc na plata dl liber de storia dla Val Badia. Le laûr di cronisć ciafarà so dër valur col tëmp. Ai 12 cronisć i sporjunse te chësta ocajiun n gran „Dî s’al paies”. N dilan orunse inće i dì al maester en ponsiun Albert Daverda che porta fora la cronica, y chësc bele da tröc agn, sciöche inće a Mario Clara che fej la grafica y nes dëida dagnora cun consëis y paziënza ejemplara. Bel dilan! Sciöche comitê de redaziun s’audunse che chësta cronica röies indô te vigni familia dla valada y che ara vëgnes inće lita y conscidrada cun n edl critich. Chësc dantadöt por ći che reverda i aspeć che mët a löm tendënzes de svilup che impormët al momënt „or y arjënt”, mo che podess cun le tëmp ester inće n dann por nosta comunité. Por le comitê de redaziun Tone Gasser, Werner Pescosta, Giovanni Mischì 3

Uniun di Ladins dla Val Badia

N ann rich de iniziatives culturales por la Uniun di Ladins dla Val Badia Sciöche bele chisc ultimi agn à l’ativité portada inant dai mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins dla Val Badia indô albü n cer’ pëis por le svilup dl lingaz y dla cultura ladina. Al é gnü dè fora 7 publicaziuns nöies y n valgönes d’atres é gnüdes arjignades cà da stampè tl 2010. Laprò él inće gnü metü a jì deplü manifestaziuns che à dër plajü. Sciöche vigni ann àn ćiarè de respetè les ﬁnalitês preodüdes dal statut dla Uniun: al é gnü portè inant la cultura y le lingaz, tignon cunt de vigni grup d’eté, di jogn y di manco jogn. Insciö àn porvè de publiché libri adatà por i mituns y por i jogn, zënza lascè sön na pert chi che jënt n pü’ plü de tëmp lì ion. Tröp pëis ti él ćiamò n iade gnü dè ai libri da oraziuns por ladin, che cür śëgn oramai döt chësc ćiamp tla Val Badia, mo inće ales iniziatives por i mituns y i jogn che rapresentëia le dagnì ince de nosc lingaz y de nosta cultura. Le contribut ﬁnanziar da pert dla Consulta Ladina y dl Assessorat ala Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma Trentin Südtirol, di Comuns dla Val Badia y dla Cassa Raiffeisen é indô stè fondamental por podëi realisé le program plütosc ampl, inće sc’al âlda da gnì alzè fora le gran laûr che i aconsiadus à indô fat debann y l’impëgn ch’ai à dè cà por podëi realisé idees y proieć nüs. I punć chilò descrić dess ilustré plü tl menü le program realisé.

Uniun di Ladins dla Val Badia PUBLICAZIUNS DESVALIES Cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” por l’ann 2008 La cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” por le 2008 é restada anfat ai agn da denant sciöche cuantité, mo an à porvè de fà n vare inant por ći che reverda la cualité dl liber: cun passa 600 plates d’articui y de Le cuertl dla cronica fotograﬁes nen dla Val Badia „Sas dla n’él gnü stamCrusc”. pè indöt 1500 copies. I avenimënć sozedüs tratan le 2008 ti paîsc dla Val Badia é gnüs scrić sö y documentà avisa, dilan al impëgn di 12 cronisć de paîsc, y an à ćiarè de tignì cunt n pü’ deplü dl svilup economich y sozial de nüsc paîsc. Le „Sas dla Crusc” é spo gnü fora ai pröms de mà y é indô gnü partì fora ćiasa por ćiasa dal colaboradù dla Uniun Albert Daverda da Lungiarü. Chësc sorvisc de valüta garantësc vigni ann la destribuziun sura döta la Val Badia dl liber che vëgn dër aprijé, inće dales families jones. „Larjëi - 1000 anni di gestione del larice nella Valle di Lungiarü, Alto Adige” Le stüde ambizius söi larjëis dla Val Badia cun na conscidraziun particolara

de chi tla val da Lungiarü, invié ia dan da n valgügn agn dala Uniun Ladins en colauraziun cun l’Istitut Max Planck da Jena, é śëgn inće dan man tla verjiun taliana. Tla Val Badia, mo inće te d’atri posć de Südtirol, â dandaia i larjëis (= bosć da lersc) na gran importanza y gnô sfrutà te n gröm de formes. Incër les viles ia y sö por les tëmples a sorëdl determinëia i larjëis inće incö ćiamò la contrada da paur tradizionala de nüsc paîsc y vêl porchël sciöche na dërta particolarité paesajistica. La storia dla jënt y la storia dl bosch ne se lascia nia despartì. Dantadöt tla contrada medievala tolô ite le bosch na posiziun importanta: ann por ann se dô i colonisadus da fà por ti tó al bosch spersa da trasformè te ćiampoprè. N stromënt important por chësta ativité d’esboscamënt ê le füch, mo inće i tiers da ćiasa dô so contribut important. A forza de vardè se trasformâ le bosch cun i agn

Giovanni Mischì y Ernst Detlef Schulze, le diretur dl Istitut Max Planck de Biogeochimica de Jena, é dui di cater auturs dl liber „Larjëi”.

Uniun di Ladins dla Val Badia te na spersa cun tres manco lëgns ćina a deventè na pastöra bludera y daverta. Te chisc posć se lasciâ spo de gre en gre jö colonisadus por implantè sü lüsc da paur. Chësta contrada formada dala man dla porsona (y inće dai tiers) ascogn, sc’an sa da la interpretè, n archif afascinant dl tëmp passè che nes dëida recostruì y capì la storia dl insediamënt de nüsc paîsc y Le cuertl dl liber „Larjëi la storia dles - 1000 anni di gestione porsones che del larice nella Valle di à cherié chësta Lungiarü, Alto Adige”. contrada. Tres l’ejëmpl di larjëis da Lugiarü mostra sö i auturs, sciöche chësta sort de bosch é nasciü y sciöch’ al gnô tl passè sfruté por de vigni sort de ﬁns: sciöche pastöra y pre da munt, por la ćiacia, por cöie erbes da medejina y früć salvari, por le lignan y la lëgna, por borjé ćiarbun, por les ês y n gröm d’ater.

Les stories é beles da ascuté sides por i mituns che inće por i gragn; ares cunta dla vita da zacan y dl monn da paur de nosta valada. I motifs musicai, i versc di tiers y d’atri sonns ch’an alda iadedô descëda l’imaginaziun y la fantasia.

Le pice „cufer” contëgn 4 libri da stories y 2 Cds.

Le lingaz rich de espresciuns tëgn vi nosc patrimone linguistich y dëida i mituns da le surantó y da le dè inant. Indöt vëgnel cuntè set stories che döra vignöna da 12 a 20 menüć; les CDs à na dorada de 52 y 42 menüć. Ascutan chëstes stories deboriada cun i mituns, y forsc ti don inće val’ spligaziun, tignunse impé la cultura dl cuntè stories. Les stories aldides da pici é na bela recordanza por döta la vita.

7 stories, 4 libri y 2 CDs cun stories por mituns Do la publicaziun de cater libri da stories l’ann 2006, s’à i mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins ponsè de dè fora chëstes stories inće sön CD, olache ares vëgn cuntades y acompagnades da musighes y da de vigni sort de sonns. Les usc é gnüdes registrades da Hubert Pezzei y spo sonorisades da Alessandro Trebo. 6

I Cds contëgn 7 stories por pici y gragn.

Uniun di Ladins dla Val Badia N Cd nü dal titul „Vëia de Nadè” Sön proposta dl maester dla Scora de musiga dla Val Badia, Bruno Rives, él gnü tut sö y publiché adöm cun l’Istitut Ladin „Micurà de Rü” n Cd dal titul „Vëia de Nadè”. Les ćianties é gnüdes ćiantades dales jones Christine Le Cd „Vëia de Nadè” y Johanna Trecontëgn 16 ćianties originales ladines; la maiù bo y da Maria pert é gnüda scrita dal Kostner, dötes maester Bruno Rives. trëi da San Martin. Le terzet „Trëi Usc”, sciöche ëres s’à metü inom, va de cer’ val’ cuntra tendënza, ćiantan por ladin impéde che por ingleje. Mo chësc fat alza fora ćiamò deplü la ligrëza che ëres à cun so lingaz y la valüta che ares ti dà. Cun usc ﬁnes y sigüdes é les trëi jones bunes da trasmëte n sentimënt vì y sot che passenëia te nüsc paîsc y te nostes ćiases y che dëida cherié chël’atmosfera da Nadè ch’an sënt tres demanco. Publicaziuns che à da n’un fà cun la dlijia Sföi „Domënia” Da d’altonn dl 2009 à inće les ploanies dla Val Badia ćiafè le sföi „Sonntag – Domenica”, arjigné cà dala Diozeja Balsan Porsenù, che ti é gnü partì fora ales families deboriada cun la „löm dla domënia”. Deache chësc sföi dess ester

n aiüt por tignì alalt la domënia te nostes families, à la Uniun di Ladins dla Val Badia aratè dërt da injuntè inće la traduziun ladina y de ti pité insciö n aiüt ales families ladines che prëia y meditëia ion te so lingaz. La domënia é stada por tröc secui y é dötaurela le dé plü important te nosta cultura religiosa, Le cuertl dla verjiun laacompagné da dina dl sföi „Domënia” che ê gnü dè fora dala n gröm de de Diozeja por talian y to- beles usanzes dësch. che metô plü dadî bele man cun le sonè vëies la sabeda da misdé. Inće chëstes usanzes, sc’i les tignun inant, podess nes daidé da rové ite plü saurì tl’atmosfera da festa dla domënia. Publicaziuns por la scora Ajënda de scora por i mituns dles elementares. Ann de scora 2009/2010 Cun l’aiüt de scolars y maestri à la Uniun di Ladins dla Val Badia dè fora inće l’ajënda por l’ann de scora 2009/2010. I pröms dis de scora ti éra gnüda partida fora a düć i mituns dles elementares dala terza tlassa inant. L’ajënda é n pice liber che po ti ester d’öga ai mituns por anotaziuns y apunć de vigni sort y cun dessëgns, stories y rimes acompagnëiel i scolars dal scomenćiamënt ćina ala ﬁn dl ann de scora. I dessëgns y les stories dl’ajënda da chësc ann é gnüs arjignà ca 7

Uniun di Ladins dla Val Badia dai mituns dla scora elementara da San Martin.

Cd dess stimolè la fantasia di mituns y di jogn che l’ascuta sö. Le pice liber cun i tesć che vëgn dè fora laprò vëgn abelì cun 16 ilustraziuns dl’artista jona da San Ćiascian Maria Pezzedi. La liënda de Fanes sön Dvd

Le cuertl dl’ajënda de scora 2009/2010.

LIBRI ARJIGNÀ CÀ POR LA PUBLICAZIUN Liber y Cd „La roda dl monn te 80 tambürli” „La roda dl monn te 80 tambürli” é n spetacul de Max Castlunger da San Martin y compagns che â dan da val’ ann albü n gran suzès tla Val Badia y te deplü posć dla Talia olach’al ê gnü portè dant. En pratica él la storia de n jonn che pëia ia tles Dolomites y röia fora por le monn passan da n continënt al Le cuertl provisor dl liater. Indlunch ber y dl Cd „La roda dl conëscel cultumonn te 80 tambürli”. res, musighes, stromënć y sonns nüs. L’idea dla Uniun é chëra de tó sö sön na CD le monologh de chësc jonn viandant che cunta de so iade y spliga daimproìa les contrades, les musighes y i sonns. Chësta storia sön 8

Por ne lascè nia jì a perde na multivijiun sura la liënda de Fanes che ê gnüda lasciada fà dala Uniun di Ladins dan da passa 30 agn, él gnü digitalisé les diapositives, les musighes y i tesć. La multivijiun analogica te trëi lingac (ladin, talian y todësch), realisada inlaôta da Heinz Kostner y Claudio Poli, à a chësta mainira podü gnì reportada sön n Dvd, tres chël Le cuertl provisor dl ch’ara jarà da DVD „Fanes”. avëi na majera difujiun de chësc bel iuvel cultural ch’al paia la mëia da mantignì. Liber por la preparaziun al Cunfermè Tone Gasser, mëmber dl Consëi dla Uniun, à bele arjigné ca i tesć por le liber che dess daidé mituns y geniturs da s’arjigné cà al Cunfermè. Le liber che é gonot gnü damanè da proi y insegnanć de religiun é partì sö te döes perts, öna por i geniturs y chi che arjigna cà i mituns

Uniun di Ladins dla Val Badia y öna por i mituns instësc. I dessëgns, „collages” y grafics é gnüs fać dal’artista jona d’Al Plan Lili Cristofolini. Le liber gnarà publiché dl 2010 cun l’aprovaLe cuertl dl liber por la ziun dl Ofize preparaziun al Cunfer- de Catechesa mè. Diozejan. Liber por la zelebraziun dla liturgia dla parora Dal momënt ch’al é tres manco proi y ch’al sarà tres plü rî, dantadöt te nüsc paîsc, che i proi sides bugn de dì tan de mësses co dandaìa, messarà i laics bel plan mëte man de zelebrè la liturgia dla parora. Por chësc fin s’à la Uniun surantut de dè fora n liber cun i tesć y les oraziuns. Le laûr é gnü fat da Tone Gasser da San Martin cun l’aiüt dl curat da La Val, siur Iaco Ploner. Les perts plü zities é gnüdes ćiarades jö da na delegaziun di proi dla Val Badia y da siur Ulrich Fistill por cunt dl vësco. Le liber gnarà publiché pornanche l’autorisaziun dl vësco sarà dan man.

MANIFESTAZIUNS 13 d’aurì 2009 Matinée culturala: presentaziun dla traduziun dl romann „Liënda dl san sboaciun”, cufé y mostra di üs En lönesc de Pasca, ai 13 d’aurì, à la Uniun di Ladins dla Val Badia metü a jì, adöm cun l’Istitut Ladin Micurà de Rü y l’Uniun di Paurs Jogn da San Martin, na bela „Matinée Culturala” a San Martin de Tor. Chris Costa, Ale Trebo y Max Castlunger à sonè toć fora de so repertore rock y jazz, na bela combinaziun de musiga che respidlâ n pü’ i corusc di üs da Pasca. Carlo Suani, mëmber dla Uniun, à spo presentè la traduziun dl romann „Liënda dl san sboaciun” de Joseph Roth che é gnüda fata da Michael MoLa mostra di üs da Pa- ling da San sca é stada n’atraziun Martin. Pro la dantadöt por les ëres manifestaziun che à ligrëza da pasteloﬁziala aldî nè ... inće le marćé di libri cun les plü beles publicaziuns dl’Uniun di Ladins, dl Istitut y dl EPL. Cherubina Moling da La Pli à metü en mostra süa bela coleziun de üs da Pasca che ëra à arjigné cà cun gran pasciun. Sön plaza, alaleria, à i paurs jogn da San Martin intratan metü a jì la gara da 9

Uniun di Ladins dla Val Badia cufé, olache pici y gragn s’à devertì cotan, y por parè la maiù fan y sëi, êl liagnes blanćes, prezes y boandes assà. 29 de messè 2009 Incuntada di cronisć dla Val Badia Ai 29 de messè él gnü tignì tla sënta dl Istitut Ladin y dles Uniuns Culturales Suracomunales a San Martin la riuniun anuala di cronisć dla Val Badia che cöi adöm y scrì sö les informaziuns che vëgn publicades tl liber de cronica „Sas dla Crusc”. Por la Uniun di Ladins che da fora le liber él stè na buna ocajiun por

rengrazié i cronisć y chi che dëida de so laûr; por recordè düć chi che sostëgn l’iniziativa – l’Assessorat por la Cultura Ladina, i comuns dla Val Badia y la Cassa Raiffeisen dla Val Badia – y por baié fora n valgönes chestiuns che reverda la publicaziun. Danter l’ater él gnü constatè ćiamò n iade che la publicaziun ne po nia plü crësce sciöche grossëza, dal momënt ch’ al à bele da val’ ann superè les 600 plates, y porchël messaràn ti agn che vëgn ćiarè ćiamò deplü de valuté ći informaziuns mëte ite y ciünes nia. Interessant fóssel da ti dè plü lerch ai aspeć demograﬁcs de vigni comun, ales ativitês dles aministraziuns comunales, ai seturs dl’economia, ai mudamënć tl ćiamp

I cronisć y i colaboradus che à laurè pro la cronica dl ann 2008: (iadedô dmc.) Mario Clara, Carlo Plazza, Albert Daverda, Giovanni Mischi, Iaco Rigo, Tone Gasser, Werner Pescosta; (dant dmc.) Heidi Vittur, Elisabeth Penazzi, Concetta Bonaldi y Karin Clara. Al manćia sön le retrat Cristina Zingerle, Walter Castlunger, Lois Ferdigg, Sepl Comploi y Giuvani Pescollderung.

Uniun di Ladins dla Val Badia dla religiun y dla fede, ai mudamënć dl tëmp y dles temperatöres y i.i. Dl ater vers él gnü dit da plü perts de lascè demez manifestaziuns y iniziatives che à ma püch da nen fà cun les comunitês de nüsc paîsc, sciöche por ejëmpl i concursc de ”Miss Italia”. 29 de novëmber 2009 Marcé da Nadè y presentaziun de 4 libri por mituns y de döes Cds da ascutè sö La pröma domënia d’Advënt él gnü tignì a Pidrô tl Salf Laûr Protezionè „La Spona” le marćé da Nadè che tira adalerch vigni ann deplü jënt, dantadöt families cun mituns. Sön le marćé tomâ tl edl dantadöt i produć d’arjila che é gnüs fać dai jogn d’La Spona, adöm cun l’artista

Irina Tavella: copes, löms, inzenjares, ćianês dl Bambin y de vigni sort de massaries. I banć dl marćé ê implis fora scialdi da laûrs fać tl salf a Pidrô: tapeć, massaries de lëgn: ćiadins, copes y patüć da fà la belëita, chedri y chertes da Nadè, gherlandes d’Advënt, laûrs creatifs cun lignan vedl y ornamënć de vigni sort. Döt cant se tolô fora dër bun te n bel ambiënt olach’an podô rodè da n stond al ater y olache i artejans lezitënć dla Spona podô odëi sciöche sü produć gnô aprijà y cumprà.

N publich numerus ala presentaziun di libri y di Cds...

Uniun di Ladins dla Val Badia

I jogn dla Spona da Pidrô à portè dant cun n pice teater l’ultima pert dla storia dl müsc Sabrina.

Bele por le secundo ann ti él gnü dè ala Uniun di Ladins na lerch da mëte fora sües publicaziuns. La novité de chësc ann ê la presentaziun de döes Cds cun stories por mituns che ti plej dessigü inće a jënt plü de tëmp. Sön chëstes Cds él set stories da aldì fora de libri bele publicà i agn passà. Les stories, gnüdes scrites en pert y adatades da Tone Gasser, vëgn cuntades da Barbara Mühlmann, Annamaria Zingerle, Bernardetta Nagler, Eduard Zingerle, Konrad Comploi, Cristina Rubatscher y Angela Castlunger. Les usc é gnüdes registrades da Hubert Pezzei deperpo che les musighes é gnüdes componüdes y aranjades da Alessandro Trebo, cherian n’atmosfera olache i mituns y i ascutadus po se vire ite tl ambiënt dles stories. Cun de vigni sort de sonns y de veres vëgnel daidé la fantasia da s’imaginé ći ch’al 12

vëgn cuntè. Al vëgn cuntè dl monn ladin sciöch’al ê dan da cincant’agn, di mituns che jô a vardè y a patrun, dla religiosité dla jënt dalaôta, de tiers, de stries y i.i. Le ﬁn de chëstes stories é inće chël de portè dant la richëza d’espresciun che nosc bel lingaz à y ch’al vëgnes mantignì inant. Por la presentaziun dles Cds che vëgn venüdes adöm cun i cater libri che alda laprò, te na scatora dessignada da Michael Moling, él gnü portè dant cun n pice teater l’ultima pert dla storia dl müsc Sabrina da pert di jogn assistis dla Spona. Le teater é dër garatè por l’impëgn di jobleri y de Konrad Comploi che i à insigné jö.

Uniun di Ladins dla Val Badia 10 de dezëmber 2009 Presentaziun dl CD „Vëia de Nadè” 10 de dezëmber él gnü presentè tl Istitut Ladin „Micurà de Rü” a San Martin le CD nü dal titul „Vëia de Nadè”. Les ćianties tutes sö da Christine y Johanna Trebo y da Maria Kostner, dötes trëi da San Martin, adöm cun so maéster de musiga Bruno Rives, ti é atira jüdes a cör ales passa 200 porsones rovades adalerch ala presentaziun. Les jones che formëia le terzet „Trëi Usc” vëgn fora de families musicales por tradiziun y insciö à inće ëres dagnora albü ligrëza da ćiantè, bele da piceres insö. Le Cd „Vëia de Nadè” contëgn 14 cianties popolares y dui toc stromentai.

La maiù pert dles cianties é gnüdes scrites da Bruno Rives, che à ciafè tl grup Trëi Usc les ciantarines ideales por sües composiziuns. Desvalies Sostëgn a grups musicai, ćiantadus y d’atres uniuns

auturs,

Tratan l’ann à la Uniun di Ladins sostegnì deplü iniziatives culturales metüdes a jì deboriada cun d’atres uniuns y istituziuns, insciö por ejëmpl l’Uniun dl Teater da La Val che à imparè ite y portè dant n bel toch original, en pert cun l’aiüt de regisć y aturs profescionisć.

(dmc.) Benni Valentin, dl stüde de registraziun „Davide Records”, les „Trëi usc” cun Christine, Maria y Johanna y le maester de musiga Bruno Rives.

Uniun di Ladins dla Val Badia Sit internet dla Uniun Tratan le 2009 él gnü ajornè inant le sit internet www.uniunladins.it olache düć i interessà po ciafè informaziuns sura dötes les ativitês dla Uniun (publicaziuns, manifestaziuns, statut, storia dla Uniun y i.i.). Da canch’ al é gnü metü on-line la versciun nöia dl sit, de merz dl 2009, él stè passè 30.000 vijites di contegnüs.

Le sit internet nü dla Uniun di Ladins à bele le pröm ann albü tröc vijitadus.

Contlujiun dl’ativité De dezëmber él gnü stlüt jö l’ativité cun na riuniun ti ultims dis dl ann olach’al é gnü fat le bilanz de döt ći ch’é gnü realisé i mëisc denant. I mëmbri dla Uniun s’à incuntè regolarmënter por mëte a jì manifestaziuns y por valuté man man i tesć y les publicaziuns che é gnüdes metüdes adöm y dades fora.

Indesc

Indesc Calfosch .................................................... 17 Corvara ...................................................... 51 La Ila .......................................................... 105 San Ćiascian ............................................. 161 Badia .......................................................... 211 La Val ......................................................... 273 Lungiarü .................................................... 343 Antermëia .................................................. 385 San Martin ................................................. 421 Rina ........................................................... 491 Al Plan ....................................................... 509 La Pli .......................................................... 559 Referendums ............................................ 619

Calfosch

Calfosch â&#x20AC;˘ Cristina Zingerle

Calfosch INTRODUZIUN Al é indô passè n ann y al resta indô i recorć. Sc’an conscidra tan de avenimënć ch’an à vit ia por l’ann, spo pon bëgn dì ch’al n’é stè tröc. Por mëte impé chësta cronica ài ćiarè de tó chi avenimënć ch’i aratâ plü importanć: avenimënć de ligrëza y avenimënć de incherscimun, ponsan che bëgn 8 porsones, y pro chëstes inće porsones jones che lascia indô de pici mituns, s’un é jüdes ia tl ater monn. Indöt él stè n ann cun tröpa nëi, por fortüna zënza desgrazies y catastrofes. Na gran ligrëza é stada chëra, che dai 27 de jügn incà él nostes munts dl parch natural Puez-Odles che fej pert dl patrimone universal dl’umanité UNESCO, na dezijiun che é gnüda tuta da na comisciun de 21 mëmbri cun dötes les usc a öna. Por ći che reverda l’economia, pêl che la crisa se tires alalungia, mo ćina śëgn sunse gnüs sconà y laûr unse albü bel assà. Por stlüje jö l’ann recordunse inće le gran stöp che la inﬂuënza temüda di porćì à fat. N gran giulan ales porsones che é tres desponibles da me dè retrać y informaziuns por che chësta cronica vëgnes plü interessanta y naturalmënter prëii bele danfora de me pordenè por les loces de chësc laûr, por ći che vëgn desmentié; mo recordè oressi impò che sc’al vëgn desmentié valch, po les informaziuns gnì metüdes ite l’ann che vëgn. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Le paîsc da Calfosch à podü ti dé le bëgngnü a 6 viadus y à tut comié da 8 porsones. 2 é stà i pêrs che s’à unì tl matrimone. Nasciüs: che à portè ligrëza tles families él stè chisc 6 viadus: Le pice David é stè le pröm viadù dl 2009 chilò Calfosch.

14.01.2009 11.02.2009 04.05.2009 13.09.2009 14.09.2009 18.11.2009

OBERBACHER DAVID de Melchior y Posch Manuela COSTA SIMONE de Daniel y Monaco Sabina PESCOSTA LEON de Mathias y Pescosta Iris BERNARDI NICOLE de Jacopo y Declara Sara SCHROTT SORAJA de Alex y Kahrobaei Sakineh „Schabnam” PAUK MARINA de Lanzinger Daniel y Pauk Mirela

Ai geniturs cun sües families les mius audanzes de sanité, fortüna y tröpa ligrëza cun sü pici. 18

Calfosch Maridà: Dui é stà i pêrs che à tut la dezijiun de jì deboriada le tru dla vita se lian tl sacramënt dl matrimone: 13.02.2009 26.09.2009

Canins Janes cun Belkova Jana Alfreider Daniel cun Schanung Manuela

Che chësc dé plëgn de ligrëza y felizité sides le mëteman de tröc de chisc bi momënć. Döt le bun y bona fortüna! Morc: 8 iadi à la ćiampana dl’angonia incundé che na porsona de nosc paîsc s’à lascè por jì ite tl rëgn de Chël Bel Dî: ai 05.01.2009 ai 17.01.2009 ai 07.04.2009 ai 30.05.2009 ai 01.06.2009 ai 14.06.2009 ai 25.11.2009 ai 01.12.2009

Iaco Castlunger de 78 agn Pire Pescosta de 88 agn Vijo Pescollderungg de 67 agn Maria Mersa „de Jochel” de 96 agn Karlheinz Costner de 39 agn Brigitte Alfreider – Troi de 36 agn Helga Mersa – Rudiferia de 52 agn Giovanni Battista Schrott de 79 agn

Recordanzes: Iaco Castlunger * ai 26.07.1930 † ai 05.01.2009 Iaco Castlunger, Iaco dala Poza, é nasciü sön le lüch dala Poza ai 26 de messè dl 1930 te na familia de 8 mituns. Al à maridé Carlina de Sosass da La Ila cun chëra ch’al à albü 3 mituns y na möta. Te süa vita àl laurè cun ligrëza y

pasciun söl lüch dala Poza. Tl 2005 àl fat sö la majun y la stala nöia. Al à inće laurè tröp da tistler. Al ê na porsona dër chîta che à dediché süa vita al laûr y ala familia. Ultimamënter ti àra scechè cun la sanité y ai 5 de jenà él gnü cherdè dal Signur a miù vita.

Calfosch Pire Pescosta * ai 02.01.1921 † ai 17.01.2009 Pire Pescosta, Pire dl Mone, é nasciü söl lüch dl Mone ai 5 de jenà dl 1921 te na familia de 9 mituns. Al s’à maridé cun Zita Irsara de Pescol de Badia y da chësta uniun él nasciü döes mitans. Te süa vita lungia àl laurè ite le lüch dl Mone y por tröc y tröc agn àl fat le mone. Al à inće laurè tröc agn pro le lift. Al ê dër conesciü nia ma te nosta valada, mo inće foradecà. Pire ê na porsona scëmpla, dër dala bona löna y de compagnia. Inultima àl albü da patì cun la sanité y ai 17 de jenà él gnü cherdè da Chël Bel Dî te so rëgn. Vijo Pescollderungg * ai 19.08.1941 † ai 07.04.2009 Vijo Pescollderungg , Vijo dla Domina o inće conesciü sciöche Vijo dala posta, é nasciü sön le lüch dla Domina ai 19 d’agost dl 1941 sciöche terzo de 9 mituns. Al à maridé Alma Lezuo da Livinallongo cun chëra ch’al à albü döes mitans. Do avëi fat la scora a Porsenù àl ciafè laûr tla posta olach’al é stè ćina dan da püć agn canch’al é jü en ponsiun. Al â dër ligrëza cun i martli ch’al coiô 20

adöm y cun retrać vedli da chilò incërch. I le recordun sciöche na porsona dër scëmpla y chîta y tres dala bona löna che à dediché süa vita al laûr y ala familia. Do na maratia cörta é Vijo gnü cherdè dal Signur ai 7 d’aurì. Maria Mersa * ai 02.07.1912 † ai 30.05.2009 Maria Mersa de Iocl é nasciüda sön le lüch de Iocl ai 2 de messè dl 1912 y al ê la plü jona di mituns. Te süa vita lungia àra laurè söl lüch de so fre Gottardo y dedô pro Maria dl Mezdì. Tl ultimo tëmp ch’ara â da patì cun la sanité, ti à les mitans de Maria fat le guern cun gran amur. I recordun Maria sciöche na porsona dër chîta, scëmpla y dër dala bona löna. Ara ê la porsona plü vedla dl paîsc y é gnüda cherdada dal Signur ai 30 de mà tla bela eté de 96 agn. Karlheinz Costner * ai 03.10.1969 † al 01.06.2009 Karlheinz Costner é nasciü ai 3 d’otober dl 1969 y al ê n möt de Milio dl Carigà y de Erica dla Moidl. Do i agn de scora âl imparè le mistier da cogo ch’al à fat

Calfosch por n valgügn agn. Dedô àl spo daidé sü geniturs te so garnì. Tratan l’isté laurâl inće pro la fraziun. I le recordun sciöche na porsona dër chîta che viô en pêsc y armonia cun süa familia. Do na maratia cörta y crödia él gnü cherdè dal Signur te so rëgn al 1 de jügn dl 2009 tl’eté jona de 39 agn. Brigitte Alfreider * ai 24.08.1972 † ai 14.06.2009 B r i g i t t e Alfreider, maridada Troi, é nasciüda ai 24 d’agost dl 1972 sciöche pröma de döes mitans de Clara y Hermann dl Jocer. Ara à imparè le mistier da chelnera ch’ara fajô ion y cun savëi. Tröc agn àra sorvì tl’ostaria Posta Zirm a Corvara olach’ara à conesciü so om. Ara s’à maridé ai 2 de otober dl 2004 y da chësta uniun él nasciü la pica Soﬁa al 1 de forà dl 2007. Brigitte s’à amarè da n ria maratìa ch’ara à soportè cun gran forza. Ai 14 de jügn éra gnüda cherdada da Chël Bel Dî tl’eté jona de 36 agn. Helga Rudiferia * ai 20.08.1957 † ai 25.11.2009 Helga Rudiferia é nasciüda sciöche secunda de 4 mitans dala uniun de Giovani de Iocl y Maria Mersa. Ara à arpè da süa uma le hotel Mezdì. Ara s’à maridé cun Albert Rudifeira da San Ciascian y da chësta uniun él nasciü

döes mitans y n möt. Deboriada cun so om àra condüt le hotel fajon la cöga y la ostira. Ara à soportè cun gran paziënza l’ultimo tëmp de maratia. I la recordun sciöche na porsona che viô en pêsc y armonia cun süa familia y che à dediché süa vita al laûr y ala familia. Ara é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 25 de novëmber tl’eté de 52 agn. Giovanni Battista Schrott * ai 17.08.1930 † al 01.12.2009 Giovanni Battista Schrott, Giovani de Martin, é nasciü söl lüch de Martin ai 17 d’agost dl 1930 te na familia de 10 mituns. Al à maridé la Maridele dl Carigà che ti à scinché trëi mitans y n möt. Al s’à fat sö na ćiasa da aﬁté a sciori, d’invern fajôl le maester dai schi, d’isté àl laurè tröc agn pro la fraziun y inće pro privać. Al 1 de dezëmber domisdé él jü a desparè dan süa ćiasa y al mëss ester slizié y à batü le cé dër dassënn. Al é gnü ciafè ia por tera dan ćiasa dala fomena che à atira cherdè i socoridus che à porvé da le reanimé, mo Giovani ne n’é nia plü rovegnü.

Calfosch AMINISTRAZIUN COMUNALA LAÛRS PUBLICS Tröc é stà i laûrs de sistemaziun di danns che la gran nëi à fat y feter düć chisc laûrs é gnüs fać dai lauranć de comun. Cotan de laûrs él stè da fà pro les condütes dal’ega y da asfaltè trus y strades. Por l’isté él inće stè Calfosch che à ciafè trëi üties olach’an po stè a d’aspetè la coriera. Mo pro i laûrs publics plü importanć realisà l’ann 2009 chilò a Calfosch, él dessigü le punt dl Salvan cun le sotpassaje. En colauraziun cun l’oﬁze dles strades

dla provinzia à la dita Niederwieserbau lauré döt isté. A mez otober ti él gnü surandè oﬁzialmënter ala popolaziun chësta opera cun salüć da pert dles autoritês provinziales y comunales. Le comun à mâ albü bria da surantó la spëisa dl sotpassaje che é stada de 60.485 euro. TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES Al é gnü frabiché cotan de manco co i agn denant, mo impò él stè n busiamënt de auti y lauranć, cis tl tëmp fora de saissonn.

Al vëgn metü sö les üties da aspetè la coriera.

Calfosch

Al ê gran ora ch’al gnìss fat n punt nü.

Al vëgn laurè por la realisaziun dl punt.

I laûrs vëgn stlüć jö.

L’ombolt Francesco Pedratscher y l’assessur provinzial por i laûrs publics Florian Mussner prô fora le sotpassaje.

D’aurì él gnü trat jö la ćiasa Sunara de Vijo dla Domina y al n’é gnü fat sö na nöia n pü’ maiù. Cun i pröms dis d’aisciöda él jü inant i laûrs pro les ćiases alisirades tla zona Suranteriöl che n’é nia ćiamò rovades. La ćiasa Sunara vëgn trata jö.

Calfosch Da d’aisciöda él gnü trat jö la majun vedla de Nazio y da d’altonn la ćiasa vedla dl Tiscere. Pro tröpes ćiases él gnü fat le tët danü. Sciöch’an à podü odëi él gnü fat pro n valgönes ćiases l’isolaziun y chësc por sparagné cun le scialdè y ti dè na man al ambiënt. Insciö ćiara fora sëgn la ćiasa Sunara.

La ćiasa vedla dl tiscere.

Al vëgn trat jö la ćiasa vedla dl tiscere.

Calfosch FRAZIUN Inće en chësta ota él gnü portè dant l’ativité ordinara de fraziun. D’isté él gnü tut sö dui lauranć por ćiarè de tignì nëta nosta bela contrada; d’invern él gnü metü n laurant da ćiarè sura la plaza da parchè tl raiun Sotdlijia. Da d’altonn él gnü dortorè sö la sëmena che vëgn da Col Pradat danjö. Le tru che röia da Val sön Forcelles é gnü fat manco ërt. UNIUN DI OSTIS Pro la sentada generala dla uniun di ostis da Corvara y Calfosch él gnü portè dant deplü informaziuns y novitês che reverda le ćiamp dla gastronomia y hoteleria. En chësta ocajiun él gnü lité le consëi nü di ostis che restarà impé por i proscimi cater agn: Hanspeter Pitscheider é gnü reconfermè surastant dla uniun y gnarà daidé dal vizesurastant Andrea Coser y dai asconsiadus Michael Costamoling, Ivan Alfreider, Christian Pezzei y Josef Schrott. Tles prömes sentades s’à le consëi dè jö cun deplü tematiches tl ćiamp dl turism.

Le tru nü che va sön Forcelles.

ASSOZIAZIUN TURISTICA Dales statistiches ch’i podun lì te chëstes pêr de righes él da odëi tler che dla crisa economica ne n’unse bëgn ćiamò sintì nia chilò da nos. An po feter dì che l’ann 2009 rovarà tla storia sciöche n ann record tl’economia

Le surastant Hanspeter é tres dër desponibl da daidé pro les festes por i foresć.

Calfosch turistica, nia ma chilò da nos mo te döt Südtirol. Por ći che reverda la sajun da d’invern, sajun dër importanta por nosta economia locala, vëgnel compedè indöt 247.021 sojornanzes en confrunt ales 244.656 dl ann 2008, che oréss dì 0,97% deplü. Sciori rovà adalerch d’invern nia mâ a jì coi schi, mo cun les ciaspes, pels o inće mâ a spazier, n’èl stè 40.124 en confrunt ai 38.768 dl ann passè, 3,5% deplü. La dorada dla sojornanza é jüda jö da 6,3 dis a 6,2 dis mo cun l’aumënt dla jënt rovada adalerch podunse ester contënć, ponsan ch’al röia tres deplü jënt adalerch a ti ćiarè a nüsc bi posć. La bona sajun da d’invern po gnì iustiﬁcada dala tröpa nëi che é gnüda d’invern. Da mëte man la sajun da d’isté ne ćiarâra nia fora tan bun, mo le bun y bel tëmp à fat süa pert: al é gnü registré 26.435 foresć gnüs adalerch en confrunt ai 22.629 dl ann passè, che oress dì 16,82% deplü, les presënzes é aumentades da 111.006 dl 2008 a 126.477, bëgn 13,94% deplü. Inće d’isté é la dorada dla sojornanza jüda jö da 4,9 dis a 4,8 dis. Al pröm post él le turist talian, sides d’invern co d’isté y al secundo post chël todësch. Interessant él da savëi che le turist che vëgn dal’Austria é al terzo post d’invern y al setimo d’isté. I sozi dl’Assoziaziun Turistica vëgn cherdà ite da d’aisciöda a Calfosch y da d’altonn a Corvara. Te chëstes sentades vëgnel baié de statistiches. Gonot vëgnel invié porsones da foradecà a portè dant sciöch’an à da se comportè cun le scior, ći che ne n’é nia tan saurì aldedaincö pro la gran concorënza ch’an à; le scior ghira tres deplü y ô paié tres demanco. 26

SCOLA DAI SCHI L’ann 2009 é stè por la scola dai schi indô n ann de lîtes. De mà él gnü lité cun le consëi nü inće le diretur. Werner Costa à ciafè les plü usc da diretur y tl consëi él rové ite: Andrè Mersa, Raimund Alton, Moritz Oberbacher y Oswald Costa. Y sciöche vigni ann s’à la scola dai schi cruzié da ti portè dant de vigni sort de tecniches da jì cun i schi nia ma a nüsc foresć mo inće a nosta jënt, dantadöt a nüsc mituns, por chi ch’al é gnü tignì n curs fora por döt l’invern la sabeda domisdé. La scola dai schi ne pënsa nia mâ al insegnamënt da jì cun i schi, mo inće ales manifestaziuns da sëra en colauraziun cun le comitê de promoziun turistica y l’assoziaziun turistica. Ala ﬁn dla sajun da d’invern él indô gnü tignì la gara dl paîsc. COMITÊ DE PROMOZIUN TURISTICA Te trëi incuntades ia por l’ann él gnü organisé adöm cun la scola dai schi les manifestaziuns da sëra che s’à desﬁré fora por döt l’invern. En chësta ota él gnü metü a jì la jöbia grassa te n stil n pü’ atramëmter: an ti à dé plü pëis ai mituns y insciö él gnü fat la festa dantadöt por i mituns cun tortes de vigni sort, pizza y sgolosaries y süć. La festa à dër buté y por l’ann che à da gnì saral chësta na proposta da portè inant.

Calfosch

I componënć dl comité de promoziun turistica organisëia la jöbia grassa di mituns.

CONSËI DE CÜRA

Por i mituns é la jöbia grassa öna dles plü beles festes ia por l’ann.

Chësc grup à le compit de valuté y fà propostes sön döt ći che reverda l’ativité pastorala dla ploania da Calfosch, sambëgn döt cant en sintonia y en colauraziun cun le decanat y la diozeja. Indöt s’à le consëi abiné cater iadi ia por l’ann a baié sön tematiches metüdes dant dala diozeja y sön chestiuns concretes che reverda la comunité: - ai 2 de mà él gnü tigni na prozesciun cun ćiandëres te paîsc. - por i dis dles crusc él gnü organisé les prozesciuns te paîsc, a Corvara y a La Ila cun cun zelebraziuns dla parora de Dî. - ai 20 de mà èl indô gnü lavè y fat slominé nosta bela picia dlijia por les gran festes. 27

Calfosch

Grup che à daidé lavè la dlijia.

Pröma Comuniun La pröma comuniun é gnüda tignida en chësta ota cun le tema „Gejù, i sun cun tè sön tru” ai 17 de mà a Corvara. Festa dla confermaziun Inće la festa dla confermaziun di mituns y dles mitans da Calfosch é gnüda tignida a Corvara ai 24 de mà. Festa dles Antlês La prozesciun dles Antlês é gnüda tignida ai 14 de jügn cun gran solenité. Le consëi de cüra s’á dè dër da fà da chirì adöm ëi y ëres, jogn y jones da portè statues y confaruns, cil y linternes, y insciö é inće la prozesciun indô dër garatada. 28

Festa dla segra La segra é gnüda tignida adöm cun la festa dla racoiüda ai 4 d’otober. Le cor à ﬁstidié por abelì solenamënter la mëssa y le grup di jogn à organisé deboriada cun chël di omi la sabeda sëra le bal y la domënia n Frühschoppen y n batadù. Festa di iubilars de matrimone En domënia, ai 18 d’otober, él gnü tignì la festa di aniversars de matrimone a chëra ch’al é gnü invié i pêrs che é en chësc ann 15, 20, 25, 30, 35, 40, 50 y 54 agn maridà. I iubilars é gnüs tuć ite sön plaza de dlijia da siur Andreas y acompagnà te dlijia cun le sonn dl orghe. Le presidënt dl consëi de cüra Rudiferia Albert à

Calfosch

Mitans che tol pert ala prozesciun.

La prozesciun pro le secundo alté.

Ëres vistides cun le guant da paur.

saludé i iubilars y le cor di jogn ProVoXis à abelì cun so bel ćiantè la mëssa. Siur Andreas à sotrissé l’importanza dl crësce deboriada tl matrimone y rengrazié dl ejëmpl che i iublars ti à dè y ti dà a döta la comunité, dantadöt ales families jones. A vigni iubilar ti él gnü surandè

na bibla benedida sciöche recordanza de chësc bel dé. Por stlüje jö la festa él gnü tenü sö n pice renfrësch tla ostaria Stria. Radio Sacra Familia Da novëmber incà pon aldì inće chilò Calfosch les funziuns de dlijia tl radio. 29

Calfosch A Alfreider Ellen, Crepaz Caterina, Frenademetz Simon, Miribung Nadine y Castlunger Peter ti él gnü sorandè n diplom sciöche sëgn de reconescënza por le sorvisc fat a bëgn dla comunité. CONSËI DE AMINISTRAZIUN

Grup di iubilars.

Chësc é stè n dejier de siur Fonjo che la jënt de tëmp o jënt amarada pois aldì tl radio les funziuns de dlijia. Ël é inće stè chël che à fat i pröms vari por la realisaziun. Formaziun Le consëi de cüra à metü a jì da d’aisciöda n referat tignì da siur Andreas sura la liturgia y un da d’altonn cun siur Vito Rubatscher sura le tema: Le Signur é le zënter de nosta vita”. GRUP DI MINISTRANĆ Le grup di ministranć à indô fat cun gran lezitënza so sorvisc pro les funziuns de dlijia. Chisc pici vëgn insignà jö da siur Andreas. Alma Alfreider se crüzia dles mësses di scolars y Ilse Moling mët adöm vigni mëis le program. Por premié i sorvidus por chësc sorvisc, ài podü jì de setëmber a Gardaland sön la plaza di jüć olach’ai é saltà por n dé alalungia da n devertimënt al ater. Da d’altonn é le grup gnü de 5 unitês mëinder, 5 é stà i ministranć che à rové da jì a scora y che é gnüs menà en ponsiun. 30

Le consëi d’aministraziun de nosta cüra à albü da se cruzié dla situaziun finanziara dla ploania. Al ne pê nia, mo impò vëgnel dè fora cotan de scioldi por le mantegnimënt dla dljiia, y sciöch’i savun è la comunité da Calfosch plütosc picera, y laprò n’él tres demanco che va a mëssa y insciö cara inće les ofertes. Porchël él indô gnü perié i compaejans do n contribut volontar. Le consëi d’aministraziun à fistidié da fà n valgügn de de pici laûrs te dlijia y incëria, p.ej. él gnü metü scafes da mëte i libri tles proches sön dessura. UNIUN DI ËI L’ativité dla uniun di ëi mët man vigni ann cun la mëssa en la festa de Sant Ujöp ai 19 de merz. Le comitê dla uniun s’á abiné cater iadi, fistidian da mëte sö le Sacher Sepolcher, da jì le tru dla Via Crucis da Pescosta a Calfosch, da daidé organisé la festa dles Antlês, le bal dla segra y la segra, deboriada cun le grup di jogn, y le rorate cun na picia festa d’advënt por stlüje jö l’ativité dl ann. N bel grup à inće en chësta ota tut pert ala prozesciun de Jeo dai 4 ai 6 de jügn.

Calfosch LA PROZESCIUN DE JEO

Impresciuns dla porciun.

Calfosch

Porciun de Jeo; le retrat dl grup.

Dai 6 ai 8 de jügn é n bel grup de jogn y omi da Calfosch é indô jü en Jeo tignin inant la usanza de nüsc antenać de jì a rengrazié por la gran scincunda dla fede y a perié do grazies y aiüt. En jöbia dala mesa les sis da duman ési pià ia y por trëi dis alalungia él gnü perié y ćiantè en onur de Chël Bel Dî. En sabeda dales set da sëra s’à abiné la comunité y la müjiga por i tó ite cun gran solenité. UNIUN DLES ËLES Inće sce les ëres é aldedaincö dër impegnades tla vita da vignidé, se tòleres impò dlaurela da condüje inant l’ativité dla uniun, desmostran talënt d’organisaziun y tröpes facoltês. 32

Tratan la sajun da d’invern, inće sce vignöna à zënza tröp da fà, s’à le grup dles ëres tut la bria da arjigné ca les ćiandëres por la festa de Santa Maria de Forà o Santa Maria dal poch. Ia por l’ann ti él gnü portè a vigni viadù la ćiandëra da bato. Da Pasca à les ëres dla uniun tut pert al’aziun „na rösa por la vita” por daidé i amarà de crebesc. En Domënia Blanćia à le grup dles ëres invié i geniturs di viadus dl ann passè de gnì cun sü mituns te dlijia ala benedisciun di mituns. N iade al ann va le grup te ćiasa de Palsa a San Martin a festejé le compliann di berbesc y dles mëdes: do la mëssa zelebrada da siur Andreas vëgnel fat n pü’ de conferta y d’aurela cörta cun i festejà ti surandon na picia scincunda.

Calfosch Inće chi da Calfosch ne vëgn nia desmentià: a vignun che complësc 80 agn y deplü, ti vëgnel arjigné y surandè na scincunda da siur Andreas. Le grup dles ëres da Calfosch s’à cruzié da organisé, inće por les ëres da

Corvara, le iade ala Madonna di Monte Castello a Tignale söl Garda cun na gran partezipaziun. Ala ﬁn de setëmber éres jüdes deboriada por sanć jö Oies. Fora por l’aisciöda él gnü metü a jì n curs da balè fox y discofox cun i maestri

Grup dles partezipantes.

Grup di partezipanć al curs.

Calfosch Günter y Barbara Hellweger por n bel grup de interessà. Por paié le cunt dl confarun dles ëres che é gnü dortorè sö, àres pastelnè gherlandes d’advënt che é gnüdes venüdes la pröma domënia d’advënt. Cun n rorate ćiantè dales Armonies y na cëna tl hotel Cappella à la uniun dles ëles stlüt jö l’ativité dl ann 2009. GRUP DI JOGN DA CORVARA Y CALFOSCH L’ativité dl grup di jogn à metü man ai 7 de merz cun na gara cun i schi da pels da Planac ćina sö dala ütia Punta Trieste cun na gran partezipaziun inće de jënt foradeca.

Consëi di jogn.

Ai 26 de merz à i jogn fat la Via Crucis da Merscia ćina ia dala dlijia da Calfosch. Les oraziuns é gnüdes portades dant dai jogn y da siur Andreas y dl ćiantè s’à cruzié Jlenia y Johanna. I jogn da Calfosch é inće jüs ala velia dla jöbia santa a Oies. En la festa dl Cör de Gejù ai 21 de jügn, s’à i jogn abiné a fà füć. Ai 18 de setëmber s’à n bel grup abiné jö dal Adventure Park por n domisdé de arpizamënt da n lëgn al ater. N gran laûr mo inće na gran sodesfaziun à i jogn albü cun le bal en la segra ai 3 d’otober acompagné dal grup Vollbluet, pro chël che tröć s’à dè na bela godüda.

Calfosch pro mësses, rorati y cater nozes. D’agost à les cater ćiantarines da Calfosch tignì a Badia so pröm conzert deboriada cun le cor Armentara di ëi da La Val. De dezëmber à spo le cuartet tut pert al „ćiantè d’advënt” sön le lüch d’Alfarëi de Badia olach’al é gnü la televijiun Südtirol Heute a tó sö. Le consëi nü.

Ai 7 de novëmber él gnü tignì la sentada generala tl salf dles uniuns a Calfosch cun la presënza dl assessur por i jogn Othmar Costabiei y siur Andreas, olach’al é gnü lité le consëi danü: presidënta é deventada Jlenia Costner, vizepresidënta Sarah Alfreider, scrivana Christin Costner, cassira Laura Di Genova, aconsiadus Jennifer Pitscheider, Silvia Valentin y Stefan Oberbacher. Dedô éra jüda inant cun la cëna tla ütia Edelweiss ite en Val. COR DI JOGN Le cor di jogn ProVoXis à ćiantè pro mësses y funziuns de dlijia y inće pro n valgönes mësses da noza. Por le grup él stè na bela esperiënza, da se lascè aldì sön munt da Rina pro la incuntada de cotan de cors dl raiun de Puster.

Le pröm conzert é dër garatè.

AZIUN DI TRËI RESC I trëi resc ti va do ala stëra che simbolisëia na vijiun: n monn zënza fan y poertè, zënza conﬂić, n monn contënt. Tratan che d’atri se god sües vacanzes da Nadè, é n grup de mituns y mitans jü fora por les ćiases, ostarìes y botëghes a portè les audanzes de bona fortüna y cöie adöm ofertes por ﬁnanzié proieć de aiüt por la püra jënt.

N cuartet nü – Les Armonies Nia mâ por laldé le Signur, mo inće por ralegrè la comunité à le grup dles cater jones lascè aldì süa usc bela ﬁna

Un di grups di Trëi Resc.

Calfosch Grana é spo stada la ligrëza de podëi tó pert la dumënia do les festes ala gran incuntada di grups di Trëi Resc de döt Südtirol a Porsenù cun le vësco Karl Golser. Ia do l’aziun di Trëi Resc él da recordè le sorvisc de cotan d’atres porsones che insëgna jö i mituns, i vist sö y i mëna incërch. GRUP DLA CARITAS Le grup dla Caritas se dà dantadöt jö cun nosta jënt de tëmp, jënt che à fat tröc sacriﬁzi por nes dè tla man le bëgnester ch’i un aldedaincö. L’ativité à metü man cun la Via Crucis tratan la Carsëma. Por Pasca él gnü organisé na zelebraziun comunitaria dla penitënza y a vignun ti él gnü surandè na picia scincunda da Pasca. De mà él gnü dè te na funziun de dlijia le sacramënt dl’öre sant cun na picia festa dedô tla ćiasa dla cultura:

Le grup che à tut pert al iade a Naturns.

dailò él gnü portè dant n pice teater y nüsc seniors s’l’à spo pü’ cuntada pro na picia marëna. I seniors da Calfosch é jüs cun chi da Corvara ai 28 de mà a Naturns y dedô a Dorf Tirol a marëna. Interessant por i seniors é stè le referat cun Albina Sottara, direturia dla ćiasa de palsa da San Martin, sura la Tera Santa. Ai 30 de setëmber é siur Andreas jü cun i seniors ia en Sëlva olach’al i à condüt te dlijia a na funziun, ti cuntan dant la storia dla dlijia y fajon na vijita ala cortina. Do na spazirada ite por la Val a ti ćiarè ala capela s’à le grup sentè jö pro na picia marëna. Maestra Angela Castlunger é gnüda inviada n pêr de iadi a splighé a cotan de interessà coch’an lî y scrî la scritüra gotica todëscia. Sciöche vigni ann, él gnü organisé la racoiüda dl guant dla Caritas. Por le pröm iade s’à i seniors da Calfosch abiné a n domisdé d’aurela cörta

Calfosch

Grup di partezipanc al iade ia in Sëlva.

Vigni ann s’un va da Calfosch demez n camion plëgn de guant che foss dessigü ćiamò da adorè.

cun chi da La Ila y da Corvara; a chëstes incuntades n’él stè tröc che é gnüs. Cun n rorate y na festa d’Advënt cun na picia scincunda él gnü stlüt jö l’ativité dl ann. 37

Calfosch FORMAZIUN CULTURALA Le consëi de formaziun culturala à invié deplü manifestaziuns culturales dantadöt ti mëisc fora de sajun olache la jënt à plü dlaurela da tó pert. En cört les scomenciadies: - dui cursc de lingac dër frecuentà: de inglesc cun Marion Posch y de rus cun Irsara Monica, - dui cursc de omeopatia con Obermann Annelies, - dui cursc de acuarel y tecniches desvalies cun l’artist Cristiano Tortorici, - ai 19 de aurì n domsidé de jüć da mësa por pici y gragn cun l’assoziaziun trix de Gherdëna, - i referać de Alexa Wojnar sura „Moderne Umgangsformen” y sura „Stil und Fachberatung” cun de bones idees por ste bëgn y damì, - trëi referac de Karin Pizzinini, un sura Reiki (n’atra mainira de vire l’energia dla vita), un sura le Iapann y n curs de basa da fotografè. Karin à tan descedè l’interès di ascutadus che degügn ne

n’orô plü lové sö da jì a ćiasa, - n curs sura le „Gedächnistraining„ de Kammerer Richard cun na gran partezipaziun de jënt Interessanta é stada la sëra cun Manuel Moling che à splighé la ﬁlosoﬁa de abité „Feng Shui”, don consëis pratics coch’an po se stè plü saurì te nostes abitaziuns, - n referat dla maestra Angela Castlunger sura le laûr da zacan ia por l’ann. Cun döta l’Alta Badia él gnü sostignì l’iniziativa „domënia zënza auti” y cun le paîsc da Corvara él gnü metü a jì „l’altonn de solidarité” por daidé Alberta Declara te süa misciun tla Ruscia. JÌ A ĆIANTÈ LE BUN DÉ « Bun dé, bun ann alegri y sagns, nos periun ch’i viês tröc agn, cun grazia, fortüna, sanité y benedisciun, l’ bun dé a os y la bambona a nos ».

Calfosch Cun chëstes beles parores ćiantades, à metü man l’ann 2009. Grups de mituns é jüs da ćiasa a ćiasa a audè n bun ann perian do la bambona. Al é tres demanco mituns che se tol dlaurela da jì, do la usanza vedla, a ćiantè le bun dé. Ne fóssel nia sciode, sc’i n’aldìsson n bel dé nia plü chëstes beles parores en Nanü? FÀ GRANARES DAL ORÌ En vëindres dan la Domënia dal Orì s’à i mituns abiné cun n pêr de geniturs tl salf dles uniuns a arjigné ca les granares dal orì. Por tignì inant chësta bela usanza bàstel püch: n mane de na granara, n pü’ de minai y saìna, n pü’ de orì y n pêr de vëtes.

Insciö s’à i mituns tripé n pêr d’ores y al é garatè de beliscimes granares ch’ai à portè döt braui y cun ligrëza dal ingrès te dlijia en Domënia dal Orì. BIBLIOTECA Lì é la fondamënta de vigni savëi, de vigni istruziun y formaziun, inće al dedaincö ti tëmps dl internet, di e-mails y di atri mesi de telecomunicaziun y de tecnologies de vigni sort. Lì porta pro a svilupé nosta imaginaziun, fantasia y creativité dantadöt tl’eté da mituns. Mo sc’an ćiara les statistiches, vëigon che la jënt à püćia vöia da lì n liber o da s’interessè de ći che la biblioteca à döt da pité. Inće sce la biblioteca chilò Calfosch ne n’é nia la maiù, dess impò vignun savëi che libri, che ne n’é nia dan

Calfosch

Ales incuntades da pastelnè röiel adalerch tröc mituns.

man, po gnì apostà. Da l’atra pert pon dì che les incuntades da lì y da pastelnè tignides por i mituns fora por l’isté à albü cotan de publicum. COR DE DLIJIA Ia por l’ann à le cor de dlijia tres indô arichì la vita religiosa y culturala de nosta comunité. Tla sentada generala al 1 de dezëmber él gnü conscidré la gran ativité dl ann passè: indöt s’à i ćiantarins abiné 102 iadi: 67 iadi a proes (de chëstes n’él gnü tignì 16 despartides por usc), 21 iadi s’à le cor abiné a ćiantè pro les funziuns de dlijia (mësses y rorati) y 8 iadi pro sopoltöres. 40

Da d’altonn ti él gnü dè n gran pëis ala formaziun dla usc cun n curs de 6 incuntades cun Iarone Chizzali. Por ch’ara se stais bun inće cun la cassa dla uniun, él gnü venü ciüf en ocajiun dla festa dla uma y ala ﬁn de messè él gnü tignì na festa alaleria. Sciöche paiamënt por dötes les bries él gnü organisé n iade de n dé a Padua y a Aunejia: an à podü jì a ti ćiarè ala Villa Pisani de Strà y dedô éson jüs cun le bastimënt ćina Dolo a marëna y domisdé inant cun le bastimënt a vijité la Villa Widmann. En la festa de Santa Zezilia él gnü ćiantè la mëssa sciöche rengraziamënt de podëi ester te chësc grup cun na misciun tan nobla sides te dlijia co inće defora.

Calfosch

I ćiantarins a Padua.

Le grup di ćiantarins cun süa bela troht adöm cun siur Andreas.

Calfosch MÜJIGA Metü man à les proes de forà por rové al travert ﬁssé por da d’aisciöda: le conzert de mà y laprò la partezipaziun ai Wertungsspiele te Sarntal ala ﬁn de mà. L’ativité à metü man cun na gran motivaziun y scerieté, mo ara n’à nia

Inće le presidënt dla Junta provinziala à festejé la segra cun nos.

doré dî che les proes à messü gnì en pert desdites deache le dirighënt s’â fat mè. Michael Pescolderung, che sona pro la orchestra dl teater da Klagenfurt, à bëgn tignì n pêr de proes canch’al ê chilò a ćiasa, mo le conzert y la partezipaziun ai Wertungsspiele é gnüs desdić. Fora por l’aisciöda él gnü abelì les festes de dlijia. Ai 13 de jügn él stè n conzert dër garatè de 9 solisć dla müjiga acompagnà da Renzo Huber pro le tlavir. Ia por l’isté él gnü tignì regolarmënter i conzerć da sëra a Calfosch y a Corvara. Jon a Sarnthein a sonè dala segra, à la Müjiga da Corvara y Calfosch stlüt jö i conzerć da d’isté. N pêr de dis dedô sunse jüs a sonè pro la sopoltöra dla uma de dui musicontri, de Luca y de Renato. Ai 20 y 21 de setëmber él stè da jì en jita a Nürnberg olach’an à podü stè dui

Dales festes alaleria dà la müjiga n contribut important.

Calfosch

Musicontri en jita.

dis te na bona compagnia. Do na picia palsa é les proes jüdes inant por s’arjigné al conzert de Santa Zezilia che é gnü desdit, deache en chël dé él stè da sonè pro sopoltöra de Helga dl Mezdì, uma de trëi musicontri. Ai 12 de dezëmber, do le Rorate soné da n grup dla müjiga y por la müjiga, Samuel Moling. s’à i musicontri abiné tl salf dles uniuns a Calfosch por la sentada generala, 6 iadi por proes despartides y 4 iadi por olach’al é gnü recordè l’ativité dl ann proes da deﬁlé. passè: indöt s’à i musicontri abiné 88 Pro festes de dlijia él gnü sonè 7 iadi y iadi, de chisc 51 iadi por proes düć adöm, pro sopoltöres 2 iadi; conzerć n’él stè 8 y 43

Calfosch

Le consëi nü.

festes alaleria 3; Iimplü él stè da sonè pro 2 inauguraziuns de strutüres publiches y 2 iadi por ocajiuns desvalìes. Da sotrissé é le bun resultat de Samuel ch’al à albü pro le concurs „Prima la musica”. Dai ejams tignis a livel provinzial dal Verband Südtiroler Musikkaellen à Barbara Costabiei ciafè or y Maddalena Rudiferia y Andrè Ferdigg brom. Tanja Agreiter sona śëgn pro le Südtiroler Jugendblasorchester. En chësta ota él inće stè da lité le consëi nü de chël ch’al fej pert: Alex Rottonara (presidënt), Gerhard Mohr (dirighënt), Raimund Irsara (cassier), Fabian Irsara (scrivan), Melanie Pescosta (verdatroht), Walter Costa, Anja Kostner y Daniel Pescollderungg. (aconsiadus), Katja Pescollderungg (verdajogn) 44

Al consëi vedl ti él gnü dit dër n bel giulan por le laûr fat y al consëi nü ti él gnü audè döt le bun por so laûr tl dagnì. La Müjiga Corvara/Calfosch arcompëda indöt 52 musicontri, 3 margatentres y 6 portabandira, de chisc 25 ëres y 36 ëi. N recort a nosc compagn: Con gran incherscimun unse messü ćiamò dan la ﬁn dl ann tó comié da nosc compagn Othmar Costabiei che s’à lascè en San Stefo tl’eté jona de 38 agn por gauja de n infart tratan n’escursciun cun i schi. Othmar é stè surastant dla müjiga dal 1998 al 2006: chësta inćiaria tolôl sö cun gran lezitënza: la festa dla bandira tl 2000, la festa di 75 agn dla müjiga tl 2002 y la gran festa dles müjighes dl raiun de Puster tl 2007, de chëres che ël ê le promotur y por chëres ch’al se dê da

Calfosch fà cun cör y anima ch’ares garatass. I le recordun sciöche dër n bun compagn che restarà por tres te nüsc cörs, i n’orun nia stè a scrì sö tan de cosses ch’al à fat, i savun tan ch’al s’á porvè y tan de tëmp ch’al à de ca por la comunité y por nosta müjiga, i savun tan che nosta uniun ti stô a cör y tan de sacriﬁzi ch’al à fat por ëra. Conﬁdan che Chël Bel Dî ti dais le paiamënt por ći ch’al à fat, unse tut comié da nosc bun compagn cun la melodia „Ich hatt’einen Kameraden”. A s’odëi . Nosc bun compagn Othmar.

LA BÖHMISCHE DLA MÜJIGA La Böhmische s’à lascè aldì cun sües sonades ligherzines y plajores pro döes serades folcloristiches dl’assoziaziun turistica. Che le sonn garatass bel ﬁn y ritmich orôl ester proes y n bun maester. Porchël s’à le musizist Michael Pescollderungg tut dlaurela y la bria da insigné ite les melodies che é spo inće gnüdes sonades cun slöm y abilité dai musicontri. Por renforzè la compagnia à i componënć dla Böhmische fat na jita: ai é jüs a ti ćiarè ala bela cité de Aunejia.

Valgügn componënć dla Böhmische en jita.

Calfosch GRUP DI STÖDAFÜCH Le grup di stödafüch à da mostré sö n ann plëgn d’ativité. Indöt él gnü fat por la sigurtè dla jënt 1509 ores cun l’intervënt de 424 stödafüch: por intervënć de mè de füch y tecnics él gnü fat 105 ores cun l’intervënt de 100 stödafüch, por sorvisc de segurëza 340 ores y por istruziun y proes bëgn 1064 ores cun l’intervënt de 424 stödafüch. Al é da dì che por la majera pert de chëstes ores de sorvisc él i omi di stödafüch che sacriﬁchëia so tëmp lëde.

Tratan l’intervënt por le dann gaujè dala nëi al frabicat dl Residence Europa.

Tratan na proa.

Tratan l’intervënt.

Por gauja de lovines é i stödafüch gnüs cherdà trëi iadi. Fora de sajun vëgnel fat tröpes proes por ester arjignà da dè aiüt te de vigni sort de caji. Por portè aiüt ôl inće ester mascinns adatades a nostes munts y a de vigni sort de intervënć. De mà él gnü inaudé na mascinn nöia, n Mercedes Mantra 4x4 da set posć; laprò él gnü arjigné n container che se lascia tó jö a na moda che le cassun dl auto pois inće gnì anuzé da trasportè d’atri injins. Implü él gnü arjigné na pumpa da presciun alta por intervënć desvalis. Le cost é gnü ﬁnanzié

Calfosch

D.m.c. Le vizecomandant Harald Alfreider, la tota Paola Declara, le mëmber d’onur Gustl Mersa y le comandant Werner Costa.

I stödafüch che é gnüs premià cun le comandant, le vizecomandant, l’ispetur de raiun Hubert Costner, l’ombolt Francesco Pedratscher y n raprejentant dl raiun de Puster.

da istituziuns publiches y privates y dala bona man dla popolaziun. Tota dla mascinn é stada Paola Declara dla ostaria Gran Ćiasa.

En chësta ocajiun él gnü nominé Gustl Mersa mëmber d’onur dla uniun por düć i mirić ch’al s’à fat pro la uniun. Dala sentada generala ai 29 de 47

Calfosch novëmber él gnü lité la junta danü che é componüda da chëstes porsones: Youk Oberbacher (comandant), Ingo Steinmann (vize-comandant), Oliver Mersa (scrivan), Fabian Oberbacher (cassier), Christof Costa (verdajogn) y Harald Alfreider (magazinier). En chësta ocajiun él gnü surandè onoranzes de sorvisc: por i 15 agn de ativité à podü pié do la medaia de brom Mersa Walter, por i 25 agn de sorvisc Valentin Erbin, Pitscheider Jüngen, Alfreider Rudolf y Alfarei Franco y por 10 agn de vizecomandant à podü pié do na onoranza Alfreider Harald. UNIUN DI PËIAPËSC Le grup di pëiapësc s’à incuntè ai 21 d’aurì ala sentada de tesserament. Do la presentaziun dl program d’ativité y l’aprovaziun de n valgönes mudaziuns dl statut, él gnü partì fora les tesseres y

I mius da pié pësc.

tut sö n soze nü, Colleselli Diego che à dè jö l’ejam de abilitaziun. La pëscia do i rüs da Corvara é stada daverta por i 31 sozi dal 1 de mà cina ai 30 de setëmber. Ai 20 de jügn s’à i pëiapësc incuntè sön Lech de Boà a na competiziun olache Cristina Zingerle à davagné tla categoria dles ëles, Silvano Mersa tla categoria di ëi y David Zingerle de chëra di mituns. Por stlüje jö le dé à la familia de Hubert de Col, che manajëia śëgn la munt de Planﬁstì, tenü sö na bona marëna cun bales y golasc. Por düć él inće stè val’ da pié do fora dla ola dla fortüna. Da d’altonn él gnü metü a jì por le secundo iade na gara da pié pësc sön Lech de Boà a livel de valada. Defata do la sajun dla pëscia, s’à i sozi abiné ala sentada generala. Do avëi lit jö l’ativité passada, la situaziun dla cassa y desvalies por l’ann che vëgn, s’à l’incuntada stlüt jö cun na spaghetada. Danter i sozi n’él de chi che é stà dër

Calfosch

Ći bel grup ch’al é rové adöm a fà n pü’ de festa.

GRUP ANA ALTA BADIA (Associazione Nazionale Alpini)

Giuvani de Sorà l’à baié sö da jì indô n iade a pësc y bel avisa àl abiné le maiù che é gnü trat fora.

lezitënć y d’atri che ne se tol nia dër la bria da pratiché chësc sport. Le maiù pësc dla sajun é gnü pié da Pepi dl Sport che é do da tröc agn indô pié ia a pësc. Ai 17 de novëmber unse pordü fora de n sarëgn nosc verdapësc y bun compagn Franco Bassot che é inće stè tröc agn alalungia presidënt dla uniun. I compagns de pëscia le recorda sciöche na porsona che tolô sö sü impëgns cun tröpa dediziun y che ê tres arjignada da daidé.

Le grup ANA Alta Badia à ala ﬁn dl ann 102 sozi. I scioldi por la jita che ê gnüda preodüda por d’aisciöda é gnüs menà tl Abruzzo ala jënt che é gnüda tocada dal tremoroz. Da d’altonn s’à le grup abiné tl’ostaria Arabeque, dal soze Lois, ala sentada generala pro na bona cëna. GARA DE FREERIDE JÖ POR VAL DE MISDÉ Do le gran suzés dl ann passè, à le comité de organisaziun preodü la gara jö por Val de Misdé inće por l’ann 2009, mo che é tomada t’ega por gauja dl tëmp. I concorënć ê arjignà da pié ia, mo por ne menè degügn tl prigo él gnü desdit la competiziun.

Calfosch MARCÉ DA CALFOSCH Scemìa che la usanza di marćià ne n’é nia plü tan sintida y i marcià ne n’à nia plü l’importanza da laôta, resta le marcé da Calfosch di 4 de jügn n post de incuntada por la jënt dl post. Ti ultimi agn ne vëgn le marcé nia plü tignì sön plaza de dlijia, mo sön la gran plaza tl raiun Sotdlijia.

Le marcé resta n post de incuntada por la jënt dl post.

CORIOSITÊS Tröc ne savarà gnanca che chi da Calfosch à na compaejana de 102 agn. Ara à inom Anna Clara y é nasciüda ai 7 d’agost dl 1907 a Calfosch sön le lüch dl Planatscher; ara ê la secunda de 8 mituns. Ara à maridé Friedrich Mëda „Nana” Pescosta da sciöch’an ti dijô chilò Calfosch. Urtjëi, da chël 50

ch’ara à albü döes mitans. Friedrich Pescosta ê n fré de Carlo de Nazio. Ara à vit a Urtjëi y da n valgügn agn éra pro sües mitans a Arezzo tla Toscana. I ti audun ch’ara pois ćiamò se gode döt le tëmp che Idî ti scinca. LE TËMP Le tëmp é stè n pü’ chochemai: l’invern é stè plütosc fora de mosöra. Por urté n invern da tan de nëi messunse bëgn jì indô al ann 1976/1977. Le mëis de jenà, che é normalmënter le plü süt dl ann, é stè döt atramënter, tröc é stà i dis olach’al à novü, de bi dis n’él mâ stè set. Forà é stè plütosc burt y merz plütosc frëit y burt. Aurì à portè bel tëmp y al é stè un di plü cialć ti ultimi 40 agn do dal 2007. Mà y jügn é stà scialdi bì, sciöche inće döt l’isté. De messè unse albü temporai dër stersc, por fortüna chilò da nos cun degügn danns invers tles valades vijines. Setëmber é stè bel y inće cialt. Por ći che reverda le mëis d’otober unse podü vire trëi sajuns : metü man à le mëis d’otober cun n tlima da d’isté y bel tëmp. Dai 11 d’otober unse albü n tlima da d’invern cun temperatöres che é jüdes jö a manco 11 gra cun tröp vënt mo degüna plöia. Ala ﬁn dl mëis unse spo albü n tlima da d’altonn cun de bi dis. Novëmber é stè bel mo n pü’ frëit. Ala ﬁn de novëmber àl novü y dezëmber é stè scialdi frëit, les temperatöres é jüdes jö ćina a manco 24 gra. L’ann s’à rové cun bel tëmp mo frëit.

Corvara

Corvara • Elisabeth Penazzi

Valgamia tröpes é les ćiases che reporta pitöres y ornamënć. Mo canch‘ara se trata de jì a chirì testemonianzes da zacan, se stëntun a Corvara n pü de plö. Mâ plü sön i mürs dla ćiasa dla Fia y sön chi de chëra de Pire dl Roch ài ciafè sëgns dl tëmp passè: n ornamënt incër na ﬁnestra, na crusc sura l’ôt de na porta, n numer, n medieje y na bela ora da sorëdl che sëgna inant les ores che passa, inće sc‘ara é oramai smarida.

Corvara Introduziun Ćiaran indô al ann che é stè, él forsc por n valgügn de nos restè scialdi döt anfat y la roda dl tëmp s’à rodè inant zënza de gran mudamënć. Mo nosc monn é sciöche la spona dl mer che barata parüda vigni iade che les ones röia pormez y la slavata jö. Insciö éra cun i dlaćià che vëgn tres plü sotisc y perd ćinamai n meter y mez de süa grossëza te n ann. Insciö éra cun les planöres che vëgn tres deplü inondades dales plöies y cun i deserć che se sleria fora dala gran süta. Mo les incuntades di gragn sura l’incuinamënt de nosc planët é dër val’ de zite, é pö l’incuinamënt lié inće ales gran fontanes de vadagn! Al n’é de chi che sà inće bele da nes dì danfora, che la fin dl monn é preodüda ai 21 de dezëmber dl 2012! Cuntra les beles previjiuns de n valgügn esperć, ne s’à l’ona dla crisa finanziara nia ciamò archité y à intratan portè demez tröć posć de laûr, dantadöt tles gran citês. Y sce valgügn ne sa nia co fà da rové ala fin dl mëis, spo ti él a d’atri, che à portè capital fosch fora dla Talia, gnü dè la poscibilité de le condüje indô ite y da le lavè fora sot ala proteziun dl scu fiscal. L’ann 2009, l’ann internazional dl’astronomia, é stè n ann de aniversars: chël di 400 agn dales scovrides de Galileo Galilei y chël di 40 agn dal pröm vare dla porsona sön la löna. Te nosc pice monn é l’ann 2009 stè chël de Andreas Hofer. Le iubileum de 200 agn dales veres de liberaziun dl Tirol dai franzesc s’à porseghité fora por döt l’ann cun manifestaziuns, 52

teatri, publicaziuns, polemiches y inultima cun la gran deﬁlada dl 20 de setëmber a Desproch. De chësc vers pon dì: Na gran fortüna che l’ann 2009 é passè! Dantadöt recordarà i jogn l’ann 2009 por la mort de Michael Jackson, dessigü un di majeri artisć tl ćiamp dla mujiga pop. I plü vedli, magari, recordarà l’ann 2009 por la televijiun digitala che à portè cun le decoder inće na bela gran confusciun. Al é stè l’ann dla coia nöia A/ H1N1, plü conesciüda sciöche „Schweinegrippe”, rovada adarlerch dal’America dl Süd; por gauja de chëra él stè ćinamai la dlijia che à tut demez le sëgn dla pêsc pro la mëssa. Mo al é inće indô stè n ann da de gran desgrazies: la plü grana chilò te nostes valades ladines é stada chëra di cater mënacrëp dla Val de Fascia, rovà sot na lovina te Val Lasties tratan ch’ai jô a chirì döes d’atres porsones. Y al é indô stè n ann de rogossies y de tremoroc, sciöche chël tl Abruzzo di 6 d’aurì cun tröc morć, n gröm de porsones restades zënza ćiasa y n gran dann al patrimone dl’ert. La natöra ne pordona nia. Mo canche le destin dla jënt é tles mans dla politica, orésson bëgn dì ch’ara jiss da ciafè soluziuns! Deperpo él tres deplü jënt che mör da fan y tres deplü veres che vëgn detlarades a inom dla religiun. Él mo porchël ch’an ô tó demez le crist dales aules dles scores y dai posć publics? Por fortüna à le presidënt di Stać Unis, Barack Obama, podü pié do bele danfora le pest nobl por la pêsc. I

Corvara

Sassungher toma ite te chël raiun che l’Unesco à detlarè patrimone dl’umanité. N iade iluminé dai rais de sorëdl y spo indô fora de n nio scür da plöia: chësc bel crëp se mostra tres indô danü y vigni iade atramënter.

sperun ch’al joes! Al é sozedü tröp de interessant tratan le 2009: Na jona ti é saltada ados al Papa y l’à sciuré ia por funz; tan bun ti orôra. N ater jonn orô ti scinché na recordanza dla cité da Milan al presidënt di ministri dla Republica Berlusconi. Deach’al ne savô nia co ti rové pormez, s’âl ponsè da ti la trà tla müsa. Y al é gnü tut na gran dezijiun: Ai 26 de jügn é les Dolomites gnüdes protlamades a Sevilla na pert dl

patrimone dl’umanité. Insciö él stè le comité dl Unesco che à fat fora. Sciode ch’al é gnü lascè fora le Grup de Sela y le bel Sasslunch, incër chi ch’al roda pö milesc y milesc de porsones d’invern y d’isté. Ési mo gnüs desmentià? O éra insciö, ćiodiche daîte dai raiuns nominà ne jìssera nia plü da realisé pistes, üties da munt y hotì? Bëgn, bëgn! Chi da Corvara dess ma se consolè: ai à pö tres ciamò Sassungher… y chël é bëgn laìte! 53

Corvara MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Sc’i ti ćiarun al numer di abitanć de nosc comun da Corvara, spo él da dì ch’al é gnü mënder, inće sce mâ de 6 unitês. Ai 31.12.2009 podunse arcompedè na popolaziun residënta de 1.307 porsones, despartida sö te 648 ëres y 659 ëi.13 é le numer di nasciüs, 18 chël di morć. 24 porsones é gnüdes a stè te nosc comun, deperpo che 25 s’un é jüdes demez. Chisc é i dać statistics publicà dal Comun, mo por ći che reverda dantadöt i inoms di nasciüs y di maridà vel la lege 675 sön la privacy. Chël ó dì ch’ai é gnüs coiüs adöm por interessamënt dla cronista. Al desplej dër sc’al n’é gnü lasciè fora. Nasciüs Tratan l’ann 2009 él nasciü tles fraziuns da Corvara y Pescosta 11 viadus: - ai 16.01 - ai 29.01 - ai 10.02 - ai 01.03 - ai 26.05 - ai 12.06 - ai 06.07 - ai 06.09 - ai 13.09 - ai 16.09 - ai 11.12

Aron Dapunt Luca Comploi Manuel Costabiei Valentina Vidorni Max Pezzedi Matilda Pinter Moritz Mellauner Soﬁa Dapunt Philipp Leonardi Alessandro Giuliano Valentina Larivera

de Harald y Romina Granruaz de Carlo y Siglinde Kostner de Christian y Carmen Crazzolara de Giulio y Michela Iori de Heinz y Verena Campei de Elvis y Naike Ricci de Patrick y Carolin Piccolruaz de Günther y Renate Clement de Ramon y Ellen Irsara de Claudio y Raffaella Zingerle de Daniele y Angela Mischi

Maridà Tratan l’ann 2009 s’à 2 pêrs unì tl sacramënt dl matrimone te dlijia: - ai 30.05 - ai 31.05

Klaus Alfreider cun Sarah Tavella da La Val Emanuel Kostner cun Evelyn Mutschlechner d’Al Plan

Morć Canch’al mör valgügn, réstel dagnora indô n gran öt, dantadöt por i familiars y por i amisc. Inće sce chësta é la vita y la vita vëgn tres indô do ca, réstel loces che ne va nia plü da colmè. Chës porsones ne odaran mai plü, no incër ćiasa, no te dlijia, no por strada o te botëga. 54

Corvara I podun mâ plü jì a les chirì te nüsc recorć, a les cherdè cun nostes oraziuns o a les saludé te cortina cun la speranza de les incuntè n dé tl ater monn. Sc’an conscidra inće i paîsc incër le nost ia, spo messunse dì che en chësc ann à Chël Bel Dî chirì fora tröpes de beles ﬂus fora de so gran urt: jogn y jones plëgns de vita, umes y peri de familia che ess ciamò albü tan tröp da dè y da fà, mëmbri de uniuns plëgns de capazitês. La comunité da Corvara y Pescosta à messü tó comié da 9 porsones. De morvëia ch’al ê döt ëi. Ch’ai palses saurì pro Chël Bel Dî y ch’al ti scinches forza da portè la crusc a chi che plüra. - ai 27.04 - ai 13.05 - ai 14.05 - ai 14.08 - ai 07.10 - ai 31.10 - ai 17.11 - ai 06.12 - ai 26.12

Lois Taibon Gottfried Crepaz Pire Zingerle Emilio Francesco Pider Ivan Foppa Emilio Marchi Franco Bassot Sepl Dapunt Othmar Costabiei

de 73 agn de 79 agn de 82 agn de 89 agn de 33 agn de 86 agn de 70 agn de 92 agn de 38 agn

Le tru dla vita, inće dla tüa, te condüsc tröc iadi te dlijia: dailò este gnü batié, dailò aste pié do i sacramënć y dailò vaste a perié. N iade su te condüj le tru da dlijia demez. Al va cuntra curtina.

Corvara Recordanzes Le pröm de nosta comunité che é gnü cherdè da Chël Bel Dî é stè Lois Taibon. Lois é nasciü a La Plì söl lüch da Soröa ai 7 de mà dl 1935. Al é chersciü sö te na gran familia de ot mituns. Do ester stè por tröć agn a patrun fora dla Val Badia, é Lois rové tl ann 1974 a Corvara. Sö dal Ost âl ciafè na störa a chëra ch’al ti é stè fedel ćina ala ponsiun. A Corvara âl inće conesciü süa fomena Felicita Saning da San Ćiascian. Tl zënter dl paîsc s’âl spo fat sö na picia ćiasa da sciori, che ti Lois Taibon é stè à alisiré le vire l’prüm che à messü s’un jì dala comunité da ad ël y a sua familia. Inće Corvara tratan l’ann. do ch’al ê jü en ponsiun s’à Lois tres indô chirì val da fà y da cuncé. De caracter ê Lois na porsona plütosc chîta, mo al cuntâ de vigni sort y stê ion en compagnia. Lois ê dagnora presënt inće canche döta la comunité rovâ adöm. Ćina ch’al é, tl’eté de 73 agn, do na maratia cörta, gnü tut sö da Chël Bel Dî te so rëgn. Al restarà dagnora inant tl cör de süa fomena y de sü mituns Christoph y Klaus. Ai 13 de mà da doman sonâ l’angonia por Gottfried dl Clomper da Pescosta. Inće sc’al é ri da s’un jì da chësc monn, à Gottfried impò albü na gran fortüna, che vëgn dant dër dainré al dédaincö: al é nasciü y à odü la löm dl monn tla 56

medema ćiasa olach’al à do 70 agn inće stlüt i edli. Intrami i iadi êl tl cërtl de süa familia. Ćina ala ﬁn âl podü sintì l’amur de chi che ti à orü bun y à ćiarè Ai 06. de furà se à de ël da canche lascè Gottfried Crepaz. süa sanité ê deventada tres plü stleta. Gottfried é nasciü ai 6 de forà dl 1930 y à maridé Emma Digilia che ti à scinché döes mitans y n möt: Brigitte, Helga y Albert. Scebëgn ch’al n’ê tla ćiasa dl Clomper nia propi na gran lerch, à Gottfried cun süa familia ćiarè do por agn inće dla uma Nila y dl fre Hermann. Gottfried, che à laurè por tröć agn tl hotel Italia sciöche vardian de ćiasa, é bele da jonn jü pro i Stödafüch, de chi ch’al ê śëgn mëmber d’onur. Por döt ći ch’al à fat te düć chisc agn él gnü rengrazié solenamënter da sü compagns le dé dl ultim salüt. Bele le dé do, ai 14 de mà, él indô gnü cherdè valgügn. Fora de nia s’un é jü Pire de Botëga. Do ch’al ti â dè le bot al cör él gnü operè tl ospedal da Balsan, mo al ne ti l’à nia plü fata. Pire é nasciü ai 4 de messè dl 1926 sön le lüch da Ghejenara da San Martin. So mistier da boteghier âl imparè bele da jonn tla botëga Maciaconi ia en Gherdëna. Dailò âl inće conesciü Angela Ploner de Sëlva che é spo deventada süa fomena y compagna de vita. Do avëi ciafè le laûr tla botëga dl Kostner, âl inće ciafè la poscibilité da se lascè jö tl paîsc da Corvara. A Pescosta

Corvara âl fat sö cun de gragn sacriﬁzi la ćiasa da sciori Haus Angelika. Por döta süa vita s’à Pire dè jö cun la jënt dl post y cun i foresć, denant tla picia botëga tuta a d’inﬁt tla Ai 14. de má, fora Ćiasa Olympia de nia é gnü cherdè y spo te chëra da Chël Bel Dî Pire de süa proprieté Zingerle. pormez al Piz da Lech. Pire lascia indô la fomena, la möta Beatrix y le möt Thomas. Avisa trëi mëisc do, ai 14 d’agost, s’un é jü un di pioniers dl turism de nosc paîsc. Emil Pider ê na porsona che stô saurì inanter jënt, tambëgn cun chëra dl post co cun i sciori. Al cuntâ ion dl tëmp passè, de ći ch’al â messü s’un stè fora te vera y sciöche nosc paîsc da Corvara é chersciü ti agn y à mudé parüda. Al se recordâ avisa dates y inoms de posć y de porsones. Emil é nasciü a Onies ai 5 de jenà dl 1920 sciöche le plü jonn de 5 mituns. I agn ligri da möt àl passè sön le lüch da paur dl pere y tla ostaria di bagns de Ramwald tla vila da Hörschwang. Spo é le jonn Emil gnü cherdè ite pro i Gebirgsjäger tla 193ejima Divijiun che ê söl iade da tó ite la Norvegia. Dailò à le soldà Emil Pider tut pert ala traversada sura le mer ia, olà ch’al à manacé da perde la vita canche le bastimënt é gnü tochè da n sotmarin inglesc. Al s’à doré frëit y fan, mo al à inće albü la fortüna de rové söl dlaćià de Jotunheimen, olà ch’al ti insignâ da jì coi

schi ai oﬁziers. Al é stè demez da ćiasa dal 1940 al 1946. Süa uma, che ê tratan restada sora, ê gnüda a stè a Pedecorvara pro sües sorus. Chilò s’à inće Emil lascè jö. Do avëi laurè por 14 agn tla Svizera âl cumprè n pic’ terać da fà sö le chalet Madrisa. Emil ê maester dai schi y é stè por tröc agn atif te comun y tl’assoziaziun turistica, de chëra ch’al é stè a će 12 agn. Dër important é inće stè le contribut ch’al à dè tl Sci Club Ladinia y tl comité dla Gara de Copa dl Monn. Na gran crusc te süa vita che ti pesâ dër é stada la mort de süa möta Petra, morta por maratia tl’eté de 10 agn. Emil s’un é jü da chësc monn tla bela eté de 89 agn lascian indô Tl eté de 89 agn se n’é la fomena Gretl jü Emil Pider dl Chalet Herbst y la möta Madrisa. Marion. Dër crode y da incrësce él stè da messëi lascè jì le jonn Ivan Foppa. Sc’al é vëi ch’al n’é nia na eté da morì, spo él dessigü inće vëi che 33 agn é trö’ massa adora. Che Ivan ê n jonn bëgnodü da tröc àn odü dala gran fola de jënt gnüda adarlerch da vigni pert dla Val Badia y da Fodom a le saludé por l’ultim iade. Ivan é nasciü ai 29 d’agost dl 1976. Do avëi stlüt jö la scora alta a La Ila, à Ivan laurè por n pez tla botëga de familia, ćina ch’al é gnü tut sö pro la Cassa Raiffeisen Val Badia, pro chëra ch’al laurâ bele da plü agn tla portina da Reba. Ivan ê dër portè da stè sön paladina a fà teater y al 57

Corvara â na gran pasciun por i motors, nen n’âl pö inće instës un. Mo Ivan â inće na gran scincunda: chëra de avëi tres la bona löna y de ester bun da ti la taché a chi ch’al incuntâ. Chësta bela pert de süa porsona ê da odëi inće tl ultim, canche an jô a le ciafè y la maratia l’â oramai bele consumé te sües forzes. Ćina inultima à Ivan combatü cun coraje cuntra la maratia che i doturs ti â ciafè fora püch plü co n ann denant. Pro i colegs de laûr y dantadöt te Ćiasa Olympia âl lascè indô n gran öt, mo Massa adora, tl eté de tl medemo 33 agn, à Chël Bel Dî momënt âl cherdè pro Se l’jonn lascè indô inće Ivan Foppa. n gröm de bi recorć. Do Ivan plüra la uma Erica y la só Serena. Sighi; so pere, ti é jü danfora dan 9 agn. An spera che trami s’un stais saurì te chël post che se vëgn impormetü, tan bel y lominus pro Chël Bel Dî. Ai 31 d’otober, canche dötes nostes fosses ê bele infornides sö por Gnissant, s’à destodé ia Milio dala Lüm. Milio é nasciü ai 24 de novëmber dl ann 1922 a San Jan, na picia fraziun de La Pli de Fodom. I savun che le destin śüga datrai coch’al ô cun la vita dles porsones, y le destin de Milio l’à condüt te tröć post, denanche se lascè jö te nosc paîsc da Corvara. Sciöche tröć mituns te chi agn, â inće ël messü jì do i agn de scora por la gran meseria da Puster fora a patrun. Tl 58

ann 1941 él gnü cherdè ite pro i soldas talians, tl „Corpo Guardia di Frontiera”. Tl ann 1944, do ch’al ê rové a ćiasa, él gnü cherdè ite dai todësc tl 136ejim Ai 31. de otober se à Kaiserjäger destudé ia la flama dla Regiment a vita de Emilio Marchi. Desproch. Tratan la retrata ti à Milio plü iadi ćiarè ti edli ala mort, mo ala fin l’à le coraje y la fortüna impò condüt a ćiasa. Por n pez àl laurè pro l’Anas, y spo à Milio ciafè n post de laûr pro la Società Elettrica Indel da mëte y mantignì le condütes dala forza eletrica y tachè ite les ćiases. Tl ann 1953 âl maridé Felizita Rungger dl Fascian da Corvara. Da chësta uniun él nasciü Adalgisa, Franco y Gabriella. N püch al iade, cun tröc sacrifizi, âl fat sö na picia ćiasa a Pescosta. Milio ê na porsona dër scëmpla. Al jô ion sö por munt y stô inće ion te süa ćianô a fà de pici jüć y figöres de lëgn por mituns, ch’al scincâ spo inant. Mo tl mëte man dl isté àra metü man da ti scechè cun la sanité. Ai 17 de novëmber unse düć messü ti crëie ala burta noela dla mort de Franco dl Eden. Cun deplü compagns êl pié ia en vacanza tl America dl Süd n valgügn dis denant. Le iade dô i condüje tl Paraguay a vijité le lüch de süa proprieté, mo denant êl preodü na vijita a La Paz, la capitala dla Bolivia, y le dé do na odlada al lech Titicata, le lech plü alt dl monn. Bonamënter ne

Corvara n’à Franco chilò nia soportè l’altëza. Cun gran desplajëi à insciö i compagns messü telefonè a ćiasa y ti dì ai familiars ći ch’al ê sozedü. Dalunć da ćiasa y te n paîsc forest ê Franco gnü tut sö tles mans dl Signur. Atira à metü man n gran saltamënt y na gran burocrazia de zetli por le trasport dl defunt, che é rové te so paîsc nadè pormò 10 dis dedô. Franco é nasciü ai 25 de novëmber dl ann 1938 a Corvara. Por bëgn 43 agn, dal 1966 inant, à Franco ćiantè pro i Ćiantarins da Corvara, olà ch’al ćiarâ dagnora da ester presënt y da ne lascè nia fora les proes. Te so hotel Eden âl tres ćiarè, deboriada cun süa familia, la fomena Irma Oberparleiter y i mituns Claudia, Silvia y Marco, da ti pité ai sciori n bel ambiënt ćialt y da stè saurì, avisa sciöch’ara ti plajô a d’ël. La pêsc y le chît chirî spo Franco dagnora ion da jì a pësc y da Dalunć da ćiasa y t’en paîsc foresto é Franco rencuré so bel Bassot gnü tut sö tles urt y sü ciüfs mans dl Signur. incër ćiasa. Scialdi te n iade, ai 6 de dezëmber, inće sce bele indeblì dal’eté, s’un é jü chitamënter da nosta comunité Sepl da La Lega. Cun 92 agn é Sepl la porsona plü vedla che é gnüda cherdada dal Signur te chësc ann 2009. Al é nasciü ai 19 de merz dl ann 1917 söl lüch da La Lega te na gran familia de 6 mituns y 5 mitans. Bele da jonn âl albü l’ocajiun de rové

fora dla Val Badia. Tres la Scora Alpina da Aosta él rové danter l’ater tl raiun dl Gran Paradiso, sön le Mont Blanc y sön La Grivola. Mo le destin l’à defata Chîtamënter, ai 06. de condüt ćiamò dezëmber, se n’é jü da plü dalunć y chësc monn ince Sepl por döt n’atra Dapunt. gauja: Sepl é gnü cherdè te vera y à albü dailò de gran soferënzes da s’un stè fora. Mâ cun tröpa fortüna, na bona sanité y na fede sterscia él stè bun da suravire tla Ruscia le frëit, la fan, la tëma dla porjunia y la lontananza da ćiasa. Canch’al é spo indô rové a Corvara y la vita da vigni dé à indô ciafè süa striara, s’âl dè jö cun anima y corp cun le laûr da mecanicher, impröma tla picia fujina dl Ost y spo te chëra de süa proprieté. Te süa ćiasa Alaska âl passè ores y ores cuncian auti y televijiuns, cun süa calma y süa bona man, dagnora cun gran vöia da imparè y da jì inant cun le vare dl’eletrotecnica. Chësta ê süa pasciun. Bele ti agn denant êl stè bun da mëte adöm cun gran paziënza n radio y ćinamai n telefonn da ﬁs, por podëi cherdè sö te paîsc. Gonot ê berba Sepl jü ćina sön Ju de Frara, sön Lagació y sön Piz La Ila a cuncé les antënes dla televijiun, ch’al â sot a süa osservanza. Tl medemo momënt él inće stè n pionier dla mecanica y dl funzionamënt di implanć portamunt: Giulan inće a so savëi él gnü realisé le pröm lift sön Col 59

Corvara Alt, de chël ch’al é spo inće deventè le pröm capo-sorvisc. Sepl à maridé Petronilla Irsara dl Sartù da Badia y à albü la fortüna de podëi stè pro ëra por bëgn 61 agn, ćina ala ﬁn. Berba Sepl é inće stè pro la uniun di stödafüch y tl’assoziaziun di artejans. Por sües döes mitans Elsa y Rita él stè n bun pere de familia y n gran ejëmpl de amur. Ch’al palses śëgn saurì da dötes sües fadies y pois odëi Chël Bel Dî da müs a müs, tl lominus de süa gloria. En San Stefo sön la sëra s’à slarié fora sciöche n tranì te döta la valada la burta noela dla mort dl jonn Othmar Costabiei che à descedè na gran comoziun. So corp tan plëgn de vita à messü la zede tratan na escursciun cun schi da pels sö por la munt de Störes. Y indô n iade messunse se dè cunt, tan pici ch’i sun y tan püch ch’i podun cuntra nosc destin. Sot an cil sarëgn y amesa la plü bela natöra curida de nëi à Othmar te n iade messü s’un jì da chësc monn, y fora de nia s’à les festes da Nadè trasformè te plüra. Por nia é stà düć i sforć fać dai omi dl pröm aiüt che à mâ plü podü constatè la mort. Othmar é nasciü ai 11 de dezëmber dl 1971 y â porchël complì püć dis denant 38 agn. Inće sc’al ê maridé a San Ćiascian y â dailò süa familia, se conzentrâ so laûr y süa vita soziala tl paîsc da Corvara, olà ch’al é nasciü y olà ch’al à śëgn lascè indô n öt che ne jarà nia tan snel da implì fora. Pormò en chësc ann él gnü inaudè tla zona artejanala l’infrastrotöra nöia dla dita de termosanitars de familia, che é conesciüda por süa profescionalité y che ti dà da laûr a tröć lauranć. Tl’ultima legislatöra de comun à Othmar tut sö le gran impëgn de n assesorat, plü avisa chël por l’artejanat, le 60

Na gran comoziun à descedè te düta la jënt la pordüda dl jonn Othmar Costabiei.

comerz, la cultura y le sozial. Othmar sonâ tla Müjiga Calfosch-Corvara, de chëra ch’al é stè por 10 agn alalungia surastant. Mo tl medemo momënt àl inće dè n gran contribut tl consëi d’aministraziun dla cüra, tl comité di artejans APA, de chëra ch’al ê surastant por le Comun da Corvara y tl’Assoziaziun Turistica. Othmar ê na porsona dër bëgnodüda. Al â dagnora la bona löna y ne se tirâ mai sot fora canch’al ê debojëgn. Cun süa desponibilité y sües capazitês da se dè jö cun la jënt se fajôl orëi bun te döta la valada. Chësc é stè da odëi dala gran partezipaziun dla jënt ales corones y ala sopoltöra tl paîsc da San Ćiascian. Do ël plüra la fomena Erika Vittur, i dui pici mituns Mattia y Andrea, i geniturs Maridl y Richard, i fredesc Christian y Uli, la só Barbara y düć i familiars, restà indô te chisc ultimi dis dl ann te n gran dolur y cun na gran crusc da portè. I sperun che Othmar ti sides d’ejëmpl a tröć jogn de nosta valada por ći che reverda le vire ativamënter la vita de paîsc.

Corvara TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES Al soﬂa vënt de crisa. De chësc s’intenunse vigni iade ch’i jun a cumprè ite y dauriun sö nosc tacuin. Ciamò deplü pon l’odëi da tan püch ch’al vëgn frabiché. Nia mâ tl paîsc da Corvara mo inće ti paîsc vijins él gnü fat en chësta ota dër püć laûrs, che ne sides nia stà de pici ampliamënć o ressanamënć dles ćiases. Valgügn à fat n ghibl, d’atri à dortorè sö l’abitaziun mo nia cis tröp deplü. Le sëgn plü sterch ê da odëi dantadöt d’aisciöda sön strada, olach’al passâ dër püć camions. De majeri laûrs é gnüs fać sön Col, olache la ćiasa La Flu de Hubert Costner é gnüda ampliada y ressanda. Tl zënter de paîsc él spo gnü laurè fora la botëga dl Kostner. Tl frabicat dla Scola dai Schi él gnü amplié le depot sot tera ite. Da chësc invern inant él lerch por bëgn 720 pêr de schi y i sciori po anuzé armà scialdà da lascè jö i ćialzà, le casco y les manëces. Por ći che reverda la fraziun de Pescosta, tla localité Cian da d’Eghes, él gnü trat jö döes ćiases fates sö dan püć agn. I mürs de chëstes costruziuns, de proprieté de Ivan y Isabell Alfreider y de Claudia Pescollderungg, â bele atira do la realisaziun trat sfësses por gauja dl terać nia dër frëm. Cun le sostëgn de micropà ne messass les costruziuns nöies nia plü avëi chësc problem.

De gran laûrs é gnüs fać pro La Flu sön Col.

Sot tera ite vëgnel amplié le depot dla Scola dai Schi.

A Pescosta él gnü trat jö döes ćiases malsanes.

Corvara N punt nü y dui sotpassaji por mioré la viabilité Ai 16 d’otober él gnü fat na picia festa por „bagné ite” deplü strotöres gnüdes fates por alisiré la viabilité. Plü avisa él gnü dortorè sö le punt pormez al’incrujada che condüj al camping y realisé dui sotpassaji por chi che va a pé o cun la roda, un tl medemo post y l’ater pormez a Punt da Bos. Insciö él śëgn meso da rové da Calfosch ćina jö Pedraces zënza messëi passè ia le stradun. Tröpa jënt é rovada adalerch cun la roda, sciöch’al é inće gnü invié tla plata dla cüra. Presënć ala festa de ianaudaziun ê sambëgn les autoritês de comun, l’assessur provinzial Florian Mussner, le diretur dla repartiziun provinziala dles strades nord-est Gustav Mischi, le diretur dl oﬁze dl sorvisc dles strades Tomio, le proietant Michael

Na odüda dl sotpassaje por chi dales rodes y por chi che va a pé, gnü realisé por mioré la viabilité.

Mischi y siur Andreas Perathoner, che à perié jö la benedisciun de Dî. Por ći che reverda le sotpassaje tla localité Punt da Bos, à le Comun fistidié da invié ia i laûrs, por chi ch’al é gnü spenü incër 400.000 euro. La provinzia à daidé finanzié i cosć cun na porcentuala incër l’80 %. I laûrs, che é gnüs realisà dala firma Impianti Colfosco, é gnüs stlüć jö de jügn. D’invern gnarà le sotpassaje sambëgn desparè cun la cadrëia. Al gnarà punsè plü inant inće al abelimënt di mürs. Do le tai dla vëta s’à düć abiné pro n pice renfrësch. FORA DL’AMINISTRAZIUN DE COMUN L’invern dl ann passè é stè n bun invern rich de nëi y plëgn de laûr. Al é stè l’invern plü da nëi di ultimi 35 agn. Sambëgn à chësc comportè inće cotan de cosć implü por le Comun. I passa 200.000 euro à pesè dassënn sön le bilanz. Tl cëst dles spëises él da odëi fora le costimënt dl sorvisc da desparè (161.000 euro), mo inće la cumpra de sé (Eur 24.600) y de gasöre (24.200 euro). Inće mëte apost indô les mascinns y i danns gaujà ales cordonades, ales sis y ai tlandri à albü so prisc. Por ti jì adincuntra plü saurì al proscim invern él porchël gnü cumprè bele d’isté na fresa nöia. Por impò ne él stè tignì sö degun laur ti mëisc dedô. Insciö inće tl zënter, olà ch’al é gnü completè les condütes dales eghes blances y i marćiapîsc cun l’iluminaziun. Do la sajun da d’isté él gnü laurè dassënn pro l’ega che vëgn dala Granval fora. Chilò él gnü curì jö le rü. Tl dagnì

Corvara gnarâl baratè fora döta la condüta dala fontana ćina ala vasca. Na novité che é tomada ite bele ala fin dl 2008 y che se portarà inant ćina ai 31.10.2013 reverda la mudaziun dl sorvisc de racoiüda y de trasport dl refodam. Aladô dles ofertes presentades ti é chësc sorvisc gnü conzedü ala assoziaziun temporana d’aziëndes danter la firma SRF Srl y la firma Fenice Srl. Do n ann pon ester contënć sciöche le laûr vëgn fat, mo sc’al gnarà spo inće veramënter sparagné mësson pormò odëi fora.

dl raiun pedonal che à albü i majeri intervënć. La strada dl zënter de Corvara é gnüda stlüta dai 20 de messè ﬁna ai 28 d’agost cun la limitaziun dl traﬁch dales 17.00 ales 22.30. Inće sce i sciori à dër laldè l’iniziativa de sarè le zënter ti mëisc d’isté, ne n’é i residënć de chë zona nia düć dla medema minunga. Dessigü él ciamò dër tröpes miorìes da fà, dantadöt por ći che reverda les segnaletiches. Tres plü atual é sambëgn inće le tema dla zirconvalaziun, che messarà tert o adora deventè realté.

Incuntada dla junta de comun cun la popolaziun Ai 19 de novëmber, à la junta de comun metü a jì na incuntada cun la popolaziun, tl salf Franz Angel Rottonara, por informè la jënt di laûrs che é gnüs fać y dles dezijiuns che é gnüdes tutes. La sentada â sambëgn inće le ﬁn de tó sö critiches, mo inće propostes da pert di presënć gnüs a d’ascutè sö. Baldi n’él gnü dër püć: mâ incër 50 porsones s’â tut la bria da gnì a d’ascutè sö ći che la junta â da portè dant. Mancé manćiâ dantadöt la popolaziun dles fraziuns da Pescosta y Corvara, deperpo che chi da Calfosch é stà tröp plü lezitënć. Sciode, ćiodiche avisa chëstes é les ocajiuns che messass gnì anuzades por dì la minunga personala. Tan dî che chësc vëgn mâ fat te ostaria, ne jô döt cant nia! Tambëgn l’ombolt co düć i assessurs à fat n pice reassunt dl’ativité dl ann tignin cunt inće dl dagnì. De düć i argomënć che é gnüs tratà dal ombolt Franz Pedratscher y dai mëmbri dla junta é dessigü stè chël

Inće zënza auti à le raiun da jì a pé alzè sö so stöp!

N guant y n inom nü por nosc salf de comun En gaujun dla festa de San Florian, ai 10 de mà, à la comunité da Corvara podü jì ite te n salf dles manifestaziuns dortorè fora danü. 63

Corvara

Le Salf Franz Angel Rottonara le dé dl’inaudaziun.

La festa d’inaudaziun à metü man cun na mëssa alaleria, acompagnada dal sonn dla Müjiga Calfosch-Corvara. Do la funziun religiosa éson passà ala pert plü oﬁziala cun i salüć dl ombolt Franz Pedratscher, dl assessur provinzial Florian Mussner y dl assessur por la cultura Othmar Costabiei. Al é gnü sotligné l’importanza dl salf por la jënt dl post; vëgnel pö adorè dai 80 ai 100 al ann dai foresć. Do la benedisciun da pert de siur Andreas Perathoner y le tai dla vëta à i presënć podü se dè cunt instësc dla belëza dl salf nü. Pro le buffet él gnü portè dant de beles melodies y ćianties da pert dla müjiga y di Ćiantarins. Le salf, che ti pîta lerch a indöt 320 porsones, é gnü batié cun l’inom de Franz Angel Rottonara, öna dles personalitês plü rapresentatives de nosc Comun da Corvara. Al é nasciü l’ann 1848 y é

deventè un di majeri artisć tl ćiamp dles scenografies teatrales d’Europa. Tl salf él śëgn da ciafè na ćiasadafüch bindebò profescionala, n banch da bar cun la poscibilité de dè fora boandes fora de spina y n implant de renfrëscamënt. L’implant acustich y l’implant de iluminaziun é gnüs arjignà ite cun sistems tecnologics moderns. Le palch à na spersa de 60 m², che se lascia amplié ćina 90 m². Tres n telecomane se làscel adatè a de vigni sort de esigënzes scenografiches. L’implant audio pormët da baié tl medemo tëmp te cater microfonns zënza cabli y tres l’implant de amplificaziun pon ascutè müjiga a n livel dër alt. L’apalt di laûrs ti é gnü surandè a na assoziaziun a tëmp de imprejes, metüda adöm dales firmes Erlacher da Tlüses, Elektro Dapunt da Corvara y Implanć Termosanitars Ai Pini da San Ćiascian. 65

Corvara I laûrs por le salamënt s’à trat fora apresciapüch por dui mëisc y à arjunt na soma de zirca n miliun de euro. Iustiﬁcada é gnüda chësta gran spëisa, che n’à gaujè nia püces critiches nanter i zitadins, cun les istalaziuns de implanć de na tecnologia y de na segurëza scialdi alta. Al é madër da sperè che valgügn sides inće al’altëza da adorè chisc implanć canch’an i adora.

Da chësc isté é la ütia de Plan Fistì daverta al publich.

Fraziun da Corvara Daurida dla Ütia de Plan Fistì Na novité de chësc isté é dessigü stada la daurida dla ütia de Plan Fistì. La ütia, de proprieté dla fraziun da Corvara, é gnüda tuta a d’inﬁt por n valgügn agn da Hubert Costner de Col y süa familia. Le post, ponü ite a man dërta de Ćiaulunch inanter bosc y prà, é dessigü un di plü bi ch’i ùn chilò Corvara. La beleza de nostes munts, da Cherz ala Marmolada, da Bech de Roces a Col de Stagn, da Vallun a Crëp de Munt, é stlütes ite te na pêsc, deventada inće por nos datrai oramai foresta. La familia de Col é jüda sö a mez jügn. Inće sc’al n’ê tl scomenciamënt dl isté nia ciamò n gran busiamënt de sciori, êl dessigü de tiers: trëi ćioures, n mot, n müsc, iarines y cunici. Laprò êl ćiamò sö por 90 vaćes che pascentâ cun le bel sonn dles ćiampaneles jö tl plan dessot, inressades sön chë erba bona frësca de munt, che gnô vardades dal famëi Giacomino cun gran savëi y cun sü ćians. Te ütia gnôl pité cioce, liagnes sciomiades, de vigni sort de ćiajó, mo 66

Giacomino: sön na bela munt ne pol nia mancé n bel famëi!

inće panicia y strudl fat te ćiasa. La domënia gnôl laprò inće na griliada de cern o bales y golasc. Fora por l’isté él stè deplü compagnies che é jüdes sön Plan Fistì a se gode y a s’la de bona te chël bel post. La ütia é gnüda stlüta ala ﬁn de setëmber.

Corvara

La familia de Col cun Jlenia, Hubert, Maria y Christin à surantut la ütia de Plan Fistì.

FORA DLES SCOLES Scolina

Le bel grup de mituns y mitans che va ala Scolina.

Corvara Por l’ann de scolina 2009/2010 él stè na bela schira de 37 mituns y mitans che s’à lascè scrì ite. De chisc él 2 mituns nasciüs tl ann 2003, 10 tl ann 2004, 17 tl ann 2005, 7 tl ann 2006 y 1 tl ann 2007. De düć chisc mituns él Alfreider Anita, Crazzolara Katrin, Frenes Pescoll Irma, Pezzedi Tavella Elisabeth y Tavella Iris che ćiara sura. Dër na bona colauraziun cun i geniturs él gnü a s’al dè tratan le tëmp d’Advënt. Vigni dé él gnü te scolina n pere o na uma a ti cuntè ai mituns na storia che jo inant. I pici s’la confortâ sambëgn bele dis danfora a chësta incuntada. Al se tratâ de na storia de n pic angel che ê gnü menè sön la tera a chirì la plü bela scincunda. Ala ﬁn à l’angel capì che la plü bela scincunda ê chëra de cuntè na storia, avisa sciöche i geniturs fajô cun i mituns. An po porchël zënzater dì che le tëmp dediché y les stories cuntades cun amur é la plü bela scincunda che i geniturs ti à fat ai mituns dla scolina. Scola Elementara De setëmber é na bela arcompëda de 67 scolars indô pià ia a scora. De chisc n’êl 15 che s’â vistì por le pröm iade la tascia da scora sön le spiné meton man le tru dl’istruziun deboriada cun la maestra Gabriella Pezzedi. Plü avisa se tràtel de: - Simone Dallapiazza da Corvara - Max Dapunt da Corvara - Angela Daziale da Corvara (che s’à spo trasferì a Maran) - Samuele Delmonego da Reba - Jana Filippin da Corvara 68

- Alex Frenademetz - Karen Grones - Dylan Irsara - Giulia Longhi - Elia Mersa - Alessia Nagler - Jacob Oberbacher - Sepl Oberbacher - Lena Pescosta - Steven Zöschg

da Corvara da Reba da Corvara da Corvara da Corvara da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch da Calfosch

Les atres maestres che insëgna tla scora elementara da Corvara é Martina Dejaco, Ruth Frenes, Myriam Rubatscher, Herta Mitterrutzner, Annemarie Crazzolara, Heidi Flatscher, Elisabeth Oberbacher, Franca Canins y Sarah Tavella. Chësta ultima é gnüda sostituida da otober inant da Gabriel Crepaz. Religiun vëgn insignada da Michaela Vittur. Por ći che reverda l’ann de scora 2008/2009 él sambëgn indô gnü fat deplü proieć che à dessigü lascè indô tröć y de bi insegnamënć. An à porvè da descedè le ritm y le movimënt dl corp tres la müjiga cun n proiet de bal popolar cun Lois Kastlunger gnü realisé dala pröma y dala secunda tlassa. Y an ti à mostrè ai scolars de cuinta la ćiasa de comun y le funzionamënt di oﬁzi. An à porvè da stimolè la fantasia di mituns. Porchël él gnü laurè fora n liber da stories cun dessëgns cun l’aiüt de Maria Pezzedi. Y an à porvè da sensibilisé i scolars tres n proiet de solidarité, sparagnan n euro al mëis a bëgn de na familia restada zënza pere. Por le caje de medefüch él gnü metü

Corvara

Dër bel s’à i scolars vistì sö en la festa da carlascè.

Deboriada cun Maria Pezzedi da San Ćiascian à i scolars laurè fora n liber da stories.

Corvara a jì na proa d’evacuaziun tla ćiasa dla scora; d’atres scomenciadies é stades le schulkino, la nöt de letöra, la festa da carlascè y le dé dal sport cun griliada y de vigni sort de jüć. Mo al é inće gnü ćiantè y perié tratan la mëssa de San Martin, la festa de San Micurà y la festa da Nadè cun teatri. Da alzè fora é inće les jites a chëres che dötes les tlasses se conforta bele danfora y tol dagnora pert cun ligrëza. Bele da d’altonn él gnü metü a jì na roda sön la munt de Pradat. Da d’aisciöda é les prömes döes tlasses jüdes cun la ferata da Bornech a Vandoies a vijité le museum dla lana, tratan che les atres tlasses é jüdes a Balsan a ti ćiarè ala „Berufsfeuerwehr” y ala mostra de targarughes. FORA DLA CÜRA Le Consëi d’aministraziun dla cüra Al ne n’é nia gnü fat de gran laûrs daite y incër les dlijies de nosc paîsc. Porchël él gnü ponsè deplü ales funziuns de dlijia y a chi che tol pert. Por che i fedei pois stè n pü’ plü saurì, él gnü curì jö i banć tla gran dlijia cun plumać nüs y morjì. Y por ti dè la poscibilité inće a chi che é a ćiasa o sön strada y ne sciaﬁa nia da jì a dlijia, él gnü metü en funziun le radio dla ploania sön les ones 93,30. Da d’aisciöda, püch dan la pröma comuniun, él gnü indô n iade sblancoié fora la dlijia. Por ći che reverda la cortina y le local da lascè jö les salmes, él gnü realisé na rampa da rové pormez plü saurì. Tla gran pert dles sentades dl consëi 70

él gnü baié sura la plaza da parchè i auti y la costruziun de döes abitaziuns de proprieté dla cüra sura le garage de Rütort. Le Consëi de cüra Por le consëi de cüra, che s’à abiné indöt incër 10 iadi, él stè n ann rich de impëgns. Al é stè da ﬁstidié por les festes y les recorënzes de dlijia, insciö por Carsëma, por Pasca, la Pröma Comuniun, la Confermaziun, la festa dl Cör de Gejù, le secundo aniversar dla mort de Siur Fonjo, la festa dl Angel Custode, la prozesciun sö La Crusc, la festa di iubilars maridà, la festa dla racoiüda, la festa di ministranc y la festa dla comunité, che gnarà da śëgn inant tignida en la segra de Santa Tarina. Inće sce chëstes festes vëgn tignides vigni ann cun regolarité, se ghira la preparaziun cotan de tëmp y tröpes bries. Al é chësc n laur che vëgn fat chîtamënter dai mëmbri dl Consëi de Cüra mo che vá a bëgn de düta la comunité cristiana de nosc paîsc. RECORËNZES Y FESTES DE DLIJIA Edema Santa y festa da Pasca cun n Crist Ressorì nü Do che nosta dlijia à ciafè dan da dui agn na Fossa Santa nöia, realisada da Felix Kostner da Urtijëi, él gnü lascè fà na statua de Crist Ressorì. L’inćiaria ti é gnüda dada al jonn Paul Rubatscher da La Val che à realisé na rapresentaziun dl Ressorì che passenëia ite dër bun.

Corvara

Siur Andreas benedësc le belorì sön plaza, denanche jì te dlijia en prozesciun.

La Pröma Comuniun te na dlijia bela nëta La Pröma Comuniun é gnüda tignida ai 17 de mà, da n bel dé bun ćialt d’aisciöda. I 13 mituns y mitans, che se confortâ a chësc sacramënt, é gnüs acompagnà dala comunité y dala Müjiga Calfosch-Corvara dala ćiasa dla scora demez te dlijia. La mëssa é gnüda ćiantada dai mituns. Do la funziun te dlijia à la müjiga tignì dan dala comunité da festa n pice conzert. N edema denant s’an abiné a lavè la dlijia. Cun gran paziënza él gnü sferié sot vigni proca fora y te vigni ćiantun. Inće i omi di stödafüch à indô dè so contribut. Paolo de Piz da Lech à portè le pan dales nü, chi dl Ost à ofrì la marëna y chi dl Veneranda le cafè da domisdé cun turta.

La statua de Crist Ressorì de Paul Rubatscher sön la falzada a man ćiampa, passenëia ite dër bun pro chëra dl Cör de Gejù, de Johann Mersa da Porsenù.

„Gejù i sun cun te sön tru” é stades les parores che à acompagné i mituns y les mitans che é jüs ala pröma comuniun.

Corvara

I mituns y les mitans che é jüs ala pröma comuniun.

Le grup di crejimanć cun siur Andreas Perathoner y le degan siur Franz Sottara.

Corvara La Confermaziun Ai 24 de mà él gnü invié siur degan a zelebrè la festa dla confermaziun. 23 jogn y jones de nosta cüra à confermè cun chësc sacramënt süa fede tla forza dl Spirit Sant. La mëssa solëna é gnüda ćiantada dal grup PorVoXis. Tratan la preparaziun ala confermaziun, che é gnüda metüda man bele n valgügn mëisc denant, à i crejimanć venü 2.450 de pices statues de Santa Maria, tiran ite la bela soma de 1.878 euro che é jüda a ﬁn de bëgn. Festa di iubilars maridà Ai 11 d’otober s’à 10 pêrs indô abiné sö dan altè a zelebrè l’aniversar de so

matrimone. Por la comunité él bel da odëi y da savëi tan d’agn che n pêr é maridé. Dlungia les diﬁcoltês dl vire da vigni dé, é chësta na desmostraziun che al n’é de chi che crëi te chësta uniun, ch’ai ô la mantignì inant cun l’amur y la benedisciun de Chël Bel Dî y ch’ai ô partì chësc sentimënt inće cun i atri. Ala festa di iubilars à tut pert: - Piccolruaz Franz y Herta - Lezuo Lejio y Agnes - Piccolruaz Carlo y Anna - Pedratscher Gottfried y Teresa - Dorigo Pio y Pia - Dejaco Erich y Gusta - Lucchini Paolo y Rosa - Mussner Raimund y Hilde - Valentin Vijo y Elsa - Di Genova Armando y Anna

60 agn 55 agn 50 agn 50 agn 45 agn 45 agn 35 agn 35 agn 30 agn 20 agn

10 pêrs à tut sö l’invit dl consëi de cüra de festejè le iubilè deboriada cun la comunité.

Corvara Do la mëssa da festa, zelebrada da siur Andreas y ćiantada dal cor de dlijia, s’à i iubilars abiné pro n aperitif te calonia olache i Ćiantarins i à ralegrè cun ćianties ladines. Segra de Santa Tarina La segra de Santa Tarina é tomada ite de mercui. Le tëmp ne n’ê nia avisa sciöch’al vëgn dit che la santa patrona le condüjes. Por fortüna, ćiodì ch’al ê n cil tler y l’aria süta. Tröpa jënt, sambëgn dl post mo inće da foradecà, é gnüda adarlerch ala mëssa dales 9.00. Chësta

é gnüda ćiantada dal cor de dlijia y zelebrada solenamënter da siur Andreas, siur Angel Complojer y dal degan siur Franz Sottara. Por le pröm iade éra spo jüda inant tl salf de comun nü cun müjiga y val da mangé. Domisdé êl sciöche dagnora indô la poscibilité da tó pert al batadù y da sëra da jì a balè. A tröc ti à i Ćiastelans fat gnì la bona löna y la vöia de fà n bal.

En onur de Santa Tarina à l’artist Raimund Mussner realisé adöm cun süa fomena Hilde n bel placat che é gnü tachè fora tl armè de spidl dan dlijia.

Corvara FORA DI GRUPS DLA CÜRA Grup di ministranć Incër les funziuns de dlijia roda le laûr de tröpes porsones. Na pert de chëstes porsones ne n’odunse nia, mo tratan él bele gnü puzenè sö la dlijia, bagné i ciüfs y infornì i altà, impié les ćiandëres y arjigné ca letöres y oraziuns. L’atra pert é chës porsones che surantol n sorvisc tles funziuns liturgiches: Chilò él i sorvidus che cun sües pices mans dëida siur Andreas tratan les zelebraziuns. Dai sorvidus incër altè vëigon che la dlijia é ciamò via y chësc é por nosta comunité dër important. Mo al é inće n gran impëgn, tambëgn por i sorvidus co por i geniturs che mëss ti stè do y ti dè ligrëza y motivaziun.

Sciöche sëgn de rengraziamënt él gnü organisé d’agost na jita a Gardaland. N valgügn iadi fora por l’isté é i sorvidus inće jüs sö por munt deboriada cun siur Andreas. En gaujiun dla festa di ministranć, gnüda tignida ai 8 de novëmber, à Philipp Alfreider, Christian Daporta, Dominik Dorigo, Andreas Rottonara y Jan Mark Moling, che röia la scora, podü pié do dales mans dla surastanta dl consëi de cüra le diplom de reconescënza por i tröc agn de sorvisc. Tratan él bele 9 de pici sorvidus nüs che à scomencè y che s’à presentè ala comunité. Al é Anna Costa, Armin Costabiei, Lisa Costamoling, Gabriele Della Giorgia, Alexandra Pezzei, Frederik Pinter, Felix Schrott, Gabriel Seppi y Alissa Sommadossi. Indöt él 33 ministranć.

I ministranć nüs che daidarà siur Andreas tla zelebraziun dla liturgia.

Corvara Uniun dles Ëles Che l’ativité dla Uniun dles Ëles é dagnora rica de apuntamënć ne n’é oramai nia plü na novité. Ma bun ch’ara é insciö! Al él gnü arjigné les ćiandëres de San Blaje, les ćiandëres por le bato, n pice bochè dal’ega santa sciöche scincunda a düć i viadus nasciüs ia por l’ann y la venüda de röses da Pasca, che va a bëgn dles assoziaziuns dl crebesc. Ai 12 de mà él gnü metü a jì na jita söl Lech de Garda, organisada dala Uniun dles Ëles da Calfosch. An é jüdes a vijité le santuare dl Madonna di Monte Cristo, olache siur Andreas à zelebrè na mëssa. Do la marëna a Tignale él ciamò

stè tëmp assà da fà na roda tl bel paîsc de Arco. De messè é n valgönes rapresentantes dla uniun jüdes tla Ćiasa de Palsa da San Martin a ti fà festa ai berbesc y ales mëdes che complî i agn. Inće dailò à siur Andreas zelebrè na mëssa. La Uniun dles Ëles desmostra dagnora tröpa sensibilité inće por la jënt de tëmp. Ares à arjigné de beles cutres bones ćialdes por düć chi sura i 80 agn. La scincunda dër aprijada ti é gnüda surandada da siur Andreas. D’Advënt él gnü organisé n rorate, ćiantè dal grup Armonies, cun na cëna dedô tl’Ostaria Posta Zirm; al é stè bel ch’al nen s’â abiné sö por 50.

N valgönes rapresentantes dla Uniun dles Ëles pro cëna tl’ostaria Posta Zirm: da man ćiampa Monica Mischi, Adelina Vallazza, la surastanta Valeria Agreiter y Caterina Costa.

Corvara Uniun di Omi Ince la Uniun di Omi à indô portè inant süa ativité. Al ne vëgn nia metü a jì peregrinaji o jites, mo i omi é dagnora presënć canch’al é da portè le confarun dales sopoltöres o da lì l’epistola te dlijia. Al é indô indô gnü metü a jì na Via Crucis dal Gran Col ia y na picia festa d’Advënt. Mo olache i ëi é stà da laldè dassënn é bëgn stada la prozesciun de Jeo. Prozesciun de Jeo Inće por chës porsones che ne n’é nia dër de dlijia é la prozesciun de Jeo na bela esperiënza che ti dà forza al spirit y

ala mënt. Les ćianties y les corones che vëgn dites y che mët man tres indô danü, alisirëia i vari dles iames che vëgn sön le iade lunch tres plü pesoćes. Y le pinsier dl peregrin va n pü’ indlunch: a chi de familia, ala comunité y a se instësc, ales meseries umanes y al debojëgn de grazia y de benedisciun ch’i ùn düć canć. Dai 4 ai 6 de jügn éra indô stada tan inant. 44 omi da Corvara é pià ia la jöbia dadoman dër bonoris por le gran peregrinaje. Söl iade é la prozesciun spo deventada tres plü lungia y s’à intorcorè sö por i ërc y fora por i trus, ćina a s’incuntè cun les atres önesc ploanies dla valada. Scemìa che le tëmp ne n’ê nia dër bel, se stlarî le cil impò bindićé. La plöia é spo gnüda pormò le terzo dé. I omi che é restà a ćiasa por na gauja

Chi dai confaruns é arjignà da tó ite chi de Jeo.

Corvara o l’atra, les umes, les fomenes, i mituns y düć chi che à n pü’ sciaﬁé é jüs a tó ite chi de Jeo, deboriada cun chi dai confaruns y la Müjiga Calfosch-Corvara. Te dlijia à düć ciamò ćiante deboriada le Magniﬁcat.

Düć aspeta ert che la prozesciun de chi de Jeo spizorëies do la ota ca.

Corvara

Corvara Grup dla Caritas Le grup dla Caritas à portè indô inant n program de apuntamënć y de ativitês desvalies, dantadöt por les porsones sores y de tëmp. Al ti vëgn dè na gran importanza al tëmp de Carsëma, te chël ch’al vëgn metü a jì la confesciun. A düć i partezipanć ti él gnü scinché n pice ciüf, sciöche sëgn de ligrëza y de amur. Deboriada cun le grup dla Caritas da Calfosch él gnü fat d’aisciöda na jita a Rifﬁan tl santuar de Santa Maria. Da d’altonn à le consëi metü a jì na jita a Milland, olà ch’an s’à incuntè cun siur Vijo Pitscheider. Te dlijia él gnü tignì na funziun che é jüda dër a cör; a ćiasa éson gnüs por le Ju de Börz.

I n’orun nia se desmentié che le grup dla Caritas ﬁstidiëia inće por la recoiüda dl guant vedl y sostëgn cun mesi ﬁnanziars la misciun de Cerro de Pasco sön les Andes dl Perù, a chëra ch’al ti é gnü ortié ia 6.600 euro. FORA DLES UNIUNS DE PAÎSC Cor de Dlijia Ativité dla uniun Tla sentada generala, ai 10 de dezëmber, à le surastant Raimund Irsara rengrazié i Ćiantarins por la gran lezitënza tratan n ann che ne n’é nia stè saurì. D’invern fora él gnü a mancé le gran aiüt dl orghelist Pio

La nëi sön Pütia y le frëit sön Börz ne n’à nia sprigoré la bela partida che à tut pert ala jita dl grup dla Caritas.

Corvara Dorigo, che ne sciaﬁa nia plü da gnì a sonè les mësses y a acompagnè cun i orghi les ćianties dla comunité. Por fortüna à le cor de dlijia atira ciafè la jona Silvia Costamoling che à surantut cun bona orentè le post. Y na secunda spizorëia bonamënter bele do ca. Le dirighent Franco Pizzinini ê dër contënt che le cor é stè bun da imparè ite na mëssa nöia da mort por ladin. Le cor de dlijia é na uniun dër via, che ghira tröc sacriﬁzi y che fej daldöt por se mëte a desposiziun dla comunité. I Ćiantarins s’à abiné a 39 proes, 27 iadi él gnü ćiantè mësses o rorati, 9 iadi él gnü ćiantè pro sopoltöres y n iade él stè da jì a La Ila ala sopoltöra de Maria Rudiferia, la uma dl dirighënt. Al röia laprò les serades tirolejes, le salüt a chi de Jeo, le gran laûr por la festa alaleria y sambëgn inće les sentades dl consëi. Indöt pon arcumpedè bëgn 84 apuntamënć. Festa de Santa Zezilia cun incherscimun La domënia, ai 22 de novëmber, à le cor de dlijia onorè Santa Zezilia. Mo baldi s’à sön la festa lascè jö n’ambria de tristëza y incherscimun. Püć dis denant à la uniun pordü Franco Bassot, n bun tenor che ê pro i Ćiantarins bele dal 1966 incà. Por bëgn 44 agn à Franco ćiantè tambëgn dales festes co dales sopoltöres. Al é dagnora gnü cun scerieté y lezitënza ales proes y al ti savô bel da fà festa y da stè en compagnia, cis dales jites. I Ćiantarins da Corvara, che s’à metü sö dan altè, ne n’à insciö nia mâ ćiantè a onù de Santa Zezilia, mo inće recordan Franco.

L’orghelista Silvia Costamoling cun le dirighënt Franco Pizzinini.

Do mëssa él gnü partì fora döes onoranzes de 40 agn. Raimund Irsara, surastant dla uniun, y Werner Sorà à podü pié do la toﬂa de mirit surandada dala vize-surastanta Elisabeth Penazzi, dal dirighënt dl cor Franco Pizzinini y da siur Andreas Perathoner. En sëgn de plüra él gnü desdit la marëna; la festa s’à stlüt jö cun n pice aperitif tl Chalet Madrisa. Chilò àn impo orü ti fà na viva a Giuvani da La Lega che, cun sü 90 agn complis püć dis denant, é le ćiantarin manco jonn.

Corvara

Werner Sorà y Raimund Irsara à podü pié do le cheder de mirit de avëi ćiantè por bëgn 40 agn pro le cor de dlijia.

Jita di Ćiantarins jö por la Talia Por la jita di Ćiantarins da Corvara dai 3 ai 4 d’otober s’àl abiné n bel grup de 24 porsones a se gode les belëzes de n iade jö por la Talia. Söl iade é i Ćiantarins passà por Riva del Garda, olà ch’ai é jüs a ti ćiarè al bel pisciadù de Varone, da dailò ési jüs inant ala festa dl’üa y dl vin a Bardolino. Cun la bona löna ési spo jüs a Mantua, olà ch’an é stà suranöt. Tl ann de Andreas Hofer passenâl dër bun na vijita al post olache l’eroe tirolesc é gnü copè ai 20 de forà dl 1810. Mo nia mâ chël: interessant ê le Palazzo Ducale, cun sü 34.000 metri cuadrać de salamënc, 82

porti, dlijies, plazes, urć, galaries y stighes, y spo la „Camera Picta” dl artist Mantegna, le zënter storich y la basilica de Sant’Andrea cun la relicuia dl sanch de Gejù. De chësta jita él restè cotan de beles impresciuns y emoziuns: le bun mangé, l’alegria sön le lech de Garda, la belëza de na cité plëna de storia y de ert, la pêsc y la natöra salvaria tl parch natural sön le rü dl Mincio.

Corvara

Ciamò n ultim retrat di Ćiantarins dan le santuar dla Madonna delle Grazie a Curtatone söl Mincio denanche pié ia indô a ćiasa.

Uniun di Stödafüch Intervënć y proes Sciöche bele reportè tl foliet di Stödafüch da Corvara, rové fora por les ćiases ala ﬁn de dezëmber, à la uniun albü na gran ativité. Indöt é i stödafüch rovà adöm 164 iadi, cun passa 1800 ores de laûr por intervënć, proes, festes, manifestaziuns y n gröm de d’atri sorvisc por la comunité. Tres deplü vëgn i stödafüch cherdà por intervënć che n’à nia plü tröp da nen fà cun medefüch. Tl tëmp dal 01.12.2008 al 30.11.2009 él gnü cherdè 41 iadi do aiüt. Por la gran nëi tomada l’ultim

invern, che ê de prigo por i tëć dles ćiases y inće por la jënt, él gnü cherdè 8 iadi. Bëgn 8 iadi él stè da jì a daidé sön strada, nia tan por inzidënć mo plü co ater por trà indô te strada val’ meso che s’â rosedè o che ne n’ê nia plü bun da jì inant. Por despifé rôs o ciucé sö eghes jüdes porsura tles ćiases ési jüs 6 iadi a daidé. Por porsones che s’â sarè defora o che ê stlütes ite te n lift ési gnüs cherdà 7 iadi, 5 iadi él stè da jì a tó demez n ospà. Un di intervënć plü interessanć é stè chël por la lovina gnüda jö te pista dl Valun ai 7 de merz, bonamënter fata pié jö da schiadus jüs fora de pista. I omi di stüdafüch é gnüs jorà cun le jolier dl socurs söl post, olà ch’ai à daidé i omi dl socurs di crëp da passè ciamò n iade cun 83

Corvara les sondes sura la lovina jö; por fortüna ne n’êl rové degügn sotite. En la segra de Santa Tarina, da mesanöt, tratan che la jënt balâ y fajô festa êl gnü odü föm y füch dlungia la Ütia de Punta Trieste. Canche i omi é rovà dlungia ài capì ch’al ne se tratâ nia d’ater co de n canun dala nëi iluminé che soﬂâ dassënn. Por ći che reverda les proes, s’à i omi di stödafüch incuntè 12 iadi da d’aisciöda y 12 iadi da d’altonn. Al é gnü tignì eserzitaziuns cun d’atres uniuns y assoziaziuns de pröm aiüt, sciöche en gaujun de na gran proa ai 16 de mà ia Calfosch, olach’al é gnü simulé n inzidënt cun trëi auti y deplü feris sön strada. Ala proa él gnü i stödafüch di cinch paîsc dla valada alta, la Crusc Blanćia dl’Alta Badia, d’Al Plan y da Bornech cun n dotur d’emergënza, i Carabinieri, la Notfallseelsorge y l’Aiüt Alpin cun le jolier. Pro öna dles proes él indô gnü evacué la scora y la scolina. Na novité por düć i omi di stödafüch dla valada, é stada la daurida dl „Atemschutzbunker”, n buncher dla vera

gnü adatè por les proes cun mascheres dal föm. Deplü omi à indô tut pert a cursc de spezialisaziun y de informaziun tla scora provinziala di stödafüch a Vilpian. Dé dla porta daverta por i pici stödafüch Dër val’ de bel y de interessant por i mituns y les mitans dai 7 ai 12 agn él stè ai 11 de messè ite en Chi Plans. Les uniuns di stödafüch dla valada alta à metü a jì por le secundo iade n dé dales portes davertes, lascian 80 mituns y mitans porvè fora sciöch’al é da ester n stödafüch. Passan fora por 5 staziuns s’à i mituns y les mitans eserzité da sprinzé cun les pumpes porvan da sciuré bossi jö de na mësa y atochè n büj te n parëi, ai à salvè i compagns cun l’auto dala lîtra, telefonè al 115 por dè alarm, s’à vistì les mascheres y les bomboles dal föm y à trat sö i compagns sö por le parëi da arpizé. Domisdé él gnü gnü tignì na ćiacia al tesur, olà ch’al ê da jì a chirì avisa chi injins ch’ai â imparè da conësce danmisdé. Davagné à ala ﬁn la scuadra de Badia. Por chësta ocajiun, él gnü orgnisé tla scora elementara da Corvara n concurs de dessëgns sura l’ativité y le laûr di stödafüch. La juria à spo chirì fora le plü bel dessëgn de vigni tlassa. Grupa Jonila dër ativa

Tres plü gonot vëgn i stödafüch cherdà por auti o d’atri mesi te diﬁcoltês. Chësc sozed dantadöt d’invern sö por Ju de Ćiaulunch.

Dër ativa é stada la grupa jonila di stödafüch che s’à incuntè bëgn 22 iadi por proes y gares. Danter l’ater à i pici jogn

Corvara

80 mituns y mitans di paîsc dla valada alta à tut pert ala bela iniziativa metüda a jì dales uniuns di stödafüch al 11 de messè.

La grupa jonila di Stödafüch da Corvara en gaujun dl concurs de preparaziun a Welsberg.

Corvara

En San Florian ti à l’ ombolt Franz Pedratscher y le comandant Hubert Costner surandè a Heinz Kostner la onoranza de mëmber d’onur dla Uniun di Stödafüch da Corvara.

Ći foss pa n meso di stödafüch zënza totes? Kostner Siglinde y Anja Kostner, inanter le vizecomandant Helmuth Thaler y le comandant Hubert Costner.

Corvara tut pert ala gara de schi y snowboard dl raiun de Puster Bas a Rein de Türesc. Ai 7 de jügn à na rapresentanza partezipé al „Vorbereitungswettbewerb” a Welsberg y ai 26 y 27 de jügn al concurs de rendimënt a Sterzing, olache 1700 jogn y jones da döt Tirol à podü se mosoré. Da d’altonn, ai 18 de otober, él gnü tut pert al „Orientierungsmarsch” y al „Wissenstest” a Marait. Da chësc ultimo é les scuadres gnüdes a ćiasa con tröpes de beles medaies. Alfreider Freddy, Delmonego Emanuel y Seppi Nikolas é gnüs tuć sö tl grup di mëmbri atifs. Onoranzes y San Florian cun benedisciun dl auto nü Bëgn 8 stödafüch à podü pié do la medaia dada fora dal raiun de Puster. Lorenz Penazzi y Alois Planatscher à ciafè la medaia de brom por 15 agn de sorvisc, Siegfried Costamoling, Alfred Dalponte, Ezio Dorigo, Norbert Planatscher, Helmut Thaler y Hubert Costner à ciafè chëra d’arjënt por 25 agn de sorvisc. Hubert Costner é gnü onorè inće cun la medaia de brom cun mirit por 10 agn da comandant. Sciöche sëgn de reconescënza àn spo nominé Heinz Kostner mëmber d’onur di Stödafüch por döt le mirit ch’al s’à fat ti confrunć dla uniun ti agn da ombolt. L’onoranza ti é gnüda surandada en la festa de San Florian, ai 10 de mà. Le medemo dé à la Uniun di Stödafüch inće lascè benedì n meso nü, n pulmin VW da 9 posć. Cun Anja Kostner d’Arlara y Siglinde Kostner de Costes à l’auto nü ciafè inće

döes de beles totes, che à daidé cun sostëgn moral y finanziar. Jita di Stödafüch I Stödafüch à fat süa jita ai 17 d’otober a Perdonig, dlungia Eppan; dailò ési jüs a pé sö dal ćiastel Hocheppan, passan fora por le bosch da föia y dlungia le ćiastel Boymont ia. Do marëna tl’ostaria Bad-Turmbach y n valgönes ores d’aurela cörta ési jüs inant a Tramin al Weingasselfest. Lîtes dla Uniun di Stödafüch Ai 9 de dezëmber é i omi di Stödafüch rovà adöm ala sentada generala olach’al é inće gnü lité. Tambëgn le comandant Hubert Costner co le vizecomandant Helmuth Thaler é indô gnüs reconfermà te sües inćiaries. Tl consëi él gnü lité Siegfried Costamoling, Carlo Erlacher y Roman Crazzolara. Roman Crazzolara à surantut l’inćiaria da scrivan y Dieter Niederkofler chëra da cassier. Lorenz Penazzi, Daniel Steinmayr y Michael Crepaz à le compit de ćiarè dl magazinn. La preparaziun dla grupa jonila é tles mans de Stefan Alfreider y de so vize Freddy Alfreider. Aiüt Alpinisć Alta Badia La scuadra de socurs à portè a bun fin 70 intervënć. De chisc é 23 intervënć gnüs fać cun l’aiüt dl elicoter dl Aiüt Alpin Dolomites y 8 cun chël dla provinzia. Por 39 caji éson jüs söl post 87

Corvara

N valgügn mëmbri dl Aiüt Alpinisć Alta Badia cun la inviada de Rai 2 Marica Morelli, en gaujun dles registraziuns por la tramisciun „Insieme sul Due”, realisades de jenà 2009.

cun i mesi dla seziun. Por ći che reverda i intervënć pià ia dala staziun dl Aiüt Alpin Dolomites de Pontives, él gnü fat 109 socursc. De chisc 66 tla munt o ti crëp. Bëgn 80 é stades les porsones che é rovades te na situaziun de debojëgn y che à ciafè le pröm aiüt da chisc „agnui” di crëp. De chëstes porsones n’êl 41 de ﬁrides y 29 zënza conseguënzes. En chësc ann él stè 10 alpinisć che à pordü la vita. Sön 11 é rové le numer de intervënć por jì a chirì zacai. 28 iadi él gnü metü a jì na eserzitaziun tla scuadra y 11 iadi él gnü frecuentè cursc desvalis. Al n’é nia gnü tralascè les proes cun i ćians da lovina. Da l’ann passè incà po l’assoziaziun de socurs anuzé i locai ocupà denant 88

dala Crusc Blanćia. An à insciö davagné tröpa lerch da parchè i mesi y da lascè jö i injins. La Uniun di Paurs L’ativité dla Uniun di Paurs s’à limité scialdi mâ al’aministraziun ordinara. Dl’importanza di paurs s’à ﬁnalmënter inće intenü chi che laora cun le turism. Tambëgn tl proiet Quo Vadis co tla sentada dla junta comunala cun la popolaziun él gnü sotligné la nezescité de sié i pra. De chësc vers él ćiamò tröp da mioré, sides por sostignì i paurs, sides por rencurè la contrada che é n bëgn por düć. La junta dla uniun s’à impò incuntè 6

Corvara iadi, tolon ala ﬁn la dezijiun de sburlé la sentada generala al’aisciöda dl 2010. Heinz Pezzedi de Merscia é gnü lité sciöche rapresentant di paurs tl consëi dl’Assoziaziun Turistica, olach’al à tut ite le post de Milio Costner da Calfosch. De setëmber s’à la junta di paurs abiné cun n valgügn rapresentanć di iagri a na cëna tla Ütia de Plan Fistì. La Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch Al à orü ester tröc agn da odëi ite che pra nia sià é n dann por düć.

La Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch s’à abiné a mez jenà a lité le consëi nü, che portarà inant l’ativité dla

Iagri dala bona löna it’en Val. Kathrin Piccolruaz, instëssa ﬁa de n iagher, mostra ca la scëiba ch’ara à davagné.

Corvara uniun por i proscimi 4 agn. L’inćiaria da surastant é restada tles mans de Franz Schrott. Al gnarà daidé te sües dezijiuns dal vize-surastant Helmut Piccolruaz y acunsié da Benno Steinmayr, Hugo Posch, y Eduard Lanzinger. Le laûr da cassier y chël da scrivan gnarà fat inant da Salvester Oberbacher. Do che Franz Piccolruaz dl Veneranda à lascè, arcompëda la Uniun di Iagri 31 mëmbri, laprò él inće döes ëres. Por les gran noveres à le verdaćiacia y i iagri albü na gran bria da implì do les scalires cun fëgn. Da d’aisciöda pormò àn odü tan che la salvarjina à albü da patì. I ćiamurć à albü da combate inant cuntra la coia dla rogna y le numer di rehli é jü jö feter dl mez. Te bosch, dantadöt incër les scalires, él gnü coiü sö feter 35 tiers crepà, laprò röia ćiamò düć chi tiers che é gnüs stracià demez y desfać dantadöt dales olps. Inće les paralovines à indô fat sües vitimes, che scona d’un n vers la jënt, mo che sera dal’ater vers la salvarjina ite tles rëis. Mo l’uniun à sambëgn inće albü de bi momënć, danter l’ater da d’aisciöda te Val canch’al é gnü porvè fora le stlop y da d’altonn pro la ćiacia cun ćians. La discusciun s’à indô rodè incër la ćiacia dles muntagnöles, che é dër da orëi bun mo che fej inće danns, sciöche sö Janin, olache n valgügn iagri y é jüs a romenè sö. Da sëra ê por fortüna indô düc contënc: le paur y inće i iagri! Scola dai Schi La Scola dai Schi à podü desﬁré süa ativité zënza de gran ﬁstidi por la nëi. Tla organisaziun él gnü tut sö 3 sozi 90

nüs, fajon jì sö le numer a 59. I sozi nüs é Michael Moling da Calfosch, le campiun de schialpinism, Emmi Pezzedi che é stada tla scuadra nazionala y Susan Valentin. Jü fora é Canins Arturo da Badia, che é stè soze dal ann 1960 incà. Tl tëmp da Nadè, canche la domanda é dër gran, adora la Scola dai Schi n gran numer de maestri, che röia inće sö a 90. Al é gnü tignì cursc de spezialisaziun por andicapà, cursc por mituns y cursc de telemark. La segurëza sön pista ciafa tres na maiù importanza. Le dovëi por i mituns de se vistì le casco é mâ un n aspet, ćiodiche le dër comportamënt sön pista é tres ćiamò le plü important. Te chësc vers va l’iniziativa dla Scola dai Schi, metüda a jì deboriada cun i implanć portamunt, tl Security Park dlungia la Negerhütte, n raiun sön pista stlüt ite y arjigné ite cun signai particolars. Tl parch ti vëgnel insigné ai mituns le dër comportamënt ch’ai dess avëi da jì cun i schi. I pici schiadus mëss respogne ales domandes de n quiz y ciafa spo ala ﬁn n pest por recordanza. Na iniziativa por s’incuntè danter les scores dai schi é gnüda a s’al dè en gaujun dl 3. Memorial Daniele Soraperra, olache les scores dai schi dla Val Badia, de Gherdëna y de Fascia s’à mosoré inanter ëres tl jüch de hockey. Le tornê é gnü tignì te nosc ćiamp dala dlacia ai 28 de merz y é gnü davagné dala scuadra da Urtijëi. La scuadra da Corvara é rovada secunda. La Scola dai Schi da Corvara à stlüt jö la sajun da d’invern cun na mëssa y na cëna tl Ostaria Posta Zirm. D’aisciöda él spo defata gnü metü man i laûrs por l’ampliamënt dl magazinn dai schi.

Corvara

I śogadus dla Scola dai Schi da Corvara che à tut pert al tornê de Hockey dles valades ladines.

Assoziaziun Turistica Corvara-Calfosch Sentada generala y lîta dl consëi: Hubert Dalponte dà jö süa inćiaria Dala sentada generala ai 7 d’otober à l’Assoziaziun Turistica CorvaraCalfosch lité le consëi danü. Por la dezijiun de Hubert Dalponte de ne se candidé nia plü do 16 agn de presidënza êl da odëi danfora bindebò de mudaziuns. Insciö éra inće stada. N’edema do él gnü comuniché i resultać dla lîta: L’inćiaria da presidënt gnarà curida por i proscimi 4 agn dal ostì Oscar

Alfreider. Al gnarà daidé te sües dezijiuns da n bel grup de porsones en rapresentanza de dötes les categories: Stefano Pezzei y Diego Mussner por i ostis, Hubert Costner por i aﬁtaćiamenes, Andreas Kostner y Patrick Costner por la categoria di boteghiers. Andrea Varallo y Dieter Niederkoﬂer portarà inant la usc de chi dai implanć portamunt, Siegfried Costamoling chëra di maestri dai schi y Heinz Pezzedi fajarà varëi les rajuns di paurs. Por i ostis él ćiamò gnü tut ite dui rapresentanć: Stephan Alfreider y Michael Costamoling. Dl consëi nü fej pert de dërt inće l’ombolt Franz Pedratscher y le surastant di ostis Hanspeter Pitscheider. 91

Corvara Novitês ia por l’ann 2009: Moscow Circus on Ice y Rotary Club En Nanü él gnü inivié ia n apuntamënt demorvëia por i sciori tl stadium dala dlacia. Le Moscow Circus on Ice é n spetacul che é gnü presentè ćina śëgn te 100 citês fora por le monn.

Le presidënt nü dl Assoziaziun Turistica Corvara-Calfosch Oscar Alfreider y le presidënt da denant Hubert Dalponte.

Sciöche te tröć d’atri consëis, àn sintì inće te chël dl’Assoziaziun Turistica la gran pordüda dl jonn Othmar Costabiei. Othmar ê gnü lité sciöche rapresentant di artejans. So post é śëgn curì da Ramon Leonardi.

Le publich à dër aprijé le spetacul söi jadins, i guanć, i corusc y les löms dl Moscow Circus on Ice, invié ia dala Assoziaziun Turistica. (foto de Daniel Töchterle)

Corvara 40 jadinadus dla Ruscia à portè dant acrobazies y coreograﬁes sön i jadins, trampolins y motors. Le spetacul é stè na combinaziun danter le jadiné artistich y le zircus tradizional rus. I pici s’l’à godüda cun dui clowns. Ester stà bogn da fà gnì adalerch a Corvara chësc spetacul che à davagnè deplü pesć a livel internazional é stè por l’Assoziaziun Turistica n bel travert y n gran suzès. Le Moscow Circus on Ice é gnü dër aprijé tambëgn dai ghesć co dala jënt dl post por i bi costüms da corusc, i jüć dles löms y les coreograﬁes particolares. Tl mëis de merz à l’Assoziaziun Turistica organisé cun gran suzès l’incuntada dl Rotary Club, che à albü söl program deplü gares nanter i mëmbri, incuntades, cënes y devertimënt. I responsabili dl Rotary Club é stà dër cuntënć cun l’organisaziun y à albü parores de lalt por l’ospitalité y la belëza dl paesaje. Le Rotary Club é na assoziaziun a livel mondial che se crüzia de portè inant proieć umanitars, proieć de formaziun y proieć ambientai.

Sura Nadè é nosc paiun deventè na cripele cun ﬁgöres y vëtes de löm, che ti à plajü dantadöt ai sciori talians. (foto de Daniel Töchterle)

Löms y stëres tl tëmp da Nadè

Stüdi sura le turism

Gran é stè le sforz che l’Assoziaziun Turistica à fat cun l’aiüt dl Comun por abelì le paîsc tl tëmp da Nadè. Tl zënter dlungia la ćiasa de comun él gnü metü sö la cianê dl Bambin cun ﬁgöres, vëtes de löm y müjiga che à trat adarlerch tröc sciori. Da na pert él gnü arjigné na picia ütia de lëgn, olà ch’al gnô dè fora vin cöt. Sön i punć slominâ stëres y tl gran prè sot al mecanicher él gnü metü sö n lëgn de 21 metri, abelì cun löms che fajô parüda.

En ocajiun dla reuniun generala dl’Assoziaziun Turistica él gnü portè dant n valgügn dać dër interessanć lić fora de n stüde dla SMG sön le trend de vacanza di zitadins todësc y taliagn. Le 10 % di sciori todësc tol sciöche destinaziun da passè les vacanzes la Talia, le 3,5 % de chisc chîr fora Südtirol. La maiù pert tol l’auto (le 47 %), mo inće le ﬂiegher (36 %) y prenotëia la vacanza te na agenzia de iadi o tres internet. Por porsona spënn 93

Corvara le scior todësch 850 euro. Por guaja dla crisa ﬁnanziaria vëgnel sparagné tres deplü sön le shopping y le mangé te restorant. Sambëgn vëgnel inće ćiarè sön la cualité mo chësta mëss tres deplü stimené cun le prisc. La nëi programada Inće sc’al ê tröpa nëi êl impò debojëgn de nen fà cun i canuns; é pö la nëi artiﬁziala plü consistënta co chëra naturala.

Le laûr che vëgn fat vigni sëra dai operadus di implanć portamunt sön les pistes é da laldè. Chësc àldon inće dai sciori che se god les pistes avaliades a puntin y les belezes de nosc carussel. L’ega da fà nëi vëgn tuta aladô dles esigënzes fora di rüs, dles fontanes y da ći che va porsura dala condüta de comun. Mo tl dagnì saral dessigü debojëgn da aumentè les resserves. Sön la Plata de comun él gnü publiché n bel spidl che nes dà avisa la situaziun te vigni raiun:

Raiun dai schi

Pistes

Spersa

Canuns

Potënza

Boà

10,2 km

32,2 ha

2.409 kW

Pralongià

5,5 km

16,4 ha

439 kW

Col Alt-Arlara

6,2 km

22,8 ha

1.146 kW

Indöt

21,9 km

71,4 ha

118

3.994 kW

Le canun é bele arjigné. Śëgn àl ma plü da aspetè, che le frëit se lasces sintì, spo va inće indô Moritz cun i schi.

Corvara CULTURA Y FORMAZIUN Consëi de Formaziun dl Comun da Corvara Giulan al gran impëgn de deplü uniuns da Corvara y Calfosch él gnü surpassè 500 ores de formaziun cun n program rich y desvalì. Bëgn 33 é stà i apuntamënć söl program da d’aisciöda y 27 da d’altonn. Al é gnü ćiarè da ti jì adincuntra al interès de düć. Les iniziatives s’à baratè jö dala proieziun de dias, ales testimonianzes da zacan, ai cursc de lingać, de sport, de fotograﬁa, de bal, y cursc da imparè da cujiné, da depënje y da pastelnè. Mo al é gnü organisé inće serades de discusciun sura la bibla, referać de medejina y de sanité y informaziuns sura les stëres. Nanter l’ater à n grup de geniturs metü a jì inće n referat por daidé i mituns che se stënta da imparè. Al é gnü metü a jì l’Altonn dla Solidarité por ti dè n sostëgn concret al laûr de Alberta Declara. Por chësta aziun

Nia ma le savëi instës mo inće le respet dl proscim, dl ambiënt, dla natöra y di tiers fej pert dla formaziun dla porsona. Francesco impara chësc bele śëgn.

nobla él gnü arjigné ca te deplü sëres de bi calëndri d’advënt da vëne y pro i referać, metüs a jì da deplü uniuns, él gnü coiü adöm ofertes. FORA DL SPORT Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch La Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch à arjunt le terzo ann d’ativité. D’isté él gnü lité danü le consëi diretif componü da Veronika Pedevilla, Carlo Planatscher, Klaus Costner, Michael Moling, Achim Vinatzer y Ezio Dorigo. Danter les manifestaziuns é stè le curs da nodè cun Ubi Valentini öna dles plü anuzades. Da d’aisciöda à 30 mituns tut pert ai cursc tla nodadoia da La Ila. Inće le tornê de pic’ palè por mituns, metü a jì ai 18 de messè, à albü na bona ressonanza. Davagné à la scuadra dles Olps cun Christian, Jan Marc, Nikolas, Philipp y Samuel. Por gauja dl bur tëmp é les partides gnüdes śogades tla palestra da Corvara. Vigni mal é bun por valch: insciö él gnü a s’al dè n’atmosfera feter sciöche te n stadion. Les mitans à śoghé pallavolo cun Elisa y Melanie, che por le bur tëmp à inće messü s’acontentè da trà le palè daìte. Da d’altonn à la U.S. Corvara y Calfosch organisé sön le ćiamp dala dlacia le 4. tornê de broomball. Te deplü partides s’à 9 scuadres soghé fora le pest. La scuadra dl’Alta Badia é stada bona da bate la scuadra dl Hockey da Corvara, che à davagné i ultimi dui agn. An é tl laûr da arjigné ca por le 95

Corvara Hockey Club Alta Badia

Śogadus en aziun tratan le tornê de pic’ palè.

2010 n sit web www.us-corvara.it. dla uniun cun le program y le contignü dles manifestaziuns y fotograﬁes.

L’ativité dl Hockey Club Alta Badia é jüda inant regolarmënter. Por la sajun dl 2009/2010 po le club se presentè cun trëi scuadres, che śüga tl Under 15, Under 13 y Under 10. Al é rové pormez 7 de pici śogadus nüs che à metü man l’aviamënt. I alenamënć vëgn bele da deplü agn fać sot ala responsabilité dl slovach Vladimir Mrukvia che ti insëgna cun esperiënza y savëi ai śogadus jogn le jüch dl sport. De bogn resultać à portè dantadöt la scuadra dl Under 13, che śüga gonot inće fora de ćiasa sciöche a Toblach, Bornech, Porsenù y Gherdëna. Cuntra chisc ultimi aversars él stè meso da davagné plü iadi le derby. Les previjiuns de stlüje jö de merz valgamia bun le campionat é dan man.

La scuadra dl’Alta Badia vëgn premiada da Veronika Pedevilla. Da man ciampa: Alan, Manuel, Samuel, Denis, Marco y dancà Roland.

Corvara

Le presidënt dl Hockey Club Alta Badia Willy Clement te so monn di jadins.

Sciode ch’al é ciamò dër dalunć le som de mëte sö na scuadra di gragn. Al sozed tres indô che do agn de alenamënć, röia i mituns demez a scora, olà ch’al ti vëgn pité tröpes d’atres poscibilitês. Mo le presidënt Willy Clementi dij impò de ester contënt: „Sce i resultać vëgn y sc’ara va n bel dé da mëte sö na scuadra di gragn ài dër ion, mo nosc travert da śëgn é dantadöt chël de ti dè inant ai mituns i valurs che vëgn dal jüch de scuadra. Le hockey é na scora de vita.”

pormò tl mëte man, mo inće de chi che â bele porvè fora chësc bel sport i agn denant. N valgönes atletes à garejè regolarmënter tambëgn pro gares „free” co pro gares federales, arjunjon de bogn resultać. L’ann 2009 s’à stlüt ia cun de beles sodesfaziuns, dantadöt por ći che reverda le jadiné sincronisé, na spezialité dl jadiné artistich. Che i alenamënć à portè früć, àn podü odëi bele ai 13 de dezëmber, en gaujun dla pröma gara dla sajun a Trënt. Chilò à le grup dles 13 Ice Angels arjunt le secundo plazamënt, do la scuadra da Lecco, gnon a ćiasa cun la medaia d’arjënt. La scuadra de jadiné sincronisé dl Ice Club Alta Badia é la sóra tla provinzia de Balsan; dötes les mitans vëgn alenades da Panic Milena, che les conësc do cater agn vignöna dër bun. Te so laûr vëgnera daidada da Caterina Nemela da Ćiampidel de Fascia. Tla medema ﬁndledema à les mëndres atletes badiotes tut pert a na competiziun a Claut tl Venet, olache Diana Pizzinini da La Ila é stada bona da davagné na medaia d’arjënt.

Ice Club Alta Badia L’Ice Club Alta Badia à indô pité deplü cursc da jadiné por mitans y mituns da 6 agn insö, a chi che feter 60 mituns à tut pert cun ligrëza. Le livel di partezipanć é stè desvalì. Nanter ite n’êl de chi che ê

La scuadra dles Ice Angels a Trënt.

Corvara Bele de forà à l’Ice Club Alta Badia tut pert, a Chiavenna, dlungia le Lech de Como, cun döes scuadres che s’à trames tlassifiché al 4. post. Cater atletes à spo garejè a Maran, te na gara UISP, arjunjon de bogn resultać y podon spo to pert ala finala de Courmayeur. Do tan d’ores de alenamënć y de fadies é chisc de bi resultać che ti dà ligrëza a düć. RC Club Ladin Inće tratan l’ann 2009 é le RC Club, l’assoziaziun che tol ite düć i apascionà de fliegri da modelism, jü inant cun süa ativité.

Deperpo ch’al vëgn d’invern scialdi mâ laurè y pastelnè cun gran prezijiun y paziënza pro i joliers y i alianć, é l’istè la dërta sajun da i fà jorè alalt tl aier. An s’à abiné n iade inće sön Ju de Pordù, olach’al ê 15 „piloć” che lasciâ jorè sü alianć. N’edema do, ai 20 de setëmber, él gnü organisé l’incuntada dl club it’en Chi Agà. Al é rovè adarlerch nia ma tröc apascionà dl jore mo inće spetadus, dantadöt mituns, che ti ćiara dagnora ion a chëstes pices morvöies lisieres. Por la jita d’altonn ne se stënton nia da abiné la coriera plëna. A Friedrichshafen sön le Bodensee àn podü odëi dötes les novitês y les morvöies tl ćiamp dl modelism.

Foto de grup en gaujiun dl’incuntada dl RC Club Ladin. Da man ćiampa Patrik Clementi, Albino Canins, le surastant Leo Dapunt, Werner Dapunt, Oliver Mersa (scrivan), Thomas Canins, Carlo Canins, Kassian Pezzedi (vize surastant) y Marco Glira.

Corvara Golf Club Alta Badia La scuadra ladina de Badia y Gherdëna à arjunt tl jüch dl golf n bel suzès. En gaujun dla 4. ediziun dl Raetia Cup, metüda a jì dai 25 ai 26 de setëmber sön la plaza da golf da Corvara, à la scuadra Ladinia, metüda adöm aposta por chësc evënt, davagnè la copa. I ladins ti l’à sticada ala formaziun dl rest de Südtirol. Dessigü na bela sodesfaziun por i śogadus. Gara dai schi dl paîsc Por stlüje jö la sajun da d’invern y por por ti dè la poscibilité a vignun da se mosorè sön i schi cun la jënt dl post, él indô gnü tignì la gara dl paîsc. Ai 13 d’aurì, sön la pista de Col Alt, à la Scola dai Schi organisé en colauraziun cun i Stödafüch la 18. ediziun de chësc apuntamënt. Dales 12.00 inant él gnü ﬁstidié tl hotel Arlara por la bona löna cun le grup Alpenduo y dales 15.30 él gnü tignì la premiaziun y trat fora i numeri dla ola dla fortüna. Maratona dles Dolomites y Sella Ronda Bike Day Ai 5 de messè ti él gnü lascè la lerch sön strada y te paîsc ala 23ejima ediziun dla Maratona dles Dolomites. Vigni isté devënta en chë domënia nosc paîsc da Corvara n formià de porsones y de rodes, de auti y de camper, de corusc y de usc. Cun la fortüna de n dé da bel tëmp él stè 8.864 ziclisć che à tut pert ala competiziun, s’arpizan vignun cun

N bel placat à invié la jënt da Corvara y da Pescosta a tó pert ala gara dl paîsc.

sües forzes sö por i jus dles Dolomites. Sorëdl che scialdâ ite sotlignâ la tematica gnüda chirida fora: chëra dl’energia. L’aziun de solidarité é jüda a bëgn dla „Missionsgruppe Meran”, por cumprè coleturs da sorëdl te Burkina Faso. Zënza le gran aiüt de tröc volontars ne stess la maratona nia impé; por reconescënza ési gnüs invià cun i familiars y i mituns le lönesc do a na cëna cun na bela estraziun, che ti à portè fortüna a tröć. Inće la domënia do, ai 12 de messè, incuntân tröć ziclisć dla Sella Ronda Bike Day. Sö por les strades di jus incër Sas de Sela, stlütes por i auti, à i apascionà dla roda podü se gode deplëgn les belëzes dla munt. 99

Corvara

Dantadöt por i plü pici é la sëra le lönesc do la Maratona dles Dolomites na festa da s’la confortè. Oscar da Murin la fej pa ciamò tan interessanta!

Festa dl jore en onur de Alex Ploner Ai 5 y ai 6 de setëmber él stè la festa dl jore en onur de Alex Ploner da San Ćiascian, deventè por le terzo iade campiun dl monn de deltaplan Hang Gliding. Te chësta ocajiun él gnü adalerch tröć apascionà sides a jorè instësc, co a porvè fora l’emoziun de n pröm jore o inće ma ala festa cun müjiga y griliada.

Tl cil bel bröm de setëmber ne manćiâl nia deltaplans y parapënns

100

Corvara DESVALIES Cassa Raiffeisen Val Badia Ai 26 d’aurì él gnü presentè oﬁzialmënter, en ocajiun dla reuniun generala di sozi dla Cassa Raiffeisen Val Badia, le diretur nü Hubert Obwegs. Do 40 de sorvisc, é Raimund Irsara jü en ponsiun. Tl ann 1969 canch’al â metü man, â la cassa ciamò inom Cassa Rurale Ladinia y al ê mâ öna na portina a Calfosch. Spo, tl ann 1972, él gnü colié les trëi ﬁliales da Badia, San Martin y La Val. Cun gran scerieté y dediziun à Raimund de Tone curì l’inćiaria da diretur dal ann 1999 ćina d’aurì 2009. Mo inće le diretur nü à bele n gran cufer de esperiënza: al é stè por 5 agn diretur dla Cassa Raiffeisen a Welschnofen y por trëi agn a Vandoies.

Unesco: Les Dolomites fej pert dl patrimone dl’umanité Dal 26 de jügn é les Dolomites scrites ite tla lista dl patrimone mondial dl Unesco. Les Dolomites à ciafè chësta nominaziun de gran importanza giulan a süa belëza, a so paesaje tan particolar y a süa formaziun geologica. An spera che la jënt dl post, dantadöt i operadus dl turism, valorisëies chësta dezijiun cun la orentè de conservè y de sconè chësc gran tesur che la natöra nes à scinché. Refodada é indere gnüda la proposta de mëte te nosc paîsc la sënta dl Unesco. 1.300 chilometri a pé da Corvara a Le Puy en Velay Santiago de Compostela. Bele dan dui agn é Marco Bassot jü a vijité chësc gran

I trëi direturs tla vita dla Cassa Raiffeisen Val Badia: da man dërta Renato Andriolo (dal 1972 al 1998), Raimund Irsara (dal 1999 ćina d’aurì dl 2009) y le diretur da śëgn Hubert Obwegs.

101

Corvara santuar dla Spagna che é le travert de tröc peregrins, dantadöt di jogn. Chilò, sön la fossa dl apostul Iaco, se rüva le tru gonot lunch y sfadius. L’esperiënza ê jüda tan sot da tó la dezijiun de pié ia da ćiasa demez, döt a pé y zënza avëi fat de gragn programs! Ai 12 de messè é Marco pié fora por la Val Badia y jon inant sura le Brenner, passan por Tirol y Vorarlberg. Pormò a Einsiedeln tla Svizera y söl Waalensee à Marco incuntè i pröms peregrins che jô tl medemo vers. Da dailò él jü inant por le Berner Oberland, Interlaken, Fribourg, Losann y Genf. Gnanca en chësta ota à le jonn arjunt so travert. Ai 25 d’agost, do feter 1.300 chilometri s’à le iade rové a Le Puy en Velay tla Francia. Marco cunta che por ël él stè na esperiënza dër sterscia, na medejina por l’anima y na sﬁda tles emoziuns, che ti à lascè vire momënć dër particolars.

Un di majeri insegnamënć che ti é restà indô é stè chël de capì che le travert dl iade é l’iade instës. Al ne paia nia la mëia da saltè y da se spazè por rové a Santiago. Ma cun calma, curiosité y vöia de esplorè röion a descorì i socreć dl „Camino”. Rovan en contat cun d’atri lingać, d’atres cultures y d’atres religiuns àl odü ite che tla realtè ne cunta chëstes desfarënzies nia, mo ch’ares fej pert de valurs universai sciöche l’amur, la comprensciun y le respet por i atri. Le iade l’à daidé da trasformè les esperiënzes negatives te ocajiuns por jì inant y avëi speranza. Fora por i paîsc y les citês, tla surité di bosć, âl odü ite ch’an n’adora nia tröpes cosses por ester contënć y che le tëmp y le vire scëmpl é chël plü de valüta che na porsona à. Dessigü nes fajess n te’ iade bun inće a tröć de nos. Le som dl jore y sü prighi

Marco Bassot ala ﬁn de so iade a pé a Le Puy en Velay tla Francia.

102

Les sensaziuns y les emoziuns che le jore dà, ne va nia da descrì sc’an ne les à nia porvades instësc. Mo le jore, tan bel ch’al po ester, ascogn inće prighi. Tratan l’ann 2009 él sozedü deplü inzidënć. Ai 26 de merz à Shane McConkey, n jumper american, pordü la vita te na manira dër da dlaié sön Sass Pordù, nia dalunc da nos. Süa pasciun ê chëra de se lascè condüje sö alalt cun n’elicoter y spo se sciurè tl öt cun i schi, ch’al destacâ do na corëta fasciana tl’aria. Tl chël momënt se daurî l’ambrela che le lasciâ arsì morjel ia por tera. Tratan gnô döt ﬁlmè dal jolier infora. Chëstes acrobazies â McConkey bele fat le dé

Corvara denant sön Plan dles Stëres. Mo en chël dè, a n’altëza de 2.750 metri sura Pian de Schiavaneis, él sozedü che l’atach di schi ne s’à nia daurì y che le jonn de 39 agn à metü man da se rodè, ne ciafan nia plü la dërta posiziun da daurì l’ambrela. An à mâ plü podü jì a le cöie sö mort do n jore tl öt de 600 metri. Ai 20 de mà à n ater jonn apascionè dl jore pordü la vita. Mohsen Bagheri, n iranian de 28 agn, ê bele da plü agn tl’Alta Badia, do ch’al s’un ê sciampè da so paîsc nadè tratan le sorvisc militar. Denanche gnì a laurè tla botëga da sport Break Out a La Ila, ê Mohsen stè a Dubai, tl’Olanda y a Mestre, olà ch’al laurâ sciöche restauradù de tapeć. Tla Val Badia â le jonn metü man da jorè cun le parapënn. Mo en chël dé s’à so parapënn stlüt ite sura Val de Merscia, lascian tomè le jonn da na gran altëza ia por tera. Baldi ne n’à le socurs, rové a slöm sön le post, plü podü fà nia. Le corp de Mohsen é restè cotan de dis tl local dles salmes, ćina che la burocrazia por le trasport é stada stlüta jö. Inće sce Mohsen ê de religiun islamica s’àn abiné a ti dì la corona, y al ê rové adalerch tröc de sü compagns dl Air Force Alta Badia, che le stimâ y ti orô bun por so bel carater, a ti dè l’ultim salüt, denanche le scrin gniss condüt demez sön so iade lunch cuntra ćiasa, da Milan a Teheren ćina a Esfahan. Por finanzié le iade à i compagns dl Air Force y tröć d’atri ciamò laprò coiü adöm scioldi, che à ala fin tlechè saurì da paié les spëises dl trasport. Le rest é jü a fin de bëgn. Na gran fortüna à deperpo albü Ernesto Costa n edema denant. L’ost dl hotel La Perla, che à arjunt l’atestat da pilot zivil de 3. gre por turism intern bele

Le jonn iranian Mohsen Bagheri che à pordü la vita cun le parapënn.

l’ann 1971, à milesc de ores de jore sön le spine y à porchël na gran esperiënza. Mo da pié ia cun so piper a Campodenno tla Val di Non, é Ernesto gnü tradì dal vënt che à ôt so Piper 18-150 ti lëgns da pom dailò dlungia. Le dann al fliegher é stè gran mo por fortüna n’él sozedü nia d’ater. Y por stlüje jö: Ći à pa fat le tëmp? Les gran noveres dla fin dl ann 2008 à metü al sigü la sajun da d’invern. Le mëis de jenà à albü temperatöres dër basses, inće ćina a 16 grà de frëit. Ai 20 de jenà él indo gnü 30 zentimetri de nëi nöia. Por le vënt sö alalt y le gran prigo de lovines àn messü stlüje düć i implanć incër Sas de Sela. Inće le scomanciamënt dl mëis de forà é stè valgamia burt. Ai 5 de merz él gnü 30 cm de nëi tömia y pesocia y ala fin dl mëis d’atri 20 laprò. Dër püch ne n’àn podü sintì dl’aisciöda d’aurì. Impò s’é les gran nëis de döt l’invern dligades scialdi a slöm. 103

Corvara

N bel lëgn iluminé à saludé l’ann 2010. (foto de Daniel Töchterle)

La cortesc nia dlaciada à trat sot les eghes y i rüs. Mo fora por i bosć él restè indô n bel sotissura de lëgns tomà sot al pëis dla gran nëi. Dl invern lunch él restè indô danns n pü’ indlunch. A mez mà unse albü dis da n gran vënt y fora de nia n gran ćialdun cun temperatöres ćina 30 gra, che à fat crësce l’erba a slöm. Inće sön munt s’à la nëi dlighé daldöt y la natöra s’à mostrè te süa bela ﬂu. Ai 27 de mà ê inće le Ju de Frara indô davert, mo mâ dales 14.00 ales 21.00. Le mëis de jügn s’à scinché püć dis de ćialt. Al é stè plülere frëit cun brojes y granijores tan granes co chersces y vënt che à assuié sö le terac. L’erba à zedü da crësce y i paurs à fat püch fëgn. Le mëis de messè à scomencè cun dis dër ćialć y plöies sön le domisdé. Ai 19, do n dè intier de plöia, àl fat jö la nëi sö alalt. Pormò dailò à metü man l’isté cun tröć dis de sorëdl. 104

Ai 14 de setëmber él bel indô gnü burt cun la nëi sön munt. Zacotan de gragn ﬂoć é inće tomà jö te paîsc, spo él gnü la plöia y dedô n bel altonn. Le frëit é indô gnü derevers pormò ai 20 d’otober. Cun tröpa poma söi manëstri y n bel cil tler sunse jüs cuntra Gnissant. Mo bele en chë sëra, do ch’an ê stà te cortina le Dé dles Animes, novôl sciöche sce le cil foss davert. Chi 40 cm à inće metü en funziun i canuns dala nëi, che à tosc fat funz, mo ai s’à pa inće tosc indô destudé: a mez novëmber ê les temperatöres jüdes sö ćina a 15 gra de ćialt. Santa Tarina é stada valgamia süta. Ai 30 de novëmber âl plövü döt le dé y al 1 de dezëmber él gnü chë nëi che düć aspetâ por le punt de Sant Ambroje. A mez dezëmber él stè dis da n gran frëit, inće ćina jö a 17 gra. En vëia de Nadè al plovü dassënn döt le dé zënza lascè do y le dé de Nadè àl indô novü. Rengraziamënć I ti diji de cör giulan a düć chi che m’à dè informaziuns y material da scrì la cronica de paîsc. N rengraziamënt particolar ti va a Silvano de Foto Honolulu, Ugo Visciani y Freddy Planinschek che à metü a desposiziun deplü fotograﬁes debann, zënza orëi l’inom sot ia. Al me desplej sce val’ argomënt é gnü tralascè o sce valgügn é gnüs desmentià. Dessigü ne ê nia chësta mia intenziun. I Ves salüdi düć, speran ch’al ves sais bel da lì chësta cronica, avisa tan ch’al m’à salpü bel a mé da la scrì.

La Ila

La Ila â&#x20AC;˘ Concetta Bonaldi

105

La Ila Movimënt demograﬁch Tl ann 2009 él gnü batié y tut sö tla comunité da La Ila 7 mitans y 4 mituns: Anna de Renate Comploj y Markus Valentini Sophia de Jessika y Christoph Korte Anna de Ruth y Gerhard Mohr Karolin de Renata y Robert Pizzinini Nadine de Sabrina y Norbert Valentini Angelika de Sandra y Mirko Frenademez Elena de Elisa Sorà y Alex Sottara Manuel de Manuela y Christian Pedevilla Raphael de Lara y Günther Fistill Lorenzo de Sara y Carlo Scibilia Manuel de Fiorella Lollo y Andrea Bernardi

Le pice Raphael de Lara y Günther à ciafè ai 18 de otober le sacramënt dl bato.

La picia Anna de Renate y Markus à ciafè ai 26 de aurí le sacramënt dl bato.

8 pêrs s’à unì y impormetü fedelté dan da Chël Bel Dî:

Karin Crazzolara y Elmar Castlunger s’à maridé ai 13 de jügn.

106

Andrea Bergamo cun Maria Giuseppina Candotti Alessandro Fregni cun Emanuela Rossini Elmar Castlunger cun Karin Crazzolara Sepl Clara cun Elisabeth Fistill Arthur Gasser cun Stephanie Brückner Carlo Ploner cun Christina Pezzei Alexander Ploner cun Verena Castlunger Carlo Scibilia cun Sara Puppini

La Ila Ia por l’ann él gnü cherdè 6 porsones a miú vita Maria Elisabeth Pescollderungg (*24.05.1912 - † 02.01.2009) Maria Elisabeth dl Soz fajô pert de na gran familia da 7 mitans y 10 mituns. Sü geniturs ê Sepl Pescollderungg da Peslalz de Badia y Beta Alton da Calfosch. Cun 14 agn éra jüda a Bornech a patrun. Tl tëmp de vera àra laurè por 8 agn alalungia a Offenburg. Dedô éra stada 27 agn chelnera tl hotel Posta a Corvara pro süa so Cherubina. Maria à dagnora dër sparagné y s’à fat sö na bela ćiasa. Ara à metü al monn döes mitans, Gusta y Marlene. Tl ultimo tëmp àra aﬁté ćiamenes a foresć y cun 70 agn àra metü man süa vita da ponsianada. Sü ultimi dui agn àra passè tla ćiasa de palsa, olach’ara é inće morta. Maria à albü na vita nia saurida.

Maria Giuseppina Sorarú (* 26.08.1928 - † 28.01.09) Giuseppina, plü conesciüda cun l’inom de Sefl, é nasciüda a La Ila a Verda y ê na fia de Sepl Sorarù y Oliva Rottonara. Da jona àra laurè tl hotel Italia a Corvara y sön Pralongià. Deache süa uma é morta adora, é Sefl stada a ćiasa pro so pere lauran cun i sciori; chësc àra fat cun ligrëza por tröć agn. Sefl ê na porsona scëmpla che ćiarâ daidé olach’ara sciafiâ. Eduard Burchia (*12.02.1941 - † 01.04.2009) Eduard ê bocà de mistier y à laurè passa 35 agn pro le bocà da San Ćiascian. Do ch’al é gnü daurì na filiala dla bocaria a La Ila, é Eduard gnü a stè a La Ila. Al é inće stè n pez a Urtijëi y a Welschnhofen. Eduard à laurè tröp te süa vita y canch’al n’ê nia pro so laûr, acompagnâl sü mituns les domënies a gara y d’isté ti savôl inće bel da jí sö por munt. 107

La Ila Carolina Sorarù vëd. Pizzinini da Picenin (* 18.09.1927 - † 09.05.09) Carolina, an ti dijô Lina, é nasciüda it’ a Verda y ê la secunda de cater mitans. Bel da möta éra piada ia a patrun impröma tl’ostaria Trebo a San Linert y spo a Piculin tl’ostaria Posta. Dedô éra stada fancela sön Rü a San Ćiascian, tratan la secunda gran vera àra laurè tl’ostaria Stella tres a La Ila y spo sciöche chelnera tl hotel Dolomiti a La Ila. Ara à maridé Paul da Picenin y le daidâ laurè ite le lüch da Picenin. Cun ligrëza se dêra inće jö cun i sciori che rovâ adalerch te ćiasa. Lina à vit na vita scëmpla y nia tres saurida, mo ara â dagnora por düć les dërtes parores y la bona löna. Karolin Pizzinini (* 03.07.09 - † 21.07.09) La picia Karolin de Renata y Robert Pizzinini à albü püć dis de vita sön chësc monn, impò éra na gran scincunda por sü geniturs che à podü la tó sö y la mëte indô tles mans de Dî.

108

Maria Rudiferia Pizzinini (*12.5.1928 - † 9.9.2009) Maria Pizzinini o „Ia dl carigà” sciöche al ti gnô dit da picera insö, é nasciüda a Corvara y ê na ﬁa de Tarejia Rudiferia dl carigà y de Adolf dla Rô de Badia; ara ê la mëndra de dui mituns y döes mitans. Tratan la vera àra pordü so pere che é mort a Bornech tratan n bombardamënt. I agn da jona àra passè daidan söl lüch de familia a Pescosta te na gran meseria y cun de gran straciaries. Cun 20 agn éra jüda ia en Gherdëna pro la familia Graß a patrun y cun 25 agn éra jüda a patrun pro la familia Vanucchi a Prato (Firenze) olach’ara é stada trëi agn. Tl 1959 àra maridé Lois Pizzinini dl tescere y à albü cater mituns. Dal 1968 inant éra stada cöga dla scora elementara y mesana da La Ila y dal 1970 ćina ch’ara é jüda en ponsiun tl 1985 àra romenè sö la scora mesana. Tl 1992 àra podü fà cun gran ligrëza n iade tla Tera Santa. Ara ê conesciüda por süa bona man da cují fora y fà zaindli y por süa gran pasciun ch’ara â cun i ciüfs ch’ara coltivâ te so urt cun gran savëi. I la recordun sciöche na porsona sterscia, da na gran fede y arjignada da daidé dlunch y dagnora. Ara à lascé n gran öt te familia.

La Ila LA CÖRA DA LA ILA Avenimënć Jí en Jeunn - En jöbia ai 4 de jügn él pié passa 1000 peregrins sura munt ia cuntra le santuar de Jeunn; chësc é n iade che i omi dles dodesc ploanies dla Val Badia fej vigni trëi agn, mantignin la usanza de fedelté y reverënza al vësco de nosta diozeja che à albü sön Jeunn la pröma sënta. La Confermaziun - Ai 8 de mà à i mituns da La Ila y da San Ćiascian ćiafè le sacramënt dla confermaziun da siur Eugen Runggaldier.

I peregrins da La Ila pëia ia da dlijia demez.

I crejimanć tratan la deﬁlada.

109

La Ila

I crejimanć da La Ila y da San Ćiascian cun le degan siur Franz Sottara, siur Heinrich Ellecosta, siur Christian Moroder y siur Eugen Runggaldier.

I mituns y les mitans dla pröma comuniun cun les maestres Evelyn, Lara y Rita.

110

La Ila La Pröma Comuniun - En la festa dl’Assënza à 8 mitans y 7 mituns podü jì ala pröma comuniun: Julia, Martin, Hannes, Tommi, Noemi, Max, Corinna, Valentina, Sara, Giorgia, Alessia, Robert, Nicholas, Simone y Celine. I mituns é gnüs acompagnà te dlijia dala comunité y dala musiga. La mëssa é gnüda zelebrada da siur Christian y ćiantada dal cor di mituns sot ala direziun de Elisabeth. Festa di iubilars maridà - Sciöche vigni ann à le consëi de cöra indô organisé da d’altonn la festa di iubilars maridà da 10 agn de matrimone insö; indöt él stè 18 pêrs che à tut pert. La festa à metü man cun la mëssa che é gnüda zelebrada da siur Ulrich, en assënza de siur Christian, y ćiantada dal cor de dlijia. Te dlijia à

le presidënt dl consëi de Cöra, Lois Kastlunger, portè dant so salüt ai iubilars baian dl’importanza dl crësce deboriada tl matrimone y Fabian Nicosia à sonè l’oboe por abelí la funziun. Chësta scomenciadia, organisada dal consëi

Nando y Celestina De Giovanni à festejé 55 agn de matrimone.

I iubilars cun siur Ulrich (al mancia Sepl y Annamaria Rottonara).

111

La Ila de cöra y coordinada da Lilli Nicosia y Rosmarie Castlunger, à albü inće en chësc ann na gran ressonanza. Do mëssa s’à düć i iubilars abiné cun i familiars sön plaza de dlijia, olach’al é gnü tenü sö n buffet cun l’aiüt dl’uniun dles ëres. Consëi de Cöra Le consёi de cöra s’à abiné regolarmёnter por laurè fora y portè inant le program dl ann sot al tema dla diozeja „la domënia” che dess ester dé de palsa, dé dla comunité, dé por la familia y dé dl Signur. Deache le consёi de formaziun â metü a jì d’aisciöda döes edemes dla familia, à le consëi ponsè de organisé en domёnia, ai 10 de mà, na mëssa cun y por les families. Al é stè na bela esperiёnza, a chёra che tröc mёmbri de nosta ploania, jogn y manco jogn, à tut pert desmostran che le paîsc da La Ila é n paîsc davert a iniziatives y propostes nöies. N’atra scomenciadia

realisada é stada la „löm dla domënia”. Sön invit dl oﬁze pastoral dla diozeja de tó pert a chёsta aziun, à le consёi de cöra apostè 200 löms y les à partides fora ales families. L’aziun à albü n gran suzés, tan ch’an à messü cumpré dô ciamò 50 löms. I sperun che la „löm dla domёnia” vёgnes impiada gonot y ch’ara portes lominus te nostes families. Por la secunda domёnia d’otober à spo le consёi de cöra organisé la festa di iubilars maridà por tignì adöm les families y la comunité. La Ila à la fortüna de avёi n bel grup de porsones che se mёt a desposiziun por sorvisc te y incër dlijia y calonia ia. Al é n volontariat che foss ri da paié, mo che chёstes porsones fej tl spirit d’amur cristian. Bela é stada l’incuntada de düć i colauradus dla cöra d’advënt pro n rorate y na picia festa da Nadé. Le consёi s’à sambёgn inće dè jö plü iadi cun l’ingrandimёnt dla cortina, y al é stè bel da odёi che le comun à tut sö te so program la chestiun y à lascè fà n proiet che ti é gnü presentè ala popolaziun.

Le consëi de cöra (al manćia Siur Christian, Renate, Klaus y Elisabeth).

112

La Ila En chёsc altonn ti àra scechè a siur Christian cun la sanité, mo al à impò fat döt ći ch’al é stè bun, y de chёsc le rengraziëia le consëi de cöra dër de cör y ti aoda ch’al ciafes indô les forzes da jí inant te süa misciun. La Uniun dles Ëres La uniun dles ëres à en Pasca indô tut pert al’aziun „Na rösa por la vita”; do la gran mëssa él gnü venü bëgn 600 röses y le vadagn é gnü dè jö ala „Krebshilfe Südtirol„. D’isté él gnü organisé na prozesciun y na mëssa a Oies. N gran suzès à albü le curs da pastelnè de Pia Pedevilla che é gnüda inviada a La Ila. Da d’altonn él gnü tignì le batadú dles ëres cun 16 pêrs che à tut pert. Ala ﬁn dl ann s’à les ëres abiné a n rorate che é gnü ćiantè dal cor di mituns de Elisabeth. L’uniun dles ëres dëida inće lavè la dlijia. Danter l’ater arjigna les ëres dla uniun les ćiandëres por i bati, por Gnissant y por d’atres festes de dlijia.

Les ëres tratan le batadú.

Gejú da sëra él gnü fat na griliada, al é gnü impié n bel füch y düć à podü dormí te tënda. Inće en chësc ann él gnü tignì na festa por ministranć che à lascè chësc sorvisc. Dal ater vers él gnü tut sö 13 sorvidus nüs y śëgn é le grup rové sön 50 ministranć. N gran suzés à albü l’aziun dla turta: al é gnü venü sones de turta y cun le vadagn à le grup sostigní n proiet de n jonn dla Val Badia: 8 euro basta da salvé na porsona dala malaria y insciö él gnü salvè 150 porsones. Da d’altonn él gnü fat le „Hüttenlager” a Porsenú tl Kassianeum, n iade cun la roda sön Piz

Le Grup di Ministranć Por stè datrai adöm en compagnia s’à i „minis„ abiné deplü iadi: le pröm iade raitan cun la liösa da Piz Sorega jö. Da carlascè s’à incuntè en maschera tla palestra a La Ila, olache i sorvidus à inće podü s’arpizé. Tratan l’ann él gnü organisé, en colauraziun cun les schires joniles y i sorvidus dla Val Badia, n curs de bai moderns cun Simon Dapoz, sciöche le hip hop y le funky. Cun Andrea Peccei él gnü fat n curs da depënje la dlijia da La Ila. En la festa dl Cör de

Le grup di ministranć cun la roda fora dal Lech da Sompunt.

113

La Ila Sorega y d’otober à i sorvidus podü jí a Gardaland. Por Nadè él gnü fat l’aziun „Nadè tla lada dai ćialzà”, che dô ester na scincunda ai püri: al é gnü coiü adöm scincundes che é spo gnüdes ortiades tla Romania. L’ann dl grup di „minis„ s’à stlüt jö cun n rorate y na festa da Nadè. La Schira Jonila La schira jonila s’à incuntè regolarmënter sfrutan le tëmp lëde en compagnia, stê a soghé, ćiacolè, ćiantè, pastelnè y perié deboriada. Danter deplü iadi él gnü ponsè a chëres porsones che depënn dal aiüt de d’atri por ester bones da superè les diﬁcoltês dla vita. Insciö à les mitans dla schira jonila arjigné ca deplü aziuns de solidarité. I pröms dis dl ann nü éres jüdes a portè le messaje di Trëi Resc da ćiasa a ćiasa y a cöie adöm

spënores, en pert por i proieć dl’aziun diozejana di Trëi Resc y en pert por les misciuns tles Filipines, olach’al é nosc miscionar siur Gustl Frenademez. Por l’aziun da vëne tòć de turta à tröpes umes tënü sö na gran varieté de creaziuns duces. Cun ći che é gnü trat ite àn orü daidé porsones tla valada y tla provinzia che vir tla stënta por gauja de val’ desfortüna, de n inzidënt, de maratia o de mort. Inće la „Löm da Betleme”, che röia a La Ila bele da deplü agn en la vëia de Nadè, ô ti portè ligrëza cun n sostëgn ﬁnanziar a porsones che à debojëgn. Ai 12 de novëmber él gnü invié ia na iniziativa dal consëi de formaziun: „Fajede na ligrëza daidan Elena”. Le contat cun dui sciori Fiorenzo y Giuliana Gori da Pistoia, che vëgn bele passa vint agn a La Ila a passè sües vacanzes, à cherié n liam cun na möta de diesc agn dla Moldavia che ne soporta nia la farina

Les mitans dla schira jonila tratan la sëra de solidarité por Elena.

114

La Ila (zeliachia). La storia de Elena, che vir te na gran meseria, à atira fat impresciun. Elena y sü geniturs é pormò gnüs dala familia Gori al savëi ch’al é alimënć da ciafè che ne contëgn degöna farina de blâ. Al à orü ester n’aziun de convinziun inće por so dotur, che ne savô nia tan de alimënć zënza farina ch’al é da ciafè sön le marćé. La sëra de solidarieté por Elena à albü na ona poetica y artistica: Fiorenzo Gori é n poêt da Pistoia che roda cun sües poesies fantastiches y cun sü dessëgns te n monn imaginar y che se conzentrëia sön dui simboi: le lëgn y la löna. Les mitans dla schira jonila à lit dant deplü poesies fora de so liber „Ma le nuvole si perdono in cielo?” che l’autur à splighé cun sües parores scëmples y tleres. Chi che à tut pert a chësta iniziativa y che à vijité la

mostra di dessëgns à podü ti cumprè jö al artist sües creaziuns fantastiches. Cun ći ch’al é gnü trat ite à la schira jonila podü ti menè a Elena vigni mëis, por n ann y mez alalungia, produć alimentars che la dëida da se stè damì, podëi crësce y imparè da vire cun süa alergia cuntra la farina. Le Seniorenclub En jöbia ai 22 d’otober à inće chi da La Ila tut pert ala incuntada de düć i clubs di seniors dl comun de Badia tla ćiasa J.B.Runcher. La terza domënia d’Advënt s’à abiné i seniors da La Ila a so rorate olach’ai é gnüs saludà dala surastanta dl club di seniors Loise Rottonara y da siur Pire Irsara. Dedô é i

Ai 16 de jügn é le club di seniors jü cun n bel grup de partezipanć en jita a Aufkirchen cun siur Angel Comploj.

115

La Ila seniors gnüs invià tl’ostaria dl Ost a stè adöm en compagnia y à d’ascutè sö de beles ćianties d’Advënt. Cun na picia scindunda él inćé gnü festejé chi che à cumplí i agn ti ultimi mëisc.

Ai 24 de forà s`à i seniors da La Ila incuntè tl salf de calonia zelebran cun siur Christian na mëssa. Dedô ti él gnü fat les aodanzes a chi che é nasciüs ti mëisc de jenà y forà, danter chisc inće a siur Christian che à cumplì 85 agn.

Le club di seniors ia dal Ost.

116

LA SCORA La scolina Tl ann de scora 2008/09 à 44 mituns frecuentè la scolina. Les maestres Carolin Mahlknecht y Karin Pedevilla, les colauradësses pedagogiches Judith Comploj, Pia Crazzolara y la colauradëssa por l’integraziun Annelies Crazzolara à acompagné i mituns y les mitans ti arjignan ca n ambiënt aladô ch’ai à podü imparè tröpes cosses y fà n gröm de esperiënzes. D’invern é i scolarins jüs en jita tl parch de devertimënt sön Piz La Ila. La festa da carlascè é stada n gran avenimënt por i mituns; ai à podü gnì mascherà ala scolina, al é gnü balè y fat na deﬁlada. Dan Pasca é i peri gnüs te scolina a pastelnè la coa da Pasca deboriada cun sü mituns y sües mitans. Da d’aisciöda él indô gnü fat la festa di neni y dles lâs

La Ila

I mituns tratan la jita.

I mituns dla scolina da La Ila.

117

La Ila

I mituns cun les linternes dala festa de San Martin.

Inće en chësc ann él gnü organisé la festa di neni y dles lâs.

di mituns y dles mitans che va spo da d’altonn a scora. De mà él gnü fat la jita a Badia cun na griliada y de dezëmber la festa de San Micurà tla ćiasa dla cultura cun i geniturs. La scora elementara Tratan l’ann de scora 2008/2009 él stè 70 scolars che à frecuentè la scora elementara y tl ann de scora 2009/2010 n’él stè 76. Por alisiré n pü’ l’ativité normala 118

d’insegnamënt él gnü tignì n dé dla nëi a San Ćiascian, olache düć i scolars à podü fà n bel rait cun la liösa; ia por l’invern é i scolars jüs deplü iadi inće a jadiné. Por imparè da se möie y da fà conferta él gnü insigné ite de pici teatri da Erika Castlunger. Simon Kostner é jü te scora a cuntè de beles stories descedan la fantasia di mituns. La secunda y la terza tlassa é stades a Dietenheim; la secunda tlassa à fat dailò de bun pan, n’ativité liada ala preparaziun ala pröma comuniun. Ala terza tlassa ti él gnü mostrè le tru dla lana. Te scora él inće rové adalerch n valgügn musicontri cun Simon Kostner che ti à splighé le funzionamënt di stromënć y ti à sonè dant ne pêr de melodies. La cuarta y la cuinta tlassa é stades cun i scolars de Badia a Porsenù a fà ativitês sportives. La cuarta tlassa é jüda a vijité la sënta nöia dla Crusc Blancia olach’al ti é gnü dè n gröm de informaziuns dër d’ütl. De mà é spo düć i scolars jüs en jita ia Feldthurns y da dailò inant a pé ia dal convënt de Jeunn y spo jö tla cité de Tlüses. La terza tlassa à tut pert ala scomenciadia dl Sorvisc ai Jogn „Hallo Auto”, che educhëia ala sanité y che ti mostra ai scolars i prighi dla strada, nia ma por chi che va cun i auti, mo inće por chi che va a pé. Le proiet „Movimënt, ecuiliber y coordinaziun„ cun Sepp Marmsoler é stè val’ che ti à fat dër bun ai scolars de döta la scora che à podü porvè fora te palestra n gröm de injins dl zircus. An à ciarè da ti mëte a cör ai scolars tan important che le movimënt é. Le proiet é gnü stlüt jö cun na bela festa te palestra olach’al é rové adalerch n gröm de jënt a ti ćiarè ales acrobazies di mituns y dles mitans. Da d’altonn él pié ia 16 scolars le

La Ila

I mituns tratan le proiet “Movimënt, ecuiliber y coordinaziun“

La cuinta tlassa.

119

La Ila inće cun l’assoziaziun „Daidé zënza conﬁns”, à daidé arjigné ca de beles decoraziuns. I scioldi che é gnüs trać ite ti é gnüs surandà a Pia Pedevilla tratan la presentaziun de so liber nü da pastelnè. I scioldi jarà a bëgn di mituns che mëss s’un sciampè dala Birmania ch’ai ciafes almanco n iade al dé n past sostanzius. Le proiet â inom „Früć y lat inće por mè” y dötes les scores elementares dla direziun de Badia à daidé para. La scora mesana „Tita Alton” I mituns tratan la jita da d’altonn.

pröm ann a scora. La jita da d’altonn s’à desﬁré deboriada cun la verda forestala fora por les viles da La Val. De novëmber él gnü pastelnè cotan de decoraziuns da Nadè che é gnüdes venüdes te n pice marćé. Pia Pedevilla, che colaurëia

L’ativité d’insegnamënt é tres indô gnüda arichida cun de vigni sort de scomenciadies. Al dé dla legalité él gnü invié i carabiniers a ti splighé ai scolars n valgönes regoles de comportamënt y da sëra él gnü invié i geniturs a n’incuntada d’informaziun. Dala jita de mà é vigni

La presentaziun dl proiet „Nos tl dialogh intercultural” a Urtijëi.

120

La Ila

La terza tlassa A dla scora mesana.

La terza tlassa B dla scora mesana.

121

La Ila

La terza tlassa C dla scora mesana.

tlassa jüda por so cunt: la pröma a Dorf Tirol, la secunda a Desproch y la terza a Lech de Garda. De mà él gnü n grup de studënć universitars da Udin a vijité la scora por odëi le sistem paritetich. Tres de mà él gnü la maestra Annamaria Fiung a ti presentè ales les terzes tlasses le proiet „L’Africa”, cuntan de so iade tl’Africa. Ai 19 de merz él gnü presentè le proiet „Scioldi, Geld, Money…nia ma monë(a)des”, a chël che les scores altes da La Ila y les scores mesanes dla Val Badia à tut pert. I scolars à podü compone laûrs scrić, mo inće cherié laûrs artistics. Le ﬁn dl proiet ê de mëte i scolars a ponsè do y a conësce damì sü dejidêrs y sü debojëgns. I scolars à inće ciafè consëis co s’orientè damí tl monn 122

dla publizité y dl consum. Le proiet é gnü metü man d’otober, y de novëmber él gnü inće tignì n referat sura le sparagn y i prighi di debić. Ala ﬁn dla presentaziun dl proiet él gnü premié i plü bi laûrs. Ai 19 de mà él gnü presentè le proiet „Nos tl dialogh intercultural” tl ITC Raetia Urtijëi. Les scores altes: Lizeum Linguistich y Istitut Tecnich Comerzial Le Lizeum Linguistich da La Ila é pié ia da d’altonn cun dui orientamënć nüs: i scolars po śëgn chirì fora danter l’orientamënt sportif-turistich o chël pedagogich. Por ci che reverda

La Ila l’orientamënt sportif-turistich fajarà i scolars ti pröms dui agn cater ores de sport al’edema, por conësce damì le corp uman, l’alimentaziun y la sanité; ti ultimi trëi agn impararà i scolars les sciënzes y le dërt dl turism. I scolars che litarà l’orientamënt pedagogich, arà la poscibilité de fà deplü ores de pedagogia y psicologia te düć i 5 agn. Cun l’orientamënt pedagogich ôn ti dè la poscibilité de arjunje na bona formaziun ai scolars che ô jì a laurè tla scolina o tla scora elementara; al é na preparaziun ideala por jì a studié sciënzes dla formaziun y dl’educaziun tl’université da Porsenú. I dui orientamënć ne mudarà nia la denominaziun dla scora, che restarà tres lizeum linguistich; al é preodü inće na colauraziun danter le lizeum, les scolines y les scores elementares dla Val Badia, olache i scolars podarà insciö porvè fora le mistier dl’insegnamënt te deplü sorts de situaziuns. Les scores altes da La Ila tol pert a tröc proieć; danter i proieć de chësc ann n’él gnü fat un adöm cun les scores mesanes dla Val Badia che reverda le tema di scioldi, n ater adöm cun la Maratona dles Dolomites por l’AIDO y n proiet en colauraziun cun l’„Alta Badia, quo vadis?”. Insciö é i scolars gnüs metüs en contat cun la vita concreta dl post, ch’ai pois la conësce damì y s’integrè tla sozieté bele ti agn de scora. Por les terzes y les cuartes tlasses dl Istitut Tecnich Comerzial y dl Lizeum Linguistich da La Ila él gnü metü a jì n proiet en colauraziun cun l’Istitut por le Svilup Regional y le Management dl teritore dl’Eurac, cun le program de

devulgaziun scientiﬁca Eurac Junior, cun l’Intendënza dles scores ladines y cun l’Assoziaziun Turistica Badia. I scolars à podü ascutè sö le imprenditur Wolgang Holzer, che à splighé les oportunitês y i prighi de n’aziënda, baian inće di aspeć familiars y personai. Al’incuntada sura le proiet à tut pert Damiano Dapunt che é le coordinadù dl grup de laûr „cualité” dl proiet „Alta Badia, quo vadis?” y che vëiga te chësc proiet na manira de sensibilisé sides i scolars co inće geniturs. Le proiet é jü inant ai 11 de jügn cun n workshop y d’otober à i scolars podü instësc realisé laûrs, che gnarà presentà y premià en gaujiun dla manifestaziun de contlujiun dl proiet de jenà 2010 tla sënta dl’Eurac a Balsan. Le presidënt dla junta provinziala Durnwalder s’à incuntè cun trëi tlasses dl Istitut Tecnich Comerzial y dl Lizeum Linguistich da La Ila por baié sura la sitaziun atuala dla scora alta y di ladins. I scolars, che é gnüs acompagnà dal diretur Albert Videsott y dales insegnantes Manuela Willeit y Jutta Valentini, à podü baié cun le presidënt sura le program dla scora, l’impëgn politich dla jënt jona, l’autonomia de Südtirol, les lîtes dl parlamënt europeich y sura la regiun europeica dl Tirol. Deach’al é tles scores altes da La Ila inće studënć da Fodom, él gnü sciuré sö, tratan l’incuntada, la chestiun di trëi comuns da Suramunt che oress gnì pro la provinzia da Balsan. Durnwalder à splighé che ël foss a öna sce Cortina, Col y La Plí de Fodom gniss a fà pert de Südtirol, deache chisc comuns é sta por deplü secui sot al’Austria; mo sambëgn é chësc n travert nia saurì da arjunje. Durnwalder ti à 123

La Ila

La cuinta tlassa dl Lizeum Linguistich tratan le bal dla matura.

La cuinta tlassa dl I.T.C.

124

La Ila inće dè n valgügn consëis ai scolars: ai dess tigní sön l’identité ladina, mo inće imparè tröc lingac, imparè da adorè les tecnologies d’al dedaincö y studié inant tl’université. Heinrich Huber, secretêr dl presidënt dla junta provinziala, à organisé dër bun chësta pröma incuntada di scolars dles scores altes da La Ila cun Durnwalder. UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS Assoziaziun Turistica Tl’indunada dl’Assoziaziun Turistica Badia di 24 de merz tla ćiasa dla cultura él gnü presentè l’andamënt dla sajun da d’invern. Do le salüt dl presidënt Andy Pertot él gnü portè dant le proiet dl’„Alta Badia-quo vadis?” Le diretur Manfred Canins à sotrissé l’importanza de ti pité ai ghesć i sorvisc ch’ai se ghira y che chisc dess ester stlüć ite tl prisc d’alberch. L’Assoziaziun Turistica Badia ô inće promöie la vacanza ecologica cun le „Mountainpass”, che po gní adorè sides por i implanć portamunt co por les corieres. Manfred Canins à baié sura le Webmarketing y sura les promoziuns che é gnüdes fates tratan l’invern, danter chëstes êl les gares de paslunch a livel europeich gnüdes tignides a Armentarola a San Ciascian, les gares de Copa dl Monn sön la Gran Risa, la presentaziun dl proiet dl ”Alpine Capsule” dl architet Ross Lovegrove sön scomenciadia de Moritz Craffonara, la manifestaziun „Chef’s Cup Südtirol”, la 20ejima ediziun dles gares di ćiavai y skijöring, la „Noza da Paur”, la „Sliosada da Paur”, le „Motocross freestyle” y i schishow

dles scores dai schi. L’Assoziaziun Turistica Badia à inće contribuì ala manifestaziun de freestyle ai 4 d’aurí sön Piz Sorega tl snowpark Ćiampai. Por ći che reverda les statistiches de chësc invern, é le numer di foresć gnüs adalerch aumentè. Tla sentada generala dl’Assoziaziun Turistica Badia da d’altonn él gnü lité le consëi diretif nü. Por i ostis él rové ite Klaus Irsara y Manfred Irsara por Badia, Rainer Pescollderungg y Andreina Granruaz por La Ila, Andy Pertot y Gustav Rudiferia por San Ćiascian, por i afitaciamenes él gnü lité Stefan Gasser, por les üties da munt Stefan Valentin, por i implanć portamunt Carlo Canins y Luigi Frenademez, por i paurs Enrico Nagler, por i artejagn Manfred Valentini, por i maestri dai schi Klaus Planinschek y por i boteghiers Andy Frenademez. D’isté él stè n aumënt dles sojornanzes tl mëis d’agost dl 10,5%; indöt él stè tl’Alta Badia zirca 15mile presënzes deplü co l’ann passè. Andy Pertot à portè dant le proiet dles tofles ladines di trus da jí a pè, che gnarà metüdes sö da d’aisciöda. Al é gnü baié dles manifestaziuns da d’isté che é jüdes dër bun, sciöche la terza ediziun de „Paîsc en festa” a San Ćiascian, i cursc de ladin y da cujiné, la defilada ai 15 d’agost a La Ila, le Bike Trial Show y la liënda de Fanes söl Lech da Sompunt. Por le pröm iade él gnü invié ia tla sajun da d’isté la scomenciadia „Alpenrosa” te n valgügn hotí dl’Alta Badia, che ti pita ai ghesć de bugn vins en combinaziun cun musiga dl post. Tratan l’isté él inće gnü laurè fora la proposta dla roda dl Sela cun rodes da munt. Por la sajun da d’invern él indô gnü 125

La Ila organisé les gares de paslunch de Copa Europa ai 12 de dezëmber. Por lié la bona ćiasadafüch ala pasciun da jì cun i schi. él gnü metü a jí la scomenciadia „Sciare con gusto” A chësc proiet à önesc üties da munt tut pert; vignöna é gnüda coliada cun n restorant da stëres de Südtirol. La promoziun nöia por ti pité a chi dai schi na bona ćiasadafüch de cualité é piada ia 12 de dezëmber. Te chëstes önesc üties sön les pistes dai schi ti vëgnel pité derzades cheriades cun originalité y ﬁrmades da n cogo de n restorant da stëres de Südtirol. Tla sentada à Andy Varallo baié dla sajun da d’invern: un di laûrs plü importanć él la sostituziun dl implant „Ciampai”, olach’al é gnü baratè i scagns da dui cun scagns da sis posć

cun l’aganciamënt automatich. Danter l’ater él gnü inće cumprè 39 canuns nüs dala nëi. Na novité dl’invern sarà le „Snowpark Alta Badia” che é gnü laurè fora danü, olache i apascionà dl freestyle podarà trà salć cun i schi y la brëia. Te chësc park gnaràl organisé da jenà inant i „Freestyle Days” por i jogn dai 12 ai 18, che podarà porvè fora acrobazies cun i schi da freestyle o cun la brëia cun n maester dai schi. La manifestaziun enogastronomica „Chef’s Cup 2009 Südtirol” é gnüda organisada dai 18 ai 20 de jenà: coghi conesciüs a livel nazional y internazional à mostrè süa bravöra nia ma te ćiasadafüch, mo inće sön i schi. La „Chef’s Cup 2009 Südtirol” é gnüda inaudada ai 18 de jenà cun na cëna tl restorant Hug’s Wine Bar dl hotel Rosa

Le team dl’Assoziaziun Turistica Badia cun i coghi dl’Alta Badia.

126

La Ila Alpina arjignada ca dai Dolomitics (i trëi coghi di restoranć da stëres dl’Alta Badia: Norbert Niederkoﬂer dl restorant St. Hubertus dl hotel Rosa Alpina, Claudio Melis dl restorant La Siriola dl hotel Ćiasa Salares y Arturo Spicocchi dl restorant La Stüa de Michil dl hotel La Perla). Dedô é la festa jüda inant tl Wine Bar Siriola dl hotel Ćiasa Salares a San Ćiascian cun licörs y zigars. En lönesc dadoman à i coghi tut pert a na gara y dedô ési gnüs invià a na ćiarćiada de vins y de deplü sorts de pasta pro la „Pasta party”, arjignada ca da coghi di hotì dl’Alta Badia. Da sëra s’á spo la compagnia nobla abiné a cëna tla ütia Club Moritzino sön Piz La Ila. La „Chef’s Cup 2009 Südtirol” s’à stlüt jö en mertesc sëra cun la cëna de gala tl restorant St.Hubertus dl hotel Rosa Alpina, arjignada ca dai coghi de restoranć cun stëres Michelin che à tut pert ala manifestaziun (indöt 12 stëres Michelin). Le vadagn che é gnü trat ite, é gnü dè döt en beneﬁziënza, na pert é jüda ala LAB por le spitol di mituns „Santobono Pausilipon” y ala Costa Family Foundation por daidé i mituns dl Tibet. Uniun di Stödafüch Tla sentada generala di Stödafüch da La Ila ai 21 de novëmber à le comandant Werner Crazzolara portè dant l’ativité dl ultimo ann y implü inće i momënć plü importanć di 15 agn ch’al é stè a će dla uniun di stödafüch. Tla sentada él gnü onorè y premié por 15 agn de sorvisc Devis Castlunger, Ivan Castlunger, Walter De Lazzer y Ivo

Valentini y por 25 agn de sorvisc Werner Crazzolara, Ennio Pizzinini, Werner Ploner y Enrico Zona. Inultima él gnü premié Renato Pizzinini che é stè 15 agn vizecomandant. Dedô éson passà ala lîta dl consëi nü por i proscimi cin agn. Willy Fistill é gnü nominé comandant y Armin Bernardi vizecomandant; tl consëi él rové ite Walter De Lazzer, Simon Agreiter y Norbert Valentini. Ia por l’ann é i stödafüch da La Ila gnüs cherdà a 36 intervënć, tröc de chisc é gnüs gaujà dal stlafun de nëi che é gnüda. Dai 20 ai 22 de dezëmber à i stödafüch albü da fà pro les gares de Copa dl Monn de schi alpin. La gestiun dles tëndes é da śëgn inant tles mans di omi di stödafüch, porchël ài inće cotan deplü da fà. Ai 29 de merz à l’uniun tut pert ala reuniun dl raiun Val Bassa de Puster a Bornech. La pröma domënia de mà à i stödafüch festejé so patronn San Florian cun na deﬁlada acompagnada dala musiga che à inće sonè pro la mëssa. Siur Christian, che à zelebrè la mëssa, à rengrazié i stödafüch por düć i sorvisc ch’ai fej a bëgn dla comunité. Do mëssa él gnü benedí i auti y les mascinns dan le magazinn. Al é stè n momënt de comoziun canche le comandant Werner Crazzolara ti à surandè a Ugo Dorigo, ombolt da denant, l’onoranza de mëmber d’onur di stödafüch da La Ila. Cun chësc sëgn àn orü dì giulan dla gran sensibilité y desponibilité che Ugo Dorigo à dagnora desmostrè por chësta uniun. Ala ﬁn d’aurì à i stödafüch metü man cun les eserzitaziuns, che é gnüdes fates en pert inće cun les atres uniuns di stödafüch dl’Alta Badia; tles proes ti vëgnel dè tres deplü pëis ala pert tecnica. 127

La Ila

Dala sentada generala di stödafüch él gnü surandè 9 onoranzes.

Ia por l’ann él stè 5 omi di stödafüch che s’à tut dlaurela da jí a cursc tla scora di stödafüch a Vilpian. Ai 16 de mà à i stödafüch tut pert ala eserzitaziun MANV («Schnelle Hilfe beim Massenanfall von Verletzten) organisada a Calfosch dal raiun Alta Badia. Ai 5 de messè ê i stödafüch bele impegnà dales 4.30 dadoman sön les strades de paîsc, por daidé fà pié ia i passa 8000 ziclisć dla Maratona dles Dolomites. Les döes festes da d’isté, Santa Maria dal Ciüf (ai 15 d’agost) y la segra (ai 30 d’agost) é n impëgn fis por i stödafüch; chësc vel inće por düć chi che vëgn a ti ćiarè ala bela defilada. Cun gran paziënza y savëi é chësta defilada gnüda organisada bele mëisc danfora te vigni 128

pice particolar da Paola Crazzolara y da Loise Rottonara. Le tema de chësc ann ê „Le guant da n iade”. Ai 24 de otober él gnü tignì le batadú tl hotel La Majun; le pröm pest é gnü davagné da Giuvani Agreiter y Paul Sorarú y le pozer da Edi Pizzinini y Georg Tavella. La presënza di stödafüch vëgn damanada por de vigni sort de manifestaziuns sciöche verda de prevenziun dl medefüch. Ai é dan man inće te tröpes d’atres ocajiuns, sciöche por ejëmpl en gaujun dl ski-show ala ﬁn dl ann, pro les gares di ćiavai, la roda dles rodes dl Trentino y la deﬁlada di mesi militars storics. L’uniun di stödafüch à 84 mëmbri (58 mëmbri atifs, 15 mëmbri fora de sorvisc

La Ila

Le grup jonil dl’uniun di stödafüch.

Le consëi nü: Da man ciampa impé: Norbert Valentini (aconsiadù), Willy Fistill (comandant), Armin Bernardi (vizecomandant). Dan cà da man ciampa: Walter De Lazzer (aconsiadù) y Simon Agreiter (aconsiadù).

129

La Ila y 11 mëmbri dl grup jonil). Al é indô stè meso da formè n bel grup jonil, che é gnü insigné jö tratan döta l’ainsciöda da Norbert, Armin y Roman. Le grup jonil é jü ai 7 de jügn ales gares a Welsberg y dai 26 ai 28 de jügn a Sterzing. La Musiga La Musiga da La Ila à 50 componënć atifs; ia por l’ann n’él rové laprò 4 de nüs: Sara Frenademez, Giulia Nicosia, Sabine Peccei y Silke Pescoll. Le pröm iade ài sonè ai 14 de forà da descedè da doman siur Christian che complî 85 agn. Al ê tan frëit che i stromënć dlaciâ feter, mo siur Christian à dessigü albü na gran

ligrëza. Do les proes tignides dala ﬁn de forà inant à la musiga sonè dala festa de San Florian, dala confermaziun y dala pröma comuniun, dales festes dles Antlês y dl Cör de Gejú. L’ativité prinzipala dla musiga é stada d’isté pro i conzerć da sëra por i foresć söl paiun alaleria o tla ćiasa dla cultura aladô dl tëmp y spo pro la festa de Santa Maria dal Ciüf y dala segra. En chësc isté él gnü sonè a barat cun la musiga jona da Reba. Da d’altonn à i musicontri messü love n pêr de iadi cotan adora da jí a descedé nüć y novices le dé dla noza. Inće en gaujiun dl’inauguraziun dles infrastrotöres dla Crusc Blancia y di verdabosć él stè la musiga che à sonè. Dô la sajun da d’isté bindebò impegnativa à i musicontri fat

Santa Maria dal Ciüf: le presidënt Massimo Nicosia cun le dirighënt dla musiga Günther Fistill.

130

La Ila süa jita sön Pöz. La gran pert é jüs sö a pé, n valgügn inće por Antersasc, i atri é jorà sö cun le jolier che à condüt sö i stromënć. Dal momënt che le CAI s’incuntâ inće en chë domënia sön Pöz él gnü tignì n pice Frühschoppen. A ćiasa é spo i musicontri gnüs por Gardenacia caijö. Da d’altonn él stè cotan de proes, nia tan por le conzert de Santa Zezilia, mo por la registraziun de na CD, en gaujiun dla festa iubilara di 25 agn dla Musiga da La Ila. Tanja s’à dër porvè da insigné jö i musicontri jogn, che sona en pert tla Scora de Musiga. La musiga di jogn che va inant bele da deplü agn y che tëgn deplü conzerć é por i musicontri jogn na bela esperiënza. L’ativité dla musiga s’à stlüt jö sonan n rorate y pro la mëssa da Nadè.

Le Cor de Dlijia Por le cor de dlijia él stè momënć de festa y de devertimënt, mo inće de plüra. Danter proes da ćiantè, funziuns de dlijia o incuntades de compagnia fora de dlijia, s’à i ćiantarins abiné 81 iadi. Inće les domënies s’abina i ciantarins sön dessura y ﬁstidiëia che le ciantè dla comunité àis n tonn da festa. Cun ligrëza él gnü tut sö pro le cor dui ćiantarins nüs: Julia Chizzali Valentini y Fabian Nicosia; insciö é le cor de dlijia rové sön 25 mëmbri plü la dirighënta Tanja Pallestrong y l’orghelist maester Ulrich Willeit. Por renforzè la compagnia tl cor é i ćiantarins jüs da d’altonn ia Feldthurns a na ćiastagnada. Do la festa de dlijia é Santa Zezilia inće gnüda festejada cun na cëna deboriada, olach’al é gnü onorè

Le Cor de Dlijia.

131

La Ila Margit Valentini por 25 agn y Ingrid Dapunt, Maria Pescoll, Paolina Agreiter, Pia Ploner y Richard Frenademez (inće 8 agn presidënt) por 15 agn pro le cor de dlijia. Ai 17 de mà à le cor tut pert al festival di cors por i 50 agn dl’EPL sön Ćiastel de Tor, ćiantan deboriada cun le cor da San Ćiascian cin ćianties popolares ladines. I ćiantarins s’abina inće vigni ann a na festa da Nadè olache vignun ciafa na picia scincunda. Crusc Blanćia Pro la Crusc Blancia él ia por l’ann cin dependënć che laora a tëmp plëgn; tla sajun da d’invern röia i dependënć ćina sö a 12. Por ći che reverda i volontars n’él gnü pormez 14. Indöt él 65 volontars

atifs spartis sö danter i comuns: Badia, Corvara, La Val, y San Martin. I sorvisc é gnüs fać por le 62% dai volontars (21.000 ores) y por le 38% da personal a tëmp plëgn (ca. 12.300 ores). I sorvisc prinzipai é sorvisc de pröm aiüt, trasport de paziënć a vijites y dialisa, trasporć te ospedai foradecà, sorvisc de prescia, assistënza spirituala y sorvisc a ćiasa por jënt atempada y sora. Tratan l’ann 2009 él gnü fat 2.387 trasporć, de chisc: 957 trasporć programmà y 1.430 intervënć de prescia; indöt él gnü trasportè 2.730 paziënć y fat 162.000 km. La maiù pert di intervenć é gnüs fać danter les 10.00 y les 16.00 ti mëisc d’invern; de nöt él stè da pié ia scialdi danter les 22.00 y les 4.00. L’ativité vëgn ﬁnanziada cun contribuć dla man publica, cun le contribut di

I volontars dla Crusc Blancia cun le grup jonil dal’inauguraziun dla sënta nöia.

132

La Ila paziënć y nia inultima cun le contribut de 917 sozi sostignidus. La seziun dl’Alta Badia s’à dè da fà tl ann 2009 spezialmënter por la sënta nöia a La Ila. Por i dependënć y i volontars él gnü tignì proes y eserzitaziuns cun d’atres organisaziuns de socurs tl raiun dl’Alta Badia; i colauradus volontars à frecuentè cursc a livel provinzial y a livel de valada. Cun la „Schmink-Gruppe RUD„ (Realistische Unfalldarstellung) él gnü tignì por i volontars n curs de pröm aiüt cun la simulaziun de inzidënć y feris. La Crusc Blanćia à inće ćiarè da ti baié ados ai jogn, abinan adöm sö por 20 jogn da 14 a 17 agn, che vëgn bel plan condüć ite dl sorvisc umanitar cun cursc de pröm aiüt y motivà da laurè tl ćiamp sozial o sciöche volontars pro la Crusc Blancia. Por ći che reverda le tëmp lëde

él da recordè la partezipaziun ala gara di schi y dla liösa de döta la provinzia a Seis y les incuntades d’aurela cörta di volontars y dl grup di jogn. Informaziuns plü menüdes él da ciafè tla plata internet www.wk-cb.bz.it Uniun di Iagri Tles noveres dl invern 2008/09 él cherpè n gröm de salvarjins, incër 100, deache i tiers ê dër debli. Dantadöt él stè i rehli che s’n’à tut na ria, pordon le 90% di asos y dles ćioures vedles, scemìa ch’al é gnü metü tles scalires 6.000 kg de fëgn. Da d’aisciöda denanche pié ia a ćiacia s’à i iagri incuntè sö Lagació a tra la scëiba. Tratan la sajun dla ciacia él gnü copè 21 trofei de rehl, 19 müles

L’Uniun di iagri le dé dla ćiacia soziala en la festa de San Ubertus.

133

La Ila de rehl, 35 cerfs y 7 ćiamurć tla zona de Punt de Fer. Bel da trëi agn incà vëgn i ćiamurc sconà tles zones de Gardenacia y dla Crusc ch’ai pois indô bel plan se romëte dala maratia dla rogna. D’otober él gnü organisé na ćiacia soziala pro la ütia dl’ombolt: en chësta ocajiun él gnü copè döes anores y na crecia. Al é stè na bela festa, inće sc’al é gnü falè jö val’. Le sonn di corgn da ćiacia, sonà dal grup Ladinia, àn podü aldì pro le rorate di iagri. Uniun Pëiapesc L’ativité dl’Uniun di Pëiapësc à metü man de jenà cun n curs de preparaziun al ejam de pëiapësc (indöt él gnü tignì 12 incuntades). Ai 27 de merz s’à l’uniun

abiné ala sentada generala, olach’al é gnü inće baié sura la venüda de autorisaziuns. Ala fin de merz él gnü organisé na jita ala fiera dla ćiacia y pëscia a Riva del Garda. Ai pröms d’aurí él gnü daurí la pëscia tla Gadera y tl lech da La Ila. De jügn y d’agost él gnü metü ite de pici pësc, (indöt 565 kg de trotes y 100 kg de trotes ermorades tla Gaidra y 140 kg de trotes tl lech.) Ai 13 de jügn él gnü organisé le dé ecologich y ala fin de jügn la griliada di pëiapësc cun sü familiars. L’ativité s’à stlüt jö da d’altonn cun la sentada generala, olach’al é gnü lité le consëi nü por i proscimi trëi agn: presidënt é deventè Enrico Zona, vize Gilbert Irsara, aconsiadus Tone Tavella, Iaco Granruaz y Carlo Dapoz y revisurs di cunć Ricki Frenademetz y Matthias Alfarei.

Le diretif dl’Uniun Pëiapësc Badia, d.m.c.: Gilbert Irsara, Enrico Zona, Ricki Frenademetz, Salvatore Boi; impé: Iaco Granruaz, Tone Tavella, Matthias Alfarei, Carlo Dapoz.

134

La Ila Jogn La Ila L’ativité dla uniun di jogn à metü man ai 22 de merz cun le dé dla nëi; dadoman s’à 30 jogn incuntè dan le lift de Piz La Ila y é spo pia ia söijö por les pistes; le grup s’à archité pro la ütia Las Vegas a bëre l’aperitif y pro la ütia Saraghes a mangé na pasta. Deache al ê inće de bela musiga, sonada da dui de bugn musicontri, él inće gnü balè y ćiantè ćina che i lifć é stà chić. En la festa dl Cör de Gejù da sëra s’à i jogn incuntè tla plaza de Piz La Ila pro na griliada; do ch’ai à ciafè n bun hamburger apratè da Julian, vizepresident di jogn, s’l’ài ćiamò cuntada n pez, y canch’al à metü man da gnà scür ési jüs ia dala Gran Risa olach’al ê bele gnü arjigné n müdl de lëgna da impié sö. Cun le füch che s’à

destodé ia bel plan a mesanöt s’à inće deslié le cërtl di jogn incëria. Ai 11 d’otober à n grup de jogn da La Ila tut pert al iade a Gardaland cun jogn de döta la valada. Ai à passè n bel dé en compagnia tl’atmosfera de Halloween che ê da ciafè tl parch de devertimënt. Do ester saltà söijö por le parch y avëi porvè fora vigni jüch é le grup indô pié ia cuntra ćiasa storjon pro dal Lodenwirt a mangé na pizza. De novëmber él gnü tut sö tla uniun i jogn nüs. Tla incuntada impara ti él gnü splighé l’ativité dl grup y mostrè n video cun les foto di evënć gnüs metüs a jì dal grup di jogn ti ultimi agn. Pro na bona pasta él gnü a s’al dè n’atmosfera da se stè saurì y daverta ala conferta danter i jogn. La sëra s’à stlüt jö cun deplü sorts de jüć.

I jogn che à tut pert al iade a Gardaland.

135

La Ila La Lia da Munt Ladinia Da chësc invern inant se presentëia la Lia da Munt Ladinia, la Lia da Munt La Val y la Lia dai Crëp de Mareo deboriada, sot al inom „Lies da Munt Val Badia”. Na

I mituns dla lia jonila en jita sön Valparola.

136

uniun che dess daidé cherié n program plü rich y grups plü omogenns. Al é bel da s’la confortè da pié indô sö por munt cun i mituns dla Lia da Munt. Vigni ann él val’danü: mituns y

La Ila mitans che n’é mai ciamò jüs cun la Lia da Munt y che mët man plëgns de motivaziuns y aspetanzes. Al é cotan de mituns che vëgn bele da tröc agn cun la Lia y che se desmostra tres plü asvelć y sigüsc sön i trus da munt y se chir fora dl program les escursciuns plü adatades por ëi. An é jüs n dé a Issing tl „Klettergarten„. Bindebò tröc é gnüs ala jita de dui dis tl parch natural „Fanes Sennes Braies„ a stè suranöt te ütia. Por ti mostrè y cuntè val’ dla pröma vera éson jüs n dé a ti ćiaré ales galeries de Sas de Stria y n ater dé éson jüs sön le Ju de Sief dlungia Col de Lana; al ti é gnü cuntè ai mituns di combatimënć, di soldas tomà y feris, dles mines jüdes ciarà y dles lovines, tan che i soldas à messü s’un doré dal frëit y dala fan. I mituns â n gran interès y savô inće instësc da cunté fać dla vera ch’ai â bele aldì da sü neni. Dër n bel dé à la lia jonila passè da jì sön Ju de Falzares a d’arpizé. Bel plan à i mituns imparè da ti avëi crëta a chël che i tignî tla corda y da s’inﬁdé da se lascè tignì dala corda da gnì indô jö. Propi chësc é ći che i acompagnadus dla lia ô ti dè inant ai mituns, imparè da ti avëi crëta ales persones chi i acompëgnëia y da fà conﬁdënza cun la natöra. Da d’altonn él ćiamò stè dui apuntamënc: ai 6 de setëmber a Bornech l’indunada provinziala dles lies da munt joniles y ai 4 d’otober él gnü organisé le dé dl ambiënt.

Music” cun grups, cors y solisć conesciüs a livel nazional y internazional. Le festival é gnü daurì ai 11 de messè tla dlijia da La Val cun n conzert dl grup L’Estravagante. Ai 14 de messè él gnü tignì n conzert dl’orchestra d’archëć Kremerata Baltica. Sot ala direziun artistica de Franz Comploj à Badiamusica metü man na colauraziun cun le Festival Lockenhaus che é na creaziun de Gidon Kremer. Le publich dla Val Badia à insciö albü la poscibilité de ascutè sö grups che n’è zënza nia da aldí te nosc raiun. Le festival „Mountains and Music” à ćiarè da ti presentè al publich talënć jogn che mët man da s’afermè sön les paladines europees. Le pröm grup de jogn, Klaviertrio Alba, s’à presentè ai 28 de messè y ai 31 de messè àn podü aldí a La Ila le trio d’archëć cun Anna Tifu

Badiamusica L’assoziaziun Badiamusica à presentè n program de conzerć rich y desvalí tla cornisc dl festival „Mountains and

Franz Comploj é da dui agn incà le diretur artistich de Badiamusica.

137

La Ila (vidora), Ryszard Groblewski (viola) y Claudio Pasceri (cello). Le festival s’à stlüt jö ai 27 d’agost a Badia; por le pröm iade él stè da aldí tla Val Badia le Cor di Ëi dla Wiener Staatsoper. Pinzimonio Vocale Le grup musical „Pinzimonio Vocale” à metü man süa ativité cun cursc de formaziun cun Bernd Oliver Fröhlich y spo cun dui conzerć de musighes de Georg Philipp Teleman. Da d’aisciöda y d’isté é le grup gnü acompagné da Monika Mauch che à daidé studié ite i conzerć dal titul „Baci soavi e cari” de Monteverdi. Pro chisc conzerć s’à l’ensemble vistí guanć storics y à albü n gran suzés nia mâ tla valada, mo inće te Puster y te Gherdëna. L’ativité s’à stlüt jö cun n conzert d’Advënt a Al Plan y a San Pire de Lajun.

en pert surantutes da dramaturghs todësc y en pert êl creaziuns di jobleri instësc. Denanche imparè ite les scenes teatrales, à i jobleri fat cotan de eserzizi teatrai de conzentraziun, de interaziun y de improvisaziun. Al curs, che ê davert por döta la valada, n’él stè 12 che à tut pert. I jobleri à imparè da odëi le teater, che nasc dales situaziuns concretes dla vita, te na demenjiun cotan plü rica y ampla. Cun chësc proiet teatral à l’uniun dl teater inće orü recordè les porsones che à fat teater a La Ila, mo che ne n’é nia plü sön paladina, dantadöt Ivan Foppa, che â metü man da gnì ales proes d’altonn 2008, mo che à messü zede por gauja de maratia. L’uniun dl teater à tres ćiamò imënt les beles sëres dles proes passades cun Ivan.

Le Pinzimonio Vocale.

Uniun dl teater Da d’altonn à l’Uniun dl Teater portè dant te döes sëres deplü scenes cörtes, gnüdes a s’al dè do n curs de n mëis tignì da Erika Castlunger. Les scenes ê 138

I lauranć dl teater.

La Ila MANIFESTAZIUNS Y SCOMENCIADIES La sliosada da paur y la gara soziala Ai 22 de forà él gnü tignì la cuinta ediziun dla sliosada da paur. Sön invit di presidënć dles uniuns di ćiavai, Enrico Nagler y Simon Dapoz, s’à incuntè i zidladus dla valada condejon adalerch söl ćiamp dl sport a La Ila passa 20 ćiavai. La manifestaziun à metü man cun la sliosada da paur che é piada ia dales 11.00, dala Ütia Paraćiora demez, cun i ćiavai infornis sö da festa, slites vedles, patruns y patrones cun le guant da zacan che é passà fora por le zënter da La Ila. Dedô s’à düć abiné tl ćiamp dl sport ala gara di ćiavai. I ćiavai che piâ ia dal start

Iaco dl’Ost tratan la sliosada.

Simon Dapoz, presidënt dl’uniun di ćiavai haﬂings tratan la gara.

139

La Ila

La premiaziun di Ä&#x2021;avai norics tratan la gara soziala.

La premiaziun di Ä&#x2021;iavai haďŹ&#x201A;ings tratan la gara soziala.

140

La Ila un por un messâ fà döes rodes tl tëmp plü cört ch’al ê meso, zënza galopè, ći che ess comportè na penalité. Pro i ćiavai haﬂings à inće en chësc ann Simon Dapoz plazé indô süa ciavala „Ulite” al pröm post dla tlassiﬁca, jon a ćiasa cun de bi pesć sides tla categoria dles liöses trates da un n ćiaval co dles liöses trates da dui. Pro la categoria di ćiavai norics à la ćiavala jona „Lona” de Josef Rottonara fat le miú tëmp. Tl dopl di norics deperpo él stè i ćiavai Lischka y Bellade Osvaldo de Giovanni che à davagné. Gara dl paîsc Ai 5 d’aurí él gnü organisé dal’Uniun Sport La Ila y dala scora dai schi la gara dl paîsc „La Giatiscima” sön la pista de Gardenacia. Di 220 scrić ite n’él stè 170 che à tut pert ala gara; por le pröm iade é la gara piada ia da dui starć: un é gnü metü sö Plaönn, olach’al piâ ia i mituns che ne va nia ćiamò a scora, por düć i atri piâ ia la gara da Plan de Sponata. L’atlet plü asvelt é stè Alex Zingerle da Boscdaplan, che à davagné le trofê dla Giatiscima; la miú atleta é stada Elisa Crazzolara y la miú familia é stada chëra de Norbert Frenademez. Do la gara àn ciafè n pice aperitif tla ütia Sponata y la premiaziun é gnüda tignida jö dala pizzeria La Bercia. Do la premiaziun éra jüda inant cun la ola dla fortüna olach’al é gnü dè fora 50 pesć. Andrea Planinschek à ciafè le pest por le plü jonn y Giuvani Agreiter d’Altin le pest por l’atlet manco jonn. La sëra é jüda inant cun Alexander Pezzei che à sonè i orghi da man y le DJ Alex Lück.

Andrea Planinschek, l’atlet plü jonn, Giuvani Agreiter d’Altin, l’atlet manco jonn.

Gara soziala dl Schiclub Ladinia Ai 11 d’aurí à le Schiclub Ladinia Alta Badia tigní la gara soziala sön la pista Gardenacia. N bel numer de partezipanć à tut pert al slalom lerch, cun chël ch’al é gnü n pü’ stlüt jö la sajun dai schi por le schiclub ladin. Le miú tëmp di ëi é gnü arjunt dal jonn Stefan Miribung da La Val y le miù tëmp dles ëres da Elisa Crazzolara.

141

La Ila Festa di ćiavai haﬂings y norics tl’ipodrom da Maran T l a findledema dal 1 ai 3 de mà s’à incuntè tl zënter ipich a Maran düć „Lona” de Sepl Rottonara. i zidladus de ćiavai haﬂings y norics de Südtirol ala vijita dles ćiavales de trëi agn. Les ćiavales, alenades indertöra y bel puzenades sö,

vëgn condütes dan da na comisciun de esperć da döta la Talia. I esperć les conscidra, les mosöra y les valutëia sc’ares corespogn ai standards, ai controlëia l’armonia, le deport y.i.i. Spo vëgn les ćiavales partides sö te deplü categories, les plü beles röia tla pröma, les atres tla secunda o tla terza. Ala fin vëgneres scrites ite tl liber genealogich di ćiavai haflings o norics. La Val Badia à condüt a Maran cater ćiavales haflinghes y trëi noriches. I zidladus badioć s’à dè dër da fà da zidlé les polerines y da les arjigné ca, les abinan ite dötes tl liber genealogich. Dër contënć ê i zidladus da La Ila Simon Dapoz y Iaco Rottonara cun sües ćiavales „Mara” y „Meri Mara” che é rovades tla categora IB. Les ćiavales „Medelinda” de Helmuth Elliscases da La Pli y „Meggi” de Daniel Paratscha da La Ila é trames gnüdes tutes sö tla categoria IIA. La plü bela dles ćiavales noriches dla Val Badia é stada „Lona” de Sepl Rottonara da La Ila, che é rovada dla categoria IIA. Le zidladú Carlo Crazzolara da San Ćiascian à menè dan dala juria döes noriches, „Lydia” gnüda assegnada ala categoria IIA y „Lina” ala categoria IIB+. Le poem musical „Fanes”

Simon Dapoz y Iaco Rottonara.

142

Ai 11 d’agost él sté sö dal Lech da Sompunt la premiere dl poem musical „Fanes” che à por autur dl test poetich Roland Verra. Susy Rottonara à scrit les musighes originales y à interpretè sciöche soprann solista la pert dla protagonista. Ala presentaziun, gnüda organisada en colauraziun cun la Lia Culturala Fanes, à

La Ila tut pert tröć aturs y comparses dl post. La usc dl autur instës à portè dant la cuntia mitica dla liënda de Fanes te 32 composiziuns poetiches acompagnades da melodies Susy Rottonara tratan a r c a i c h e s la rapresentaziun. ćiantades en pert dal Cor dles Jones d’ Al Plan, sot ala direziun de Inge Ties y Herta Verra Feichter, y dala usc soprana dla prinzëssa Dolasila. Le popul de Fanes vir tla pêsc ćina che so ultim re le condüj ala roina por gauja de sües ambiziuns. Les ﬁgöres suranaturales, sciöche Spina de Mul che vëgn fora de n ciarü misterius, contrastëia l’armonia cun la natöra rapresentada dala Regina de Fanes. Les batalies

danter i soldas de Fanes y i nemisc vëgn azentuades da efeć de iluminaziun y sonorisaziun. La stria Zicuta y i salvans dl’Aurona comparësc tl bosch sot n crëp dlungia le lech iluminé a or. Ala fin pêl che la profezia dl tëmp impormetü portes speranza nöia por le Rëgn de Fanes, mo canch’al comparësc les Ganes tl chît dl’ultima scena se desfanta döt ia sciöche te n som. Le laûr complès y sperimental ê caraterisé da na gran potënza evocativa y da elemënć simbolics tla dinamica dles scenes sot ai efeć particolars dl’iluminaziun dl lech y dl bosch tla cornisc naturala dles Dolomites. Le spetacul alaleria é gnü tut sö y mostrè deplëgn dala RAI Ladina sot ala rejia televisiva de Alessandro Dapunt. Defilada de Santa Maria dal Ciüf Por tema dla defilada en Santa Maria dal Ciüf à Loise y Paula metü dant en chësta ota „le guant da zacan. Al n’é

Le grup de schiadus che à tut pert ala deﬁlada.

143

La Ila

Momënc dla deﬁlada: na ëra cun i mituns vistis cun la troht.

La deﬁlada cun guanć da zacan.

Les ëres cun le guant da zacan.

Le confarun ghel.

144

Le ćiar cun i novic.

La Ila stè tröc che s’à vistì sö da zacan y che é deﬁlà fora por paîsc: ëi y ëres cun la troht, n grup de mitans cun ćësć de ćiüfs, de vigni sort de ćiars infornis sö, la uniun dl bal popular Val Badia, la musiga da Milland che à daurì y la musiga da La Ila che à stlüt la deﬁlada. La festa de Santa Maria dal Ciüf é la festa dl patrozinium dla dlijia da La Ila. Chësta ê na bela ocajiun por la benedisciun dl confarun ghel nü. La benedisciun é gnüda tignida da siur Christian Moroder dan la prozesciun y por le pröm iade àn indô podü portè do cotan d’agn düć i cater confaruns pro la prozesciun de Santa Maria. Por avëi ëi assà da portè düć i confaruns n’él gnü tut sö tla uniun di portaconfaruns trëi de nüs: Simon Agreiter, Fabian Agreiter y Theo

Pro i partezipanć n’êl inće de chi dl post: Richard Frenademez cun n meso militar dla vera dl Vietnam.

Debon. Do ch’al é gnü lascè dortoré sö i trëi confaruns, le cöce, le vërt y le blé, à l’uniun di portaconfaruns, cun a će Florian Rottonara, inće lascè fà sö danü le confarun ghel. Mesi militars storics Ala cuinta ediziun dl’indunada di mesi militars storics tl’Alta Badia dal 11 al 13 de setëmber él rové adalerch passa 270 porsones a ti ćiarè ala deﬁlada de 135 mesi militars storics. I partezipanć é gnüs adalerch en vëndres y vigni dé él gnü organisé n’atra roda. Le pröm dé à i ciafers rovenü sü mesi sön Ju de Valparola y é jüs a vijité le museum dla Pröma Vera, le secundo dé é i partezipanć passà

Franz Rottonara cun so meso militar storich.

145

La Ila por Picolin, sura Ju iaijö Al Plan y por Longega sö n’Antermëia. En domënia é i mesi deﬁlà fora por i paîsc dl’Alta Badia s’architan jö dal Lech da Sompunt. La manifestaziun é gnüda organisada da n comitê, cun Werner Crazzolara a će, y cun le sostëgn dl Consorz Turistich Alta Badia. Pro i partezipanć êl la gran pert talians, mo al n’é inće gnü dala Germania, dall’Austria, Albania, Slovenia, Republica Ceca, Francia y Svizera. Indunada generala dla FIPER Deache l’implant de telescialdamënt a lëgna, gnü metü en funziun l’ann 1995 a La Ila, é stè un di pröms de chësta sort de implanć te döta la Talia, êl dërt da tignì n iade a La Ila l’indunada generala dla FIPER y dla Federaziun Biomassa de Südtirol, che é gnüda a s’al dè ai 28 y ai 29 de merz sot al titul „Kopenhagen y les diretives EU 20/20/20 – La crisa ﬁnanziara, na chance por la sconanza dl ambiënt?”. Do le salüt tla ćiasa dla cultura da pert de Iaco Frenademez,

L’indunada generala dla FIPER.

146

surastant dl implant de telescialdamënt da La Ila, à Hanspeter Fuchs, presidënt dla Federaziun Biomassa de Südtirol y Walter Righini, presidënt dla FIPER, splighé le tema. Tratan l’indunada à Michl Laimer portè dant la tematica „Le svilup di implanć de telescialdamënt cun biomassa en previjiun dles diretives EU 20/20/20” y Gottlieb Moling dl ispetorat forestal da Bornech, à spo baié dla tematica dla biomassa, di bosć de Südtirol, dles strotöres forestales de proprieté dla provinzia y dles cuantitês de lëgna che i implanć de telescialdamënt à a desposiziun da borjé. Te chisc agn n’él gnü tröc a vijité l’implant de telescialdamënt da La Ila, sciöche inće Walter Righini, presidënt dla FIPER, che manajëia incö trëi implanć de telescialdamënt tla Valtellina. Inaudaziun dla sënta nöia dla Crusc Blancia y dla staziun di Verdabosć Al s’à abiné cotan de jënt dl post ai 15 de novëmber ala festa de inaudaziun di locai dla sënta nöia dla Crusc Blancia y dla staziun dla Verda Forestala, tla zona „Boscdaplan nord”, che é sentades ite te na posiziun zentrala tl’Alta Badia y te n post dër ideal da podëi pié ia debota a portè aiüt. Le frabicat, che é gnü realisé te na zona por implanć publics sön iniziativa privata, é gnü fat sö dala ﬁrma Findolomit, che l’à spo venü ala man publica. Danter les autoritês rovades adalerch êl le presidënt dla junta provinziala Luis Durnwalder, i assessurs provinziai Florian Mussner y Richard Theiner, i

La Ila

Le presidënt Luis Durnwalder taia la vëta dla sënta dla Crusc Blancia.

Le presidënt Luis Durnwalder che siëia ia la stangia d’inaudaziun dla staziun di verdabosć cun l’ombolt Iaco Frenademez.

147

La Ila

Da man ciampa: Karin Valentin, Albert Frenes, Franz Dapoz y Andrea Piccolruaz; en pé da man ciampa: Sandra Schuen, Konrad Videsott, Egon Ploner, Georg Rammlmair, Pepi Zingerle y Sepl Miribung.

ombolć di comuns de Badia, Corvara y San Martin, le vize ombolt da La Val, l’ombolt da denant Ugo Dorigo, le presidënt dla comunité comprensoriala Val de Puster Manfred Schmid, le presidënt provinzial dla Crusc Blancia Georg Rammlmair y l’ispetur provinzial di verdabosć Paul Profanter. Danter les melodies dla musiga da La Ila él gnü portè dant i salüć y i discursc dles autoritês. Por la zeremonia d’inaudaziun ti él gnü sport al presidënt dla junta provinziala la forfesc da taié la vëta dla sënta dla Crusc Blanćia y n sigun da sié indalater la stangia che stlujô jö la sënta di Verdabosć. Dedô él gnü benedí n auto nü, n Mercedes Sprinter, che à la funziun de ambulanza por aiüć de prescia. Konrad 148

Videsott, surastant dla Crusc Blancia seziun Alta Badia, à tut l’ocajiun da partì fora, deboriada cun Georg Rammlmair, onoranzes a n valgügn volontars dla Crusc Blanćia: a Karin Valentin, Sandra Schuen y Albert Frenes por 10 agn de sorvisc, a Franz Dapoz y Egon Ploner por 15 agn y a Pepi Zingerle, Sepl Miribung y Andrea Piccolruaz por 25 agn de sorvisc. Inultima à la jënt rovada adalerch podü ti ciarè ai locai nüs dla Crusc Blancia y dla staziun di Verdabosć; la festa s’à stlüt jö cun n buffet tl garage dla Crusc Blancia. Tla staziun di verdabosć él oﬁzi dër lominusc y funzionai por cater posć de laûr. Laprò él inće n garage y locai tecnics y por l’archif. Atualmënter laora

La Ila domënia à metü man cun na esibiziun dl Schiclub Ladinia, cun jori de deltaplanns y parapënns. Danter les döes manche àn podü aldí n conzert dla Fanfara Truppe Alpine. Le slalom lerch é gnü davagne da Max Blardone, Max Simoncelli y Cyprien Richard; Manfred Mölgg é rové quinto y Alexander Ploner sesto. Dal slalom strënt en lönesc é Manfred Mölgg rové cuarto do Reinfried Herbst, Silvan Zurbriggen, Manfred Pranger. Le presidënt dl Comitê dla Copa dl Monn Marcello Varallo é stè contënt cun la gara.

I verdabosć dan la sënta nöia. D.m.c. Giorgio De Grandi, Roland Moling le surastant Florian Sottara y Florian Valentin.

tla sënta di verdabosć: Florian Sottara, Roland Moling, Florian Valentin y Giorgio De Grandi. Copa dl monn Ai 20 y ai 21 de dezëmber, da n bel gran frëit, él gnü tignì sön la Gran Risa les döes gares mondiales de schi alpin tl’Alta Badia, le slalom lerch y le slalom strënt. La festa à metü man en sabeda, ai 19 de dezëmber, cun l’estraziun di petorai di 15 mius atleć de slalom lerch. Dedô él stè la „World Cup Party” tl tendun scialdè, metü sö dlungia le travert y la cëna da gala sön Piz La Ila dal club Moritzino cun 250 ghesć. La

Alexander Ploner tratan la gara de slalom lerch.

Incuntada cun la Gelmini I presidënć dles consultes di studënć de döta la Talia s’à incuntè a Roma, danter chisc êl inće Renè Pescoll por le grup ladin. Tl’incuntada tla biblioteca dl Senat à la Ministra Gelmini mostrè n 149

La Ila gran interès por i problems di studënć y à inće laldè i argomënć di jogn. Tl Senat él inće stè na incuntada cun les comisciuns parlamentares por la sopresciun dla criminalité, por cultura, sciënzes y formaziun. Al é inće gnü portè dant le proiet dla „Cherta di scolars” che dess ti conzede ai scolars prisc plü basc da jí al chino, al teater, ti museums y te d’atres istituziuns culturales.

I rapresentanć di scolars a Roma: d.m.c Alessio Spitaleri, Antonella Zeni dl’intendënza taliana, René Pescoll cun Lois Kastlunger por l’intendënza ladina.

SPORT Uniun Sport La Ila Les döes incuntades de telemark „La Falda„ ai 19 de forà sön la pista Do Ninz y ai 25 de merz é stà i pröms apuntamënć dl’Uniun dl Sport. Sö por 40 telemarkres y telemarkri ne s’à nia lascè sprigorè dal gran frëit y à anuzé la sëra da storje le jenëdl en compagnia. Maestri y istruturs nazionai de telemark à dè consëis y mostrè dant la dërta tecnica de chësc sport. La sëra dl pröm apuntamënt dla Falda s’à 150

stlüt jö cun la „Gran Ota”, olache incër 40 telemarkri à porvè da fà na ota da telemark tacà adöm se tignin por la man. De merz s’à i telemarkri dla Val Badia y de Puster incuntè sön la pista Do Ninz por se strité fora le titul dl „Re dla Falda 2009” cun na gara paralela de telemark che é gnüda davagnada da Martin Volgger da Raiscia, ti la stican ma de püch al telemarker da La Ila Richard Miribung. Ai 5 d’aurì él gnü stlüt jö la sajun da d’invern cun la gara dai schi dl paîsc „La Giatiscima” che é gnüda metüda a jì cun la scora dai schì. Ai 7 de jügn él gnü organisé por le pröm iade la Copa dl Min y le turnier de beach volley por i scolars dles scores altes. La Copa dl Min é n turnier danter les cater maius vijinanzes da La Ila, Boscdaplan, Funtanacia, La Ila Alta y Ninz. Do na ﬁnala sogada dër bun y n turnier dër cumbatü, à la vijinanza da Funtanacia podü bagnè ite la devënta dla pröma ediziun. Ai 7 de jügn él gnü invié i scolars dles scores altes a San Ciascian a soghé n turnier de beach volley; inće sce le tëmp ê malsigü él gnü 9 scuadres. Davagné à dui scolars da Porsenú, al secundo post él rové i fredesc Jan Mark y Kevin Castlunger da La Ila y al terzo post Belen Rottonara y Alex Zingerle da La Ila. Ai 8 de messè él gnü sughé la secunda ediziun dla Sgrafdada, na partita dal palè danter chi sura strada y chi sot a strada, tl ćiamp dl sport da La Ila; davagné à la scuadra de chi sura strada cun 5 rëis cuntra 3. D’isté à la scuadra Marco De Lazzer y Giorgio De Grandi tut pert al „Bank the Future Beach Cup de Südtirol”. Al é gnü

La Ila

Funtanacia davagna la Copa dl min.

Le turnier de beach volley dles scores altes.

La Sgrafdada 2009.

soghé indöt 4 turniers de beach volley te döt Südtirol: a Türesc, Kaltern, Naturns y Bornech. I dui beachri da La Ila à stlüt jö le Beach Cup al pröm post cun 370 punć. Al secundo post s’à plazè le duo Lang/Rauch da Venost cun 310 punc y

al terzo la scuadra Knapp/Walcher da Balsan cun 310 punc. Ai 6 de setëmber él gnü tigní tl ćiamp de saurun a San Ciascian por le 9° iade le turnier de beach volley, le Vijo Cup. L’ediziun 2009 è gnüda davagnada dales 151

La Ila scuadres de Gherdëna; les döes mitans, Romina Comploj y Silvia Perathoner da Santa Cristina, à davagné le turnier, Egon Rabanser y Egon Rungaldier à rumené demez le secundo pest y Herbert Valentini y Manuel Moling à messü s’acontentè cun le terzo post. Ai 27 de setëmber él gnü metü a jí le dé dl sport por i mituns dla scolina y dla scora elementara y por i geniturs; le bel tëmp y la temperatöra ćialdina à fat da cornisc ala secunda ediziun de chësc dé dl sport. D’otober à l’uniun dl sport organisé la jita di Barantli a Milan sön invit dla scuadra dl Villatavazzano, che vëgn d’ isté a fà n footballcamp por mituns y cun chëra ch’an fej na partida sides de adulć co de mituns.

La scuadra di gragn de III categoria.

152

L’ativité s’à stlüt jö cun le Dé de Telemark ai 13 de dezëmber: 15 telemarkri s’à incuntè sön Piz La Ila y à podü passè le dé cun i dui istruturs nazionai de telemark Arthur Feichter y Thomas Kostner por miorè la tecnica de chësta moda da jí cun i schi. Uniun Sport Alta Badia Sajun agonistica dal palè 2008/2009 La scuadra di gragn de III Categoria é gnüda alenada da Luca Massa, le responsabl ê Klaus Costner, i portiers é gnüs alenà da Giordano Clement y la scuadra é gnüda acompagnada da

La Ila Oswald Stampfer. Luca Massa à alenè la scuadra bele por le secundo ann cun n grup nü de śogadus; ala ﬁn él gnü arjunt n bun cuinto plazamënt y indöt 26 punć. La scuadra di jogn é gnüda alenada da Nando Agreiter y Ubi Valentini, i acompagnadus ê Oswald Stampfer y Hansjörg Felder. Al é stè n campionat de n livel dër alt y la scuadra à arjunt n bun cuinto post cun indöt 18 punć. La scuadra di pici é gnüda alenada da Alessandro Giandonato y da Paolo Crepaz. Al é stè n campionat dër ri cun na scuadra jona. Ai à rové le campionat al nono post.

La scuadra Under 13 é gnüda alenada da Pepi Crepaz, Herbert Burchia, Baldo Granruaz y Rinaldo Crepaz. Al é stè n campionat cun alć y basc y la scuadra s’à tlassiﬁché al setimo post cun 24 punć. La scuadra Under 11 é gnüda alenada da Carlo Planatscher, Pepi Schrott y da Edi Bernardi. Do tröc agn él indô gnü metü adöm na scuadra de mituns sot a 11 agn che s’à tlassiﬁché a n bun setimo post. Ai é dessigü na speranza por le dagní.

La scuadra di jogn.

153

La Ila

La scuadra di pici.

La scuadra Under 13.

154

La Ila

La scuadra Under 11.

I mituns tratan le curs dal palĂ¨.

155

La Ila Vigni isté vëgnel organisé n curs por imparè le jüch dal palê, a chël che düć i mituns dles scores elementares interessà po tó pert. Chësta scomenciadia é importanta por ti insigné ai mituns les tecniches de basa de chësc sport. Indöt à 40 mituns dl’Alta Badia tut pert; le curs é gnü tigní da Ubi Valentini. Tornê dles valades ladines- Memorial „Ulrich Irsara” Ai 8 d’agost à la Uniun Sport Alta Badia invié ia la setima ediziun dl turnier dles valades ladines, n apuntamënt sportif por recordè Ulrich Irsara mort dl 2003, che à acompagné y sostignì por tröc agn i jogn tla uniun sportiva. Sön le ćiamp dl sport da La Ila s’à indô presentè les cater

scuadres ch’an à inće odü ti ultimi agn: Alta Badia, Fascia, Gherdëna y Fodom. La scuadra de Gherdëna â da defëne le trofê ch’ara â davagné l’ann passè, mo en chësta ota ne ti éra nia garatada. I gherdënes à arjunt le terzo post. Pröms é rovà i fasciagn, che röia insciö a süa terza devënta te chësc turnier. Secunda é rovada l’Alta Badia y i fodomi à messü s’acontentè cun le cuarto post. Tl zënter de chësta manifestaziun ne n’él nia tan la competiziun, mo le recort de na porsona che à fat tröp por le sport y le spirit de uniun danter les cater valades che tol pert. Tles semiﬁnales àn odü te ćiamp impröma Gherdëna cuntra Alta Badia. La dezijiun dla partida é tomada cun les trates da 7 metri y le resultat é stè de 3 a 4 por i badioć. La secunda partida semiﬁnala é gnüda śugada danter Fascia

La scuadra tratan le memorial „Ulrich Irsara” .

156

La Ila y Fodom. I fasciagn s’à assigurè n resultat tler de 3 a 1. Tla partida por le terzo y cuarto post à i fodomi messü dlotì na secunda pordüda cuntra i gherdënes che à trat cin iadi tla rëi, se ciafan n gol su dai fodomi. Tla partida ﬁnala s’àra portè pro che Fascia à batü Alta Badia 2 a 0. Sc’an ti ćiara ales devëntes dles ediziuns passades, spo ciafunse al pröm post Fascia cun indöt 3 devëntes tl 2003, tl 2007 y tl 2009 y al secundo post Gherdëna cun döes devëntes tl 2006 y tl 2008; l’Alta Badia y Fodom cun na devënta porom tl 2004 y tl 2005. La Cassa dl Sparagn à inće en chësta ota sostignì la manifestaziun.

N pulmin nü por trëi assoziaziuns sportives Tla zona sportiva da La Ila él gnü surandè en sabeda ai 24 de jenà n pulmin nü da pert dla Fondaziun dla Cassa dl Sparagn a trëi sozietês sportives: al’Uniun Sport Alta Badia por le jüch dal palè, al’Alta Badia Nordic Ski por le paslunch y al’Ice Club Alta Badia por le jadiné artistich. Chëstes assoziaziuns à tut la dezijiun de cumprè deboriada n pulmin da podëi adorè por sües ativitês sportives; insciö vëgn le pulmin adorè demeztrù y ne resta nia n pez chit. Le pulmin é gnü ﬁnanzié dala Fondaziun Cassa dl Sparagn y dai comuns de Badia y Corvara, döt sot ala coordinaziun

(D.m.c.) Nando Agreiter, Ubi Valentini, Carlo Mellauner, Heini Huber y Carlo Huber.

157

La Ila

Foto de grup: dirigënć, śogadus y alenadus dl’Uniun Sport Amatoriala Alta Badia.

dl’Assoziaziun Südtiroler Sporthilfe. A chësc avenimënt à tut pert Heini Huber en rapresentanza dla Fondaziun Cassa dl Sparagn, Nando Agreiter por les Casses dl Sparagn dl’Alta Badia, che é inće vize presidënt dl’Uniun Sport Alta Badia, mëmber dl diretif dl’Alta Badia Nordic Ski y dl’Ice Club Alta Badia, Ubi Valentini, presidënt dl’Uniun Sport Alta Badia y mëmber dl diretif dl’Ice Club Alta Badia, Carlo Huber dl’Ice Club Alta Badia, Renato Costamoling, secretêr dl’Uniun Sport Alta Badia y Carlo Mellauner, presidënt dl’Alta Badia Nordic Ski. Festa de 30 agn dl’Uniun Sport Alta Badia La Uniun Sport Amatoriala Alta Badia â festejé ai 9 de mà tla ćiasa dla cultura le iubilè de 30 agn d’ativité. Le 158

salf s’à implì de tröc amanć dl sport. Danter les autoritês gnüdes ala festa êl i ombolć y cotan de assessurs di comuns de Badia y Corvara. Do che le presidënt dl’uniun Ubi Valentini à saludé düć, él gnü recordè la storia y l’ativité cun na proieziun multimediala. Tratan la festa él gnü surandè 14 onoranzes a śogadus, alenadus y dirigënć: Nando Agreiter por 21 agn alenadù, Klaus Costner por 12 agn alenadù y 16 agn tl consëi, Paolo Crepaz por 16 agn alenadù y 6 agn pro le consëi, Ale Giandonato por 13 agn alenadù y 7 agn pro le consëi, Gualbert Messner por 11 agn alenadù y 6 agn pro le consëi, Oswald Stampfer por 16 agn alenadù y 7 agn pro le consëi, Renato Costamoling por 13 agn secretêr y cassier, Luca Lucchini por 18 agn śogadù y 6 agn pro le consëi, Tomas Dejaco por 11 agn y 6 agn pro le consëi, Manfred Castlunger por 20 agn śogadù, Stefan Mersa por 21 agn śogadù,

La Ila Simon Dapoz por 20 agn śogadù, Devis Vittur por 18 agn śogadù, che é le su tla storia dl’US Alta Badia che à śoghé te dötes les scuadres. Le publich à podü tó pert a n quiz da trëi domandes sura l’ativité dl’uniun dl sport y conscidré les fotograﬁes gnüdes metüdes en mostra sura i 30 agn d’ativité dla uniun. La sëra s’à stlüt jö cun n buffet. Por chësta ocajiun él gnü organisé ai 23 de mà, tl ćiamp dal sport a La Ila, n „revival” dla scuadra che é rovada tl 1980 te pröma categoria. En gaujiun de chësta incuntada él gnü fat na foto di śogadus da inlaôta; le dé s’à stlüt jö cun na griliada. L’Uniun Sport Alta Badia à śëgn inće na plata internet: www.usab.it Tennis Club Ladinia

de mà cun le curs por i mituns cun i maestri Klaus Planinschek, Pepi y Ronni Profunser; indöt él gnü fat 420 ores cun 60 mituns dles scores elementares y mesanes. I cursc é spo jüs inant ti mëisc d’isté y s’à stlüt jö cun le tornê sozial. Do i cursc da d’aisciöda à vigni grup tut pert a na griliada cun i maestri y i geniturs. La scuadra feminila, formada da Heliane Pezzedi, Cristina Nagler y Elisa Crazzolara, à tut pert al campionat de Copa Italia; ares è rovades al terzo post. Ai tornês dla Val de Puster à le club tut pert cun Elisa Crazzolara, Belen Rottonara y Alessandro Dapunt. Tla sentada generala ala ﬁn dl ann él gnü tignì la premiaziun dl campionat sozial di mituns y di seniors a chël che al à tut pert 20 seniores y 40 mituns.

En chësc ann é le Tennis Club Ladinia rové sön 100 sozi. L’ativité à metü man

I maestri Leo y Klaus cun i mituns che é jüs al curs.

159

La Ila

Tla vita vëgn döt indô dant danü: jona por dagnora resta mâ la fantasia. (Friedrich Schiller “Gedichte”)

160

San Ciascian

San Ciascian • Maddalena Trebo

A San Ćiascian él apëna val’ pitöra a frësch sön i mürs defora de ćiases privates, inće ćiodìche la majera pert é scialdi nöies y sciöch’an sa, él apëna zacai che lascia al dédaincö ćiamò depënje sö val’ da n artist sön ćiasa. Alplü él val’ decoraziun, che n’à indere nia n valur artistich. Les sóres pitöres a frësch é da ciafè daìte te dlijia, tla parochiala dedicada a San Ćiascian, da chël che le paîsc à ciafè l’inom. Dles pitöres plü vedles che Franz Rudiferia â depënt te dlijia sössot y dales perts, deboriada cun sü mituns, dl 1876, n’él plü restè nia. Les pitöres d’al dédaincö é chëres de H. Pescoller realisades dl 1927, a pert le Dî Pere danter les niores amez a na crusc cöcena sura l’ôt dl cor: chësta pitöra va derevers al XVIII. secul.

San Ciascian Introduziun Tröpes cosses vara da archité, da tignì sö, mo le tëmp no, chël jora... y porchël él bele indô ora da ćiarè derevers a n ann che é mefodër jü a piz. Tl 2009 él sozedü de vigni sort che à caraterisé la vita, la storia de paîsc; n gromun de avenimënć plajors, mo sciöche vigni ann, dessigü inće val’ cosses manco beles y por zacai inće crusc y incherscimun. Mo impò pon rengrazié y dì che por San Ćiascian él stè valgamia n bun ann, stravardè sides da de gran desgrazies che da catastrofes dla natöra. Iö à orü porvè da cöie adöm y scrì sö en cört i fać plü importanć, les informaziuns y coriositês plü significatives, por daidé recordè ći ch’al é insciö döt sozedü tratan l’ann passè a San Ćiascian. N dilan a dötes les porsones che à portè pro cun informaziuns y material fotografich ala realisaziun de chëstes plates. N dilan dantadöt a Mirko Rudiferia por süa gran desponibilitè. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ala fin dl ann 2008 êl a San Ćiascian 838 abitanć. Ia por l’ann 2009 n’él nasciü 13 y mort 2, cun 11 che é gnüs pormez y 3 che s’un é jüs altró, compedâ San Ćiascian ai 31 de dezëmber dl 2009 indöt 857 porsones. Nasciüs: Dl 2009 él gnü al monn 13 viadus, 6 mitans y 7 mituns.

L’ultimo dl 2009, le pice Thomas de Erica y Fabio Tschaffert.

Ryan Aichner

ai 18 de merz

Elsa Canins

al 1 de mà

Anita Sorarù

ai 8 de jügn

Veronica Glira

ai 26 de jügn

Katia y Verena Pallua

ai 15 de messè

Janmaria Sintoni

ai 27 d’agost

Anton Canins Collin

ai 1 de setëmber

Tommaso Pescollderungg

ai 7 de setëmber

Tito Giuliano Melis

ai 7 d’otober

Chiara Pezzedi

ai 15 d’otober

David Pitscheider

ai 30 de novëmber

Thomas Tschaffert

ai 19 de dezëmber

San Ciascian Maridà: Dl 2009 s’à 6 pêrs unì tl sacramënt dl matrimone o s’à dit de scé te comun. Jana Belkova cun Janes Canins ai 2 de merz a Corvara Elisabeth Glira cun Benno Crazzolara ai 6 de jügn a San Ćiascian Bettina Sita Beinvogl cun Massimo Andriolo ai 19 de setëmber a San Ćiascian Sara Vittur cun Georg Valentini ai 26 de setëmber a San Ćiascian Inge Vittur cun Diego Arcieri ai 26 de setëmber a Sesto Fiorentino Ida Agreiter cun Federico Rubatscher ai 24 d’otober a San Ćiascian Morć: Trëi porsones dla comunité à tut comié da chësc monn. Tla statistica resultëiel 2 morć deache Othmar Costabiei ê ćiamò residënt a Corvara. Florian Rudiferia é nasciü tla picia vijinanza da Soplà al 1 de mà dl 1930. Al à maridé Zilia Crazzolara da Pecëi y cun ëra àl albü n möt y trëi mitans. La möta Olga é jüda te convënt y é gnüda monia de tlausöra pro les „Monache Passioniste a Loreto”. Berba Florian à bele da jonn metü man da laurè da zumpradù, spo él jü tröc agn a laurè pro i lifć. Implü fajôl le paur y laorâ ite le lüch ch’al â surantut. Tröp tëmp de süa vita àl ofrì sö por le bëgn dla comunité: por tröc agn él stè mëmber dl consëi dla fraziun da San Ćiascian, por deplü agn àl sonè cun gran ligrëza pro la müjiga y por tröc agn él stè mëmber y spo inće vizecomandant di stödafüch da San Ćiascian. Florian nes à lascè ai 15 de jenà dl 2009.

Valentina Crazzolara é gnüda cherdada à palsè tla pêsc de Chël Bel Dî ai 25 d’agost dl 2009, do na maratia soportada cun gran coraje, forza y paziënza. Valentina é nasciüda ai 20 de setëmber dl 1990 y chersciüda sö a San Ćiascian. Ara ê conesciüda sciöche na jona scëmpla y desponibla, che stô ion danter jënt y che â dagnora na orëdla da ascutè sö y na man daverta da daidé chi che â debojëgn. So gran carisma ê la musiga, ćiantan y sonan passâra tröp de so tëmp lëde. Dër a cör ti stô inće le laûr cun y por la jonëza, nia mâ de so paîsc, mo de döta la valada. Valentina viarà dagnora inant tl cör de düć chi che ti à orü bun. 3

San Ciascian Othmar Costabiei é nasciü ai 11 de dezëmber dl 1971 y chersciü sö a Corvara, olach’al ê dötaurela residënt y manajâ na dita da montêr. Dan da n valgügn agn s’àl maridé cun Erica Vittur y é spo gnü a abité a San Ćiascian. Othmar ê na porsona sportiva, plëna de vita y che se dê jö cun tröpa buna orentè por deplü uniuns dl comun da Corvara. Ai 26 de dezëmber dl 2009 à la mort nia aspetada dl pere jonn Othmar, descedè na gran comoziun te döt le paîsc y inće foradecà. Massa te n iade y trö’massa adora àl messü lascè indô la fomena y sü dui pici mituns. L’ AMINISTRAZIUN DE COMUN Lites de Comun Do che l’ombolt da denant Ugo Dorigo â tratan la sentada dl consëi di 12 de novëmber dl 2008 dè les demisciuns por rajiuns de sanité, é la popolaziun dles trëi fraziuns dl Comun de Badia gnüda cherdada, en domënia ai 3 de mà, a lité l’ombolt y le consëi de comun nü. I litadus podô chirì fora danter chisc trëi candidać da ombolt: Iaco Frenademetz de Badia („Nos por Os-Lista Badia”), Andy Pertot da San Ćiascian (lista „Paîsc San Ćiascian” cun le sostëgn dla lista „Ciastel La Ila”) y Elmar Castlunger (lista Deburiada4

Badia-La Ila-San Ćiascian). Le lönesc incër misdé él spo gnü fora l’inom dl ombolt nü: Iaco Frenademetz. Al à ciafè 752 usc y à surantut insciö l’inćiaria da ombolt ćina dl 2015. Le candidat da San Ćiascian Andy Pertot é rové sön 653 usc y Elmar Castlunger sön 523 usc. Por ći che reverda les listes él gnü fat na propaganda mata bele mëisc danfora. La lista surafrazionala „Deburiada”, sön chëra ch’al ê inće n valgügn candidać da San Ćiascian, é rovada al pröm post cun 632 usc y la lista „Paîsc San Ćiascian” al terzo post cun 378 usc. Mo co à pa pordërt lité la jënt da San Ćiascian? A San Ćiascian êl 621 porsones cun le dërt de lîta; a lité él jü indöt 502 porsones. Le 63,4% dles usc da ombolt ti é gnüdes dades al candidat dl paîsc Andy Pertot, inće sce ël instëss é romagnü dër desplajü dal resultat dles lîtes por les tröpes usc da San Ćiascian dades a candidać da foradecà y por la propaganda do süa minunga sleala che é gnüda fata. A San Ćiascian à la lista de paîsc ciafè n gran sostëgn dala jënt, arjunjon le 71,30% dles usc de lista. Sciode che San Ćiascian à pordü Andy Pertot, le aconsiadù candidat da ombolt da n San Ćiascian. en confrunt

San Ciascian ala legislatöra da denant. Aladô dles usc ciafades él rové te consëi indöt 4 rapresentanć da San Ćiascian: Andy Pertot cun 653 usc, Gustav Le logo dla Rudiferia cun lista „Paîsc San Ćiascian”. 210 usc, Thomas Pescollderungg cun 202 usc y Salvester Vittur cun 179 usc. Ai 20 de mà s’à le consëi nü abiné a mëte la junta. Por San Ćiascian él rové ite Gustav Rudiferia che à surantut les competënzes: canalisaziuns, frabiché alisiré, artejanat, comerz, gestiun dla ćiasa J.B. Rinna. Por le pröm iade tla storia dl comun de Badia é les ëres ince rapresentades te junta! Cun les lîtes nöies é rovades te consëi de comun cater ëres y döes inće te junta. Les döes ëres rovades te junta é: Edith Dapoz Valentini y Roberta Rinna Mellauner. Öna dles p r ö m e s iniziatives por les ëres é stada la nominaziun La rapresentanta dl de n comitê comitê por l’avalianza por l’avalianza dles oportunitês dles oportunitês Gertrud Crazzolara por aprofondì y Alfreider.

afrontè problematiches speziﬁches. De chësc comitê féjel pert les rapresentantes proponüdes dai trëi paîsc. Por San Ćiascian él rové ite Gertrud Crazzolara Alfreider. Laûrs y proieć publics Le majer proiet, por ći che reverda l’ambiënt, é dessigü le ressanamënt dla canalisaziun y la despartiziun dles eghes fosces dales eghes blanćes. Al é gnü fat danü la condüta prinzipala dles eghes pazes danter San Ćiascian y Altin. Al resta da fà danü döta la canalisaziun dl paîsc, por podëi despartì les eghes blanćes dales eghes fosces y ester bogn spo da smendrì i cosć dla sarenara. Por miorè la viabilité à le Comun ćiarè da realisé la rëi di tretuars tla fraziun Ćiampidel. Le comun â bele dan da dui agn lascè fà n proiet por miorè l’azès ala plaza da parchè apé dl lift de Piz Sorega. Intratan él inće gnü tignì deplü incuntades cun i rapresentanć dla vijinanza y i proprietars di lifć; al é gnü fora la proposta de realisé n proiet deboriada danter la vijinanza, la sozieté dai lifć, i proprietars conﬁnanć (di hotì, bars y botëghes) y le comun. Al é gnü tignì cater indunades cun dötes les assoziaziuns da San Ćiascian por odëi ći idees ch’al é da realisé la plaza de dlijia nöia. Al é gnü fora deplü propostes y intratan ti él gnü dè l’inćiaria al arch. Erich Agreiter de fà n proiet de mascima. Le comun ti à dè l’autorisaziun ala vijinanza d’Armentarola de podëi surantó la gestiun de na plaza da parchè a paiamënt tl raiun dla Capanna Alpina a condiziun 5

San Ciascian ch’ara contribuësces ala realisaziun di sorvisc igenics ghirà dal’Assoziaziun Turistica y dal Oﬁze Parcs Naturai. I laûrs gnarà fać da d’aisciöda 2010. Al é gnü metü man cun i laûrs da corì döt le paîsc da San Ćiascian cun le sorvisc ADSL. An messarà ćiamò aspetè che la provinzia mëtes jö denant i rôs da passè cun les linees. D’isté él gnü surandè le laûr da taié lignan tl bosch de comun tla localité Valparola. Al é gnü lascè fà n stüde geologich tla zona d’espansiun Costadedoi. Al é gnü aprovè la domanda dl’Uniun Sport Amatoriala de realisé n ćiamp da śoghé a calcetto sön erba sintetica. Por chësc proiet à le comun de ca n contribut straordinar de 100.000 euro. I stödafüch à ciafè n contribut straordinar dal comun de 41.000 euro por cumprè injins nüs. Le comun é tl sciacarè cun la fraziun da San Ćiascian por ciafè na colauraziun da fà sö la sënta nöia dl „Pice Museum Ladin” che ê ćina śëgn tla ćiasa vedla de fraziun tl zënter dl paîsc. Por fà la plaza de dlijia plü bela y grana messass chësta ćiasa dla fraziun gnì trata jö. Dla costruziun dl museum saràl la fraziun da San Ćiascian che se crüzia. Aladô dles sciacarades garatades ćina śëgn, sta le comun ala pert cun n contribut de 300.000 euro. Tan inant che le bilanz dl comun le conzedarà, gnaràl plü inant ćiamò conzedü contribuć suraprò.

FORA DL’ATIVITÉ DLA FRAZIUN DA SAN ĆIASCIAN La fraziun à sostignì deplü uniuns dl paîsc cun contribuć ﬁnanziars: le cor de dlijia, la müjiga, i stödafüch, l’assiguraziun di tiers y l’Uniun Sport Amatoriala. Implü ti él gnü dè n sostëgn a portadus de handicap y a na familia rovada tla pocügna. Le consëi d’aministraziun s’à tratan chësc ultimo ann scialdi dè jö cun le proiet y cruzié por la realisaziun dla ćiasa nöia de fraziun. Implü à la fraziun inće ﬁstidié da portè inant le proiet de na strada forestala sön „Baita de Fora”. I proprietars di grunć à bele deprò y sëgn aspéton ćiamò che la forestala toles sö chësta strada te so program. La ćiajara de „Baita de Fora” é de proprieté dla fraziun, mo le terac incëria é dla vijinanza. La vijinanza ess inće interès de revaluté la munt de „Baita Daìte”, olache la gran pert dl terac é dl comun de Badia. La vijinanza ess pordërt le dërt de vardè, mo chësc n’à por tröc agn nia podü gnì anuzè. L’ispetorat dla forestala foss a öna da lascè vardè sön na pert dla munt de „Baita Daìte” y porchël déssel gnì taié fora bosch y splanè val’ tòć. La ćiajara de Baita Daìte é de proprieté dla fraziun, mo la vijinanza oress la cumprè jö y la fà sö danü. Aladô dl liber fondiar éss inće la fraziun le dërt de fà sö na secunda ćiajara sön Baita Daìte. Les aministraziuns oress se dè da fà y ćiarè da fà ći ch’al é meso por dortorè sö sides la munt de Baita Daìte co chëra de Baita de Fora por ti dè indô plü valüta y podëi spo les anuzè. Denanche tò val’ dezijiun, él gnü fat fora de tó ite naôta n bunarat che stlarësces la

San Ciascian

La ćiajara de Baita Daìte.

situaziun efetiva de chëstes proprietês. Al podess inće se tratè de val’ fai che é gnüs fać plüdadî da reportè les proprietês de vijinanza tl liber fondiar. Por jì n vare inant cun la realisaziun dla plaza dan dlijia él gnü invié ia deplü reuniuns cun l’aministraziun dl comun de Badia, la cöra da San Ćiascian y i vijins che conﬁnëia. Söl terac dla ćiasa vedla de fraziun oress la cöra da San Ćiascian fà na plaza cun la poscibilité da tignì val’ conzerć dla müjiga y funziuns dla cöra y dla comunitè. La cubatöra urbanistica dla ćiasa vedla de fraziun é de proprieté dla fraziun. Ti proscimi agn ćiararan da ti resservè le zënter dl paîsc a chi che va a pé. Mâ cun na bona colauraziun danter les aministraziuns y ponsan al interès publich, saràn bogn da laurè a bëgn dla comunité y dles proscimes generaziuns.

Tröpes sciacarades por la ćiasa dla laûrs de Conturines... Incër la fin dl ann àn fat n vare inant. Le consëi dl comun de Badia à aprovè na convenziun danter la fraziun da San Ćiascian y la sozieté Alpa sön le barat de dërć de frabicaziun por la costruziun dla ćiasa nöia de fraziun. La sozieté Alpa é proprietara dl frabicat che confinarà cun la ćiasa nöia de fraziun y la fraziun à le bojëgn de frabiché pormez al frabicat dla Alpa. Do tröpes discusciuns àn arjunt n’acordanza: la Alpa podarà se cumprè derevers dal comun i locai por 500.000 euro olache al é laìte i ofizi dl’Assoziaziun Turistica y la Banca de Trënt y Balsan; chisc é te so frabicat, mo de proprieté dl comun, porchël podarà la fraziun frabiché pormez al frabicat dl Alpa. Te chësta ćiasa nöia él preodü 7

San Ciascian na lerch por le Pic Museum Ladin, na sënta despartida dl Museum Ladin da San Martin cun na spersa museala de 400 m². Deache i esperć inćiarià dala provinzia ê dla minunga che la spersa d’esposiziun museala é massa picera por la presentaziun dles tematiches preodüdes (les liëndes ladines, la laûrs de Conturines y i corëć y les formaziuns di crëps de nosc raiun), àn tut la dezijiun de ti dè döta la lerch ala presentaziun dla laûrs de Conturines; la geologia y les conformaziuns de nüsc crëps gnarà mâ tratà tl contest. Chësc museum sarà la sënta, an podess prësc dì le „monumënt” dla laûrs ladina dl ander de Conturines. I locai por le museum mëss gnì metüs a desposiziun debann ala provinzia, mo la provinzia ﬁstidiarà por l’aredamënt, la gestiun y le personal. Implü ciafarà lerch te chësc frabicat nü inće i oﬁzi

dl’Assoziaziun Turistica. Por la proprieté o l’anuzamënt debann por 99 agn de chisc locai, ti darà le comun de Badia n contribut de 300.000 euro ala fraziun. I cosć por le proiet amunta sö incër 1,7 miliuns de euro, porchël messarà la fraziun tó sö n imprëst. Sce döt và bun dess le „Museum dl Ursus Ladinicus” daurì les portes por l’ann 2011/12. LE SETUR TURISTICH Le bilanz dla Assoziaziun Turistica Badia Sc’an ti da na vidlada ales statistiches y ales zifres dl turism sides dla sajun da d’invern 2008/09, co a chëra da d’isté, spo ne pon bëgn nia baié de crisa ﬁnanziara. Les sojornanzes é jüdes sö te

Insciö gniss a ćiarè fora le zënter dl paîsc cun le Pice Museum Ladin.

San Ciascian dötes les 5 assoziaziuns turistiches dla valada. L’Assoziaziun Turistica Badia à podü mostrè sö de gragn aumënć dantadöt tratan le mëis de dezëmber 2008 y chël d’agost 2009. A San Ćiascian él indöt gnü registré 436.685 sojornanzes, 5.348 deplü co l’ann denant. Interessant él inće che les 76.772 gnüdes é bindebò aumentades en confrunt ales 74.321 dl 2008; ći che desmostra che i ghesć sta manco dî en vacanza y porchël é la dorada mesana dles vacanzes carada da 5,8 a 5,7 dis. I talians stà en general manco dî co i todësc. Mo i ghesć talians fej dötaurela da patruns cun le 66,75 % dles sojornanzes a San Ćiascian, dedô vëgnel i todësc cun le 20,27% y spo i inglesc cun le 2,18%. Ti ultimi agn é dantadöt jü sö le numer di ghesć di stać dl ost europeich. En general pon constatè che i ghesć se lascia tres plü dlaurela da prenotè, gonot le feji inće pormò l’ultimo momënt. Novitês y mudaziuns tl ćiamp dl turism Tratan l’invern él stè val’ diﬁcultês da bate la pista danter la Capanna Alpina y la sciovia Armentarola, n laûr che gnô zënza fat da Pepi Wieser. La particolarité é sigü che i ghesć po gnì trać dai ćiavai. Tles proscimes sajuns gnarà le laûr da bate chësc toch ﬁnanzié en gran pert da chi che fej sorvisc cun i ćiavai y dai taxisć cun le sostëgn dl comun y de privać. L’Assoziaziun Turistica se cruziarà dla gestiun, aministraziun, preparaziun y manutenziun dla pista. Tratan la sajun da d’invern à le Consorz Turistich Alta Badia metü a jì le

concurs de video „Playour”, che à metü man de dezëmber dl 2008 y s’à spo stlüt jö d’aurì. I plü bi video é sambëgn gnüs premià cun de bi pesć. N’atra novité é stada le concurs fotograﬁch „Fotografè y davagné” che é gnü organisé tratan l’istè. La cherta Mountainpass che ti pormët ai ghesć da anuzé i implanć portamunt y le trasport publich é gnüda resservada ai eserzizi che la vënn online y pîta ofertes. Por la sajun da d’isté, él inće gnü daurì l’implant „Braia Frëida”; i ghesć à insciö podü jì ćiamò plü lunc cun i lifć. La plata internet www.altabadia.org é gnüda plü ampla; ara é inće gnüda metüda jö por olandesc y é rovada sön 1.800.000 azèsc te n ann. Do les polemiches saltades fora n pü’ te döta la provinzia da Balsan sura le „Wegeprojekt”, él gnü fat fora che te döt le raiun dl’Alta, y porchël inće a San Ćiascian, gnarà le laûr de segnalaziun di trus da jì a pé completè dl 2010 da d’aisciöda fora. Les toﬂes dl CAI sarà mâ plü scrites por ladin. I trus tematics indere gnarà segnalà por so cunt te cater lingac, por ladin, talian, todësch y inglesc. Le proiet „Alta Badia-quo vadis?” é gnü portè inant y l’espert de turism Alois Kronbichler à tignì deplü referać sura l’importanza de pité cualité. I cursc da cujiné y i cursc de ladin, tignis le pröm iade en gaujiun dla terza ediziun dla manifestaziun „Paîsc en festa” é gnüs aprijà dai ghesć. En general àn odü che les manifestaziuns culturales y la ćiasadafüch, sides la scëmpla, co chëra da paur o chëra da „stëres” vëgn chirides y aprijades. 9

San Ciascian

Le lift Ćiampai é gnü baratè fora.

Tratan la sentada generala dl’ Assoziaziun Turistica.

San Ciascian L’implant portamunt „Ćiampai” da dui scagns é gnü trat jö y baratè fora cun scagns dal aganciamënt automatich da sis posć. Le „Snowpark Ćiampai”, le ćiamp da trà salć cun schi y brëia, é gnü sistemé danü tratan l’isté; al à śëgn inom SnowPark Alta Badia. L’implant d’inevamënt dla pista de paslunch à funzionè dër bun y porchël él gnü cumprè. Por miorè les condiziuns dla pista él gnü dit de mëte da d’aisciöda 720 metri de rôs cun deplü atać por i canuns.

rata él stè püćes mudaziuns. Da San Ćiascian él rové ite por i ostis Andy Pertot cun le plü usc de düć y Gustav Rudiferia. Andy Pertot é spo ai 16 de otober indô gnü confermè presidënt y é laprò inće gnü metü presidënt dl Consorz Turistich Alta Badia dal 2009 ćina al 2013.

Andy Pertot presidënt dl’Assoziaziun Turistica Badia y dl Consorz Turistich Alta Badia

I Trëi Rêsc porta la bona noéla

En gaujiun dla sentada generala dl’Assoziaziun Turistica Badia ai 8 d’otober él gnü lité le diretif nü. Do la

FORA DLA VITA DLA COMUNITÉ DLA CÖRA Festes de dlijia ia por l’ann

I pröms dis dl ann é i Trëi Rêsc indô rovà cun süa stëra da ćiasa a ćiasa a incündé la bona noéla. Dla organisaziun de chësta aziun s’un tol sura da agn incà le consëi de cöra.

I ćiantarins Hubert, Christoph, Raffael y Andrea à n chësc ann fat i „gragn” Trëi Rêsc.

San Ciascian Erna Ploner à insigné jö i dui grups de mituns da scora che é spo jüs fora por les ćiases. Dër plajü à en chësc ann inće le grup de cater ćiantarins dl cor de dlijia che ti à portè la bona noéla ai ghesć ti hotì, ti garnis y tles ponsiuns. Cun la bona noéla à i Trëi Rêsc perié do n’oferta da sostignì i passa 100 proieć dl’aziun diozejana di Trëi Rêsc ti paîsc dala meseria.

podü s’unì cun Gejù tla forma dl pan. Ai é gnüs acompagnà te dlijia dala müjiga, olache siur Heinrich Ellecosta à zelebrè cun döta la comunité la mëssa da festa, abelida dales ćianties di mituns da scora. La Crejima

Ai 17 de mà él jü 24 jones y jogn da San Ćiascian, deboriada cun i crejimanć da La Ila y Badia, cun sü toć y sües La Pröma Comuniun totes, a confermè tla dlijia da La Ila. A En domënia, ai 24 de mà él gnü tignì aministré le sacramënt dla confermaziun la bela festa dla Pröma Comuniun sot al él gnü adalerch siur Eugen Runggaldier. tema „Olach’al é to tesur, ailò él inće to Les crejimandes y i crejimanć da San cör.” (Mt 6, 19-20), a chëra ch’al é jü 5 Ćiascian é stà: Mike Ploner mitans y 5 mituns. Sharon Delmonego Por deplü mëisc alalungia s’à i mituns Mirko Agreiter arjigné ca, cun i geniturs, les maestres Maximilian Erlacher y siur curat, a chësc gran dé, olach’ai à Lisa Tasser Christian Valentin Samuel Campei Romina Craffonara David Frena Sara Ploner Valentina Laera Stephanie Glira Matteo Di Luca Elias Dal Bosco Thomas Canins Maicol Dalpiano Paul Crazzolara Miguel Crazzolara Andrea Bajetti Sophie Mangutsch Hannes Mangutsch Marco Vanzi Oliver Canins Les mitans y i mituns dla Pröma Comuniun cun les Jacopo Canins. maestres y siur Heinrich. 12

San Ciascian Jì en Jeunn Do trëi agn é l’ann 2009 indô stè por i omi dla Val Badia n ann da jì en Jeunn. Dai 4 ai 6 de jügn é 1058 ëi dles dodesc ploanies de nosta valada jüs trëi dis por munts y por valades cun crusc. Chësta usanza vedla é n sëgn dla fede che é tres ćiamò via te nosta valada. Da San Ćiascian nen n’êl indöt 103 ch’é jüs para. Sciöche bele i ultimi agn él gnü perié y ćiantè oramai döt tl lingaz dla uma. Conrad Glira é indô jü danfora cun le crist. Scemia che le tëmp n’ê la jöbia y le vëndres da doman nia le miù, s’al trat fora y é stè spo valgamia bel y da sorëdl. La plöia é impormò gnüda le terzo dé, mo dailò bëgn sciöche sce le cil foss davert. La sabeda sëra é spo

i peregrins de Jeunn, stanć y moi, mo cuntënć, do tröpes ores d’oraziun, indô rovà derevers a ćiasa, olach’ai é gnüs tuć ite solenamënter dala comunité dl paîsc. Denanche sun jì a ćiasa a palsè, à düć podü se sentè jö pro na panicia bona ćialda y na schidela de tutres. Festa dles Antlês y dl Cör de Gejù: i omi à podü jì a portè cun la troht nöia Dan da n valgügn agn à metü man val’ cöra dla Val Badia da arjigné guanć aposta por chi che porta i confaruns dales gran festes. Le confarun é n sëgn, n simbol, che orientëia la jënt do le dër

La bela schira de peregrins da San Ćiascian.

San Ciascian die lebendige Tracht” dala esperta Agnes Andergassen àn tut la dezijun de i lascè fà n pü’ plü scëmpli co le model original che ess pordërt indöt 14 tòć, cun na ćiamëja de mez lin y mez bambesc, n corpet de lüch da ﬂus, n centurin cujì fora, na braia de coran y ćialzins blanć, n crabatl de sëda, n ćiapel model „marô” y laprò ćialzà basc cujis fora. Dales prozesciuns dles Antlês y dl Cör de Gejù à i omi podü portè le pröm iade i trëi confaruns y la statua de Sant Ujöp cun le bel guant da zacan nü.

I portaconfaruns cun la troht nöia.

tru y che la chërda da ti jì do. Inće la uniun di omi da San Ćiascian s’à bele dl 2006 ponsè y tut dant da arjigné na bela troht por chi che porta. Al é na iniziativa da aprijé ciodì ch’ara dëida mantignì i guanć da festa da dandaìa. La gola ti ài ciafè da odëi i bi guanć da zacan dl grup musical „I Jobleri” da La Pli, gnüs fać do a n retrat vedl che mostra le paur da Sach cun le guant da zacan. Do avëi tut consëi pro la „Arbeitsgemeinschaft für 14

Na bela festa por i iubilars En domënia ai 11 d’otober à l’uniun dles ëres da San Ćiascian indô organisé la festa por i pêrs che festejâ n iubilé de matrimone. Invià ê düć i pêrs che ê 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45 y 50 agn maridà. Trëi copies à albü la gran fortüna da podëi festejé 50 agn de matrimone. Danmisdé él gnü zelebrè la gran mëssa ćiantada dal cor de dlijia y dedô é düć

San Ciascian

I omi cun Giuvani da Glira, por tröc agn coordinadù de chi che porta.

stà ćiamò n pü’ en compagnia tl salf de calonia pro n aperitif y na bona sona de turta da noza. Chisc é stà i iubilars che à podü festejé so aniversar de matrimone: 10 agn Marlene y Paolo Sintoni Karin y Andreas Glira Sara y Christian Crazzolara Monika y Thomas Pescollderungg 15 agn Rita y Norbert Valentin Romana y Roman Ploner Rita y Sauro Sama

Noza d’or de Albina y Milio y de Stefania y Sciandro.

San Ciascian 20 agn Erika y Hubert Crazzolara Herta y Erich Mangutsch Daniela y Paul Pizzinini 25 agn Irene y Angela Laera Hildegard y Giuseppe Da Sacco 30 agn Marlene y Salvester Vittur Fefa y Lois Pedratscher Annelies y Otto Vittur 35 agn Elia y Rico Canins Vittoria y Sepl Kaneider Milia y Edi Clement 40 agn Monica y Franz Pezzedi Erna y Renato Andriolo Rösa y Adolf Obojes Traudi y Lois Pizzinini Paola y Sepl Ploner Nane y Walter Ploner Ida y Franz Canins 45 agn Hilda y Paul Wieser Giuliana y Guido Clement 50 agn Paola y Gotti Pizzinini Albina y Milio Mangutsch Stefania y Sciandro Agreiter

Sonè y ćiantè en onur de Santa Zezilia Ai 22 de novëmber à deplü grups de ćiantarins y musicontri recordè y onorè cun gran solenité süa proteturia Santa Zezilia. San Ćiascian à la fortüna de avëi n cor de dlijia, na müjiga y d’atri grups musicai che abelësc les festes de dlijia y d’atres manifestaziuns. En Santa Zezilia à le cor de dlijia ćiantè danmisdé la mëssa St. Gabrielis de M. Haydn sot ala direziun de Erna Ploner. Le cor é gnü acompagné da Ivan Granruaz cun l’orghe y da Judith Glira cun le fablò. Sön invit dl consëi cultural dl comun de Badia él gnü metü a jì domisdé n conzert profann n pü’ particolar, an podess prësc dì, na picia manifestaziun culturala di grups musicai da San Ćiascian, tla ćiasa dles manifestaziuns J.B. Rinna. Le conzert à metü man cun trëi de beles sonades dla müjiga da San Ćiascian sot ala direziun dl jonn Ivan Agreiter. Tratan le conzert à la müjiga inće orü alzè fora i trëi jogn che à superè i ejams de prestaziun ia por l’ann 2009. A d’ëi n gran complimënt! Dedô èl gnü portè dant söl palch n pice teater musical da rì, che cunta de dui ćiantarins che fajô gara, ciun che ćiantâ damì. La scena joblenada cun gran maestria y savëi da Raffael Declara y da Hubert Pescollderungg à dër plajü. Nia manćé ne podô les usc dl cor de dlijia che à ćiantè sot ala direziun de Ulrich Willeit. A düć dër a cör ti é jüda la ćiantia „Nosc bel paîsc”, scrita da Albin Frenademez, che cor y publich à intonè deboriada. Jüda inant éra spo cun cater jogn dl paîsc che à sonè dant val’ melodies cun i orghi da man fajon

San Ciascian

Ciun di dui é pa le majer da ćiantè?

parüda. Por stlüje jö à l’uniun Bal Popolar portè dant n valgügn de bi bai. Sciöche pice paiamënt por le gran impëgn a bëgn dla comunité é i protagonisć gnüs invià a na cëna tl hotel Störes. Al vëgn San Micurà Ai 5 y ai 6 de dëzember é San Micurà, acompagné da n valgügn angeli, dal vedl y dala vedla y sambëgn inće da zacotan de chi burć da corgn, rodè fora por les ćiases dl paîsc. San Micurà, ti a lascè val’ de bun a düć i mituns deache ai é stà tan prosc y à stimé ia por l’ann... Por ti fà na ligrëza ai plü pici, mo inće por tignì sö chësta bela usanza de nosta valada, s’à la uniun di jogn da San Ćiascian inće en chësc ann indô metü a desposiziun. L’uniun di jogn s’à dër porvè da fà San Micurà.

San Ciascian L’ativité dl consëi de cüra Sciöche dagnora à le consëi de cüra indô ﬁstidié por i ordinars y da ti stè do ai bojëgns y ai problems de döta la comunité. Tratan na sentada à la rapresentanta di jogn Alma Frenademez portè dant n valgönes mudaziuns dl statut di Sorvisc ai Jogn, che é gnü aprovè ai 10 de jügn dl 2009. Ai 28 de jügn él gnü organisé la domënia dles families. La comunité s’à bele incuntè danmisdé tl zënter dl paîsc spaziran spo düć deboriada ćina it’en Sas Dlacia, olach’al é gnü zelebrè na mëssa. Do mëssa à düć adöm podü tó pert a na bona griliada. Chësta é zënzater stada na bela ocajiun de devertimënt por i mituns y de conferta por la jënt dl paîsc. Ai 25 de setëmber da sëra él stè da jì en prozesciun cun les linternes sön le tru de meditaziun de San Klaus von der Flüe it’a Sciarè. Sciöche vigni ann ti mëisc d’auri, mà, jügn, setëmber, otober y novëmber à le consëi de cüra metü a jì les velies

tles cater capeles da San Ćiascian por les vijinanzes: tla capela de Sas Dlacia, de Pice Plan, de Rü, da Costadedoi y sambëgn inće te dlijia. Insciö vëgnel indô revaluté y reanimé les capeles ch’an à te paîsc. Ai 23 de setëmber él gnü invié ia na sëra te calonia cun siur Pire Irsara sön le tema „L’importanza dla domënia”. Dl 2009 à le consëi de cüra inće ponsè ala formaziun religiosa sot al tema metü dant dala diozeja, invian la comunité a tignì alalt la domënia sciöche dé dl Signur. A inom dla ploania él gnü partì fora tles families, na löm dla domënia cun laprò n sföi che dess dè idees y impulsc da mantignì y festejé la domënia. D’advënt à i scolars dla elementara fat n pice marcé da Nadè, olach’al gnô venü le patüc ch’ai à pastelnè instësc cun sües maestres y cun l’aiüt y les tröpes idees de Pia Pedevilla. I scioldi che é gnüs trać ite é gnüs dà jö por n proiet de solidarité a bëgn di mituns profugs dla Birmania. A chisc mituns podaràl insciö ti gnì dè almanco n früt y n gote de lat al’edema por ti garantì les sostanzes ch’ai adora por crësce sö sagns. LES SCORES La scolina

Por le marćé da Nadè él gnü pastelnè n gröm de bel patüc.

I 31 mituns che à frecuentè la scolina tratan l’ann 2008/2009 é gnüs acompagnà dales maestres Renate Valentini, Daniela Sorarù (a tëmp parzial) y Marika Flöss (a tëmp parzial), dala colauradëssa pedagogica Martina Valentini y dala colauradëssa por l’integraziun Cecilia Hochwieser.

San Ciascian Dötes à ćiarè da se dè da fà por cherié n bun tlima te scolina; n’atmosfera olache vigni möt y möta po se stè saurì. I mituns é gnüs partis sö te döes seziuns „I liuns” y „les tigres”. La scolina da San Ćiascian laóra do le model de laûr davert, aladô de chël che i mituns po rodè liberamënter y anuzé düć i locai a desposiziun. Fora por l’ann él dé por dé gnü metü a jì cotan de ativitês y n bel program por podëi śoghé, sperimentè, crësce, madorì y imparè. Sciöche dagnora àn indô ćiarè da sotligné te na mainira particolara les festes che tóma ia por l’ann, sciöche San Martin, San Micurà, Advënt, Nadè, Carlascè y Pasca. Sciöche bele da n valgügn agn ti él gnü dè n gran pëis ala colauraziun danter scora elementara y scolina. Al é dër important che i scolarins, dantadöt chi de 5 agn, pois avëi n raport cun la scora bele denanche pié ia. Chësc porta pro a ti alisiré le gran vare che ti aspeta. N iade al mëis él porchël gnü invié incuntades cun i scolars y cun les scolares dla pröma tlassa elementara. Bele dî danfora s’à i mituns d’invern confortè al dé dla nëi, olache düć à podü se devertì y fà damat amesa la nëi. Söl misdé à i pici ciafè na bona liagna apratada y denanche jì a ćiasa, por stlüje jö le bel dé, é ćiamò düć deboriada gnüs invià a mangé la picia marëna. Da Carlascè à vignun podü se mascherè sciöch’al orô, ti lascian lerch ala fantasia di mituns. Da d’aisciöda ti él gnü dè na gran importanza a n pice proiet por imparè a conësce damì nosta natöra. I mituns à albü l’ocajiun da imparè val’ inoms di ciüfs y di lëgns. Implü é le verdaćiaćia Hubert Tschaffert gnü te scolina a i ciafè

Ći bel, inće t’urt de scolina él gnü le leo da Pasca!

Hubert sa da cuntè de vigni sort sura i tiers.

Le tema dla natöra à acompagné i mituns fora por döta l’aisciöda.

San Ciascian y a ti cuntè de vigni sort sura i tiers che vir chilò da nos y sura so comportamënt. Düć à scutè sö cun gran ligrëza y atenziun. Danter i dis plü particolars alda dessigü inće la jita de mà. Ai mituns ti àl salpü dër bel da saltè intoronn y da fà damat alaleria. N dé spo é i mituns inće gnüs invià a gostè deboriada te scolina. Sambëgn ti àl a düć salpü cotan miù co a ćiasa... Por stlüje jö l’ann de scolina él gnü tignì na picia funziun de rengraziamënt te dlijia. La scora elementara Na maestra cunta: „Tratan i 9 mëisc, passà dantadöt ti banć de scora a scrì, lì, fà cunć y imparè tröpes d’atres cosses,

él, sciöche vigni ann, indô gnü invié ia deplü manifestaziuns che ti à sambëgn dër plajü ai mituns y ales mitans. Le tema dl ann é stè „Deboriada sunse stersc”. Lois Kastlunger y l’esperta de comunicaziun Pia Zitturi nes à acompagné cun so proiet fora por i mëisc de scora. Da d’aisciöda à i scolars dla terza, cuarta y cuinta tlassa podü tó pert a n ater proiet, cun l’artista Mariana Acuna. Vignun podô se depënje n angel sön de gragn panì che decorëia śëgn nosta palestra. De mà él gnü adalerch Simon Kostner da Corvara a ti lì dant stories a pici y gragn. Cun süa manira interessanta y via da cuntè àl salpü da intratignì y fà rì i mituns. Ai 12 de mà él gnü a nes ciafè dui rapresentanć dla polizia stradala da

Les scolares y i scolars tratan le proiet cun Lois Kastlunger y Pia Zitturi.

San Ciascian

Al vëgn pastelnè por i mituns dla Birmania.

Bornech. Ai nes à dè de bogn consëis da garantì la segurëza sön strada. Inće la manifestaziun „Hallo Auto” à ajornè de chësc vers i scolars dla terza tlassa. Ai 21 de mà é i scolars de cuinta gnüs acompagnà dales maéstres a La Ila tla scora mesana al dé dla porta daverta. Dala jita de mà sunse jüs cun les prömes tlasses a San Martin de Tor a ti ćiarè al museum y dedô ùnse fat na bela griliada sö Frëina. I gragn é jüs a Balsan a ti ćiarè ala sënta di stödafüch y dedô ài ćiamò podü amiré les piramides de tera söl Ritten. Dala festa di lëgns él gnü en chësta ota tratè le tema di lëgns da odlina cun i verdabosc Roland y Giorgio dla staziun forestala da La Ila. Insciö sunse spazirà cuntra Peres da Füch olach’i ùn inće podü sentè n te pice lëgn.

Ai 9 de jügn ùnse organisé söl ćiamp dal sport deplü jüć a scuadres por promöie inće l’ativité sportiva te scora, dal momënt che d’invern n’ùnse nia tignì le dé dla nëi. Tratan l’ann de scora 2009/2010 êl a San Ćiascian 67 scolars, 32 mituns y 35 mitans: 11 te pröma, 12 te secunda, 10 te terza, 17 te cuarta, y 17 te cuinta. Les responsables dl’istruziun y educaziun di mituns te scora é stades: Erna Canins Frenademez, Katja Pescollderungg, Karin Verginer, Gabriella Campidelli, Monica Castlunger Irsara, Brigitte Rungger, Natalia Ellecosta, Sonia Pellegrinon, Sabine Pezzei y Nicole Promberger. Da d’altonn é le numer di scolars aumentè de 5, da 62 a 67. Defata do le scomanciamënt dl ann de scora nü, plü avisa ai 29 de setëmber, 21

San Ciascian

Jita de mà ite dala „Berufsfeuerwehr” a Balsan.

él bele gnü metü a jì la jita da d’altonn che à en chësc iade condüt scolars y insegnanć a La Ila te biblioteca y spo tl parch dai jüć dlungia le ćiamp dal sport a pratè liagnes. Ai 4 de novëmber él stè la proa d’evacuaziun cun i stödafüch che nes à mostrè so magazinn cun döes sües

La festa di lëgns.

mascinns y sü injins y che à inće condüt i scolars y les scolares a fà na roda cun l’autobot. Ai 21 de novëmber él spo gnü a nes ciafè la Crusc Blanćia da La Ila cun Andrea, Stefan y Nicolò. Ai nes à mostrè deplü injins y splighé sciöch’al é da se comportè canche valgügn se sta mal, s’à fat mè o à zënza debojëgn de aiüt. D’advënt él gnü Irina Tavella a fà cripeles d’arjila cun i scolars y les scolares dla IV y V tlassa. Ai 5 de dezëmber él, sciöche vigni ann, rové te scora San Micurà cun na picia scincunda por vigni möt. La festa da Nadè, a chëra ch’al vëgn invié inće i geniturs, é gnüda tignida le penultim dé dan les vacanzes. En chësc ann àra ciafé l’inom de „Festa dla Religiun”, a chëra ch’al é rové adalerch deplü autoritês: la direturia Claudia Canins, l’ispetur

San Ciascian de religiun Iaco Frontull, siur degan Franz Sottara y nosc curat siur Heinrich Ellecosta. Por l’ocajiun él gnü imparé ite n teater, rimes, ćianties, fat n bal cun les löms y n ater bal, sonè stromënć y i.i. Döt se rodâ incër le tema dla löm. Do la festa à les umes arjigné ca val’ de bun da mangé y da bëre por stè ćiamò n pü’ adöm”. La Scora dai Schi San Ćiascian La Scora dai Schi San Ćiascian à 29 maestri y maestres; dl 2009 él gnü pormez n maester nü, Roman Pescosta. Le diretur atual é Albert Pescollderungg. Da chësc ann inant é la Scora dai Schi San Ćiascian tla sënta nöia tla ćiasa fata sö dla Vijinanza Armuntarora dlungia la staziun dl lift. Tröpes é stades les ativitês dla Scora dai Schi tratan l’ann.

Sciöche vigni ann él indô gnü metü a jì la sabeda domisdé n curs da jì cun i schi por i mituns dla scora elementara y dla scolina. Ala fin dla sajun à spo düć i partezipanć ćiamò albü la poscibilité da se mosoré tla gara finala. Por i sciori ne vëgnel nia mâ pité leziuns individuales y cursc coletifs de schi, brëia, telemark y freeride, mo inće cursc da jì cun les ćiaspes y de nordic walking. Chërdè adalerch tröpa jënt à inće les döes manifestaziuns da sëra apé dla pista de Piz Sorega. Tratan chësc spetacul à i maestri dai schi, snowbord y telemark portè dant deplü desmostraziuns dl gran svilup dla tecnica che s’à mudé da ann a ann y de vigni sort d’atres morvëies y matades söi schi, söla nëi y tl aier. Sciöche bele i agn passà é l’ann vedl gnü stlüt jö cun na defilada de chentli ai 30 de dezëmber.

N valgügn maestri dla Scora dai Schi San Ćiascian.

San Ciascian Na filiala nöia dla Scora dai Schi y Snowboard „Dolomites” a San Ćiascian De dezëmber él gnü daurì na filiala dla Scora dai Schi y Snowboard „Dolomites” a San Ćiascian. Chësta scora é gnüda metüda sö dl 1997 a La Ila cun na picia filiala ite Armentarola da n valgügn maestri jogn. Tratan le 2009 él spo gnü a s’al dè da daurì na filiala nöia a pé dl lift Piz Sorega. Te chësta filiala él atualmënter 10 maestri y maestres che insëgna sot ala direziun de Ingemar Comploi. Les esigënzes s’à aldédaincö dër mudé; gnia mâ le scior, mo inće la jënt dl post mostra tres plü interès da imparè les tecniches plü al’avanguardia, les disciplines plü nöies

y strambes sciöche inće jì a nëi intira, se devertì da trà salć y da fà de vigni sort de corëtes y acrobazies cun i schi y la brëia. I maestri jogn se tol porchël tres indô la bria da tò pert a ajornamënć y a cursc de spezialisaziun. Sciöche novité à chësta scora pité dal 2009 inant cursc da imparè o por chi che sà bele, da perfezionè le „freestyle” sides cun i schi co cun la brëia tl Snowpark Alta Badia. Grana é inće stada la partezipaziun al curs de freestyle por i mituns dl post da 12 agn insö, che é gnü tignì tratan la sajun da d’invern 2009/2010 dai maesrti Werner Crazzolara y Marco Rossini. L’ ATIVITÉ DLES UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I ministranć

L’interès por de vigni sort de acrobazies spetacolares söla nëi vëgn tres maiù!

I ministranć à albü n bel da fà por ademplì cun ligrëza y dediziun so sorvisc pro les funziuns liturgiches. Ala ﬁn dl ann ê le grup di sorvidus formè da 36 mituns. De chisc n’él 16 de „gragn” dla scora mesana y 20 de „pici” dla scora elementara. San Ćiascian é un di püć paîsc olach’al é tres ćiamò mâ mituns y degünes mitans che sorvësc a mëssa. Cinch é stà i mituns che é jüs ala Pröma Comuniun de mà y che é spo gnüs tuć sö pro la schira di sorvidus. Ara se trata de Devis Agreiter, Mattia Canins, Francesco Glira, Jacopo Pezzedi y Manuel Ploner. Por chisc él gnü metü a jì de messè na picia incuntada de preparaziun. Te chësta ocajiun ài por le pröm iade podü conscidré plü daimprò y avisa la sacrestia, porvè da se vistì le guant da ministrant, imparè da conësce i injins incër altè y

San Ciascian

N diplom de reconescënza por i sis agn de sorvisc.

aldì val’ regoles de basa por sorvì a na mëssa scëmpla da vigni dé. Un ala ota à spo podü sorvì le pröm iade deboriada cun n ministrant bel imparè fora. En la festa dl Cör de Gejù do i öspi él gnü lascè jì „en ponsiun” 7 mituns che à rové la scora mesana y che à sorvì a mëssa 6 agn alalungia: Christian Agreiter, Nicolò Crazzolara, Andreas Mangutsch, Manuel Mangutsch, Massimiliano Rudiferia, Robert Sama y Manuel Valentin. Por recordanza y reconescënza ti él gnü surandè n diplom. Bele da deplü agn incà ﬁstidëia Mirko Rudiferia da organisé le sorvisc di ministranć cun les „zetoles di ministranć” che ti vëgn partides fora a vignun. Na bela picia ligrëza a düć chisc mituns ti é en chësc ann gnüda fata dala Cassa dl Sparagn: vignun à ciafè n jopel dala plöia y n ćiapel.

La schira jonila La schira jonila é partida sö te dui grups: les mitans dla scora elementara y chëres dla scora mesana. Da d’aisciöda y da d’altonn s’incunta le grup dles maius n iade al’edema y chël dles mëndres n iade al mëis por stè adöm, periè, ćiantè, pastelnè y fà de vigni sort deboriada. Les animadësses se dà jö cun ligrëza y fantasia ch’al ti sais bel y interessant ales mitans da stè adöm, da laurè deboriada y da se devertì. Ai 25 de jenà à la schira jonila sostegnì y daidé pro l’aziun „mîl dla solidarieté” dl AIFO. En gaujiun dl 56ejim dé mondial di püri dla levra él gnü venü mîl te deplü plazes dla Val Badia. I scioldi che é gnüs trać ite é gnüs menà tl’India. Ia por döt l’ann de scora à les mitans ﬁstidié da abelì vigni jöbia la mëssa di scolari. 25

San Ciascian

Tratan le „Hüttenlager”.

En jöbia ai 8 de merz s’à 7 animadësses y animadus dla schira jonila dla Val Badia incuntè a San Ćiascian por jì deboriada a pé o chi che orô cun le iat sö tla Ütia Saraghes a cëna. Do mesanöt ési pià jö y s’à godü n bel rait. Les animadësses y i animadus de döta la Val Badia s’incunta regolarmënter tl Sorvisc ai Jogn por organisé l’ativité, por to pert a cursc d’ajornamënt y referać de formaziun, por ciafè y dè inant tres indô impulsc, sbürles y idees nöies. Ai 30 de merz é la schira jonila jüda cun i schi. En lönesc ai 4 de mà él gnü metü a jì n curs da balè hip hop y funky cun Simon Dapoz tla palestra dla scora mesana a La Ila. Ai 11 de mà é döta la schira jüda a

Les mitans dla schira jonila s’la rî cun na dërta saù.

vijité la sënta nöia dla Crusc Blanćia a La Ila. Ai 11 de jügn él gnü zelebrè la mëssa de contlujiun dl ann de scora y dedô é dötes adöm jüdes a mangé na pizza. Inće pro la Maratona dles Dolomites ares indô daidé cun lezitënza y bona orentè portan pro süa pert ala organisaziun de chësta gran manifestaziun sportiva. En gaujiun dles sëres dl „Paîsc en Festa” à les mitans arjigné ca cater iadi „crepes” da nutella y marmelada y waferi da dè fora pro so stont. Bele da n pez s’à les mitans dla schira jonila confortè ala nöt dl 1 d’agost, che é stada na nöt particolara. Cun süa animadëssa s’àres abiné da sëra tl salf dles manifestaziuns olach’ares stô inće spo a dormì. Da fà y da cuntè él stè bindebò tröp, y porchël é l’ora da jì a dormì impormò gnüda söla doman y tosc dedô spo bele inće indô chëra da lovè. De setëmber él stè da jì trëi dis en „urlaub” tla ćiasa dla jonëza „Kassianeum” a Porsenù adöm cun d’atri grups de ministranć y dla schira jonila de nosta valada. Püch dedô él gnü invié ia na incuntada y düć à ćiamò albü n iade l’ocajiun da s’odëi y s’la cuntè. En domënia ai 4 de otober à 80 mituns dla schira jonila y di ministranć da San Ćiascian, La Ila, Badia, San Martin y Lungiarü passè adöm cun sü acompagnadus n bel dé deboriada, plëgn de jüć, devertimënć y aventöres a Gardaland. D’otober tratan na mëssa ti él gnü dé le bëgngnü oﬁzial ales mitans nöies gnüdes pormez pro la schira jonila dl paîsc. Ai 18 de otober s’à abiné la schira jonila cun i jogn a festejé na mëssa che é

San Ciascian gnüda abelida te na manira particolara. D’otober à le grup inće podü passè n valgönes ores d’aurela cörta sön le marćé da San Scimun. D’advënt él gnü tignì n rorate deboriada cun i crejimanć y na picia festa da Nadè. La uniun di jogn Ai 9 d’aurì él gnü tignì a Oies la Velia dla Jöbia Santa, olache al röia adöm düć i grups di jogn dla valada.

En Pasca do la gran mëssa él indô gnü venü les röses por l’aiüt cuntra le crebesc y dedô él stè da jì a cufé tl local di jogn. Na bela ocajiun por s’audè na bona Pasca y stè n pêr d’ores en compagnia. Ai 22 y ai 23 de mà à n grup de jones anuzé la poscibilité da cujiné cun Roman Obwegs tla ćiasadafüch de Anna dl Sarè. Le comitê di jogn da San Ćiascian à tut pert ai 22 de jügn ala griliada cun aurela cörta di consëis di jogn dla Val Badia a Picolin. En gaujiun dla manifestaziun „Paîsc

Comitê di jogn a Roma.

San Ciascian

N tornê de calcetto bindebò lize.

en festa” d’isté à i jogn portè pro cun deplü sorts de jüć de animaziun y devertimënt, che ti à dër plajü tambëgn ai sciori co ala jënt dl post. Ai 26 de messè él gnü organisé n tornê de calcetto sön jafa, tl ćiamp dl sport da San Ćiascian. La partezipaziun é stada bona y a düć ti àl salpü bel da trà fora dötes les forzes da bate la concorënza. Chësta manifestaziun sportiva bindebò lizia à metü man do marëna ia y s’à rové do che sorëdl ê bele da n pez jü jö. Dai 7 ai 13 de setëmber él gnü tignì l’edema di jogn sot al tema „Chirì mi tru…” Ai 31 d’otober ti él gnü dè le bëgngnü cun na spaghetada en compagnia a chi de 14 y 15 agn che é gnüs tuć sö pro i jogn. Ai 21 y 22 de novëmber é le comitê jü a Roma; chësc iade de dui dis à albü na gran importanza por ći che reverda le svilup dl grup, che oress trà ite döta la jonëza dl paîsc. 28

Ai 26 de novëmber à la jona Melanie Vittur n pü’ cuntè de süa esperiënza de feter ot mëisc tl’Australia. Cun retrać y imajes ara condüt le publich fora por le monn australian tan desvalì da chël dla Val Badia. Ai 2 de dezëmber él gnü tignì tl local di jogn n curs da fà stromënć cun patüc adorè cun le grup da Ancona „Riciclato Circo Musicale”. Do les spligaziuns y la pert teorica, à vignun inće albü la poscibilité da se pastlenè n stromënt instës. Ai partezipanć ti àl salpü dër interessant y da rì, porchël gnarà le curs ćiamò tignì n iade l’isté che vëgn. I jogn é inće dër interessà da tignì sö usanzes: ai 5 y ai 6 de dezëmber é n grup jü fora por les ćiases a fà San Micurà. D’advënt él spo ćiamò gnü zelebrè le rorate di jogn, abelì dales usc y dai stromënć di Kyrios y dedô s’à düć abiné por na picia festa da Nadè te salf. Dër a cör ti é jüda a döta la comunité, dantadöt ai jogn, la mort de süa compagna

San Ciascian Valentina, che ê te süa vita cörta y intensiva stada dër presënta danter ëi. Speran y sofrin ài porvè da ti stè dlungia ćina inultima. Cun incherscimun ài tut comié cun chëstes parores: Cara Vale, trö’ massa adora este gnüda cherdada dal Signur. Te as lascè zeruch n gran öt, mo l’ejëmpl de vita che tö s’as dè se dëida superè les diﬁcultês da vigni dé. Vale, giulan de tüa desponibilité y colaboraziun tl grup di jogn. Al é stè bel da avëi podü te incuntè sön nosc tru dla vita. Giulan de düt! Le comitê di jogn da San Ćiascian Trëi jones da San Ćiascian tl consëi dl grup decanal Val Badia Cotantes é stades les ativitês organisades y portades inant dal grup

decanal Val Badia por düć i jogn dla Val Badia. Ai 16 de novëmber à i consëis di jogn dla valada lité le consëi nü dl grup decanal por la proscima legislatöra: 2009-2012. Da San Ćiascian él rové ite Vanessa Crazzolara sciöche scrivana, Laura Crazzolara sciöche aconsiadëssa y Alma Frenademez à surantut l’inćiaria da cassiera. La uniun dles ëres L’ativité dl’uniun dles ëres à metü man cun la letöra dles staziuns dla Via Crucis tratan l’edema santa. Ai 19 d’aurì él gnü organisé le „Dé dla Vita” por i 19 viadus nasciüs y batià tratan le 2008, sot al tema „Florësc cun ligrëza olache t’és gnü sentè”. Do la picia funziun te dlijia él ćiamò gnü arjigné ca n aperitif por düć i invià. Dër plajü à le referat dla dietista Silvia Pitscheider intitolé „La dërta alimentaziun por se stè damì y aumentè le rendimënt te scora y söl laûr” tignì ai 15 de mà.

Le consëi nü dl grup decanal Val Badia.

San Ciascian

Les ëres che à tut pert al curs da fà pan cun Anna dl Sciarè.

Le „Dé dla vita”.

San Ciascian Sides d’aisciüda co d’altonn él gnü metü a jì n curs de „Klosterarbeit” cun Hilda Tschaffert. Ai 4 de jügn él gnü zelebrè na mëssa por daidé acompagné cun l’oraziun i omi söl trù de Jeunn. Por la sabeda canch’ai é rovà adalerch él gnü fat tutres che i peregrins à podü se mangé pro la panicia arjignada ca dal hotel Rosa Alpina. De messè é les ëres da San Ćiascian jüdes a festejé le compliann dles mëdes y di berbesc tla ćiasa de palsa a San Martin. Vigni iade dër garatades y porchël inće da düć dër aprijades é les 3800 tutres che les ëres à arjigné ca da vëne pro le stont dl’uniun di stödafüch en ocajiun dles festes dl paîsc tratan l’isté. Ai 11 d’otober à les ëres indô ﬁstidié da organisé la festa di iubilars de matrimone. En gaujiun dla festa de rengraziamënt dla racoiüda s’à l’uniun cruzié da infornì sö l’altè cun deplü simboi che dô rapresentè i früć che nosc Signur nes scinca. Por recordè les porsones dla comunité che s’à lascè tratan l’ann, él gnü fat na ćiandëra por vignun. En Gnissant, éres spo gnüdes metüdes sön fossa dai familiars. Deache l’interès ê bindebò gran él gnü metü a jì n curs da fà pan cun Anna Pezzedi. N gran suzès à inće albü le curs da se fà sö beles. Tut pert à sambëgn tröpes jones, mo inće n valgönes manco jones. Sciöche bele i agn passà é les ëres jüdes d’advënt n dé a Desproch al marćé da Nadè. L’ativité s’à stlüt jö ai 10 de dezëmber cun n rorate y na picia festa da Nadè,

olach’al é inće gnü metü fora y mostrè i bambins de cëra ornamentà gnüs fać tratan le curs de „Klosterarbeit”. La uniun di omi Ai 4 d’aurì domisdé à l’uniun di omi invié i mituns y les mitans dl paîsc tla palestra dla scora a fà na granara dal orì. Mariangel Pedratscher à daidé i pici da fà les granares cun de vigni sort de ciosces y minai, cun rames d’orì y vëtes da corù. En Domënia dal Orì, ai 5 d’aurì, recordan l’ingrès de Gejù te Ierùsalem, é i mituns y les mitans jüs cun sües granares en prozesciun te dlijia. Al é usanza da mëte les granares sön sì d’urt, deach’ares porta fortüna y benedisciun te ćiasa, stala y majun. Tratan i ultimi dui agn s’à i omi cruzié da arjigné le bel guant da zacan por chi che porta i confaruns y la statua de Sant Ujöp. Suraprò ài daidé ia por l’ann da invié ia n valgönes scomenciadies deboriada cun la uniun dles ëres. Ai 11 de dezëmer s’à spo l’ativité dl ann stlüt jö cun n rorate y na picia festa da Nadè tl salf de calonia. Josafat Pezzedi ti à dè corù ala festa, mostran na ligna de diapositives fora dles morvëies dla natöra.

Josafat dl Sciarè abëlesc tres indô les incuntades cun impresciuns y retrać fora dla natöra.

San Ciascian Le grup de volontariat Le grup de volontariat s’un tol sura dantadöt da organisé val’ por la jënt atëmpada, sóra y amarada dl paîsc. Al é indô gnü invié ia le iade da d’aisciöda por passè n bel domisdé en compagnia. En chësc ann éson jüs ai 27 de mà a Picolin. Do na funziun religiosa tla bela capela de Sant Antone ti él gnü pité a düć val’ da mangé y da bëre y n pü’ d’aurela cörta tla ostaria Posta. Sciode che le tëmp ne n’à nia daidé para, al plovô bindebò dassënn. Ai 2 de jügn s’à abiné i mëmbri dl grup de volontariat de döta la valada ala jita anuala a Trens. De novëmber é i berbesc y les mëdes ćiamò n iade gnüs invià a na picia incuntada. Do la mëssa te dlijia, s’à düć abiné a na picia marëna tl salf de calonia, olach’al ti é inće gnü mostrè n valgügn de bi retrać da zacan. La müjiga da San Ćiascian L’ann 2009 é stè por la Müjiga da San Ćiascian n ann impegnatif, plëgn de mudamënć y de novitês. Cun gran coraje y savëi à le jonn Ivan Agreiter surantut bele da mëte man l’ann la bachëta dla müjiga. Tratan la sentada generala ai 12 de dezëmber dl 2008 êl gnü lité le diretif nü por i proscimi trëi agn. Presidënt é gnü lité Heini Clement y Christian Obojes vizepresidënt y mënamazëta. Te consëi él ćiamò gnü lité Iris Agreiter sciöche vize-dirighënt y Sara Da Sacco sciöche verdajogn. A Mirko Rudiferia ti él gnü surandè l’inćiaria da scrivan y vizemënamazëta y a Richard Pescollderungg 32

chëra da cassier. I mëmbri dl consëi nü s’à abiné deplü iadi y é dagnora stà bogn da laorè y da la mëte a jì scialdi bun deboriada. Bele ai 26 de forà, s’à n pêr de musicontri metü a desposiziun en gaujiun dla noza da paûr a Badia tolon pert ala deﬁlada cun la troht dla uniun. N valgügn mëmbri à tratan l’invern albü vöia y grinta da se mosoré cun i musicontri dl rest dla valada sön i schi, tolon pert ala gara dai schi dles musighes dla Val Badia organisada dala musiga da La Pli sön la pista „Pre da Peres”. La müjiga daidé abelì les gran festes de dlijia y dla comunité fora por l’aisciöda. Sonè àra en San Ćiascian patronn ai 26 de aurì, en San Florian, en la Festa dla Pröma Comuniun, en la festa dles Antlês y dl Cör de Gejù. En sabeda, ai 6 de jügn, à n pice grup de musicontri tut ite i peregrins de Jeunn. La maiù novité de chësta aisciöda é stada la „Florianimesse” che la müjiga à sonè en ocajiun dla festa de San Florian. Tratan l’isté é spo l’ativité dla müjiga jüda inant cun i conzerć da sëra por i ghesć y la jënt dl post, metüs a jì cun l’Assoziaziun Turistica. Por mudé jö n pü’, à le consëi dla müjiga tut la dezijiun de tignì düć trëi i conzerć, nia plü tl salf dles manifestaziuns dla ćiasa J.B. Rinna sciöche i agn passà, mo sön plaza dla scora elementara. Deache le tëmp à daidé para él da vigni conzert inće gnü fat na picia deﬁlada fora por le zënter dl paîsc. La müjiga dl post ne podô sambëgn nia manćé ai 12 d’agost canche le paîsc intier s’à abiné a festejé y onorè le terzo titul mondial de deltaplann de Alex Ploner. Por le terzo isté indolater él indô gnü portè inant le proiet dla müjiga di

San Ciascian jogn, metüda adöm da musicontri jogn di paîsc dla valada alta y inće da valgügn de pici musicontri da San Ćiascian. Inće da d’altonn él stè n valgügn iadi da sonè. En ocajiun de na incuntada di auti „Porsche” él gnü tignì n pice „Marschkonzert” ite dal hotel Armentarola. Ai 8 de novëmber à la Müjiga spo indô tut pert ala deﬁlada dl „Rait de San Linert.” Na bela usanza da sonè adöm cun i atri grups musicai dl paîsc é le conzert de Santa Zezilia. Te chësta ocajiun él gnü onorè i trëi musicontri che à tut pert y é passà dal ejam dla medaia de valutaziun por le bun sonè. Les döes jones Serena Glira y Nicole Craffonara à ciafè la „Bronzene.” Cun n gran impëgn é Maxi Crepaz stè bun da arjunje la „Goldene” cun la trombëta. I musicontri s’à abiné ia por l’ann a 44 proes de döta la müjiga y a 3 proes de grup (öna dla melodia y döes dl

Maxi Crepaz vëgn premié por avëi stlüt jö la „Goldene” de trombëta.

I musicontri che à tut pert ala jita dla müjiga a Siena.

San Ciascian acompagnamënt), 4 proes da marcè y öna por i percuscionisć. I surastanć dla uniun à tut pert ales reuniuns metüdes a jì dala uniun dles musighes dla Val Badia (UMVB) y dl raiun de Puster y dala uniun dles musighes de Südtirol. Manćé n’à sambëgn nia de bi momënć da stè adöm, se devertì y s’la dè bona. La domënia ai 15 de merz él gnü organisé le dé dla nëi sön Lagaciò cun na bona marëna tla ütia „La Marmotta”. Dër garatè é le iade dla müjiga ai 10 y 11 d’otober tla Toscana. Ala ﬁn dl ann â la uniun 25 musicontri, le dirighënt, 3 marcadëntres y trëi portabandira. Al él gnü pormez döes musicontres jones: Serena Glira y Nicol Craffonara. A d’ëres ti aodunse tröpa ligrëza. L’ann d’ativité 2009 s’à stlüt jö cun

I ćiantadus a Passau.

n rorate sonè dala müjiga y la reuniun generala ai 11 de dëzember. Cun gran desplajëi à la müjiga messü to comié da dui compagns y ti portè l’ultimo salüt a berba Florian Rudiferia y ala jona Valentina Crazzolara, döes porsones che valô tröp por la müjiga y che à lascè indô n gran öt y incherscimun. Le cor de dlijia Momënć de festa, de solenité, de plüra y de devertimënt à tres indô cherdè adöm i mëmbri dl cor de dlijia. Por bëgn 84 iadi s’à le cor abiné tl salf dles proes, te dlijia y te deplü d’atres ocajiuns inće fora de dlijia. Düć i ćiantarins à desmostrè lezitënza, interès y responsabilité. Insciö à le cor podü abelì les funziuns y les

San Ciascian

Le dirighënt y orghelist Ulrich Willeit.

festes ia por l’ann. Cun gran plajëi à le cor podü saludé cin’ mëmbri nüs: Gisella Dapunt Pizzinini, Bettina Beinvogl Andriolo, Esther Rungger Rudiferia, Hubert Pescollderungg y Iacopo Canins. Por le pröm iade é cater ćiantarins, Christoph, Raffael, Hubert y Andrea, pià ia cun l’aziun di Trëi Rêsc y é gnüs tuć sö cun plajëi y ligrëza. Ativitês de devertimënt y de bona löna é inće dër importantes por tignì adöm le cor. Insciö à la jita condüt ai 9 y 10 de mà a Passau a d’aldì le sonn dl plü gran orghe dl monn (valgügn dij ch’al é le terzo plü gran) y a Regensburg, na cité antica y rica de musiga. Ai 17 de mà à le cor da San Ćiascian tut pert, deboriada cun le cor da La Ila,

al’incuntada di cors sön ćiastel de Tor por festejé i 50 agn dla uniun Ert por i Ladins (EPL). Ai 26 de messè à la ćiantarina Sabine invié le cor sö Cialneur sot Pütia olache düć à podü se devertì pro na bona griliada y sot n cil bel sarëgn. I ćiantarins à inće podü s’incuntè pro na cëna gnüda ofrida da simpatisanć dl cor da San Ćiascian. D’agost é le cor gnü perié de acompagné it’a Sass Dlacia la zelebraziun de na mëssa por la püra jënt dl’Africa. Ai 22 de novëmber à le cor daidé onorè Santa Zezilia. Tl mëis d’otober él rové adalerch le prof. Rudi Chizzali y por trëi dis alalungia à düć chi che orô podü se lascè istruì tla formaziun dla usc. De dezëmber, pro na bela festa, él gnü 35

San Ciascian partì fora onoranzes y bëgn cinch à podü pié do le prosc d’or por plü de 40 agn de sorvisc, cinch chël d’arjënt por plü de 25 agn y 16 chël de brom por plü de 10 agn pro le cor de dlijia. Chësc ô bëgn dì che i ćiantarins tol sö le ćiantè cun scerieté y pasciun. L’uniun di stödafüch Por fortüna é le paîsc y süa jënt gnüs stravardà da de gragn mesdefüch, da desgrazies o rogossies; mo porchël é l’ann 2009 impò stè n ann impegnatif y rich de ativitês por chësta uniun de volontariat che se dà tan da fà por ti garantì segurëza a döta la popolaziun. Indöt é i stödafüch gnüs cherdà 13 iadi por intervënć y 25 iadi por sorvisc desvalis. 7 iadi ài daidé pro les gran festes de dlijia y dl paîsc. Costant é inće stè l’impëgn, l’interès y la desponibilité di mëmbri pro les 20 proes. 10 iadi s’ài spo ćiamò induné en ocajiun de sentades. Le corp di stödafüch da San Ćiascian à incö indöt 40 mëmbri atifs y 6 mëmbri

Al 1 d’aurì vëgn la strada de Valparola curida pro da na lovina.

sostegnidus. Tratan l’ultimo ann él gnü pormez dui jogn: Arthur Pedratscher y Philipp Canins. En cört chilò ćiamò les ativitês, i sorvisc y i intervënć plü relevanć dl 2009: Tratan i pröms mëisc dl ann à le grup di stödafüch messü desparè jö deplü iadi le tët de dlijia por gauja dles gran noveres. Al 1 d’aurì é i stödafüch gnüs cherdà por na lovina gnüda jö te strada sön Ju de Valparola. Do avëi controlè jö por menü la spersa corida dala lovina àn podü constatè ch’al n’ê por fortüna rové degügn sotite. A chësc intervënt a tut pert 8 porsones adöm cun Heini Aichner y so ćian da lovines. Ai 7 d’aurì incër les cater domisdé ài messü saltè a destodé n mèdefüch tla zona Costamurin. N pêr de mituns che śogâ cun petarg ti à zënza orëi, tachè füch a n pre da lëscia sëćia. Canche i stödafüch é rovà sön le post ê les ﬂames bele rovades pro n stalot di cunici che é vardü jö. Ai 9 de mà à l’uniun di stödafüch tut pert al Dé ecologich, metü a jì te döt le comun de Badia. Do avëi romenè sö le paîsc, s’à düć incuntè a La Ila pro la griliada. Ai 16 de mà à l’uniun di stödafüch tut pert al „dé MANV” deboriada cun d’atres uniuns a Colfosch: danmisdé él gnü portè dant la pert teorica y domisdé êl spo söl program na proa pratica cun na simulaziun de n gran inzidënt deboriada cun la Crusc Blanćia y l’Aiüt Alpin. Ai 11 de messé à n grup de volontars daidé, adöm cun i stödafüch de döta l’Alta Badia, pro le dé de jüć y devertimënt di mituns. Ai 10 d’agost é i stödafüch gnüs

San Ciascian

Mèdefüch tla zona Costamurin.

cherdà por n mèdefüch saltè fora te stüa tla ćiasa dla familia Laera. Püch dedô él inće gnü alarmè i stödafüch da La Ila y Badia. Ora ch’ai ê rovà söl post, ê la stüa bele döta en ﬂames. Por fortüna ài tosc albü la situaziun sot a control y é spo stà bogn da destodé le füch. Bunamënter é na televijiun stada de gaujia. Le dann material é impò stè valgamia gran. Ai 7 de novëmber él gnü organisé na proa d’evacuaziun te scora, che inće i mituns impares co s’astilé te de te’ situaziuns. N valgügn stödafüch ti à splighé ai mituns plü avisa le sorvisc y i injins di stödafüch. Aldefora de chisc intervënć é i

Por ester bogn da daidé, val debojëgn dla dërta atrezadöra: la forfesc idraulica che é gnüda cumprada.

San Ciascian stödafüch gnüs cherdà deplü iadi por d’atri de pici intervënć, sciöche daurì portes, pumpè fora ćianoes o despifé condütes dal’ega. Da d’aisciöda y da d’altonn él gnü tignì les proes internes y n valgönes eserzitaziuns adöm cun i stödafüch de d’atri paîsc dla valada alta. Deplü stödafüch à tut pert a cursc a Vilpian por ester ajornà y arjignà a de vigni sort de intervënć. La novité plü importanta de chësc ann é dessigü l’atrezadöra nöia che é gnüda cumprada: la forfesc idraulica da taié sö auti, material por inzidënć de vigni sort, na barela multifunzionala, na camera termica y le „Waldbrandmodul”.

N comandant nü por i stödafüch Ai 28 de novëmber él gnü tignì la sentada generala dla uniun tla ćiasa J.B. Rinna. Tla presënza dles autoritês y de d’atri ghesć ti él gnü surandè na onoranza por 25 agn d’ativité a Marco Sorarù y Pire Agreiter. Por 15 agn d’ativité é gnüs premià Erwin Canins y Ugo Irsara. Jep Irsara é gnü onorè por 10 agn da vizecomandant. Dedô él gnü lité le consëi nü. Do ester stè 10 agn comandant di stödafüch à Andy Pertot dè jö süa inćiaria. Sciöche comandant nü él gnü lité Christian Obojes cun 30 usc sön 34 litadus. Sciöche vizecomandant él gnü metü Daniel Alton. Tl consëi nü él inće rové ite Armin Moling, Stefan Vittur y Andreas Vittur.

Da m.c: Le vizecomandant Daniel Alton, le comandant Christian Obojes, l’ombolt Iaco Frenademez, le comandant da denant Andy Pertot y le vizecomandant da denant Jep Irsara.

San Ciascian L’Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian Bele da ti dè na odlada surafora a chësta cronica vëigon che i surastanć y i mëmbri dla uniun dl sport s’à dè dër da fà, da organisé de vigni sort de manifestaziuns, de ativitês sportives, ćiaran da sensibilisé y da motivé pici y gragn. Le maiù pëis é indô tomè sön l’ativité por i mituns, deach’an à odü che, cun les dërtes formes alternatives de movimënt dl corp, pon daidé pro nia mâ al svilup motorich, mo inće psicologich y inteletual dl möt. Indöt à passa 700 porsones tut pert ales iniziatives metüdes a jì y apRêsciapüch 450 à partezipé ales 5400 ores de cursc ia por l’ann. Fora por la sajun da d’invern à indô n gröm de jënt podü raité jö por la pista dala liösa „Tru liösa Foram”, arjignada ca vigni dé ala perfeziun. Tratan l’invern à n grup anuzé la poscibilité da śoghé al palê te palestra da La Ila. N gran suzès à spo indô albü la gara dai schi dl paîsc, tignida ai 13 d’aurì. D’aisciöda à i omi śoghé al palê söl ćiamp dl sport y implü él gnü metü a jì n valgügn de bi cursc por i gragn: n curs de ginastica por les ëres, dui de ginastica sana de condiziun y por le spiné y dui de „step & body workout”. D’aurì él gnü tignì n curs da nodè por mituns y mitans dla scolina. Dai 18 ai 24 d’aurì él gnü invié ia, en colauraziun cun la direziun dles scores altes da La Ila, l’edema dl sport cun n program nia mâ rich de iniziatives sportives, mo inće de referać y discusciuns interessantes. D’isté él inće gnü fat n curs de ot incuntades de nordic walking. Ai 5 de

messè à n valgügn volontars daidé en gaujiun dla Maratona dles Dolomites. Ai 19 de messè él gnü organisé l’otava ediziun dl Trofê Auto Alta Badia. Tratan i mëisc de messè y d’agost à l’uniun indô metü a jì deplü cursc de ativitês sportives, ginastica y devertimënt cun de vigni sort de jüć y de injins alternatifs por düć i mituns dai 2 ćina 11 agn. Ai 12 d’agost à l’uniun onorè Alex Ploner por le titul mondial ch’al à davagnè. Cun le dé dl sport ai 6 de setëmber é gnüdes stlütes jö les manifestaziuns sportives alaleria. D’altonn éra spo indô jüda inant cun cursc y ativitês te palestra y nodadoia. L’indunada generala é gnüda tignida ai 27 de novëmber. VITA DL PAÎSC N valgönes manifestaziuns ia por l’ann Chef’s Cup 2009 San Ćiascian é bele da agn un di paîsc dla Val Badia che va danfora por ći che reverda la gastronomia de livel alt. Inće dai 18 ai 20 de jenà à San Ćiascian indô albü cun d’atri paîsc dl’Alta Badia n gran apuntamënt enogastronomich: la Chef’s Cup Südtirol 2009. La manifestaziun é gnüda inviada ia dala Assoziaziun Turistica Badia, deboriada cun i Dolomitics, i trëi coghi che laóra bele plü agn te restoranć conesciüs dl’Alta Badia y che po mostrè sö les famojes stëres Michelin: Norbert Niederkoﬂer dl restorant St. Hubertus, Claudio Melis dl restorant La Siriola y Arturo Spicocchi dl restorant La Stüa de Michil. Inće en chësc 39

San Ciascian iade él gnü programé deplü apuntamënć interessanć daverć al publich. Tratan döta la manifestaziun él sambëgn gnü cujiné deplü derzades raﬁnades y ćiarćé de vigni sort de speziaries, baratè fora y portè dant idees sura le mangé nia mâ bun, mo inće sann. Ai 19 s’à ćinamai n per di mius chefs taliagn y da foradecà y deplü porsones conesciüdes dla televijun y dl sport, mosoré te na gara dai schi jö por l’ultimo toch dla Gran Risa. Stlüt jö s’à spo döt le program cun na gran cëna da gala tl restorant St. Hubertus, olach’al é gnü trat ite indöt 13.500 euro por dui de bogn ﬁns. Na pert di scioldi ti é gnüda dada ala Costa Family Fondation, che dëida i profugs dl Tibet y na pert ala LAB por sostignì n ospedal por de pici mituns.

Ladina”. Indöt n’él stè passa 200, danter atleć y apascionà, che à tut pert. N sëgn che chësc sport vëgn tres plü popolar y che le livel competitif vëgn tres miù. Al é bel da odëi tan de jogn apascionà de scialpinism che tol pert cun spirit sportif. Le percurs â n deslivel de 477 metri y na lunghëza de 4150 metri. I concorënć é gnüs partis sö te trëi categories di ëi y öna dles ëres. Le plü asvelt é stè le badiot Matthias Declara de Badia Sport cun n tëmp de 27.35 menüć. Pro les ëres é Cecilia de Filippo dl Asd Dolomitici rovada al pröm post cun n tëmp de 37.41 menüć. La premiaziun é stada tla Ütia de Piz Sorega, olache düć à ciafè na bona pasta y na boanda do la gran fadia. A vigni partezipant ti él gnü surandè na picia scincunda de recordanza. Premià

I Dolo-mitics.

X. ediziun dl Memorial Costa Pire y Sigismondi Anderle Ai 13 de merz à la Lia da Munt Ladinia metü a jì sön Piz Sorega la gara de scialpinism Memorial Costa Pire y Sigismondi Anderle. Chësta competiziun fajô en chësc ann inće pert dles cater gares dla secunda ediziun dl campionat ladin de schi alpinism „Raida 40

Trëi concorënć tira fora les ultimes forzes por le secundo post!

San Ciascian é gnüs i pröms trëi tlassiﬁcà de vigni categoria, mo tröc, inće i manco asvelti, à podü pié do n bel pest dla lotaria. Chësta competiziun ê la cuarta y ultima gara dla Raida Ladina porchël él inće gnü surandè te chësta ocajiun le trofê Raida Ladina 2009. Pro i ëi é Lois Craffonara de Badia stè le miù de düć, y pro les ëres à Heidi Dapunt da San Martin de Tor podü pié do le trofê. Dedô s’l’àn ćiamò dada bona en compagnia; les copes mëss sambëgn inće gnì bagnades ite! „Nano rec into the snow” Ai 4 d’aurì àn podü amiré tl „Snowpark Ćiampai”, la fantasia y la gran abilité di mius atleć de freestyle dla Salomon y dla Burton te na competiziun cun deplü esibiziuns sides cun i schi co cun la brëia, sön le program. Por la musiga tratan y do

le spetacul de acrobazies y salć söla nëi à ﬁstidié dj conesciüs a livel internazional, sciöche Cristiano Spiller le fondadù di Nano Records. Chësta festa che à trat adalerch dantadöt jënt jona é gnüda organisada dal’Alta Badia Freestyle Team y sostignüda dal’Assoziaziun Turistica Badia. XVII. ediziun dla gara dl paîsc. Na competiziun por se mosoré y por stè en compagnia... Ai 13 d’aurì canche la sajun da d’invern jô bel plan a piz, s’à 202 porsones abiné ala gara dl paîsc, metüda a jì dal’Uniun Sport Amatoriala adöm cun la Scora dai Schi sön la pista Ćiampai. Por gauja dles gran noveres tratan döt l’invern ê les condiziuns ćiamò dër bones y porchël à n gröm de jënt dl paîsc ćiamò albü na dërta vöia da se mosoré jö por le percurs

La premiaziun. It’amez Claudio Clara che à fat le miù tëmp dl dé.

San Ciascian secunć y pro les ëres é la jona Daniela Dalpiano stada cun 26,30 secunć la plü asvelta. La premiaziun é gnüda tignida da sëra tl hotel Störes, olach’al é stè por düć na ocajun da passè na bela sëra danter compaejans pro n bun gote y n taì de pasta. Por i plü fortunà él ćiamò saltè fora valch dala ola dla fortüna. Paîsc en festa D’isté él indô gnü metü a jì indöt cin’ iadi danter messè y agost, de mercui dales 16.00 inant, la manifestaziun „Paîsc en festa” tl zënter dl paîsc. Deache le tëmp à dagnora daidé y düć i organisadus s’à dè da fà, é les festes alaleria dër garatades. Trat adalerch àres sambëgn tröc foresć, mo inće valgamia tröpa jënt dl post. Sciöche bele i agn passà, àn Pici y gragn ne s’à nia lascè sciampè la poscibilité da cumprè produć tipics chësta ocajiun. diretamënter dai paurs y dai artejans. Pro de slalom lerch, denanche mëte i schi i stonć dles uniuns y assoziaziuns dl paîsc y la brëia sö sotletët . Le miù tëmp dl vëgnel pité de vigni sort de spezialitês dé é gnü fat da Claudio Clara, te 23,58 da mangé y da bëre. Ponsè àn sambëgn inće a n bel program de intratenimënt y de jüć. Les sëres é gnüdes animades da deplü grups de musiga. Les maius novitês dl program de chësta ota é dessigü stades le curs de ladin, tignì da Hilda Pizzinini y i cursc da cujiné sön plaza de scora „Danter tradiziun y inovaziun” invià ia dai trëi gragn coghi Norbert Niederkoﬂer, Oswald Niederkoﬂer y En gaujiun dles sëres de „Paîsc en festa” röiel adalerch Claudio Melis. vigni ann n gröm de jënt. 42

San Ciascian VIII. ediziun dl Trofê Auto Alta Badia Dër garatada é la gara de roda da munt Trofê Auto Alta Badia, organisada en domënia ai 19 de messè dala Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian tl zënter de paslunch dl’Armentarola. La competiziun valô en chësc ann inće por le „Raiffeisen Jugend Trophy 2009” a livel provinzial. Indöt él rové adalerch 13 scuadres da döt Südtirol cun n livel bindebò alt y che à bele tröpa esperienza te chëstes competiziuns. I 1135 atleć é gnüs partis ite te 13 categories. I plü pici messâ se mosoré sön n percurs de 400 m y i jogn ćina 18 agn sön n percurs de 4,8 km. I plü stersc é zënzater stà i atleć dl ASV da San Laurënz, mo inće n valgügn rapresentanć dla Val Badia à arjunt de

I ziclisć jogn en aziun.

bi resultać. Dui à ćinamai podü pié do la medaia de brom: Manuel Ploner tla categoria mituns 2001-02 y Judith Pezzei pro i scolars 1995-96.

Les mëndres che à tut pert vëgn premiades.

San Ciascian San Ćiascian festejëia so campiun Alex Ploner En mercui ai 12 d’agost da sëra à le comun de Badia, deboriada cun deplü d’atres uniuns dl post metü a jì na festa dër sintida tl zënter dl paîsc por onorè Alex por so terzo titul mondial de deltaplann individual, davagné ai 3 de messè a Laragne tla Francia. La ligrëza ê grana, an podess dì feter dopla, ćiodiche Alex à, cun cater d’atri atleć dla scuadra taliana, inće podü pié do le titul mondial a scuadres; por chësc titul êl 32 naziuns y indöt 122 piloć che à combatü. Alex é gnü menè adalerch te na jeep rovenüda dal ex atlet dai schi Kristian Ghedina cun n dër sbunf, fajon sö n bel föm. La deﬁlada é piada ia cun la musiga danfora y spo cun düć i mëmbri dl Airforce Alta

Alex Ploner vëgn onorè dal’ombolt Iaco Frenademetz.

Badia y spo le grup Bal Popolar Val Badia, i platleri, les ëres y i ëi vistis sö da zacan ćina tl zënter dl paîsc. Sön ur de strada y sön plaza êl toch y plëgn de jënt che aplaudî de cör, dessigü na gran emoziun, n dé particolar por düć chi dl

Alex Ploner amesa les autoritês rovades adalerch.

San Ciascian paîsc. Tla pert oﬁziala dla festa é Alex gnü laldè y onorè por sü bogn resultać, por süa dediziun, costanza y gran pasciun dal ombolt Iaco Frenademez, dal assessur provinzial Florian Mussner, da Helmuth Stricker, surastant dl’Airforce Alta Badia y da Stephan Clement rapresentant dl’Uniun Sport Amatoriala da San Ćiascian. Manćé ne podô sambëgn nia i complimënć y les congratulaziuns da pert di rapresentanć dl monn dl sport rovà adalerch por l’ocajiun: Kristian Ghedina, Manfred Mölgg y Debora Agreiter. Le momënt plü entusiasmant dla festa é sigü stè la proieziun dl jore mondial de „Tany” sön n gran video, comentè cun parores scëmples dal atlet instës, porvan da ti fà capì n pü’ al publich la gran sensaziun y emoziun dl jore. La festa é gnüda stlüta jö cun melodies dla müjiga y n valgügn bai dl Uniun Bal Popolar Val Badia. De bì evënć de gran musiga Tratan l’isté ti él gnü pité ai apascionà de musiga n valgügn conzerć de livel alt che à arichì la vita culturala dl paîsc. La domënia ai 19 de messè à metü man tla ütia Scotoni la ligna de apuntamënć musicai amesa les munts „Cantando per rifugi 2009”. Te chësta ocajiun à ćiantè le cor di Alpini Monte Cervino di Gessate. Le secundo apuntamënt é stè le conzert de Elke Hager cun le cello y Ludek Sabaka pro le tlavier ai 3 d’agost. Ai 9 d’agost é spo stè da aldì l’ensamble, Pinzimonio Vocale, formè da ćiantarins dla Val Badia, tla ćiasa J.B. Rinna che à portè dant madrigai de Claudio Monteverdi. L’acompagnamënt

é gnü sonè cun la tiorba da Diego Cantalupi. N gran suzès à inće indô albü i tröc apuntamënć dla önejima ediziun dl Jazz Festival. A San Ćiascian él gnü metü a jì de messè y d’agost deplü de chisc conzerć tl local „La Vedla” y un tl hotel Armentarola. XVI. ediziun dl „Dé dl sport” En domënia, ai 6 de setëmber, s’à stlüt jö cun le dé dl sport 2009 la ligna de manifestaziuns sportives metüdes a jì alaleria tratan la bona sajun dala Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian. Tröpes families cun mituns à tut sö l’invit y à insciö anuzé l’ocajiun por to pert ales ativitês che gnô pitades söl ćiamp dal sport, mo inće ma por stè n pü’ en compagnia y se gode n bel dé y na bona marëna alaleria. Oramai 50 mituns à tut pert cun entusiasm al jüch de orientamënt incër le ćiamp dal sport ia. Vignun ćiarâ da rové debota ti dër posć, olach’ara tocâ da timbré na cherta y spo

Le jüch d’orientamënt à albü bindebò de suzès...

San Ciascian

L’Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian à indô ćiarè da ti dè pëis al’ativité sportiva di mituns.

da savëi da respogne a de vigni sort de domandes. Dedô à i mëndri ćiamò albü la poscibilité da se tripé cun i jüć dla scolina saltarina o da se mosoré cun i „go-cards” a pedai. Por i maius él gnü organisé deplü partides dal palè.

da se gode la belëza dla contrada dles Dolomites.

Porsche Ontour Dolomiti Rallye 2009 Na bela parüda à fat les 50 „Porsche” che s’à abiné adöm ai 3 d’otober ite dal hotel Armentarola en ocajiun dl’incuntada anuala dla conzescionara Porsche Hahn. Le grup é gnü saludé dala müjiga da San Ćiascian cun n pice „Marschkonzert” y tut sö dala familia Wieser cun n aperitif. Le dé do à i ghesć anuzé l’ocajiun da fà la roda di jus y 46

Les 50 „Porsche” che à fat tapa a San Ćiascian.

San Ciascian Paslunch: gares de Copa Europa Bele por le secundo iade à le zënter de paslunch Sarè podü ospité gares de paslunch che vêl por la Copa Europa, mo inće por la Copa Italia. I campionać à albü dër na gran ressonanza ti media y é gnüs aprijà dala FISI, che à bele l’ann passè orü ti pité al comitê d’organisaziun ćinamai na gara de Copa dl Monn, deache la pista foss bele omologada. Sciode che chësta proposta ne n’à por intant nia podü gnì azetada por gauja di cosć trö’ massa alć. La nëi gnüda püć dis denant ti é stada dër d’öga ai organisadus, cun a će Carlo Mellauner y i tröc volontars che à daidè arjigné ca na bela pista te dër de bones condiziuns. Les gares é gnüdes tignides la sabeda ai 12 y la domënia ai 13 de dezëmber. La sabeda él gnü metü man cun la 10 km cun tecnica tlassica dles ëres. Püch dedô ti àra tochè ai ëi tla 15 km, tres cun tecnica tlassica. Le dé do àn spo podü amiré la gran sveltëza y la condiziun di

Da mc. Andy Pertot (presidënt dl Consorz Turistich Alta Badia), l’ombolt Iaco Frenademez, Oscar Alfreider (vizepresidënt dl Consorz), Carlo Mellauner, (surastant dl comitê d’organisaziun), Manfred Canins, (vizediretur dl Consorz Turistich).

atleć tla tecnica lëdia, indô 10 km por les ëres y 15 por i ëi. Na gran ligrëza ti à Debora Agreiter da La Ila fat a düć i apascionà de paslunch cun dër de bugn plazamënć tla categoria iuniores. Dantadöt le pröm post

Atleć arjignà da pié ia.

San Ciascian Na cossa gnanca da crëie ne, Tani à arjunt ai 3 de messè a Laragne so terzo titul mondial de deltaplann tla categoria dal’ara stara. Implö àl tl ann 2009 inće davagné i campionać talians de liösa a motor. Alex ma inant insciö! Ćiamò tröc de bi resultać ch’i podunse avëi inant chëstes beles emoziuns y speranzes sportives.

L’atleta Debora Agreiter.

pro la 10 km cun tecnica lëdia, olache la jona badiota é rovada al travert destacan dötes cun n tëmp de 28:38 menüć, é stè na gran sodesfaziun y la dërta reconescënza por süa costanza y profescionalitè. Curiositês: porsones da San Ćiascian y sües pasciuns Sophie Mangutsch y süa gran pasciun por le sonè.

La jona musizista Sophie Mangutsch da San Ćiascian à arjunt ai 12 de merz le terzo plazamënt de süa categoria pro le concurs „Prima La Musica 2009” a Imst. Sophie sona bele da 3 agn cun gran dediziun l’oboa cun la maestra Helene Thaler da Calfosch. Congratulaziuns! Alex Ploner, na pasciun da variöl. 48

San Ciascian

Ivan Canins fej fora de na pasciun n laûr.

Cun le passè di agn é la ligrëza por les munts y i crëps gnüda tres maiù. Tres plü gonot tócara da stè dis intiers te parëi, tres plü adora tócara da saltè fora de let por jì sö por chi dlacià y tres plü gola ti fej la nëi sﬂaussia di forgnuns plü erć. Insciö à Ivan, do tröc agn de alenamënt y de bries, mo dantadöt de gran pasciun, stlüt jö da d’altonn l’ejam de lizënza por mënacrëp. I ti audun tröpa ligrëza y sodesfaziun por süa profesciun y le dagnì. Erich Pescollderungg arpiza, cunta y mostra cun pasciun.

Dër plajü à la proieziun di retrać y impRêsciuns dles spediziuns sön l’Alpamayo y sön l’Ama Dablam tignida ai 8 d’otober a San Martin de Tor tl Istitut 49

San Ciascian Micurà de Rü. Erich y so compagn de iade Roland Pedevilla da San Martin à cuntè cun gran entusiasm de chisc bì posć, dles curiositês y dles morvëies de cultures tan dalunc dala nosta. Cun püćes parores ài porvè da ti fà n pü’ capì al publich les sensaziuns y la gran emoziun ch’an prô da rové söinsom na te piza. A Erich ti aodunse inant na gran motivaziun y ambiziun da rodè fora por le monn y da rové tres plü alalt...

Denanche stlüje jö chësta cronica dl 2009, ćiamò dër n gran dilan a Corrado, che é do feter 40 agn de sorvisc da postin jü cun la ﬁn dl 2009 en ponsiun.

Carlo Crazzolara y süa pasciun por les noriches... Le zidladù de ćiavai Carlo Crazzolara s’à de da fà da trà sö sües döes polerines, les arjigné indortöra y les stridlé por les menè ala mostra di ćiavai dan la comisciun de esperć, che é gnüda tignida dal 1 ćina ai 3 de mà tl ipodrom a Maran. Les döes beles ćiavales noriches é gnüdes valutades trames de secunda categoria: „Lydia” de IIA y „Lina” de IIB+. Dessigü na bela sodesfaziun y ligrëza por le zidladù.

Corrado à prësc 40 agn d’ ativité da postin söles sciables.

Badia

Badia • Werner Pescosta

Te Badia ciafon ćiamò al dédaincö resć de pitöres a frësch defora sön i mürs de val’ ćiasa, insciö por ejëmpl söla falzada iadedô dla ćiasa da Coz. Tla ćiasa da Coz él inće daìte pitöres sön mür, te porte y te val’ stüa. Resć de n afrësch é inće da ciafè sön la vedla ćiasa de Costa; al vëgn ćinamai cuntè che Matthäus Günther, le gran artist da Augsburg che â depënt fora la dlijia de Badia ala fin dl Setcënt, l’ess depënt. Le stil é indere feter dessigü massa elementar, por i dè crëta a chësta suposiziun. Les pitöres a frësch de majera valüta de döt le paîsc é dessigü chëres dla dlijia de San Linert, olache Matthäus Günther, inlaôta bele n pü’ vedl, à mostrè döt so talënt y so savëi tl depënje les 4 gran cupoles. Interessantes é inće chëres sö sot tla dlijia da La Crusc, de chëres ch’an ne sa nia cis tröp, ater che ares é gnüdes depëntes dl XVII. secul. Na pitöra a frësch, bela y particolara, nia inultima deache ara é gnüda realisada dl 1886 dal artist Franz Angel Rottonara da Corvara, é chëra sön le mür dala pert dessot dl’Ostaria Crusc Blanćia a San Linert. Le depënt rafigurëia n’ëra cun n guant de fantasia che tëgn n blasun cun na crusc ite amez. An mina che le depënt podess rafiguré la badëssa Gisela de Ćiastel Badia (1188-1233) a chëra che la jënt dla Val Badia ti orô bun por süa generosité.

211

Badia Introduziun Istituziuns, uniuns, assoziaziuns y singoles porsones ti é indô stades, da portè döt n toch plü inant. Scebëgn che l’economia à albü n ann de crisa a livel mondial, é nosc paîsc indô n iade gnü sconè. I foresć é a val’ manira impò rovà adalerch y le turism é jü inant sön n tru sigü. Le movimënt de sciori é indô stè valgamia gran, insciö che düć à albü da fà da ti stè do y da mëte a jì manifestaziuns culturales, sportives y d’intratenimënt. Amez al tram tram dles sajuns turistiches y le gran chît ti mëisc inanterìte, él zacotanć che i va do a sües pasciuns y sües ligrëzes, porvan de ti dè indô valüta a chës cosses y iniziatives de carater cultural y sozial che ne porta nia monëda, mo dessigü plü ligrëza y sodesfaziuns.

Le paîsc de Badia da d’altonn dl 2009.

Movimënt dla popolaziun Ai pröms de jenà dl 2009 ê i abitanć de Badia 1.345; 11 porsones é gnüdes a stè tl paîsc y 18 se n’é jüdes demez dal Comun. Tratan l’ann nen n’él nasciü 16 danter mituns y mitans y 10 é stà i morć che â la residënza tl Comun; ala ﬁn dl ann ê i abitanć dl paîsc 1.344. 212

Badia Viadus che à ciafè le sacramënt dl Bato: Soﬁe Valentina Nicole Elisabeth Antonia Max Andrè Gabriel David Philipp Cristina René Soﬁe Maria Paul Andrea Emanuel Jan Maria Manuel Christa Kristel

de Ines Castlunger y Arnold Costa nasciüda ai 24.11.2008 de Michela Iori y Giulio Vidorni nasciüda ai 01.03.2009 de Sabine Valentini y Paul Valentin nasciüda ai 12.04.2009 de Anita Nagler y Johannes Granig nasciüda ai 15.04.2009 de Hildegard Pitscheider y Hermann Miribung nasciü ai 07.06.2009 de Barbara Irsara y Karl Frenademez nasciü ai 18.06.2009 de Cinzia Burino y Robert Stampﬂ nasciü ai 21.06.2009 de Helga Ferdigg y Giacomo Granruaz nasciü ai 22.06.2009 de Annette Irsara y Roland Adang nasciü ai 26.06.2009 de Lucia Kostner y Roland Pizzinini nasciüda ai 31.07.2009 de Bernardette Crazzolara y Rainer Castlunger nasciü ai 09.08.2009 de Verena Ebner y Daniele Irsara nasciüda ai 30.08.2009 de Maddalena Trebo y Werner Pescosta nasciüda ai 03.09.2009 de Monica Deval y Christian Nagler nasciü ai 05.09.2009 de Ingrid Craffonara y Manfred Irsara nasciü ai 17.09.2009 de Edith Ferdigg y Erich Frenademetz nasciü ai 17.09.2009 de Margareth Irsara y Philip Demetz nasciü ai 19.09.2009 de Maria Michela La Torre y Hubert Tavella nasciü ai 07.10.2009 de Renate Dasser y Roberto Pallestrong nasciü ai 27.10.2009 de Nadia Nagler y Pio Clara nasciüda 13.11.2009 213

Badia

La picia Soﬁe de Daniele y Verena, adöm cun i familiars, le dé dl bato.

Al s’à unì tl sacramënt dl Matrimone: Gertrud Pitscheider

cun Miribung Silvio (da La Val)

ai 18.4.2009

Claudia Campei

cun Francesco Perot (da Feltre)

ai 16.5.2009

Anita Declara

cun Heinz Verginer (da San Martin)

ai 23.5.2009

Silke Irsara

cun Christian Agreiter ai 12.9.2009 (d’Al Plan)

Maria Luise Pitscheider de Sotćiastel

cun Christian Verginer ai 19.9.2009 (d’Urtijëi)

Veronika Valentin da Fussè

cun Felix Dapoz (da La Val)

ai 26.9.2009

Roberta Tasser

cun Manfred Alton (da La Val)

ai 10.10.2009

214

Badia

Silvio y Gertrud s’à dit de scê... y i mituns dla scolina, i amisc y i familiars à fat festa cun ëi...

Morć: Tratan le 2009 é 9 porsones de Badia gnüdes cherdades a miù vita da Chël Bel Dî. Agnes Pescollderungg Canins „d’Anvì”. Ara ê nasciüda ai 12 de jenà 1914 a Anvì. Maridé àra spo Franzl Canins d’ Lista che ê restè vëdo cun trëi de pici mituns, Aldo, Rita y Annamaria, a chi che ara ti à spo fat da uma. Mëda Agnes ê 215

Badia na porsona scëmpla, mo dagnora dala buna löna, scemia ch’ara ne l’à nia dagnora albüda saurida. Ara saltâ inant y zoruch a daidé, dantadöt chi de familia, dlunch olache ara pordejô. I ultimi agn éra gnüda n pü’ plü debla y stô scialdi daìte. Do na vita lungia é Agnes passada a miù vita ai 5 de forà dl 2009. Angela Peslalz Dariz. Ara ê nasciüda a Pedraces dl 1923 y ê da val’ ann incà vëdua de Pire Dariz da Picolin. Deboriada cun so óm àra albü trëi mituns. Por tröc agn ài menè inant la lavandaria, olach’ara laurâ cun gran ligrëza, zënza sconè bries y fadies. Danterìte, canche ara pordejô, fajôra ion n salt al’ostaria y sce al ê zacai che la daidâ, spo i sciampâl magari inće na cartada o l’atra. Spo êl atira indô da jì a laurè inant. I ultimi agn, canche les forzes ne daidâ nia plü co intan, éra jüda en ponsiun. Por gauja de n inzidënt éra ala ﬁn rovada t’ospedal y é püć mëisc dedô passada a miù vita, ai 7 d’aurì dl 2009. Ilario Valentin „de Curcela”. Al ê nasciü ai 13 de mà dl 1932, sciöche secundo de önesc mituns de Milio Valentin da Fussè y Petronilla Pitscheider de Sotćiastel. Maridé s’àl cun Rita Adang y cun ëra àl albü ot mituns. Tratan süa vita àl dagnora laurè sön le lüch de familia, jö en Curcela, ći che ti savô bel y ti dô gran ligrëza. Do na crödia maratia 216

é Ilario gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 27 d’aurì dl 2009.

Agata Anvidalfarei Irsara. Ara ê nasciüda ai 26 d’otober dl 1921 a Ćiaminades. Da jona àra maridé Pasqual Irsara dl Bernert cun chël ch’ara à albü trëi mituns y trëi mitans. Deboriada cun so om àra dl 2007 podü festejé i 60 agn de matrimone. Agata é gnüda cherdada a miù vita da Chël Bel Dî ai 15 de messè dl 2009. Lois Irsara „da Castalta”. Al ê nasciü ai 7 de messè dl 1935 sö Castalta. Maridé àl spo Lucia Frenademetz da Reslada y ê jü te chë zeca a vire. Deboriada cun süa fómena à Lois albü döes mitans, che se crüzia al dédaincö de menè inant le lüch che ël à laurè por tan

Badia d’agn. La pasciun ê la ćiacia y so mistier é stè por tröc agn chël de verdaćiacia. Chësta ligrëza por i tiers y la natöra ti àl inće dè inant a süa möta Marisa. Lois da Castalta é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 7 d’agost dl 2009. Armida Bertoldi. Ara ê nasciüda ai 21 de jenà dl 1921. Ara n’ê nia maridada y n’â degügn mituns. Da jona éra jüda a laurè tla Svizera, olach’ara é spo inće restada ćina inultima. Armida é morta a Aarburg ai 15 d’agost dl 2009 y é gnüda sopolida te Badia. Rosina Declara Pizzinini. Ara ê nasciüda ai 24 de novëmber dl 1940 a Fistì sciöche möta plü vedla de Paul Declara y Afra Sorà da Lungiarü. Da jona àra maridé Sepl Pizzinini de Crafunara cun chël ch’ara à albü 4 mituns. Tratan süa vita àra laurè deboriada cun so om le lüch da paur de familia, ia en Crafunara. Do na ria maratia é Rosina passada a miù vita ai 7 de setëmber dl 2009. Konrad Dapoz „de Ciablun”. Al ê nasciü a La Val ai 10 de jügn dl 1934 sciöche dodejim de na familia de catordesc mituns. Da jonn àl imparè śotler jö Al Plan, olache al à inće laurè por zacotan d’agn. Plü tert àl maridé Maria Irsara dl Gran Ander y é gnü a vire a Pedraces, olach’al â süa picia berstot da śotler. Konrad ê na porsona

de compagnia, che savô da se fà orëi bun sides dai gragn co dai mituns. Al â dagnora la bona löna y ê dagnora bun da s’la rì. Na gran ligrëza âl da jì sö por munt y da cartè. Konrad é passè a miù vita do na cörta maratia ai 7 d’otober dl 2009. Armando Bertoldi. Al ê nasciü ai 26 de jügn dl 1924. So pere ê da Lavarone y ê gnü te Badia a laurè pro Punt de Fer, canch’ai l’â fat sö danü. Armando à maridé Caterina Anvidalfarëi da Ćiaminades y cun ëra àl albü dui mituns y na möta. Döta süa vita àl laurè pro la siëia ite Damez ćina ch’al é jü en ponsiun. Bel ti savôl da ćiantè pro le Cor de dlijia, pro chël ch’al é stè zacotan d’agn. Do ch’al ê jü en ponsiun ti savôl dagnora inće bel da jì ales incuntades dla jënt atempada y da stè n pü’ en compagnia. Armando é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 21 de dezëmber dl 2009. Fora dl paîsc de Badia él mort Edoardo Burchia y Frieda Valentin Crazzolara a La Ila, Luigi Dapunt „da Sotrù” a Porsenù y Siegfried Valentin de Sborz a St. Pölten. 217

Badia COMUN DE BADIA Lites dl 2009 Ala fin dl 2008 â Ugo Dorigo do trëdesc agn y mez da ombolt de Badia dè jö süa inćiaria por gaujes de sanité. Scebëgn che düć savô ch’al ê bele n pez che Dorigo ne se stô nia dër bun, é la notizia de sües demisciuns gnüda tuta sö cun desplajëi dala gran pert dla jënt y de sü colaboradus. Düć ti ess aodè de podëi rové la legislatöra, mo chël dl’ombolt n’é nia n laûr saurì. Al ô ester tröpa energia y forza da podëi ti stè do a dötes les chestiuns y canche la sanité nen paia lassura, él ri da jì inant y fà sciöche sce nia ne foss. I agn che Ugo Dorigo é stè ombolt él gnü portè inant de gragn proieć, sciöche les ćiases de cultura y dles uniuns a La Ila, i ćiamps dal sport te düć trëi i paîsc dl Comun, la ćiasa y i ofizi por la gara de Copa dl monn, la sënta nöia dla Crusc Blanćia y zacotanć d’atri laprò. N valgügn laûrs éssel ion instëss portè a fin, mo süa sanité ne l’à nia plü daidé.

Tl Comun de Badia ên spo i pröms mëisc dl ann jüs inant cun l’aministraziun vedla, ćina les lites, tignides ai 3 de mà dl 2009. Chësta ôta él gnü fat ćiamò na majera propaganda co le iade da denant, inće deach’an savô ch’al messâ gnì lité n ombolt nü. Indöt s’àl presentè trëi candidać por chësta inćiaria – Iaco Frenademetz dl Strüm de Badia, Elmar Castlunger da La Ila y Andy Pertot da San Ćiascian – y cater listes, trëi de paîsc, sciöche dagnora, y öna surafrazionala, la lista „Deburiada” cun candidać de düć trëi i paîsc dl Comun. Chëst’ultima à metü sö n program che orô mudé altamo n valgönes cosses envers ala politica che ê gnüda fata denant. Por chësta orentè detlarada é la lista „Deburiada” gnüda atacada tres indô dal ombolt da denant Dorigo, che à bele daimpröma incà detlarè de orëi sostignì la lista „Ćiastel La Ila” y indiché le candidat dla lista „Paîsc San Ćiascian” sciöche so suzessur ideal. I media ti à dè tröp pëis ales minunghes dl ex-ombolt, tan che dui dis dan les lîtes gnôl ćiamò publiché sön

Iaco Frenademetz y Ugo Dorigo à laurè adöm te Junta por zacotan d’agn ...

218

Badia l’Alto Adige n so articul che fajô fora plütosc stleta la lista „Nos pur Os – Lista Badia” y atacâ danü la lista „Deburiada” y n valgügn de sü candidać che â bele fat pert dl’aministraziun da denant. Dales discusciuns che é stades dan les lites, dales intervistes, dales impormetüdes litales y dala propaganda che é gnüda fata él gnü fora bindebò tler le conﬂit d’interès danter i gragn ustis, les dites da frabiché y imprenditurs di lifć che oress podëi sfruté deplü le raiun y vigni poscibilité da costruì y fà maiù y i lauranć che n’à na pipa da se fà na ćiasa alisirada y risćëia de messëi jì a stè fora

dla valada y gnì mâ plü zoruch a laurè. Mo zënza tignì cunt plü co intan dles problematiches y di argomënć che é gnüs trać cà te oramai cin’ mëisc de propaganda, é inultima la majera pert de chi che é jüs à lité restada tacada pro so ćiampanì, dantadöt por ći che reverda la lîta dl ombolt. Te Badia ti à la gran pert dla jënt – le 65,9% – dè la preferënza al candidat de so paîsc, Iaco Frenademetz. Les usc che ti manćiâ por deventè ombolt à Iaco ciafè da La Ila, olache le 24,3% l’à lité, y da San Ćiascian, che ti à conzedü le 15,5% dles usc. Cun 752 preferënzes personales é Iaco Frenademetz gnü lité

La tenjiun dan les lîtes ê grana, sciöch’an po inće capì fora da chësta opera de Hubert Adang, metüda sö dan le bar Elvi a San Linert.

219

Badia

Iaco Frenademetz, imprenditur de 61 agn de Badia, é gnü lité ombolt por la legislatöra nöia che se rovarà dl 2015.

I candidać de Badia ê en chësc iade partìs sö sön döes listes: „Nos por Os – lista Badia” y „Deburiada”. Le paîsc de Badia à ala ﬁn arjunt de mëte ite 10 de sü rapresentanć te Consëi.

220

pröm zitadin dl Comun ćina dl 2015 y é le pröm ombolt de Badia do 29 agn. L’ultimo ê stè Otto Pizzinini dl Teresa, dal 1974 al 1980. Por ći che reverda le Consëi, por chël ch’al s’à presentè indöt 62 candidać, ti à la majera pert di litadus de Badia – le 57,75% – dè la usc ai candidać dla lista „Nos por Os – Lista Badia”, che sostignî Iaco Frenademetz sciöche candidat da ombolt. Deache Badia é cun 1.345 abitanć y 1.012 iscrić ales listes litales le paîsc cun le majer potenzial d’usc, à la lista „Nos por Os – Lista Badia” arjunt a chësta mainira dër n bun restultat. Cun 614 preferënzes de lista él rové ite 6 de sü candidać (sön 13 che s’â candidé) te Consëi y ala ﬁn inće 3 te Junta, compedan laprò l’ombolt instës. La lista „Deburiada”, pro chëra ch’al ê inće 13 candidać de Badia, à ciafè le 36,85% dles 793 usc varëntes dades jö dai litadus de Badia. Danter dötes 4 les listes che s’à presentè, à la lista „Deburiada” ciafè le plü usc y davagné la maioranza relativa te Consëi cun 632 preferënzes. Sön la basa de chisc numeri él rové ite 7 candidać dla lista „Deburiada” te Consëi y 2 de chisc é dedô gnüs cherdà a fà pert dla Junta.

Badia Chisc é i candidać de Badia rovà te Consëi: Candidat lité

Lista

Inćiaria

Usc de preferënza

Iaco Frenademetz

„Nos por Os – lista Badia”

ombolt

752 usc

Klaus Castlunger

„Nos por Os – lista Badia”

vizeombolt

226 usc

Edith Dapoz Valentini

„Nos por Os – lista Badia”

assessuria

217 usc

Rinaldo Crepaz

„Nos por Os – lista Badia”

aconsiadù

187 usc

Raimund Irsara

„Nos por Os – lista Badia”

aconsiadù

180 usc

Vijo Tavella

„Nos por Os – lista Badia”

aconsiadù

174 usc

Elmar Irsara

„Deburiada”

assessur

273 usc

Werner Pescosta

„Deburiada”

aconsiadù

241 usc

Emerich Pedratscher

„Deburiada”

aconsiadù

202 usc

Silvia Alfreider

„Deburiada”

aconsiadëssa

97 usc

Nomina dla Junta y documënt programatich Pro la pröma sentada dl Consëi de Comun nü tignida ai 20 de mà él rovè adalerch bindebò de jënt, danter l’ater inće l’ombolt da denant, Ugo Dorigo, por tó pert al juramënt dl ombolt nü, Iaco Frenademetz, che à impormetü dan da düć de se mëte al sorvisc dla jënt y de aministré bun le Comun, ćiaran de tratè düć ala medema mainira. Frenademetz à spo atira inće presentè süa proposta por la formaziun dla Junta y lit dant le documënt programatich, ch’al à metü jö tignin cunt n pü’ de dötes idees y propostes che ê gnüdes metüdes sön i programs dles

singoles listes che s’à candidé. Chësta é inće la pröma rajun porchël ch’al é atira gnü aprovè al’unanimité. Por ći che reverda la nominaziun dla Junta n’éra nia jüda, sciöche Frenademetz ess orü, da nominé mâ cater assessurs. Chësc dantadöt por les ghiranzes dles singoles listes che orô vignöna avëi sü rapresentanć te chël gremium. Porchël é inće la Junta de chësta legislatöra metüda adöm dal ombolt plü sis assessurs, mo ara à le medemo cost che na junta da cinch, deache l’ombolt y i assessurs à azetè de renunzié al 40% dl paiamënt preodü. A chësta manira vara da sparagné incër 75.000,00 euro al ann. Scebëgn che chësta soma ne basta nia 221

Badia

La Junta nöia de Badia: (dmc.) Klaus Castlunger, Roberta Rinna Mellauner, Gustav Rudiferia, Iaco Frenademetz, Edith Dapoz Valentini, Elmar Castlunger y Elmar Irsara.

da sora por ressanè le bilanz deﬁzitar dl Comun, él dessigü n sëgn de bona orentè y le pröm ejëmpl de chësc vers te döta la Provinzia da Balsan. Sciöche mëmbri dla Junta nöia à l’ombolt Iaco Frenademetz chirì fora Edith Dapoz Valentini y Klaus Castlunger de süa lista „Nos pur os - lista Badia”, Elmar Irsara y Elmar Castlunger dla lista „Deburiada”, Roberta Rinna Mellauner dla lista „Ćiastel – La Ila” y Gustav Rudiferia dla lista „Paîsc San Ćiascian”. Chësta formaziun é spo gnüda aprovada a maioranza cun 16 aconsiadus a öna, 2 contrars y 2 astignüs. La gran novité é dessigü chëra che por le pröm iade tla storia dl Comun de Badia é les ëres rapresentades sides te Consëi co te Junta; denant àres impormò 222

albü na süa rapresentanza tla legislatöra dal 1985 al 1990 olach’al ê rové ite öna na aconsiadëssa. Dal 1990 al 2000 êl spo indô ma ëi te Consëi. Dal 2000 al 2005 êl rové ite danü öna na aconsiadëssa y dal 2005 al 2009 bëgn cater aconsiadësses, mo degöna te Junta. Aladô dl statut de Comun aprovè danü dl 2008 mëss les ëres ester rapresentades te Junta, sce al nen röia ite almanco 4 te Consëi. Chësta condiziun é gnüda arjunta: por la legislatöra dal 2009 al 2015 él gnü lité te Consëi Claudia Canins Egger y Silvia Alfreider (lista „Deburiada”), Roberta Rinna Mellauner (lista „Ćiastel – La Ila”) y Edith Dapoz (lista „Nos pur Os – Lista Badia”). Chëstes ultimes döes é, sciöche bele dit dessura, gnüdes cherdades a fà pert dla Junta.

Badia LAÛRS PUBLICS Incrujada a Pedraces Por le zënter da Pedraces él gnü lascè fà dal inj. Michael Mischì da Lungiarü n proiet por l’incrujada da jì a San Linert che n’é bele da tröc agn nia plü adatada al gran traﬁch che vëgn da ann a ann tres maiù. Aladô dl proiet déssel gnì realisé n rondel, mo denant mëssel ćiamò gnì esproprié i grunć y chësc é inće le majer cost che tóma sön le bilanz dl Comun (les spëises d’espropriaziun é de za. 70.000 euro). Laprò röiel ćiamò za. 30.000 euro de spëises por pratiches burocratiches desvalies. Le cost de realisaziun dl proiet instës gnarà spo surantut dala Provinzia

che à en gestiun la strada dla Val Badia. L’incrujada a Pedraces dess por le momënt ester na soluziun alternativa a chëra dl gran punt che ê gnü preodü atira defora dal Badia Pub y che ess pité la poscibilité de passè ia la Gran Ega y se tachè ite diretamënter tla ota dla Zisca, sön la strada che va a San Linert. A chë mainira foss le zënter da Pedraces gnü sconè ćiamò cotan deplü dal gran viavai de trafich y al foss eventualmënter inće stè la poscibilité da realisé na zona pedonala o a trafich limité. La chestiun é che la Provinzia, che à da öna na pert finanzié le laûr de proietaziun dl punt, ne n’é nia plü stada a öna de surantó i cosć por la costruziun dl gran punt, almanco por le momënt. Intratan vëgnel porchël

Tla sentada di 16 de messè dl 2009 à le consëi aprovè le proiet por slarié la incrujada danter la statala dla Val Badia y la strada de comun che condüj a San Linert.

223

Badia

Do che le Consëi de Comun â aprovè de portè ite tl PUC n punt y na strada nöia da jì da Pedraces a San Linert, dantadöt por alisiré la conzentraziun de traﬁch tl zënter da Pedraces, à la realisaziun naôta messü gnì metüda sön na pert ćina ch’al sarà meso da le ﬁnanzié. Le cost sciazè de 3.485.000,00 euro por le punt é massa alt sc’al ne vëgn nia conzedü n sostëgn sterch da pert dla Provinzia.

fat le rondel, n laûr che é zënz’ater tles poscibilitês ﬁnanziares dl Comun. Zirconvalaziun da San Linert Al é gnü aprovè le proiet esecutif por la strada de zirconvalaziun da San Linert che passa sura le raiun dla scora ia y spo sot la majun dl Trebo, olache al messess spo gnì fat n punt. Pro chësc proiet él inće gnü preodü n sotpassaje che dess garantì la sigurëza dla jënt che va a pé, dantadöt chëra di scolars, inće sce la realisaziun comporta n aumënt dla spëisa totala preodüda (747.000,00 euro impéde 550.000,00 euro). Inultima 224

é la zirconvalaziun gnüda metüda ćiamò n iade en discusciun, dal momënt che tröć é decuntra por le fat che la strada passass massa dlungia la scora, por le cost, por la densité de punć sura le Rü Ćiajó y en pert deache al n’é de chi ch’é dla minunga che an ne l’adores nia. Porchël jarà la discusciun inant inće l’ann che vëgn. Punt de Costa Do che la roa de Costa é gnüda jö danü cun oramai 25.000 m3 d’arjila y s’à tut le punt da i rové pormez ala vila de Costa, àl impröma messü gnì fat na

Badia

strada provisora. Le cost da romenè demez le punt vedl y da arjigné cà la strada é stè de za. 110.000,00 euro che é gnüs paià dala Provinzia cun n contribut dla Proteziun Zivila. Al é spo gnü inćiarié la dita da injinier Team Plan (inj. Röck) da fà n proiet por n punt nü che sides plü lunch y alt y porchël inće plü sigü. Le cost preodü é de za. 2.000.000,00 d’euro. Tunel da La Crusc Cun la ﬁn d’otober dl 2009 él gnü stlüt jö i laûrs pro le tunel da La Crusc che röia plü o manco 700 m sot le crëp ite. Dales condütes che é gnüdes realisades por rovëne les eghes che é dessorora vëgnel fora sö por jö de 18 litri/secunt, mo d’isté, canch’al ploiô plü dassënn

I pilastri dales perts dl punt de Costa é restà, mo le punt instës é gnü stracè demez cun gran forza dala roa, che l’à menè jö inant ćina tla Gran Ega. Tl pröm se temôn ćinamai ch’al podess archité sö l’ega y ch’al se formass n lech, ći che foss stè dër prigorus por le raiun artejanal a Pidrô.

225

Badia

Le proiet dl tunel da La Crusc é gnü rové. Al resta da odëi la faziun sön les roes y da valuté ći fà cun l’ega che vëgn abinada sö y rovenüda fora de tunel.

éson inće rovà sö a 60 litri/secunt. Por le momënt vëgn l’ega da bëre rovenüda tl resservar da La Crusc por la fraziun da San Linert, le rest dl’ega vëgn rovenüda tl rü da Castalta, meton sö compedadus por mosoré tan d’ega ch’an abina adöm te n ann. Aladô dla cuantité gnaràl te n secundo momënt tut la dezijiun ći fà cun l’ega. Dal momënt che laûrs pro le tunel da La Crusc fajô pert de n proiet pilot d’interès europeich, é inće le ﬁnanziamënt gnü corì completamënter cun contribuć dal’Europa che é passà tres la Proteziun Zivila da Roma y la Provinzia da Balsan. Le Comun de Badia à de chësc vers „mâ” messü antizipé i scioldi.

226

Scolina a San Linert I laûrs pro la scolina nöia de Badia é jüs inant y messass ester rovà da d’aisciöda dl 2010. Le cost complessif é de za. 2.400.000 d’euro corìs por le 20% cun n contribut dla Provinzia y le rest dal Comun cun n capital che ti vëgn imprestè dala Provinzia zënza paié ﬁt. Sarenara da Sompunt Al é passè plü co n ann da canche le Consëi de Comun â dit de ester a öna che le Consorz por les eghes pazes de Puster Mesan surantoless la gestiun dla sarenara da Sompunt, aladô dla lege provinziala

Badia

La scolina nöia de Badia messess tosc ester rovada.

varënta, mo al ê gnü metü condiziuns. Al vëgn ghiré: - che le Sorvisc integrè dl Consorz de Puster se cruziess de condüje les eghes pazes dla sarenara Sompunt tla sarenara Tobl da San Laurënz anter 10 agn, tanco anter le 2017, surantolon i laûrs y les spëises; - ch’al restess impé l’aministraziun dl Consorz por la Canalisaziun Alta Val Badia, cun faturaziun al Consorz de Puster dles spëises de gestiun por la sarenara da Sompunt ćina che ara resta en funziun; - che le Consorz Alta Val Badia podess nominé n so rapresentant tl consëi d’aministraziun dl Consorz de Puster; - che la rapresentanza tl consëi d’aministraziun dl Consorz de Puster vëgnes adeguada ala capazité de smaltimënt dla sarenara y nia aladô dla popolaziun, por avëi inće val’ da dì te chël gremium; - che la faturaziun por la depuraziun vëgnes fata sön la basa dl’imisciun efetiva dles eghes pazes y nia sön chëra ipotetica.

Chëstes condiziuns ne n’é nia gnüdes azetades dal Consorz de Puster, che ess orü jì do lege y fà nominé n comissêr che surantoless provisoriamënter la gestiun dla sarenara por ti la passè spo al Consorz de Puster. Mo intratan él döt chît. La sarenara da Sompunt arà ti agn che vëgn debojëgn de gnì ressanada y de na manutenziun che sarà valgamia ćera. Por l’ann che vëgn él bele gnü preodü na spëisa de 270.000,00 euro mâ por mëte apost les cosses plü urgëntes. Implü à le Comun de Badia ciafè na comunicaziun dala Comunité Europea che la sarenara da Sompunt é massa picera por smaltì les gran cuantitês d’ega paza che s’abina sö tratan la sajun turistica y che ara messess porchël gnì ingrandida, ći che foss ćiamò n iade na gran spëisa laprò. Al podess inće porchël ester che le Consorz de Puster ne mënes te chësc momënt nia do plü co intan da surantó la sarenara, savon a ći ch’al i va adincuntra. La sarenara da Sompunt resta porchël inant tles mans dl Comun de Badia. En 227

Badia

Le destin dla sarenara da Sompunt n’é nia sigü. Tratan la sajun dai sciori vëgnera aratada massa picera por podëi smaltì dötes les eghes pazes y al é n gröm de d’atri problems por chi ch’an messarà ciafè na soluziun.

pratica ôl dì che i zitadins podarà inant paié plütosc püch por le smaltimënt dles eghes pazes, deache i cosć por le smaltimënt vëgn en pert curìs cun les entrades dl berch dla sarenara y dl berch da Funtanacia. Tl cajo che la sarenara da Sompunt passass sot le Consorz de Puster messess la popolaziun dl Comun de Badia instëssa corì le 90% dles spëises de smaltimënt: chël oress dì che la spëisa por vigni familia, por i hotì y les dites aumentess dl dopl. Les entrades di berć i jiss ailò diretamënter al Comun, insciö che l’aministraziun comunala ess za. 700.000,00 euro al ann deplü da podëi spëne.

228

Frabiché Al é bele n pêr d’agn che le frabiché di privać va zoruch te düć trëi i paîsc dl Comun de Badia. En pert respidlëia chësc svilup dessigü la crisa dl’economia mondiala, mo por i jogn che à n laûr „normal” él bunamënter inće na chestiun de scioldi. Le frabiché costa cotan y chi che n’à nia i geniturs doìa cun val’ da na pert, se stënta dassënn da mëte man da se fà sö na ćiasa, inće sce ara é alisirada, deache le cost sciazè danter grunt, frabicat y aredamënt röia saurì daimprò dai 400.000,00 euro. Al é saurì da se fà i cunć, sce an calcolëia che le paiamënt mesan de n laurant röia apëna sö a 1.500,00 euro al mëis. Porchël à chi che à impò sciaﬁé da

Badia

Les ćiases tla zona da frabiché alisiré „San Iaco” a San Linert é stades oramai les sores che é gnüdes metüdes man l’ann 2009.

frabiché te chisc agn ciarè le plü ch’ara jô de tignì basc i cosć de costruziun, fajon sö ćiases dales formes scëmples, gonot mâ cuadrates cun n tët val’ iade mâ de banda y da öna n’ara, zënza spić y cuntraspić, ći che ne ti plej a val’ un daldöt nia. Le svilup de chësc vers à descedè pro zacotan de jënt la orentè da jì zoruch a na manira plü tradizionala de frabiché, ći che n’é nia dagnora saurì, nia mâ por na chestiun di cosć, mo inće deache gonot é les ćiases „a scatora” plü da stè saurì Les viles y i lüsc da paur fej dagnora na bela parüda, mo nia dagnora ne n’él saurì da vire te de vedles ćiases y le cost da les restrotoré do „tradiziun”, é valgamia alt.

229

Badia

L’aministraziun de Comun, i rapresentanć dles assoziaziuns turistiches y i esperć d’architetöra ó porvè de ciafè na soluziun por frabiché tignin cunt dles formes tradizionales, mo inće dles poscibilitês modernes y dles esigënzes de chi che frabichëia.

laìte co chëres da mile zirachi. Da pert dl Comun y dles Assoziaziuns turistiches che toless ion cà ći che é gnü fora dal stüde de „Alta Badia – Quo Vadis?” por jì inant, él porchël gnü inćiarié n grup de esperć d’architetöra por mëte jö n regolamënt comunal da frabiché. La orentè é de mantignì le „carater ladin” dles costruziuns, sce an po dì insciö, mo ćiun sarà mo le prisc da paié y chê paia pa? Tan bel che al i sa ai sciori da odëi i bi lüsc da paur y les ćiases da zacan, tan ri i sal val’ iade ai paurs da messëi vire te costruziuns ala vedla, ries da isolè y che costa cotan da restrotoré. Dessigü messaràn se fà tröpes domandes por capì sce n intervënt normatif te chësc ćiamp i porta val’ al turism y dantadöt sce la jënt dl post po inće nen n’avëi val’ dainciarà y soportè le prisc. Sc’an jarà indô zoruch ai bi tëć de scianores y ai scialurns de lëgn, model tirolesc, impéde adorè rolos o raffstore, chësc savarunse impormò i mëisc che vëgn... 230

Secundes ćiases te Badia Aladô de na inrescida dl Astat, l’istitut provinzial de statistica, êl ala ﬁn dl 2008 bëgn 1.039 secundes ćiases partides sö danter le Comun da Corvara y chël de Badia che nen n’â 549. Chisc é i dać oﬁziai, mo dal momënt che chi ch’ à ciafè la residënza chilò da nos ne resultëia nia chilò laprò (sciöche an sa nen n’él stè cotanć ti ultimi agn), pon aratè che le numer real dles secundes ćiases sides ćiamò plü alt. Scebëgn che le fenomenn atoca manco le paîsc de Badia, dal momënt che al vëgn bele aratè sciöche periferia dla zona turistica dl’Alta, él impò da se cruzié, dantadöt deache chësc fenomenn cheriëia na ligna de problems da mëte man dai prisc dl terać y dla cubatöra che s’alza tres deplü, al refodam che vëgn desćiarié olachessî. Te döt le Comun de Badia fej fora les secundes ćiases na spersa totala de 32.158 m2, che corespogn a na grandëza

Badia

Dl gran frabicat tla zona Plan dl Feur a Pedraces él gnü fora zacotan de apartamënć che é en buna pert bele gnüs venüs a foresć.

mesana por ćiasa (o apartamënt) de 58,58 m2. Le 92,6% dles secundes ćiases tl Comun de Badia é de taliagn, le 4,1% é de jënt de Südtirol, le 2,5% de todësc y le 0,8% de porsones de d’atres naziuns. N liber nü sura la valada de Puster y i comuns dla Val Badia La publicaziun dal titul „La valada de Puster y i comuns dla Val Badia – dandaìa y al dedaincö” ti sporj ai leturs n cheder zint y ampl dla valada de Puster, da Winnebach ćina ala Tlüsa de Mühlbach, cun laprò inće la Val Badia. Le liber é partì ite te döes perts: tla pröma vëgnel presentè les particolaritês dl raiun de Puster dal punt d’odüda dla geologia, dla natöra y dla storia; al vëgn tratè le dialet, les usanzes y tradiziuns, la scora, la leteratöra, le ćiamp sozial, i sorvisc sozio-sanitars, les uniuns, les scolines, le turism y la mobilité. N contribut söla nasciüda y la storia dla Comunité de Val y dla Comunité Comprensoriala

de Puster metüda sö l’ann 1969 oj söla secunda pert dl liber: chilò tol i 26 comuns de Puster y dla Val Badia instësc la parora y presentëia, adöm a n pice cheder statistich, sü paîsc cun les particolaritês naturalistiches, storichartistiches y belëzes dla natöra.

Le cuertl dl liber nü olach’al é inće la storia en cört dles fraziuns y dl Comun de Badia laìte.

231

Badia Turism y Assoziaziun Turistica Le turism dl’Alta Badia à sintì relativamënter püch dla crisa ﬁnanziara, bel anfat sc’an tol cà la sajun da d’isté o chëra da d’invern. Chësc é ći che vëgn fora dai dać y dales relaziuns dl’Assoziaziun Turistica, olach’al vëgn danter l’ater inće compedè sö dötes les iniziatives che é güdes metüdes a jì por i pité tres indô val’ laprò ai ghesć che vëgn chilò adalerch. N gran retlam porta dessigü les manifestaziuns tradizionales, sciöche la gara de Copa dl monn de schi o la Maratona dles Dolomites, mo intratan é inće internet che ciafa tres na majera importanza por fà conësce lunc y lerch nosc raiun y i sorvisc che vëgn pità, dala buna gastronomia, ai implanć da jì cun i schi, ai evënć che vëgn metüs a jì. La maiù pert di ghesć che vëgn adalerch é tres ćiamò taliagn, scebëgn che les perzentuales va n pü’ zoruch; i marćià dl ost – Croazia, Slovenja, Polonia y Ruscia – crësc indere tres deplü. Tl paîsc de Badia él gnü registré l’ann passè 29.126 presënzes por n total de 168.636 dis de sojornanza, ći che fej fora na mesana de 5,8 dis de vacanza por vigni scior che é gnü adalerch. Da d’altonn él inće gnü tignì les lîtes dl Consëi diretif dl’Assoziaziun Turistica. Sciöche rapresentanć de Badia él gnü lité danter i ostìs Klaus Irsara dl Hotel Melodia y Manfred Irsara dla Pension Runcac; sciöche rapresentant de chi dales üties él rové ite Stefan Valentin dla Ütia Lée; Enrico Nagler por i paurs y Carlo Canins y Luigi Frenademetz por chi dai implanć portamunt. Al é spo inće gnü tignì les lîtes dl Consëi dl Consorz Turistich, olach’al é gnü nominé por 232

Badia l’ostì Klaus Irsara y l’ombolt Iaco Frenademetz sciöche rapresentant dl Comun. Laprò él inće le diretur Damiano Dapunt y le vizediretur Manfred Canins, trami de Badia.

Internet pîta al dédaincö de bunes poscibilitês da fà retlam. Le sit oﬁzial dl Comprensore turistich dl Alta Badia à albü l’ann 2009 plü co n 1.800.000 vijites di contignüs.

„Üties da munt y saûs”, n tour gastronomich por chi dai schi Ot üties da munt de Badia s’à metü adöm por cherié n tour gastronomich por chi che va cun i schi y por porvè de motivé deplü jënt a jì cun i schi tl raiun da La Crusc. Le „percurs culinar” à porchël inće ciafè l’inom „Skitour La Crusc”; vignöna dles ot üties che à tut pert al’iniziativa s’à chirì fora n menü particolar da i pité al scior, por ne se fà nia insciö concorënza öna cun l’atra. Le scior podô insciö se chirì fora ći che ti plajô deplü. L’idea de Andy Frenademez de i pité val’ de te’ ai ghesć por alzè fora deplü la buna

Badia

La cherta dl percurs gastronomich che é gnüda lasciada fà por che i sciori sais olâ ìa ...

ćiasadafüch ch’an po inće ciafè tles üties, é gnüda tuta sö bun y al é dessigü n bun retlam inće por i agn che vëgn. Agricoltöra L’agricoltöra à inće al dédaincö ćiamò na gran importanza te nosc raiun da munt, dantadöt por ći che reverda la cura y le mantegnimënt dla contrada, mo al n’é tres demanco che à vëia de fà le paur, olach’al vëgn ghiré tröć sacriﬁzi por n paiamënt scialdi megher. Porchël vëgnel gonot trat sö la colaboraziun danter le setur dl’agricoltöra y le turism, scebëgn che ara n’é nia ćiamò jüda, altamo ćina śëgn, da ciafè na rezëta olache le paur à inće val’ da davagné. I produć di paurs da chilò ti é massa ćers ai ostìs che mëss ćiarè de tignì le plü bas ch’ara va i cosć de gestiun de sües aziëndes y porchël é le davagn di paurs limité a ći ch’ai ciafa sön chël tan de lat ch’ai da jö ala lataria. Mâ val’ un à sciaﬁé da anuzé

l’ocajiun de fà lovè sö so davagn, invian ia n’ativité de agriturism, mo chësta é na poscibilité resservada por le plü ai lüsc daimprò dal paîsc. Por chi da plü dalunc ne n’é l’agriturism dessigü nia na buna soluziun. Da sciöche ara ćiara fora al momënt messarà i paurs inant i jì do a n ater laûr y fà le laûr da paur por hobby, spenon somes che püć d’atri spënn por i jì do y tignì sö, ala ﬁn, mâ n bel ideal. Deache la tematica é zitia prô inće les Assoziaziuns turistiches, la politica de Comun y provinziala da trà sö la chestiun, por baié y chirì soluziuns, mo al n’é nia saurì. La tëma é inće ch’al pois garatè de dërtes speculaziuns, sc’al gniss slarié fora les poscibilitês da frabiché sön le vërt agricul. En ocajiun de na serada de discusciun sön le tema „Turism y agricoltöra, prospetives por le dagnì” metüda a jì ala ﬁn d’agost dala SVP de Badia él rové adalerch passa 300 porsones. Le surastant dl grup SVP, Stefan Valentin, à dit fora tler che le turism ne po nia s’impormëte 233

Badia de fà ademanco dl’agricoltöra. I referënć Hans Berger y Florian Mussner, trami assessurs provinziai, à spo baié de agriturism, de frabiché tl vërt agricul y de contribuć por iniziatives tl ćiamp turistich y agricul, mo inće dl daz ch’an oress portè ite söi jus incër le Sela. Ala ﬁn ti él gnü dè lerch ala discusciun: tröpes é stades les domandes y les respostes, mo por ći che reverda les poscibilitês de colaboraziun danter i dui seturs, turism y agricoltöra, ne n’él ala ﬁn gnü fora nia danü. FORA DLA VITA DLA CÖRA Le „Dé dla vita” La Uniun dles Ëres de Badia à metü a jì por le secundo iade na funziun por dì dilan dla vita y dl bato che i pici viadus nasciüs l’ann denant à ciafè. Al pröm de forà s’àl porchël abiné geniturs cun sü pici mituns, toć y totes deboriada te dlijia a perié y a rengrazié. Por vigni möt à spo la Uniun dles Ëres arjigné cà na ćiandëra sciöche recort dl bato.

Le conzert „Passio 09” La Domënia dal Orì domisdé é tröpa jënt gnüda adalerch tla dlijia de Badia a odëi y ascutè le conzert metü a jì dal’assoziaziun AGAPE onlus Franca Razza che sostëgn proieć umanitars tl’Africa. Le conzert de n’ora y mesa cun 60 porsones che sonâ y ćiantâ sot ala direziun de Richard Sigmund é stè n bel suzès, altamo da ći che an à podü capì dai comentars a ćialt dl publich atira dedô. Le conzert dla pasciun de Gejù é inće gnü aprijé sciöche ocajiun de meditaziun y reﬂesciun, mo inće deache les spënores de buna man gnô spo adorades por sostignì i proieć de AGAPE che tol sot le brac i mituns y i jogn che n’à nia la poscibilité de s’imparè n mistier, por ch’ai devëntes nia vitimes dla droga o dl arbandonn. Tla sostanza dôl gnì sostignì dui proieć concreć cun les entrades dl conzert: un a Sogakope tl Ghana, n proiet de bioarchitetöra por costruì le „paîsc di mistiers” cun deplü scores profescionales; l’ater a Afagnan tl Togo, olach’al dess gnì fat sö na scora da tistler.

I geniturs cun sü pici viadus.

234

Badia

Le conzert metü a jì dal’assoziaziun AGAPE à albü n gran suzès.

Le vësco nü Karl Golser sö Oies La domënia ai 3 de mà é le vësco nü, Karl Golser, gnü sö Oies, a vijité la ćiasa y la dlijia de Sant Ujöp y a saludé la jënt dles valades ladines. Savon de chësta vijita, é milesc de fedei rovà sö en prozesciun, a tó pert ala mëssa che gnô zelebrada dal famëi dla diozeja y conzelebrada da tröc proi dla valada. Deplü perts dla funziun y na pert dla pordica à le vësco orü tignì por ladin, inće por desmostrè süa desponibilité y sensibilité ti confrunć di ladins. La manifestaziun sö Oies tomâ avisa ite tl dé mondial de oraziun por les vocaziuns y porchël à le vësco perié che chësc post sant, Oies, sides na benedisciun por la popolaziun y che al pois fà nasce

Le vësco Karl Golser salüda la jënt rovada sö Oies.

235

Badia vocaziuns nöies. Sambëgn àl spo inće baié dla vita ejemplara de Sant Ujöp da Oies y arjigné ca i presënć ala manćianza de proi cun chëra ch’an messarà fà cunt tl dagnì. Vigni cristian mëss porchël vire instës süa cherdada y portè ite sü talënć por costruì y mantignì via la dlijia, insciö le vësco Golser. Trëi proi de Badia à podü festejé le iubileum Siur Laurënz Irsara de Pescol à festejé sü 95 agn de vita y 70 agn da prou, deperpo che i dui miscionars de Badia, siur Pire Irsara y siur Pio Daprè, à podü festejé i 30 agn da süa consacraziun da prou. Ala mëssa

tignida por i iubilars en la festa de San Iaco n’à siur Laurënz nia podü tó pert deach’al â la sanité che scecâ. Impò à döta la popolaziun orü ti fa festa a düć trëi por i rengrazié de so laûr a bëgn dles comunitês cristianes chilò da nos y altró. Siur Laurënz é bele en ponsiun da cotan d’agn, do ch’al é stè caplan, prou y degan te deplü paîsc y à laurè por chës comunitês. Siur Pio Daprè é stè impröma tles misciuns tl’America dl süd y laôra dal 1993 incà tla ćiasa miscionara comboniana a Messendorf dlungia Graz. Siur Pire Irsara é stè por 20 agn miscionar a Santiago de Chile y é spo rové zoruch te Badia, olach’al é caplan dla jonëza dl decanat dla valada y la porsona de referimënt por le santuar da Oies y la ćiasa nadè de sant Ujöp Freinademetz.

Siur Pio, siur Laurënz (le secundo y le terzo dmd.) y siur Pire (le cuinto dmd.) dan da n valgügn agn, adöm cun d’atri proi y amisc.

236

Badia La prozesciun de Jeunn Do trëi agn él indô stè da jì en Jeunn, por perié, s’incuntè, stè adöm. Les prozesciuns de vigni paîsc é piades ia dal’ora ch’al é tradiziun y à inće tignì ite i orars programà. Pordërt éssera messü gnì tignida dai 10 ai 13 de jügn, incër Sant Antone da Padua, ai 13 de jügn, mo l’organisaziun – nia tan le massà, mo le clerus – à orü mëte a jì le iade otedé dan le gran transiamënt por i dis dles Antlês. Jüda éra valgamia bun, inće deache i pelegrins é a chësta manira gnüs sconà dal gran tlapernamënt di motors y dal ajiamënt dl föm di auti sön strada. Inće le tëmp à daidé, almanco i pröms dui dis, olach’al é stè da nio dadoman, mo ia por le dé gnôl indô fora bel. La plöia y le frëit é impormò gnüs le

Chi de Badia che é jüs en Jeunn...

237

Badia

N valgügn momënć dla prozesciun.

terzo dé, canche düć ê bele söl tru da gnì cuntra ćiasa. Da passè da Funes sö y ca en Munt d’Adagn êl da spavënt n ri tëmp. Por fortüna é vigni iade i patruns dles 238

üties de chë munt che arjigna bele cà n tê ćialt y val’ de bun da mangé, insciö resta le moral dagnora alt. Do l’ultima tapa ia en Pescol é i pelegrins rovà a San Linert

Badia olache ai é indô gnüs tuć ite dala Müjiga y da chi da ćiasa che aspetâ bele êrt che sü fredesc, peri o neni rovass indô zoruch. Sciöche vigni iade i àl a düć salpü bel da jì en Jeunn: la prozesciun di 3 dis é dagnora na gran emoziun y na bela tradiziun! Danter i 164 pelegrins de Badia (de döta la Val Badia nen n’êl 1.058) él chësc iade inće stè le plü vedl dla prozesciun, Iaco Pescollderungg d’Anvì, nasciü dl 1925. I ministranć de Badia à tröp da fà ... Danter sorvì a mëssa, arjigné cà les festes de dlijia y dötes les atres ativitês che vëgn metüdes a jì, à i ministranć tröp da fà y da saltè tratan döt l’ann. Al vëgn insciö cherié na bela armonia

de grup y pité a mituns y mitans la poscibilité de stè adöm te na compagnia sana. Dantadöt le responsabl di sorvidus, Klaus Untersteiner, se da tröp da fà por ch’al ti sais bel y por ch’ai ais tres indô val’ danü da fà, inće te so tëmp lëde. D’invern él porchël gnü organisé na gara da jì cun i schi y na jita cun la liösa; d’isté é i ministranć jüs düć adöm en tënda sön Pasciantadù: chësta é stada por ëi na beliscima aventöra. Zacotan de geniturs y porsones de Badia à ﬁstidié por ch’al garatess na bela manifestaziun organisan de bun patüć da mangé por le gustè y na griliada por stlü jö la jita. Sön tru da gnì cuntra ćiasa ne podôl nia manće na vijita ala ćiasa nadè de sant Ujöp da Oies. Te n’atra ocajiun é spo i ministranć jüs a Gardaland, ći che ti à inće salpü dër bel. Ai 15 de novëmber i él spo tratan la gran

Ai ministranć ti sal vigni ann bel da arjigné cà les gran stanges dal urì ch’ai po spo portè te dlijia la domënia dan Pasca.

239

Badia mëssa gnü fat festa a ot ministranć che à lascè so sorvisc „por rajuns d’eté”: por l’ultimo iade é Sepl, Elvis, Alex, Karin, Aileen, Lucia, Romina y Beatrix, che à albü l’ocajiun de podëi sorvì canch’al é gnü adalerch le Papa sö Oies y dales festes metüdes a jì en onur de Sant Ujöp, jüs deboriada sö da altè a sorvì a mëssa. Sü compagns, indöt passa 50 ministranć, à tut pert adöm cun ëi al ingrès te dlijia por che la festa garatess ćiamò plü bela y ti fà na ligrëza. Na sëra particolara dl’Edema di jogn La secunda edema de setëmber él gnü tignì, sciöch’al é oramai tradiziun, l’Edema di jogn. Interessant ti àl salpü

I jogn röia sö Alfarëi te stüa...

240

ai 19 jogn y jones dla Val Badia da jì cun siur Pire Irsara a ti ćiarè a ćiasa y majun dl lüch d’Alfarëi. Tone y süa familia ti à mostrè les stües y i locai di frabicać ti spligan ai jogn sciöch’al gnô vit y laurè dandaìa, cosses de chëres ch’ai sa al dédaincö plütosc püch. La ćiasa vedla d’Alfarëi, olache le paur à vit ćina dan da 20 agn, i parô tan dalunc dala realté da incö; impresciun ti à inće fat la fede, la religiosité y la manira scëmpla de vire da inlaôta, de chëres che Tone y süa familia ti à cuntè. Ala ﬁn à spo i jogn podü stè a cëna te stüa, olache la patruna ti à portè sön mësa de vigni sort de spëisa da paur, sciöche turtres, jüfa, panicia. La sëra ài stlüt jö cun na picia oraziun y rengrazian la familia de Tone d’Alfarëi por l’ospitalité.

Badia Sön tru deboriada Al é oramai tradiziun che le Consëi de Cöra de Badia mët a jì la festa de aniversar por chi che po festejé i 10, 15, 20 y daimprossö ćina a 55 agn de matrimone. Chësta fortüna à albü mëda Tarina y berba Armando Bertoldi che é rovà a 55 agn de vita deboriada. Emma y Sandro Canins de Lista, Agnes y Franz Vittur, Maria y Franz Irsara de Jan à inće podü festejé la noza d’or, n bel travert por vigni pêr che se marida. La festa cun düć i iubilars é gnüda tignida la domënia ai 11 d’otober te dlijia, olache siur degan Franz Sottara à zelebré la gran mëssa ćiantada dal Cor Kèrygma y dal grup di Kyrios. La festa dô ester dantadöt de rengraziamënt por döt le bel y inće le manco bel che i pêrs maridà

y sües families à ciafè, mo al dô inće ester n momënt por ponsè sura sön la vita deboriada y sön l’impëgn che ara comporta. Le danmisdé s’à spo rové ia cun n aperitif düć adöm tla ćiasa dles uniuns. Le „Club dla jënt atempada” Al é bele tröc agn che n grup de volontars se crüzia de organisé val’ manifestaziun y incuntada por i seniores. Na ocajiun particolara é dagnora chëra olache al röia adöm la jënt atempada de düć trëi i paîsc dl Comun, ći che vëgn organisé vigni dui agn. Ai 22 d’otober s’à i berbesc y les mëdes incuntè tl gran salf dla Ćiasa J.B. Runcher; ai ê oramai passa 60. Al pröm post pro chëstes incuntades

I iubilars che à tut pert ala festa a Badia.

241

Badia

Le grup dla jënt atempada de Badia s’incunta n iade al mëis por stè adöm, perié, s’la cuntè y s’la rì deboriada.

él dessigü la oraziun, che vëgn dagnora dita por i familiars, mo inće por döta la comunité. De regola él inće siur degan che tëgn na mëssa por düć. Laprò àldel spo sambëgn inće n pü’ de buna vëia, musiga y magari val’ pice toch de teater da s’la rì o val’ rima, che vëgn lita dant da un o l’ater partezipant. VITA DL PAÎSC. N VALGÖNES MANIFESTAZIUNS Carlascè por n bun ﬁn La domënia grassa él gnü tignì le „Carnevalcup 2009”, na manifestaziun

242

da carlascè che à bele i agn da denant albü valgamia n bel suzès y che à trat adalerch dantadöt les families cun mituns. Pici y gragn s’à devertì da arjigné cà mascores y gratuns originai y da ćiarè sciöche vignun savô da s’astilé. Premié gnôl le tëmp ideal da jì inanter les portes, les mascheres plü beles, i trabicli plü da fantasia y le grup plü original. Tratan la manifestaziun él gnü dè fora da bëre y da mangé y la spënora de buna man che é gnüda trata ite ti é gnüda dada a n’assoziaziun manajada dales monies dl Cottolengo a Torino, che se crüzia de porsones andicapades tl Tuuru/Kenya.

Badia

Inće a zacotan de geniturs ti àl salpü bel da se mascherè sö deboriada cun sü mituns y da arjigné cà val’ gratun por tó pert ala gara.

La gara dl paîsc Do tradiziun à la scora dai schi de Badia metü a jì la gara dl paîsc che stlüj jö la sajun da d’invern en lönesc de Pasca, l’ultimo dé che le lift da La Crusc é de regola ćiamò davert. Le cîl zënza na niora à daidé pro che döt garatass indortöra. Dadoman adora él spo naôta pié ia la gara cun i schi d’alpinism: i partezipanć messâ jì dala staziun apé dl lift ćina sö dala pröma staziun, sö La Crusc. Pro chësta competiziun é Benno Canins jü le plü debota, cun n tëmp de

25’06” che à bastè da bàte so fre Ivo, rové püć secunć dedô. Terzo é rové Stefan Irsara, destachè de n valgügn menüć. Por che la jënt ess la poscibilité de jì a mëssa, àn impormò metü man dales 11 danmisdé cun la gara danter les portes, olache i plü asvelć é sta i dui fredesc Aaron y Lukas Dariz, adöm cun i davagnadus dles ultimes ediziuns, Christian y Stefan Thaler, che à davagné tla categoria di maéstri de schi. Pro les mitans é Francesca Dariz y Karin Alfarei y pro les ëres Annemarie Irsara y 243

Badia

Les families plü asveltes söi schi é stades chëres de Carlo Dariz, Otto Irsara y Heiko Valentini.

Angelica Nagler stades les plü asveltes. Do la gara él ćiamò gnü organisé na griliada söla terassa dla ütia Lée, denant che tignì la premiaziun jö dala ütia Tamà. A düć i partezipanć, indöt 109, ti él spo ala ﬁn ćiamò gnü surandè i pesć dla loteria, ofris da botëghes, hotì y privać. Do la premiaziun é la festa jüda inant ćina da sëra tla ütia Tamà cun le „Dj Steve”. Indöt é la manifestaziun gartada dër bun! Na incuntada por conësce y mëte a confrunt cultures desvalies D’aurì fora él gnü metü a jì tl salf di jogn de Badia n „dé intercultural” 244

por ascuté sö porsones da deplü perts dl monn che vir tla Val Badia y che é gnüs a cuntè di posć da olach’ai é da ćiasa. Insciö n’él por n iade nia stè debojëgn de rodè por le monn a conësce d’atres cultures. Danfora él gnü splighé n valgügn aspeć dl’imigraziun y dl’emigraziun da y devers de cer’ paîsc, aladô de svilups dla storia y di svilups economics. Por avëi na basa de confrunt à spo Giovanni Mischì splighé n pü’ de val’ sura la storia y la cultura ladina. Dedô él stè n valgügn che gnô dal Perù, dal Cile, dal’Argentina, dal Egit y dala Romania che à cuntè val’ de süa cultura, de so lingaz y de süa manira de vire. Al é spo gnü metü man cun na discusciun vìa y interessanta sura la storia, la religiun,

Badia

Le pröm dé intercultural à albü suzès. Bunamënter gnaràl tignì inće ti agn che vëgn...

les usanzes y les manires de se vistì che se desfarenziëia cotan da n continënt al ater. Al é stè na discusciun sinziera, basada dantadöt sön la vëia de conësce monns desfarënć da chël ch’i conesciun y sön le respet, ći che manćia val’ iade canch’al vëgn fat politica. Ala ﬁn él inće gnü fat la proposta de mëte sö n grup che s’incunta vignitan, por baié de imigraziun, de cultures desvalies y de conviënza. La usanza da chidlé söl marćé Al pröm de mà él indô gnü tignì te Badia le marćé tradizional, olache tröc à anuzé le bel tëmp da jì n pü’ a spazier danter i stonć y marnè alaleria. Baié gnôl scialdi de politica, dal momënt che les lîtes de Comun ê dui dis dedô. Impò ne s’à zacotanć nia lascè sciampè l’ocajiun de se fà na bela chidlada, sciöch’al é usanza. Do che l’ostaria dl Trebo é

I mius da chidlé à na gran festa: (dmc.) Carlo Valentin, Albert Tavella y Christian Pedratscher.

245

Badia gnüda stlüta él inće gnü lascè de chidlé, alda pö la chidlara pro chë infrastrotöra, mo da cater agn incà, por mirit inće dla desponibilité dl patrun, Engl Trebo, organisëia le grup de Badia Fadia da vigni marćé na chidlada. La partida va inant döt le dé: al é da ćiarè de atochè le plü chidli ch’ara va cun 3 boć. En chësc iade s’à tröc concorënć batü por davagné le pröm pest, na bela biscia foscia. Ala ﬁn à Albert Tavella davagné le pröm pest cun 7 chidli batüs jö, dan da Carlo Valentin de Val y Christian Pedratscher, trami cun 6 chidli. Önejima ediziun dl Rait de San Linert Sciöch’al é usanza, él gnü metü a jì en la festa de San Linert la önejima ediziun dl

Rait de San Linert dles Valades Ladines. Les previjiuns dl tëmp ê, sciöch’al é bele sozedü plü gonot, scialdi stletes, porchël ne s’à tröć raiteri y apascionà di ćiavai nia plü infidé adalerch. Söi jùs âl novü cotan y al ê prigorus da passè. Ala fin à le tëmp impò lascè fà y i 70 ćiavai cun güces, ćiars y gratuns infornis sö, les musighes de Badia, San Ćiascian y Rina, la „Böhmische” da La Val y i grups dala troht à impò fat na bela parüda, bunamënter inće por la bona organisaziun che é gnüda surantuta dal’Assoziaziun Turistica, adöm cun les uniuns di ćiavai dla Val Badia. Do la gran defilada é düć canć rovà adöm incër le paiun dla Müjiga, olache siur degan i à dè la benedisciun a porsones y tiers. Les uniuns de Badia s’à spo cruzié de partì fora da mangé, por che düć podess ćiamò stè n pü’ adöm y passè n bel domisdé.

Klaus da Sompunt é un di gragn apascionà de ćiavai de Badia.

246

Badia La novité é stada la gara da trà de forza danter i norics. Vigni ćiaval messâ tra n pëis de 1.760 chili por 40 metri, tan snel che al ê bun, mo zënza jì a galop. Davagné à le zidladù de ćiavai Erich Declara da Fistì cun so ćiaval Perla che à fat i 40 metri te 22,53 secunć. Secundo é rové le ćiaval de Christian Nagler de Runch, destachè de 8 secunć, y terzo n ater ćiaval de Erich da Fistì. SCORA Y SCOLINA Tröpes iniziatives é gnüdes metüdes a jì por i mituns dla scolina L’ann 2008/09 ê i mituns scrić ite ala scolina indöt 42; les maestres ê Gertrud Pitscheider de Badia y Katja Clara da

Lungiarü, che gnô daidades da Miriam Costabiei da La Val, Angelika Perathoner de Badia y Anneliese Ellecosta da La Val. Ia por l’ann à i pici mituns albü deplü ocajiuns por s’incuntè y stè adöm cun i scolars dla elementara, ći che i dëida inće dedô da s’ausé plü saurì da jì a scora. Deboriada ài podü jì a ti ćiarè a n spetacul de casperli y clowns y mëte a jì la festa de San Martin: ai é jüs cun linternes a i ćiarè al pice teater fat da n valgügn geniturs por i daidé capì plü saurì la storia dl sant che à partì so mantel cun n püre. Adöm cun i geniturs à i mituns inće fat festa en la jöbia grassa, fajon jüć de vigni sort; cun n valgügn geniturs à spo i mituns metü impé n zircus, olache ai lasciâ odëi ći sort de corëtes ch’ai ê bugn da fà. Le spetacul presentè cun savëi da Fridl Pescoller parô un de chi

La seziun jö bas dla scolina de Badia.

247

Badia

La seziun sö alt.

ch’an vëiga tla televijiun y ti à porchël inće plajü cotan a düć canć. Deache le tema dè dant dala direziun dles scolines ê chël dla natöra, él inće gnü invié tla scolina de Badia i verdaćiacia a i cuntè val’ ai mituns sura i tiers che vir te nüsc bosć y sö por nostes munts. N iade al’édema à i mituns podü jì fora tla natöra, olach’al é gnü fat deplü esperimënć y laurè cun le microscop; al é inće gnü coiü adöm de vigni sort de scorzes, müstli, rames y erbes da adorè sciöche materiai da pastelnè. Por conësce le monn da paur é i mituns jüs deplü iadi sö Oies a ti ćiarè ala stala y a odëi sciöche al vëgn desﬁré ia i laûrs da vigni dé sön n lüch. Scora elementara L’ann de scora 2008/2009 ê i pici scolars de Badia de 87, partis sö tles cin’ tlasses. Tratan l’ann él indô gnü metü a jì deplü proieć sciöche integraziun al 248

insegnamënt bele scrit dant. Insciö él gnü metü a jì na jita sö en Armentara por imparè da conësce la natöra, ći che n’é al dédaincö nia plü tan val’ de normal co dandaìa, canch’al gnô ćiarè demanco la televijun y canch’al n’ê nia ćiamò jüć eletronics de vigni sort che tëgn i mituns tres deplü te ćiasa. Y propi deache al vëgn a manćé chës cosses normales dla vita da vigni dé, s’à i mituns tripé y devertì cotan da desparè vigni iade ch’al novô. Interessant ti àl salpü da odëi sciöche i stödafüch parâ jö la nëi dl tët dla scora por evité ch’al gniss jö lovines o ćinamai ch’al rumpiss ite. Un di proieć plü interessanć é zënz’ater stè chël da scrì y dessigné n liber adöm cun l’artista jona Maria Pezzedi da San Ćiascian. Ala ﬁn dl’ann de scora él spo inće gnü metü a jì na picia manifestaziun de comié en onur dla maéstra Rita Lerchegger che é jüda en ponsiun do 37 agn de insegnamënt; 34 agn alalungia àra tignì scora tla elementara de Badia, olach’ara à laurè cun tröpa lezitënza y

Badia

I mituns dla pröma tlassa sö ti pra d’Armentara.

competënza por i scolars. Ala festa à tut pert i scolars, i maestri, i geniturs y inće i colegs en ponsiun che l’à rengraziada de döt ći che ara à fat. L’ombolt nü, Iaco

Frenademetz, ti à spo surandè n smaz de ciüf por ti dì n gran giulan inće da pert dl’aministraziun publica.

Sciöch’al é usanza, él gnü fat na proa d’evacuaziun cun i stödafüch.

249

Badia UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I Stüdafüch En pert inće por la tröpa nëi che é gnüda d’invern, é l’ann 2009 stè n ann valgamia impegnatif por i Stüdafüch de Badia che é gnüs cherdà indöt 52 iadi por intervënć de vigni sort. Pro les lovines che é gnüdes jö te deplü posć i pröms mëisc dl ann y la roa de Costa che s’à tut le punt ai pröms d’aurì él inće gnü cherdè i Stüdafüch a daidé cun sü mëmbri, oramai esperć te de vigni sort de seturs, y cun sües mascinns. La sirena é mâ jüda n iade su tratan l’ann: i dis do la Gran Santamaria d’agost él stè n gran inzidënt sön strada jö Zija, olache deplü porsones à messü gnì menades demez cun l’elicoter. I inzidënć sön strada é, sciöche bele i agn da denant, la gauja

prinzipala di intervënć di Stüdafüch de Badia: bëgn 23 iadi ési gnüs cherdà da jì a daidé, mâ por i inzidënć sön le toch de strada plütosc cört, sc’an ó, danter Sompunt y Zija. Ia por l’ann à i Stüdafüch tignì 40 proes y eserzitaziuns; les proes ordinares vëgn de regola tignides vigni jöbia y val’ iade inće la sabeda. Paolo Pitscheider de Puntac é jü inant cun les eserzitaziuns dl grup d’intervënt tl alt („Höhenrettungsgruppe”), deperpo che Roman Pescosta y Manfred Schmid s’à cruzié de portè inant l’ativité di jogn, 10 indöt, che desmostra da avëi tröpa vëia de fà y ligrëza da ester pro i Stüdafüch.

Les totes di Stüdafüch: (dmc. Monica Craffonara, Hilda Nagler, Waltraud Pizzinini, Irene Pedratscher y Oliva Crazzolara).

250

Badia

Le grup di Stüdafüch de Badia en San Flurian.

La Müjiga Ai 28 de forà à la Müjiga de Badia tignì süa sentada generala, olach’al é gnü baié de ći che é gnü fat l’ann denant y dantadöt él gnü fat fora le program d’ativité. Dal mëteman l’ann compedâ la Müjiga 67 musiconć, 4 portabandira y 4 margatëndres. Dl 2009 nen n’él gnü pormez nü de jogn: Elena Frenademetz, Karin Ploner, Beatrix Valentin, Silvia Valentin, Carolin Pitscheider, Federica Frenademetz, Sara Canins, Elvis Burchia y Sepl Piccolruaz. Indöt à la Müjiga tignì 44 proes y tut pert a 19 manifestaziuns, sc’an compëda adöm conzerć, prozesciuns y d’atres manifestaziuns; fora dla Val Badia àra tignì conzert a Bornech, a Vich te

Fascia y söl Helm. En ocajiun dl conzert da d’isté che é gnü tignì te Badia ti él spo gnü surandè les onoranzes por i 25 agn d’ativité pro la Müjiga a Roman y Raimund Pizzinini de Costa y a Alexia Tavella por i 15 agn d’ativité. Söl mëteman dl altonn à la Müjiga metü man de tó sö so pröm CD cun l’assistënza de dui tecnics y musizisć esperć sciöche Gerd Buitenhuis y Lex van Diepen de Holland, che à te chisc agn bele daidé te deplü ocajiuns da arjigné cà conzerć y toć musicai particolars. Sciöche dagnora àn ćiarè di sostignì i jogn che sona stromënć de vigni sort, che ai ciafes ligrëza cun la musiga. I jogn de musiga é inće le dagnì dla Müjiga de Badia. Tratan le 2009 à Romina Bernardi y Robert Sama arjunt le „Jungmusikerlei 251

Badia

Roman y Raimund cun Alexia danter le dirighënt, Fridl Pescoller y le presidënt Heinz Canins.

La Müjiga de Badia tratan le conzert da d’isté.

252

Badia

Le Consëi nü dla Müjiga de Badia.

stungsabzeichen”; ëi gnarà tuć sö pro la Müjiga dl 2010. Cater musiconć jogn à inće tut pert al „Bezirksjugendblasorche ster”, na orchestra metüda adöm da jogn de döt le raiun de Puster. Dai 10 ai 12 de setëmber él spo gnü tignì n „workshop” sön Pralongià olache 21 musiconć jogn de Badia à tut pert por s’arjigné cà indortöra por la registraziun dl CD dla Müjiga. Ala ﬁn d’otober él gnü tignì les lîtes dl Consëi nü che mantignarà l’inćiaria ćina dl 2012. Do che Heinz Canins, presidënt dla Müjiga por 15 agn, à dit d’orëi i lascè le post a zacai d’atri él gnü lité Philipp Lerchegger sciöche presidënt nü. Vizepresidënt y cassier é gnü nominé Max Trebo y sciöche scrivana Eveline Rudiferia. Dl Consëi fej inće pert Magdalena Lerchegger, Maria Valentin,

Adalbert Frenner, Alex Pitscheider, Ulrich Pizzinini y Gustav Mangutsch. Le dirighënt resta inant Friedl Pescoller. Sciöche „verdajogn” él gnü confermè Florian Valentin de Piz. La „Böhmische” La „Böhmische” é na seziun dla Müjiga de Badia che compëda 18 musiconć, düć mëmbri dla Müjiga. Chësc grup sona dantadöt musiga d’intratenimënt, sciöche marćes, polches y valzer, musiga moderna y sambëgn inće musiga sacra. Tratan l’ann passè à la „Böhmische” tignì 8 proes y cin’ conzerć.

253

Badia La Müjiga di Jogn dl’Alta Badia

Le Cor de Dlijia

La Müjiga di Jogn che é gnüda metüda sö dan da val’ agn compedâ dl 2009 bëgn 44 jogn musiconć di paîsc da Calfosch, Corvara, San Ćiascian, La Ila, Badia y La Val. Deache le ﬁn de chësta uniun é chël de i pité na poscibilité implü ai jogn de sonè, mo inće de stè adöm te na buna compagnia, à i „verdajogn”, i surastanć nominà dales musighes de paîsc, orü mëte man l’ativité cun n bel rait cun la liösa da Rit jö. Sciöche bele l’ann da denant él gnü tignì n „workshop” al scomenciamënt dl isté, cun deplü maestri dla valada y da foradecà. Danter messè y setëmber él spo gnü tignì cotan de proes: indöt 19 da sonè y 4 da marćè. Ai 23 d’agost él spo gnü tignì le pröm conzert en ocajiun dla pröma „Indunada dles Müjighes di Jogn dles valades Ladines” a S. Cristina, a chël ch’al à inće tut pert les musighes di jogn de S. Cristina y de Rèba. N bel suzès à inće albü i conzerć tignìs ai pröms de setëmber a Corvara y a La Val cun chi che l’ativité dl 2009 s’à stlüt jö.

Le Cor de Dlijia à cun so bel ćiantè y sonè abelì les funziuns de dlijia, mo al à inće tut pert a d’atres iniziatives y manifestaziuns olache le bun livel dl Cor à podü gnì aprijé da chi che ascutâ pro. Ia por l’ann é Lois Valentin de Valgiarëi y Michael Valentin de Curcela jüs pro le Cor che compëda śëgn 30 ćiantarins. So impëgn, sciöche inće chël dl orghelist Paul Dapunt da Cianacëi y dla dirighënta Cristina Pitscheider da Ruac, é indô stè scialdi gran, da ponsè a tan de iadi che ai s’à abiné danter proes, mësses, sopoltöres y funziuns, indöt passa 120. Tröpa importanza ti él inće gnü dè ala usc di ćiantarins, porchël s’à la dirighënta metü a desposiziun y à tignì deplü cursc individuai de formaziun dla usc, ći che é gnü tut sö bun dai ćiantarins y à spo inće portè de bugn früć. Danter i momënć plü signiﬁcatifs che à caraterisé la vita dla uniun tratan le 2009 pàiel la mëia da nominé la vijita pastorala dl vësco nü, Karl Golser, che é gnü sö Oies. Te chësta ocajiun é la mëssa

N grup de jogn y jones che sona ion te na bela compagnia...

254

Badia

En S. Zezilia à le Cor de Dlijia podü se mostrè cun so guant da festa. Do che les ëres â ciafè na troht nöia, à śëgn inće i ëi dl Cor na bela iesta che passenëia. Amez (dmc.) Lois Thaler, Caterina (Nina) Craffonara y Paul Dapunt.

alaleria gnüda ćiantada da düć i cors de Badia deboriada y acompagnada da n grup de stromënć a flé dla Müjiga, sot ala bachëta de Cristina da Ruac. Importanta é inće stada la partezipaziun al conzert d’Advënt metü a jì dai „Cores dl Raion Ladin”, la seziun ladina dl „Sängerbund”, tla dlijia de Badia. L’iniziativa à dër plajü, sides por le bel ćiantè, co por i toć de riflesciun che é gnüs portà dant. Ala fin de novëmber, en la festa de S. Zezilia, patrona dl ćiantè y sonè te dlijia, à siur degan Franz Sottara tut l’ocajiun por rengrazié düć i cors de Badia y à spo partì fora deplü onoranzes: a Paul Dapunt da Cianacëi, che à podü pié do le diplom por sü 55 agn da orghelist pro le Cor de Dlijia, n sorvisc ch’al à dagnora fat cun

gran ligrëza y na pasciun demorvëia; a Caterina Craffonara por i 40 agn ch’ara à ćiantè pro le Cor y a Lois Thaler por i 25 agn. A düć trëi ti él gnü sport n bel giulan por so sorvisc, mo inće por la buna armonia ch’ai à dagnora daidé mantignì tla uniun. Por stè n pü’ adöm inće tl tëmp lëde él gnü organisé na griliada sön Störes y na jita a Redant, por jì a odëi le ćiastel. Indöt é le bilanz dl 2009 stè valgamia positif por le Cor de Dlijia che à podü crësce, no mâ sciöche numer di ćiantarins, mo inće por la vëia de ćiantè y de stè adöm; de valüta é inće stè le sostëgn che le Cor à tres indô ciafè dala jënt, da compagns y sostignidus che i dà tröpa forza da jì inant cun süa ativité. 255

Badia

Le Cor de Dlijia a Rodeneck.

Le Cor Kèrygma Le cor dles ëres Kèrygma à portè a bun ﬁn n ann valgamia impegnatif y rich de ativitês, a chël che ëres ćiara zoruch cun sodesfaziun. Agnes Irsara, che é la dirighënta da 17 agn incà, à indô albü le plajëi de podëi presentè le cor te zacotan d’ocajiuns, no mâ te so paîsc, mo inće foradecà; insciö por ejëmpl a Urtijëi y a San Martin de Tor. Na picia tournée é inće gnüda metüda a jì por le conzert de musiga ritmica gospel y spiritual che é gnü portè dant ala ﬁn d’agost te Badia, a Ćiastel y a S. Cristina. Pro chësc conzert é les jones de Badia gnüdes acompagnades dales percusciuns de Georg Malfertheiner de Gherdëna y dala chitara bassa sonada da Benno Canins. De dezëmber à le Kèrygma spo tut pert al conzert d’Advënt metü a jì tla dlijia 256

de Badia dal’assoziaziun „Cores dl raion ladin” cun la partezipaziun de deplü cors dla Val Badia y de Gherdëna. Le Cor Philia Le Cor Philia ê gnü metü sö l’ann 2000 da n grup de jones che â vëia de imparè ite y ćiantè n repertore n pü’ particolar, che ti ess plajü a d’ëres, por abelì mësses, tignì val’ conzert y inće mâ por passè n pü’ de tëmp en compagnia. Tl pröm ê le Cor metü adöm mâ da 10 mitans che ćiantâ y gnô acompagnades da Verena de Piz y Sonja Schmid che sonâ la chitara. Dl 2004 â la maestra Ester Moling da La Val azetè da fà dirighënta dl cor. Intratan é le grup rové a passa 20 ćiantarines che ćianta y sona toć ritmics y religiusc te deplü lingać te

Badia

N valgönes ćiantarines dl Cor Kèrygma é jüdes ala ﬁn de setëmber a ćiantè mëssa a Urtijëi y dedô a passè n pü’ d’aorela cörta sön la Munt de Suc.

Le Cor Philia. Dant dmc.: Anna, Verena, Ester, Elisabeth, Maria y Kathrin; tla secunda ligna dmc.: Magdalena, Valentina, Teresa, Elisabetta, Carmen, Angelika, Maria Lisa; tla terza él Resi, Monica, Barbara, Karin, Renate, Marlene y Daniela.

257

Badia de vigni sort de ocajiuns. L’ann passè à la maestra Ester lascè süa inćiaria da dirighënta, do che ara â portè le grup a n bun livel, por d’atri impëgns che ara à pro deplü cors da La Val. A d’ëra ti é les ćiantarines reconescëntes por so aiüt y süa amizizia; śëgn ćiararàres de jì inant da sores, ćina ch’ares ne ciafa nia na dirighënta nöia. I Kyrios Ai 7 de forà à i Kyrios metü man l’ativité dl 2009. Cun le moto „pasciun por la musiga” ài tratan l’ann imparè ite tröpes ćianties nöies, che va dala musiga tlassica a chëra moderna, tolon sö te so repertore inće ćianties africanes

y norvegejes. Le majer suzès à le grup arjunt cun i dui conzerć tignis ala ﬁn de setëmber a La Ila: i Kyrios à presentè ćianties modernes te deplü stils de musiga, rock, pop, rock’n roll, gospels, y inće n valgügn toć fora de colones sonores de ﬁlms. L’ultima domënia de setëmber é spo i Kyrios jüs a Baissenston olache ai à sonè la mëssa en ocajiun dl pelegrinaje di ladins dles cin’ valades da Fascia demez. N conzert important é indô stè chël d’Advënt che é gnü tignì tla dlijia di Carmelitans a Balsan adöm cun le „Coro chiesa dei Carmelitani”. Ia por l’ann à i Kyrios ćiantè deplü mësses n pü’ sura döta la valada, danter l’ater inće chëra che inaugurâ l’édema di jogn, ai 7 de setëmber, tla dlijia da Oies.

I Kyrios é dagnora bogn de portè tröpa vita y corù sön paladina...

258

Badia

Tratan le gran conzert ala ﬁn dl isté.

Le grup devënta vigni ann plü numerus.

Ai 13 d’agost, en gaujiun dla presentaziun dl ﬁlm sön dvd dl gran conzert dl 2007 taié adöm da Stefan Piccolruaz, él gnü onorè deplü ćiantarins. Stefanie Burchia, Andrea Tasser, Lucia

Tasser y Katrin Valentin à podü pié do l’onoranza por i 10 agn d’ativité, Stefan Piccolruaz chëra por i 15 agn. Por düć i Kyrios él stè dër ri da messëi tó comié da Valentina Crazzolara da San Ćiascian, 259

Badia che fajô bele da tröc agn pert dl grup y che à messü morì do na rìa maratia. Ala ﬁn d’agost à i Kyrios acompagnè süa compagna „Vale” ćiantan la mëssa de sopoltöra. L’ann 2009 à i Kyrios podü tó sö cin’ mëmbri nüs: Steven Moling da Lungiarü, Anna Obwegs da San Ćiascian, Elena Frenademetz, Giulia D’Urso y Philipp Rubatscher de Badia. Indöt compëda śëgn le grup 28 mëmbri che ćianta y sona sot ala direziun de Andrea Tasser. N Cor di Jogn nü An po zënz’ater dì che le paîsc de Badia é inće caraterisé dai tröc grups de musiga che sona y ćianta. Na idea nöia é stada chëra de Andrea Tasser de fà val’

düć adöm, porchël àl ël tut l’iniziativa da chirì adöm ćiantarins y musizisć por invié ia n proiet cun n cor moscedè a 4 usc y orchestra. Indöt él ala ﬁn rové adöm 45 porsones, 26 ćiantarins y 19 sonadus dl’orchestra; 36 ê de Badia, i atri di paîsc incërìa. L’obietif pro chësc proiet ê chël de mëte la ligrëza por la musiga al pröm post y insciö él nasciü n bel grup y na bela armonia. Ai 3 d’otober s’à le grup incuntè le pröm iade y s’à tut dant de imparè ite la mëssa por cor y orchestra KV 167, inće conesciüda sciöche „Trinitatis Messe”, de Wolfgang Amadeus Mozart, adöm cun d’atres composiziuns da Nadè. Da dailò inant s’à spo le cor incuntè regolarmënter n iade o dui al’édema por les proes, tignides tla Ćiasa J.B. Runcher sot ala direziun de Andrea Tasser y Raimund

Le Cor di Jogn do n conzert tignì tla dlijia de Badia.

260

Badia Pitscheider, che acompagnâ inće le cor cun l’orghe. In vëia de Nadè à le grup spo ćiantè por le pröm iade en ocajiun dla mëssa de madovines di mituns, tignida domisdé. Le cor àn spo ćiamò podü aldì te n conzert en Nadè y plü tert, en Santaguania. Por tröc ê chësta sort de musiga, acompagnada da na orchestra, val’ de nü y ti à porchël dër plajü sides ai sciori co a chi da chilò. Bel él che ara é jüda da mëte a jì chësc proiet döt mâ cun ćiantarins y musizisć dl post, ći che desmostra le talënt y la vëia de fà musiga di jogn. Le conzert é de chësc vers inće stè n ejëmpl de cultura ativa che vëgn fata te Badia. Le Cor di Jogn ne s’à nia ćiamò dè n inom y n’à gnanca metü sö n comité mo al s’à tut dant da jì inant cun d’atri proieć musicai inće tl dagnì. Badia Events L’ann 2009 à l’assoziaziun „Badia Events” organisé döes de majeres manifestaziuns: le „Badia Music Days Festival” y le conzert por la Palestina. La pröma ediziun dl „Badia Music Days” à portè sön paladina deplü grups che sona musiga en pert dër desvalia; bele le pröm di dui dis dl festival éson passà dal Country folk de Anita y Zenzo d’Al Plan, al Hip Hop di „Homies 4 life”, dal Gothic metal di Phantom al Country blues de „Annika & friends”, dal Acoustic chill out di „Moscaburro” al Alternative rock di „Planet Brain”. La gran varieté musicala che é gnüda presentada i à pité al publich, mo inće a chi che sonâ, na poscibilité de ascuté sorts particolares de musiga, da podëi confrontè y imparè da aprijé.

Le secundo dé à spo sonè trëi grups dla Val Badia: i „Blackout” da Lungiarü y i „Acoustic Project” y i „1408”, trami dui de Badia. Dantadöt chësc ultimo grup à descedè na gran emoziun danter le publich jonn, olach’al ê tröc mituns y mitans, compagns de Bryan, Peter y Mateo, che i fajô le tifo. Inultima él spo stè le grup „Loud” da Bornech, che imitëia le grup conesciü di AC/DC, che s’à presentè. Deplü generaziuns, jogn y manco jogn, s’à spo devertì deboriada, ćiantan adamënz feter dötes les ćianties. De novëmber à Badia Events organisé le conzert de beneﬁziënza por la Palestina, olache le degan da denant, siur Sepl Granruaz, à impröma tignì n pice referat y cuntè de sua esperiënza tla Tera Santa. Ailò àl danter l’ater imparè da conësce l’assoziaziun EAPPI, che é śëgn tl laûr de fà sö na scora daimprò da

Le grup „Phantom”.

261

Badia

Elmar Castlunger y Salvester Vittur (amez) é i presidënć di consëis che se crüzia dla formaziun por i gragn tl Comun de Badia.

Qualqilia. Cun la manifestaziun à Badia Events orü dè n pice contribut por daidé realisé chësc proiet. Do le referat à sonè le grup „Megabyte”, Fabian Pitscheider y i „Acoustic Project”. Le Consëi de Fomaziun y le Consëi Cultural tl Comun de Badia Ala ﬁn de novëmber él gnü tignì na incuntada danter i rapresentanć dl Consëi de Formaziun y le Consëi Cultural tl Comun de Badia por fà le bilanz dles ativitês metüdes a jì ia por l’ann: indöt él

gnü organisé passè 100 manifestaziuns, danter referać, cursc, seminars, sëres de discusciun y conzerć. Important é stè le calënder dles manifestaziuns che é gnü dè fora por le pröm iade por düć trëi i comuns dla valada alta – Corvara, Badia y La Val – adöm. I agn che vëgn ćiararàn spo da mëte jö un n calënder dles manifestaziuns por döta la valada, por cherié na majera uniun danter i paîsc, mo inće por evité ch’al röies insuralater deplü manifestaziuns la medema sëra. N aiüt de chësc vers y n bun sistem de retlam é inće le sit internet www.manif.it che é a desposiziun di consëis de formaziun dles döes valades de Badia y Gherdëna. Vigni uniun po dè ite diretamënter a ćiasa les manifestaziuns che ara ô, insciö po chi che va sön le sit a ćiarè atira odëi le calënder ajornè dé por dé. La Jonëza da paur L’ann 2009 é la Jonëza da paur de Badia chersciüda inant sciöche uniun, n sëgn che l’interès di jogn por le laûr y

Le transporter „Lindner” en aziun pro la gara di tractors.

262

Badia la vita da paur é inće al dédaincö ćiamò valgamia gran. Defat él gnü pormez 20 mëmbri nüs, danter jogn y jones. Deboriada cun düć i atri ài metü a jì na bela ligna de ativitês interessantes. La manifestaziun che à plajü le plü é dessigü stada la gara di tractors y transporter de döt le raiun de Puster, che é gnüda metüda a jì de mà daimprò dala Ütia Paraciora ite a Sompunt. Por l’ocajiun él rové adalerch cotan de partezipanć y na bela compëda de coriusc a ćiarè. Danter i ﬁns prinzipai che la uniun di paurs jogn se tol dant él inće chël de organisé na formaziun por i mëmbri scrić ite, porchël él gnü metü a jì deplü referać y cursc, sciöche chël da fà sì che é gnü tignì sö Alfarëi, o le referat sura le vire adöm danter plü generaziuns sön le lüch da paur. N ater referat interessant é inće

stè chël da imparè da depënje üs. A livel provinzial él gnü metü a jì na bela aziun dal titul „Dafür stehen wir”, pro chëra che inće i paurs jogn de Badia à fat para: ai à portè fora te 100 ćiases de döt le Comun de Badia tasces cun produć da paur laìte. Insciö àn orü sensibilisé la jënt da cumprè tres deplü le patüć da mangé dai paurs da chilò. Danter l’ater él spo gnü metü a jì na sëra por les patrones dl Comun y te chë ocajiun éra garatada, inće cun l’aiüt dla Jonëza da paur, da mëte sö la „Uniun dles Patrones” de Badia. En San Francësch ê i paurs jogn jüs sön marćé a vëne për por ti dè spo ći ch’ai tirâ ite al „Bäuerlicher Notstandsfonds”, na organisaziun che dëida les families da paur, y nia mâ chëres da paur, che é te diﬁcoltês. L’iniziativa é gnüda odüda dër de bun edl dala jënt che l’à sostignida ion.

Le grup che à tut pert ala jita te Sarntal.

263

Badia I passa cënt mëmbri dla Jonëza da paur à inće albü n pêr de beles ocajiuns da s’incuntè y fà festa deboriada, sciöche le rait cun la liösa da löna colma che vëgn bele metü a jì da n valgügn agn incà adöm cun dötes les Jonëzes da paur dla Val Badia, o l’incuntada sön Börz olach’al è gnü dit mëssa y dedô él stè n pü’ de aorela cörta por düć. Bel él inće stè en la festa dl Cör de Gejù da fà le füch düć adöm sön Col d’ Lastëi, da jì da d’altonn a fà la jita te Sarntal o le bal tradizional dla Jonëza da paur de Badia che é rové ala 5. ediziun. Caterina Dapunt de Sotvalgiarëi à te chësta ocajiun podü pié do la onoranza de brom por ester stada sis agn pro le comité dla uniun. N valgügn mëmbri dla Jonëza s’à tratan l’isté inće dè jö cun le sié a man, ći ch’an vëiga oramai tres plü dainré pro n paur. Deboriada s’ài arjigné ca por tó pert a n valgönes gares da sié a livel raional y inće provinzial. Christian Irsara, surastant dla uniun, s’à ailò inće cualiﬁché por la gara da sié a man europea tignida fora en Paiern, olach’al à arjunt dër n bun plazamënt.

Badiasport L’assoziaziun pro chëra ch’al alda i sportifs y apascionà che fej sport de dorada oramai bele tröp conesciüda cun l’inom de Badiasport, à inće l’ann passè metü a jì na bela ativité, dai cursc de nudè, a chi te palestra, ai alenamënć da saltè y cun i schi d’alpinism. Manćé n’à gnanca val’ manifestaziun che à albü n bel suzès: al é gnü metü a jì la pröma ediziun dl „Tour de Sas”, na gara cun i schi d’alpinism che é piada ìa y rovada derevers a San Linert, cundejon döt incër Sas dla Crusc ia, passan por le jù de Sant’Antone, Fanes, Furcela de Medesc y La Crusc. Scebëgn che dantadöt i promoturs dl turism ê scetics che val’ de te’ podess i portè val’ al Alta Badia, é düć restà imprescionà positivamënter dala buna organisaziun y dal gran numer de partezipanć che rovâ daimprò dai 300 scrić ite. Na te’ partezipaziun ne vëigon nia gonot y bunamënter é chësta inće gnüda a s’al dè deache la manifestaziun fajô pert dl zircuit dla „Copa Dolomites” de schi

Atira do le start él naôta da saltè tan dî che le ﬂé y le cör dëida.

264

Badia

Amez a na dërta novera jôra da Spëscia sö.

d’alpininism, che é rovada ala 17ejima ediziun, y varô inće sciöche campionat provinzial de chësta spezialité. Danter i ëi à ala ﬁn davagné Friedl Mair da Falzes dan dal fascian Martin Riz; di badioć à Lois Craffonara, bele pro i pröms te d’atres competiziuns importantes, arjunt le miù plazamënt rovan al 11. post.

Lois Craffonara en aziun ...

Le jù de Sant’Antone messân passè amez a dui parëis de nëi, do le „tru” desparè fora dai organisadus.

265

Badia Da d’altonn à Badiasport indô organisé le „Salt de Sas”, la gara che piâ en chësc ann indô ia da San Linert, mo cundejô impröma sö cuntra Oies y spo fora y sö por i pra d’Armentara ćina sö La Crusc. Chilò à davagné Philip Huber tla categoria di jogn, Ugo Senoner te chëra di Senior y Joseﬁna Leitner te chëra dles ëres. N momënt plü zoruch é rová i atleć de Badiasport. Incër mez dezëmber, por inauguré la sajun dles gares da d’invern, él spo gnü metü a jì na gara sprint „sot les stëres” cun i schi d’alpinism: i partezipanć piâ ia dala ütia Tamà, sö Frëinademez, y messâ impröma saltè n pice toch dananche se vistì i schi y jì jö ćina a pé dl lift a se mëte sö les pels y gnì indô sö zoruch. Davagné à en chësc ann Filippo Beccari da Fodom che à batü de püć secunć Lois Craffonara y Roman Verginer.

Club Rodes Val Badia Sciöche bele i ultimi agn, él indô gnü laurè tröp por sostignì i grups de mituns y jogn che à ligrëza y vëia da jì cun la roda. Deplü alenadus s’à indô metü a desposiziun por stè impara a s’alenè y a i insigné jö, ti mostran de vigni sort de tecniches da jì cun la roda inće fora dla strada asfaltada. Le suzès de chësta ativité che vëgn metüda a jì é inće desmostrada dal gran numer de scrić ite al Club dles Rodes che resta inant le majer dla Provinzia cun 162 atleć tesserà y 247 mëmbri. Valgamia zoruch é jüdes les presënzes di atleć ales gares che é jüdes derevers da 385 a 196. Le campionat sozial é gnü davagné da Susann Tavella che à davagné sis gares y à arjunt laprò sis secundi y trëi terzi posć tratan la sajun dles gares che s’à rové ala

Lois Craffonara, Filippo Beccari y Roman Verginer é stà i plü asvelć.

266

Badia

Ai 9 de setëmber él gnü stlüt jö la sajun dla roda di mituns cun na bela jita ćina sö dala Ütia Saraghes, a San Ćiascian.

I pelegrins cun la roda é rovà a Santiago.

267

Badia

Werner, Günther y Andreas é rovà a Atene cun la roda.

ﬁn de setëmber. Do ëra s’à tlassiﬁché Michael Irsara, Alex Feichter y Debora Agreiter. Dlungia l’ativité ordinara nen n’él spo stè de chi che à orü se devertì da fà iadi n pü’ particolars cun la roda. Sis ziclisć dl Club é jüs da Saint Jean Pied de Port, ti Pirenei franzeji, a Santiago de Compostela. Ara se trata de n percurs che vëgn al dédaincö fat da milesc de pelegrins da döt le monn che ó i jì do ai fostüs de sü antenać y de chi che jô tratan le mediev do chësc tru a perié pordenanza di picià. Cun la roda vàra n pü’ plü saurì y n pü’ plü snel da fà i 850 km de strada che passa por Los Arcos, Burgos, León y Sarria y röia spo a Santiago, mo por 268

Traudi Irsara, Carlo Mellauner, Eduard Tavella, Georg Cristofolini, Herbert Complojer y Raimund Sorarù él stè na beliscima aventöra ch’an podess n iade inće porvè de fà tla manira plü tlassica, a pé. Val’ de particolar é inće stada la „spediziun” da Badia ćina ia tla cité olimpica de Atene, capitala dla Grecia, a chëra ch’al à tut pert Andreas Irsara da La Ila, Günther Frena da San Ćiascian y Werner Pescosta de Badia. Te diesc dis indöt, dai 22 de mà inant, à i trëi atleć corì indöt 1.997 km de strada, rovan te 7 stać desvalis, da mëte man dala Slovenia, la Croazia, la Bosnia y Erzegovina, le Montenegro, l’Albania, la Macedonia y

Badia ala ﬁn ćiamò la Grecia. Vignun à sües particolaritês y le plü interessant ti àl salpü ai trëi ziclisć da odëi les desfarënzies da n stat al ater. Le plü imprescionà ési ćiamò restà dl’Albania, olache la jënt vir ćiamò scialdi ala buna, scebëgn che an vëiga dessigü deplü auti „Mercedes”, vedli y nüs, co fora ti Paîsc Todësc. PORSONES Y PERSONALITÊS Lois Trebo: n cronist che s’à fat mirit En ocajiun dl 12. „Dé di cronisć de Südtirol”, ai 6 de novëmber a Balsan, él inće gnü premié 13 cronisć che é atifs da canche le grup é gnü metü sö. Laprò él inće Lois Trebo de Bolser. Ël à podü pié do na onoranza da pert de Margot Pizzini,

rapresentanta dl Archif Provinzial, y dl’assessuria Sabina Kasslatter Mur por sü mirić sciöche cronist dla Val Badia. Tröc agn é Trebo stè mëmber dla Uniun di Maestri, dla Uniun di Ladins dla Val Badia y dl’Union Generela, de chëra ch’al é inće stè presidënt; al é stè redadù de La Usc di Ladins y colaboradù pro la cronica dla Val Badia ”Sas dla Crusc” y por zacotan d’agn s’àl ël cruzié de mëte adöm la mapa „I Ladins tla stampa”, na racoiüda de düć i articui sura i ladins che é gnüs publicà sön i folieć plü desvalis. Chësta po gnì tuta ca da chi che ó fà val’ inrescida o stüde sura i ladins dles Dolomites. Te chisc ultims agn à Lois Trebo scrit dantadöt articui de storia y sura porsones, personalitês y cosses sozedüdes tles valades ladines.

Lois Trebo pëia dô l’onoranza dal’assessuria Kasslatter Mur.

269

Badia Franz Vittur: na vita por la scora y la cultura De dezëmber, en ocajiun dla presentaziun dl Calënder Ladin tl salf dl Istitut „Micurà de Rü”, à l’Epl, l’assoziaziun di artisć ladins, orü onorè l’ex intendënt dles scores ladines Franz Vittur. Ël é stè pro i fondadus de deplü uniuns culturales che se tolô sö, bele i pröms agn do la vera, le compit da fà cultura y da descedè danü l’identité ladina, do ch’ara ê gnüda soﬁada impröma dal fascism y dedô dal nazism. Franz Vittur é inće stè pro chi che â dl 1969 metü sö l’Epl; al é pro chëres porsones che â metü impé la scora ladina, organisé manifestaziuns y dè fora publicaziuns ladines, ćina dailò feter inesistëntes. Adöm cun d’atri, sciöche siur Angel Morlang, Lejio Baldissera, Tone Tolpeit, Stachio Costa, àl daidé fà ﬂorì danü le lingaz y la cultura de

mendranza, valurs a chi che mâ püć ti do ćiamò importanza. Denanche pié do la onoranza, à Franz Vittur cuntè tan ri ch’al ê i pröms agn, dles fadìes che messâ gnì fates, deache al ê de ri tëmps por düć, do la vera, do les opziuns. „Al ê na gran desﬁdënza chi agn ch’al gnô baié de mëte sö la Uniun di Ladins. I ladins stentâ da crëie te süa identité, te chël che ai ê, te ći ch’ai fajô... Mo impò era jüda cun l’entusiasm de n valgügn, da la portè tan inant che al é gnü metü sö istituziuns che se dà jö cun la cultura, al é gnü aprovè leges che garantësc la sconanza dl ladin, al é jënt che laôra ma por portè inant l’ativité culturala.” Cun chëstes parores àl orü ti audè a chi che ê dailò te salf, mo inće a düć chi che se da jö cun la scora y la cultura, da ester bugn de jì inant sön le tru che é gnü metü man, cun convinziun, orentè y coraje, por tignì sö inant inće chi valurs che ne porta nia scioldi, mo che ne tóma gnanca jö dal cîl y che va dessigü a perde sc’an i lascia ester. Günter Piccolruaz: canch’an à la pasciun da cujiné...

Franz Vittur y Iaco Rigo en ocajiun dla presentaziun dl calënder ladin.

270

Inće le bëgnester che é tla Val Badia porta val’ iade jogn y manco jogn a lascè ester döt cant y ti jì do a sües ligrëzes, a sües pasciuns. Insciö ti éra jüda a Günter Piccolruaz, che à metü man süa carriera da cogo tl’Alta Badia, cujinan te restauranć renomà sciöche chël che ê dan da n valgügn agn tl „Ćiastel Colz” a La Ila. Ala ﬁn àl impò orü jì fora dla Val Badia, por odëi sciöche ara é altró, por podëi confrontè y capì ći che ti plej deplü. Impröma él stè 2 agn a Gstaad,

Badia tla Svizera, y dedô él rové jö söl mêr, püć chilometri da Triest, plü avisa a Sistiana, olach’al laôra sciöche chef de ćiasadafüch tl Vanilija Ristorante, n restorant „elegant y informal”, sciöche la patruna de ćiasa, Veronica Logar, le descrì bel en cört. Te na intervista che ti é gnüda fata da La Usc di Ladins à Günter dit che al é do süa minunga trö’ miù da jì demez a laurè, ćina ch’an é jogn. Insciö pon imparè de vigni sort, se daurì inće a d’atres cultures y tradiziuns, fà esperiënzes che an po se tó para, n dé o l’ater, canch’an vëgn indô zoruch tla Val Badia. Günter é veramënter n cogo por pasciun; al cujina ćiodìche so laûr é inće süa ligrëza. A Triest i pîtel val’ iade inće spezialitês tirolejes a sü ghesć, ći che n’é por ëi nia tan forest, é pö chë regiun stada por tröć agn sot al Impêr austro-

ungarich. Le mote de Günter é a vigni manira chël de acontentè sü sciori cun na buna acoliënza, produć frësć cujinà indortöra, tröpa pasciun y sambëgn inće ... simpatia! CORIOSITÊS Cun la musiga ti USA La „Musiga de Südtirol” che sóna sota ala bachëta di dirighënć de Badia, Friedl Pescoller y Raimund Pizzinini de Costa, é bele conesciüda por les „tournée” che ara fej, por presentè Südtirol dal punt d’odüda musical, n pü’ sura döt le monn. Bele dl 2007 êra jüda tl Brasil, olache ara â tignì conzerć te deplü posć. Dl 2009 é le grup de 58 musiconć, olach’al nen n’é

Günter Piccolruaz é le chef dla ćiasadafüch tl restorant „Vanilija” a püć chilometri da Triest.

271

Badia

La Musiga de Südtirol dan le „Hofbräuhaus” a Las Vegas.

inće zacotanć dla Val Badia laprò, jorè ti USA, impröma a Los Angeles, olach’al é gnü tignì n conzert tl „Alpine Village”, en ocajiun dl „Oktoberfest” da Torrence, nia dalunć dala ćité dles löms, di jüć y dl devertimënt. Dedô él stè da jì a vijité i posć plü conesciüs, sciöche Beverly Hills, y i gragn parcs nazionai dla California, por rové ala ﬁn indô zoruch a Las Vegas a sonè tl „Hofbräuhaus”. L’ultimo conzert é spo gnü tignì a San Franzisco sön le punt plütosc conesciü „Golden Gate Bridge”

Musiconć ladins pro le Golden Gate Bridge. Sön le mür da man ciampa él Adalbert Frenner, Urban Irsara y Davide Agreiter. Ia por tera él Adalbert Piccolruaz, le dirighënt Raimund Pizzinini, Reinhard Pallestrong, Alexander Clement y Philipp Lerchegger. Al manćia sön le retrat Stefan Piccolruaz, Alexander y Irene Clement, Gottlieb Nagler che ê inće laìa t’America.

272

La Val

La Val • Sepl Comploi

L’afrësch söla falzada dla dlijia de Santa Berbura che raﬁgurëia Gejù söla crusc y l’ater söl ćiampanì dla dlijia vedla cun Gejù (zënza će) che porta la crusc.

273

La Val Indroduziun Al é indô gnü le momënt da ćiarè indô a n ann de vita de nosc paîsc, cun avenimënć de ligrëza y festa, mo dal’atra pert inće momënć manco bi de dolur y plüra, sciöche canch’an mëss tó comié da porsones amades. Danter i avenimënć plajors pon cuntè sö la impormetüda religiosa de Albert Murer, l’inauguraziun dl paiun dla musiga, la festa de 50 agn di stödafüch y dla crusc sön Piz dales Diesc. Le 2009 é indô stè n ann dla prozesciun de Jeunn, dailò dìjon ch’al gareta n bun ann por i paurs y la racoiüda. Insciö pon inće dì ch’ara é stada en chësc ann. Danfora oressi sciöche vigni ann rengrazié de cör düć chi che m’à dè informaziuns y fotograﬁes che arichësc chësta cronica. I à porvè da chirì adöm y scrì sö i avenimënć plü importanć y i speri de ne avëi desmentié degügn. Movimënt dla popolaziun La popolaziun dl comun da La Val é por l’otavo ann indolater chersciüda. Ala ﬁn de chësc ann él tl comun da La Val trëi porsones deplü co l’ann passè, rovan insciö a n numer de indöt 1.281 abitanć. La desfarënzia danter ëi y ëres é restada plü o manco anfat sciöche l’ann passè (al é 65 ëi deplü co ëres). Le numer dles nasciüdes é indô chersciü cun 17 de pices creatöres che é gnüdes al monn (en confrunt ales 16 dl ann denant). Ia por l’ann él mort 12 porsones te nosc paîsc. Statisticamënter é le numer dles nasciüdes te nosc comun sura le valur mesan dla provinzia: tl 2009 él stè 13,3 nasciüdes por 1.000 abitanć residënć, le valur mesan dla provinzia por le 2009 ê dl 10,4‰, le valur mesan nazional por le 2008 ê de 9,6 ‰. Defrunt ales passa 30 nasciüdes por 1.000 abitanć ti pröms agn ‚70, éson rovà jö ti ultimi agn a manco dl mez. Le numer dles morts por 1.000 abitanć é te nosc comun tl ann 2009 stè de 9,4, le valur mesan provinzial é de 8 (ćiara diagram).

Nasciüs

Morc

Le numer dles nasciüdes é dai agn ’70 ﬁna aldedaincö jü jö dl mez.

274

La Val L’eté mesana dla popolaziun aćiasada tl comun da La Val ai 31.12.2009 é aumentada ma de püch en confrunt al ann passè, rovan a 37,6 agn. L’eté mesana di ëi é aumentada da 35,8 a 36,0 agn, deperpo che l’eté mesana dles ëres é restada anfat sciöche l’ann passè (39,3 agn). Aladô de na statistica dl ASTAT ćiara fora l’eté mesana tla provinzia tl ann 2008 insciö: pro i ëi 39,4 agn y pro les ëres 42,1 agn. Le numer dles families é carè por le pröm iade dal 1981 incà, inće sce ma de öna na unité, plü avisa da 417 a 416. La maiù pert dles families é da un n componënt (indöt avisa 100), spo vëgnel les families da cater componënć (indöt 85) y spo da 2 (indöt 76).

Les families aladô dl numer de componënć.

La porsona manco jona aćiasada tl comun da La Val ala ﬁn dl ann 2009 é berba Sepl Aiarei da Pidrô che à complì ai 27 de setëmber 97 agn. Do da berba Sepl vëgnel berba Giuvani Complojer da Morió cun la bela eté de 94 agn y spo berba Giuvani Comploi da Ćiampëi y berba Sepl Complojer da Ćiampló cun 92 agn.

31.12.2008 Nasciüs Morć Jüs demez Gnüs pormez 31.12.2009

Ëi

Ëres

Indöt

672 8 6 8 7 673

606 9 6 8 7 608

1.278 17 12 16 14 1.281 275

La Val Nasciüs Tl ann 2009 él stè 16 viadus che à ciafè le sacramënt dl bato (cun la data de nasciüda): Nicole Campei de Stefan y Barbara (02.01.2009) Sara Lo Re de Eros y Nadia (05.01.2009) Deborah Lezuo de Marco y Ruth (06.01.2009) Mattia Dapoz de Otto y Renate (20.01.2009) Marlene Gruber de Marco y Verena (31.01.2009) Tabea Frenes de Albrecht y Marlies (12.02.2009) Anika Moling de Daniele y Ewelina (03.03.2009) Lorenz Vallazza de Giuvani y Edith (09.03.2009) Ailin Rubatscher de Romeo y Sabrina (23.03.2009) Julian Moling de Manfred y Valentina (05.05.2009) Laura Palfrader de Gabriel y Anita (08.06.2009) Lucia Miribung de Sepl y Valeria (20.06.2009) Jacob Rieger de Wolfgang y Ruth (04.08.2009) Anna Videsott de Konrad y Elisabeth (21.08.2009) Elias Miribung de Albin y Christine (11.09.2009) David Lanthaler de Lukas y Christine (13.09.2009) Morć En chësc ann él mort 12 porsones aćiasades te nosc paîsc. Che düć i defunć pois palsé tla pesc de Chël Bel Dî. Sabina Miribung, morta a La Val ai 09.01.2009. Sabina ê nasciüda dan da 85 agn ia n Picedac. Tl ann 1945 àra maridé Pire Sottara, paur sön Furnacia. Plü tert ési jüs a vire ia Lunz, olach’ai â cumprè na ćiasa. Sabina ti à scinché la vita a set mituns, un de chisc é le miscionar siur Robert Sottara. Adöm cun süa só Tarejia (inće morta en chësta ota) à Sabina ćiantè por 40 agn tl cor de dlijia de nosc paîsc. 276

Maria Frenes, morta a Bornech ai 16.01.2009. Maria ê nasciüda dan da 84 agn söl lüch de Tòfe sö Cians. Tl ann 1960 àra maridé Franz Bioc da S. Martin. Ai ne n’à albü degügn mituns. Do che so om é mort tl ann 1997 éra gnüda a abité a Pidrô olach’ara â arpè na ćiasa. Da jona àra n valgügn agn tut adinﬁt la ostaria da Pidrô che ê de so berba (Vijo de Tòfe).

La Val Maria Clara, morta a La Val ai 21.02.2009 tl’eté de 87 agn. Maria ê nasciüda a Lungiarü y tl ann 1958 àra maridé Tone Comploi da Ćiampëi, olach’ara à spo daidé laurè le lüch da paur. Ai à albü n möt y döes mitans. Angela Miribung, morta a Bornech ai 07.03.2009 tl’eté de 85 agn. Angela da Miribun é stada por tröc agn fancela tl spitol dles monies „Griesserhof” a Balsan. Da canch’ara é jüda en ponsiun (incër l’ann 1980) éra indô gnüda a La Val, olach’ara à abité tla ćiasa de so nu Carlo da Miribun tl zënter dl paîsc. Andrè Campei, mort a La Val ai 29.04.2009. André ê nasciü a Lunz dan da 72 agn. Al à imparè le mistier da bocà y à spo fat sö adöm cun so fre Giuvani na bocaria tl zënter dl paîsc. Giuvani à spo

frabiché dlungia y André à inanter deplü iadi amplié la ćiasa por sciori, fajon adinfora chël che é aldedaincö le hotel Plan Murin. Tl ann 1963 àl maridé Angela Nagler da Rumestluns, cun chëra ch’al à albü cater mituns. Andrè é stè deplü agn pro i stödafüch, olach’al é inće stè comandant dal 1965 al 1968. Al é mort dal bot tratan ch’al ê te bosch fora en la Furnela ch’al fajô lëgna. Giuvani Agreiter Agreiter, mort a La Ila ai 17.06.2009 tl’eté de 65 agn. Giuvani da Ciurnadù, c o n e s c i ü s c i ö c h e „Batusso” à laurè sciöche ciafêr de camions y pacheres; da n pez fajôl inće le taxist. Tl ann 1978 àl maridé Rita Costabiei y ai s’à laurè fora n’abitaziun tla ćiasa de so pere jö dal Lè. Al lascia indô la fomena y döes mitans. Giuvani é stè por 17 agn pro i stödafüch. Al nes à lascè fora de nia por gauja dl bot al cör tratan ch’al ê tla ćiasa de süa möta a La Ila. Paul Miribung, mort a Bornech ai 18.08.2009. Gran comoziun à descedè la mort de Paul da Miribun tl eté de mâ 59 agn por gauja dla maratia crödia dl crebesc. Paul ê dër conesciü y aprijé te paîsc y defora, dantadöt por so impëgn tles uniuns de nosc paîsc. Por 41 agn él stè pro i stödafüch, ch’al à condüt por 15 agn sciöche comandant cun gran impëgn y savëi. Por bëgn 45 agn él stè mëmber 277

La Val dla musiga dl paîsc. Paul ê inće n iagher apascionè y tl sport é Paul inće stè dagnora atif, dantadöt cun la liösa y cun i schi mo inće sciöche portier dla scuadra dal palè. Paul ê nasciü sön Miribun, da jonn àl imparè tistler y à spo fat le postin. Al à fat sö la ćiasa a Ćiampló olach’al à metü sö familia cun süa fomena Annelies Moling dl Lè. Ai à albü n möt y döes mitans. Ti agn 1990 àl fat sö la bercstot da tistler tla zona artejanala a Pidrô, che vëgn śëgn manajada dal ﬁ. Tarejia Miribung, morta a Bornech ai 08.10.2009. Tarejia ê nasciüda dan da 81 agn a Picedac. Tl ann 1959 àra maridé Sepl (Bepo) da Pastrogn cun chël ch’ara à albü trëi mituns. Tl ann 1995 êl stè n medefüch ch’â desdrüt deplëgn la ćiasa dl lüch a Pastrogn, che é spo indô gnüda fata sö dai mituns. Ti ultimi agn àra vit cun so om (mort dan da cater agn) tla ćiasa de palsa a San Martin. Ara é, sciöche inće süa so Sabina (morta en chësc ann de jenà), stada 40 agn pro le cor de dlijia.

278

Franz Ploner Ploner, mort a La Val ai 25.10.2009 tl’eté de 84 agn. Franzl dl Ostì ê nasciü y chersciü sö a Pidrô, da jonn àl laurè te deplü posć sciöche fant da paur. Tl ann 1961 àl maridé Giuditta Pescollderung che â n lüch ite n Taéla. Al à spo passè döta la vita cun le laûr söl lüch da paur. Ai à albü dui mituns y na möta (un n möt é bele mort da pice). Franzl é stè por plü de 15 agn pro la uniun di stödafüch, ch’al à inće daidé mëte sö tl ann 1959. Sepl Ellecosta, mort a Bornech ai 07.12.2009 tl’eté de 82 agn. Sepl (Jep) ê nasciü a La Pli y da jonn àl imparè tiscere, dedô él rové fant sön Biei olach’al à conesciü Clara Irsara, ch’al à spo maridé tl ann 1958. Ai s’à trasferì fora en Costa olache Clara â arpè n lüch. Ai à albü dui mituns y set mitans. Tl ann 1969 êl vardü jö la vila de Costa y la familia jona de Jep y Clara à pordü döt so avëi. Dedô ési jüs a d’abité n valgügn agn sön Biei ćina ch’ai à indô albü fat sö la ćiasa nöia fora en Costa.

La Val Luvijia Frenes, morta a Bornech ai 11 . 1 2 . 2 0 0 9 . Luvijia ê nasciüda dan da 75 agn sö Cians söl lüch de Tòfe. Do avëi laurè da jona sciöche fanćela da paur àra tl ann 1968 maridé Pio Costabiei, paur sön Biei. Ara lascia indô l’om, n möt y döes mitans. Sepl Erardi, mort a S. Martin ai 25.12.2009 tl’eté de 88 agn. Sepl de Zirilo ê nasciü y chersciü sö it’a Spëscia dessura. Da jonn àl imparè tistler, mo süa gran pasciun por la ćiacia l’à portè a baratè laûr. Al à metü man da fà le verdaćiacia, impröma n valgügn agn a Kiens, spo a Corvara y a La Val. Al à abité döta la vita a Spëscia dessura cun süa só Nina. Ti ultimi agn él stè tla ćiasa de palsa a San Martin.

Pro i morć oressi inće recordè n valgönes porsones nasciüdes te nosc paîsc y che é jüdes a vire demez. Rita Schuen, morta a La Val ai 28.06.2009. Rita de Laser ê nasciüda a La Val dan da 66 agn. Da jona éra jüda te convënt a Maran por cin agn; dailò àra fat la scora da infermiera. Do ch’ara é gnüda fora de convënt àra spo laurè ti spitoi da Innichen y Bornech. Ara à spo albü problems cun la sanité y é jüda en ponsiun, abitan a Bornech. Chilò daidâra te ćiasa porsones sores y püres. Ara s’à amarè de leucemia, les ultimes edemes àra vit a Rumestluns pro la familia de so fre Paul. Konrad Dapoz, mort ai 07.10.2009 a Badia. Konrad de Ciablun ê nasciü a La Val dan da 75 agn. Al à imparè le misiter da tapezier, ch’al à spo fat por döta la vita, impröma a La Val abitan tla ćiasa de so fre Iaco (pech) tl zënter dl paîsc. Chilò âl na picia bercstot. Al à spo maridé Maria Irsara de Badia y s’à trasferì sö Pedraces olach’al à fat sö na ćiasa. Konrad é stè 15 agn pro i stödafüch da La Val. Al é inće 279

La Val stè ti pröms agn tl comitê dl’uniun dl sport, de chëra ch’al é inće stè n valgügn agn presidënt.

Ai s’à trasferì a Valdaura, olache le pere de so om â cumprè n lüch. Ai à albü nü mituns.

Emma Ploner Ploner, morta ai 03.07.2009. Emma dl Ostì ê nasciüda dan da 82 agn a La Val. Da jona àra fat la chelnera y cun 19 agn àra maridé Bino Trebo de Tor da San Martin.

Maridà Tratan l’ann 2009 s’àl maridé te dlijia 11 pêrs cun le nüc y/o la nücia da La Val. Ma pro un n pêr é trami i nüc da La Val y bëgn 10 pêrs abitëia te nosc paîsc. Döes é deperpo stades les nozes te comun. Statisticamënter ôl dì ch’al é stè 10,16 nozes por 1.000 abitanć, deperpo che le numer mesan di matrimoni tla provinzia é mâ de 2,5 ‰! Chisc é i pêrs che s’à maridé: Klaus Alfreider (Corvara) y Sarah Tavella Manfred Alton y Roberta Tasser (Badia) Daniele Bassot (La Ila) y Wilma Moling Davide Complojer y Helene Kerschbaumer (Ćiastel) Felix Dapoz y Veronika Valentin (Badia) Alexander Deiaco y Michela Tiano (Striano - NA) Reinhard Miribung y Aleksandra Anna Wilusz (Polonia) Silvio Miribung y Gertrud Pitscheider (Badia) Daniele Moling y Ewelina Bonat (Polonia) Edmund Nagler y Doris Rubatscher Federico Rubatscher y Ida Agreiter (S. Ciascian) Te comun s’à maridé: Albin Miribung y Christine Chizzali Martin Tirler y Evelyn Pescollderung 280

La Val Cognoms y inoms Chisc é i cognoms y i inoms che vëgn dant le plü sovënz danter la popolaziun aćiasada tl comun da La Val (situaziun ai 31.12.2009):

Cognoms: Miribung Moling Costabiei Rubatscher Comploi Campei Frenes Vallazza Nagler Ploner Dapoz Dei(j)aco Sottara Pescollderung Inoms de ëi: Giuseppe Giovanni Michael Paolo Simon Carlo Marco Martin Francesco Christian Daniel Manuel

155 103 66 65 61 60 41 41 39 37 34 32 32 28

23 20 14 13 12 11 11 11 11 10 10 10

Tavella Tolpeit Alton Pezzei Schuen Tschaffert Colz Complojer Valentin Agreiter Frenner Castlunger Rives

28 28 26 24 22 22 21 19 18 13 12 10 10

Inoms de ëres: Maria Anna Rita Clara Angela Sara Monica Alma Teresa Elisabeth Ilda Barbara

31 22 14 14 13 13 12 11 10 9 8 7

281

La Val Aministraziun de comun Laûrs publics y investimënć Danter i laûrs plublics plü importanć realisà en chësc ann él da nominé le ressanamënt y slariamënt dla strada da Coz tl toch inanter Rü y Miribun. I laûrs é gnüs fać dala ﬁrma Verginer Srl da San Martin y é gnüs metüs man da d’aisciöda. Le cost total, cun laûrs de asfalt laprò, amunta a zirca 150.000 euro. Le proiet é gnü fat dal Ing. Franz Miribung da La Val.

Al é spo gnü portè inant i laûrs de restrotoraziun dla ćiasa de comun. Al é gnü fat i laûrs tl’alzada a tera che ti é gnüs surandà, adöm cun i laûrs bele fać l’ann passè tl’alzada bas ite, ala firma Castlunger Davide. Ala fin d’aurì él gnü plinderné l’ambulatore dl dotur, che à messü gnì trasferì provisoriamënter sö tla scora elementara. Dala fin de jügn inant él spo inće gnü stlüt l’ofize dla posta por podëi jì inant cun i laûrs de restrotoraziun. I utënć dla posta à te chësc tëmp messü jì ćina San Martin por

La strada Rü – Miribun dan y do i laûrs de slariamënt y i laûrs de restrotoraziun dla ćiasa de comun.

282

La Val anuzè chësc sorvisc. I laûrs s’à destrat fora plü dî co ch’al n’ê preodü impröma y pormò ai pröms de forà dl 2010 po l’ambulatore y l’oﬁze dla posta indô gnì dauris tla ćiasa de comun. Al é spo gnü porté inant i laûrs de resssanamënt dla condüta dal’ega da Pidrô, bele metüs man l’ann passè. Al é gnü metü danü les condütes tla pert vedla dla zona artejanala. I laûrs é gnüs fać dala ﬁrma Miribung Guerrino por na spëisa de zirca 43.000 euro. Al é spo gnü fat deplü investimënć por la viabilité. Deach’al é stè n invern cun tröpa nëi àn odü ch’al jê debojëgn da arjigné na fresa por garantì la viabilité söles strades de comun. Le cost dla mascinn é stè de zirca 43.000 euro. Al é gnü fat laûrs de asfalt y manutenziun straordinara sön deplü strades (Gnates, Cians y Ćiampëi) por na spëisa de indöt zirca 60.000 euro. Al é spo gnü esproprié le grunt ocupè dala strada Plans-Spëscia, por na spëisa de indöt 46.000 euro. Na maiù spëisa à le comun inće messü sostignì por sistemé strades che à dè do da d’aisciöda canche la nëi s’à dlighé; al é stè da sistemè danns söles strades comunales sön Picedać, fora en Costa, ia en Pramperch y sön Col por na spëisa de indöt passa 50.000 euro. Chëstes spëises é gnüdes curides en gran pert cun n contribut conzedü dala provinzia. Al é spo gnü fat deplü laûrs de ressanamënt dl magazinn di stödafüch por na spëisa de zirca 18.000 euro. Inće tla zona sportiva Plans él gnü fat laûrs de ressanamënt por zirca 12.000 euro (sì incër la plaza dal palè y n valgügn laûrs daìte). Da d’altonn él gnü metü man i laûrs d’urbanisaziun dla zona Plaiac 3. Al é

La fresa nöia cumprada dal comun é stada d’öga en chësc invern cun tröpa nëi.

gnü dè ia le pröm lot di laûrs, plü avisa dles condütes dal’ega da bëre y dal’ega paza. I laûrs é gnüs dà ia ala Firma Taubau Srl da Sterzing por na soma de zirca 93.000 euro. Le comun à inće tut pert al ﬁnanziamënt dla sënta nöia dla Crusc Blancia a La Ila, aladô de na convenziun stlüta jö cun le comun de Badia. La spëisa sostignida dal comun por chësta strotöra che va inće a bëgn dla popolaziun da La Val é stada de 120.000 euro. Pro i laûrs publics mëssel inće gnì nominé i laûrs fać dala Verda Forestala. En chësc ann él gnü rové i laûrs por la realisaziun dl tru de bosch „Cöcenes”. Chësta strada à na lunghëza de 700 m y na larghëza de 3 m. Al é spo gnü fat la sëmena da Pascà ćina fora sot Pares, cun na lunghëza de 450 m y na larghëza de 80 cm. N ater laûr raverda la sistemaziun dla sëmena dles staziuns tla localité 283

La Val

La sëmena dles staziuns sö Tramesc dan y do i laûrs de sistemaziun.

Tramesc sönsom i prà d’Armentara: la sëmena é gnüda ingiarada ite por na lunghëza de 350 m y na larghëza de 80 cm y al é gnü ot demez les eghes. Inauguraziun dl paiun dla musiga En la segra dl paîsc àl podü gnì inauguré le paiun nü dla musiga realisé söla plaza inater la ćiasa de comun y le salf dles manifestaziuns. Por l’ocajiun é la gran mëssa gnüda zelebrada alaleria, sot le paiun nü. La mëssa é gnüda dita dal ploan siur Iaco Ploner y acompagnada dales ćianties dl Cor Armentara y dales melodies dl cuartet de tlarineć da La Val. Atira do mëssa s’à i musicontri metü sö söl paiun nü invian ia la festa oﬁziala de inauguraziun. Siur Iaco à cherdè jö la benedisciun dal cil söla strotöra nöia y düć chi che l’anuzëia. Do i discursc dles autoritês à spo la musiga manifestè süa ligrëza por le paiun nü, tignin conzert por prësc döt le domisdé. La realisaziun dl paiun dla musiga tl paîsc da La Val à na storia lungia 284

caraterisada da nia püć problems. Ti agn do süa fondaziun tl ann 1927 stô la musiga te na picia baraca de lëgn dlungia la ostaria Pider a sonè. Laôta êl ma püch plü de 20 musicontri y chisc â inće lerch dailò. Plü tert él spo gnü fat sö n bel paiun sön grunt privat dlungia la botëga de Giuvani de Sepl. Tl ann 1995 à le paiun messü gnì trat jö deache la lerch gnô adorada. Da chilò inant messâ la musiga soné sön plaza de comun, meton sö scalins de lëgn provisors por se stè plü saurì y messon soné sot a vigni tëmp. Bele da tröć agn él gnü porvè da chirì na lerch por le paiun, che é dessigü na infrastrotöra che alda te vigni paîsc. Al é gnü lascé fà concursc de idees por chirì fora le post ideal. Valgügn â ponsè da mëte le paiun dlungia cortina, sura la capela di morć. N’atra proposta che ê gnüda studiada plü a funz ê chëra de mëte le paiun inanter la calonia y le hotel Alpenrose, fajon sot ite garajes y locai por la calonia y le hotel. Ala ﬁn é chësta idea gnüda lasciada tomè deache an n’é nia sta bugn da se mëte a öna cun i proprietars di terac. Canch’al ê gnü fat la palestra

La Val

La musiga che sona sot le paiun nü, les autoritês che à tut pert al’inauguraziun cun i mëmbri dla junta comunala, la tota y le presidënt dla musiga; jödapé siur Iaco che benedësc la strotöra nöia y le cuartet de tlarineć che à abelì la mëssa.

285

La Val nöia êl inće n iade gnü ponsè da sistemè le paiun söla plaza ca dant, mo chësta posiziun ê massa fora dl zënter dl paîsc. N’atra proposta ê gnüda fata por realisé le paiun sön plaza de comun, mo dailò êl massa pücia lerch. Ala fin é la posiziun saltada fora tratan la proietaziun di laûrs de ressanamënt dla ćiasa de comun, olach’n à odü ch’al jo debojëgn da nen fà n toch pormez. Spo éson rovà ala contlujiun che l’ingrandimënt dla plaza ess podü gnì anuzè por la realisaziun dl paiun. Chësta posiziun acontentëia düć, ara ne n’é nia propi sön plaza de dlijia mo ara é tl zënter dl paîsc y, ći che é dessigü n vantaje, le paiun é dlungia le salf dles manifestaziuns. Le paiun é gnü proietè dal Arch. Stefo Nagler y inće la musiga cun le presidënt y le comitê à tut pert da impröma insö ala planificaziun. Inće l’acustica dl paiun é dër buna, an po dì che döta la strotöra é garatada dër bun. Le paiun à costè zirca 240.000 euro, la sistemaziun dla plaza dancà zirca 60.000 euro. Le finanziamënt é gnü curì en pert cun contribuć dla provinzia y dla regiun y cun mesi dl comun, i scagns é gnüs finanzià dala Fondaziun Cassa dl Sparagn. Frabiché Tl ann 2009 él gnü frabiché manco co i agn passà. Dantadöt é jü jö le numer dles domandes do lizënzes da frabiché da pert dles aziëndes por la realisaziun de fabricać produtifs. Inće sce les aziëndes artejanales y comerziales à por le momënt ćiamò laûr assà y ne sënt nia ćiamò dër la crisa, aspéteres magari te chësc momënt 286

malsigü le svilup ti proscimi agn, denanche fà de gragn investimënć. Insciö é i proieć por arjigné ca la zona artejanala Pidrô 2 (dal’atra pert dla strada statala) chić, deach’al n’é naôta nia plü chël gran interès da pert dles ﬁrmes. N’atra zona artejanala nöia che ê preodüda tres a Pidrô, ia delà dal’ega, é gnüda straihada dal plann urbanistich, deach’al n’é naota degönes domandes d’assegnaziun sön mësa. Por ći che reverda i privać n’él tres ćiamò tröć che à interès da frabiché, dantadöt por se fà sö la pröma ćiasa d’abitaziun. La gran pert di jogn ćiara tan inant ch’ara va da se fà sö instësc la pröma ćiasa, families che abitëia en aﬁt n’él te nosc paîsc püćes o ma por n strüf, ćina ch’ai ne n’à nia la poscibilité da frabiché. Al é indô gnü portè ite zones nöies tl plann regoladù (zona d’espansiun Curëia, zones por le frabiché alisiré sö Runch, Fontanela y it’en Taéla). Al é bele ti ultimi agn gnü portè ite deplü zones por öna o döes ćiases fora por les viles. Chëstes zones é resservades deplëgn al frabiché alisiré, insciö po i jogn dl post se fà sö süa pröma ćiasa olach’ai ciafa le terac dai geniturs, evitan che i terac o les ćiases vëgnes venüdes a foresć. Le numer dles lizënzes da frabiché relasciades en chësc ann é ma de 50, en confrunt ales 74 dl ann passè. La maiù pert dles lizënzes reverda mudaziuns de lizënzes bele relasciades denant o le renovamënt de lizënzes tomades (13 lizënzes). Por ampliamënć y restrotoraziuns de frabicać él gnü relascè 10 lizënzes, por trus, strades y d’atres infrastrotöres (mürs, desćiaries, y insciö inant) inće 10 lizënzes y 5 lizënzes él gnü dè fora por la costruziun

La Val de ćiases nöies. Inultima él ćiamò gnü relascé 3 lizënzes por tablà o ćiasotes, 2 lizënzes por mëte sö coleturs da sorëdl, 2 lizënzes por mudaziuns de destinaziun y respetivamënter 1 na lizënza por fà na majun, mëte na bot dal gas, splané terac, mëte sö na toﬂa d’informaziun y por l’esecuziun de laûrs de drenaja. Cun la costruziun de frabicać nüs y de maius ampliamënć él danter l’ater gnü metü man a Coz (ćiases nöies de Florian y Christian Miribung), sön Furnacia (ćiasa nöia de Alma Sottara), sön Tolpëi (ćiasa nöia cun garnì de Urban Campei), a Morió (ćiasa nöia de Simon Comploi), tla strada Santa Berbura (restrotoraziun y ampliamënt dla ćiasa de Klaus Dapoz y ampliamënt dles cianoes pro la ćiasa de Angel Complojer), sön Miribun (ampliamënt dla ćiasa de Paul Miribung), tla zona artejanala (ampliamënt dla bercstot de Ulrich Tolpeit y dl’abitaziun de Albert Vallazza) y sön Rü (restrotoraziun y ampliamënt dla ćiasa de Magdalena Miribung). Pro la ćiasa de Alma Sottara y Stefano Seraﬁni sön Furnacia se tràtera de na novité: al él la pröma ćiasa de stran che vëgn realisada nia ma te nosc comun mo te döta la valada; tla provinzia él la terza che vëgn fata sön chësc sistem y inće tla Talia pon les arcumpedé sön öna na man. I proprietars dij ch’ai à chirì fora le stran deach’al é n material bun marćé, pratich, saurì da laurè, adatabl, sann y ecologich, dit en cört se tràtera de n material da frabiché genial. La tecnica é nasciüda tl’America dan da prësciapüch 150 agn y les ćiases costruides inlaota vëgn tres ćiamò abitades. Al vëgn adorè stran scëmpl fora di ćiamps. Le stran, a

desfarënzia dl fëgn, é fat de zelulosa y ﬁbres de lëgn y al ne ciücia nia ite l’ega (ćiara ai tëć de stran). I balochi de stran à na capazité isolanta otimala deach’al é tröpa aria daìte y ai po inće portè pëisc deach’ai é dër compać. N baloche de stran ne verd nia saurì, al é sciöche burjé n liber, al se brüj ma inćëria y t’amez restel intier. Implü vëgn le stran curì jö daìte y defora cun na smaltadöra de ćialc (defora) o arjela (daìte), che à le compit da defëne le mür da füch, plöia y sorüces. Mürs cun n spessur de 40 cm à valurs de isolamënt otimai, zënza messëi ćiamò mëte sö defora na isolaziun, sparagnan insciö dër tröp sön i cosć. Adoran spo smaltadöres traspirantes sciöche ćialc o arjela vëgnel arjunt n confort abitatif nia da confrontè cun d’atri sistems de costruziun. N ater vantaje é chël ch’al po tla realisaziun di mürs de stran inće daidé impara porsones nia spezialisades y implü, deache ara se trata de n sistem de costruziun a süt, po i locai atira gnì aredà y abità zënza problems de töme. Düć chisc vantaji cuntà sö pê dër evidënć; i odarun sce le laûr da pionier fat da Stefano y Alma ciafarà defata ćiamò d’atri sostignidus te nosta valada. Al basta da ponsè che dan da 10 agn él gnü fat a La Val les prömes ćiases nöies de lëgn, che s’à defata deslarié fora, insciö podéssera inće ester cun les ćiases de stran. Al é inće gnü metü man deplü infrastrotöres publiches: i laûrs de urbanisaziun dla zona d’espansiun Plaiac 3, la costruziun dla condüta dal’ega ia en Aiarëi, le ressanamënt dla condüta dal’ega por la vila de Frëines y le ressanamënt dla fontana dal’ega minerala a Al Bagn/Rumestluns. Chësc 287

La Val

Tratan i laûrs de costruziun dla ćiasa de stran sön Furnacia.

ultimo laûr é gnü fat da d’altonn da pert dla provinzia adöm cun le proprietar dla ostaria Al Bagn. Bele da vedlamënter incà gnô l’ega da solper adorada da fà bagns da varì dal romatisch, da maraties dla pel y dles avënes, dal mè cöce y dala manćianza de apetit (ćiara tl liber „Südtirol – Heilende Wasser” de Eva Lechner). Al dedaincö ne vëgn l’ega nia plü adorada da fà bagns, ara vëgn ćiamò datrai adorada da bëre. Sciöche bele dit é i laûrs de ressanamënt gnüs fać cun le sostëgn dla provinzia che porta inant proieć por revaluté chëstes fontanes vedles de cura. Al jô debojëgn da cöie sö danü la fontana che vëgn fora atira sura la ostaria y da mëte danü les condütes. Jö dlungia la ostaria él spo gnü realisé na picia zona de relax cun la poscibilité por düć da cöie sö y da ćiarćé l’ega o inće da s’un tó a ćiasa. 288

Provedimënć cuntra la crisa En ocajiun dla sentada dl consëi de comun tl mëis de forà él gnü fat na discusciun sura scomenciadìes da daidé les families ch’ares nen vëgnes fora cun so vadagn y ne tomes nia tla meseria. Al é gnü constaté che por fortüna ne n’é chësta crisa te nosc paîsc nia ćiamò tan sintida y che le comun po te chësta situaziun fà püch. Le consëi s’à impò detlarè a öna da s’impegné da fà döt ći che é te sües poscibilites. Al é inće gnü fat presënt che n pice sëgn de chësc vers él bel gnü dè cun la regolamentaziun nöia dles cutes sön le ciomënt y dles tarifes dla scolina y dla refeziun dla scora.

La Val

I laûrs pro la fontana dal’ega minerala d’Al Bagn.

Cutes de comun Deplü novitês él stè en chësc ann por la cuta söl ciomënt. Por jì adincuntra ales families él gnü fat fora da ti dè ai geniturs canch’al nasc n viadù n bonus „unta tantum” de 720 litri en forma de sać debann. Insciö ti van adincuntra ales maius cuantitês de refodam por le bojëgn de panuces. Por sparagnè sön i cosć de desgorta dl

ciomënt él gnü razionalisé y conzentrè le plü ch’al é meso i posć de racoiüda dl refodam, tolon demez te deplü posć les bënes da mëte ite i sać. Inće sce i utënć mëss insciö jì plü dalunć cun i sać vëgnel a chësta manira sparagné scioldi por le sorvisc. Inće por le cheder dla contrada é chësc n mioramënt, deach’al n’é nia plü da odëi sön vigni plaza y dlungia les strades bënes dal ciomënt.

289

La Val Personal de comun Ala fin dl ann s’un é jüda Anita Sottrovisch da Rina, impiegada suplënta tl ofize de secretariat, che é jüda a laurè tl comun jö Al Plan. Reuniun cun la popolaziun Ai 20 de novëmber él gnü tignì la reuniun anuala cun la popolaziun, olach’al é gnü ćiarè indô al’ativité desfirada dal’aministraziun comunala tratan l’ann passè y referì sön i programs por l’ann che vëgn. Chësta é sambëgn inće na ocajiun por i zitadins instësc da portè dant domandes y cosses che ti stà a cör. Ać de vandalism söla plaza dla scolina La plaza dla scolina é gnüda fata danü l’ann passè y ara é dër garatada. Ara vëgn

anuzada por la scolina y fora dl orar éra daverta a düć. Mo impede aprijé la bela plaza nöia y avëi ligrëza impara, ti sal a val’ mituns bel da fà danns y spachè sö ći che se lascia. Bunamënter ne sai nia zënza ći trà a tera tl tëmp lëde. L’aministraziun de comun à plü iadi avisé che sce chësc malcomportamënt ne dê nia do, messâ la plaza dai jüć gnì stlüta jö. Mo gnanca chësc n’à jovè y da d’altonn él spo gnüt tut la dezijiun de ti conzede l’azès ala plaza dla scolina ai mituns mâ sce ai é acompagnà dai geniturs. Al é da parentè che, por gauja de püć che n’é nia bugn da s’astilé indortöra, mëss düć nen paié sura! An à bele plü gonot ti ultimi agn messü odëi cun desplajëi che, sce val local (palestra, scora, salf da bouldern) n’é nia sarè prò sciöch’al alda, vëgnel tut l’ocajiun da rumpì ite, ﬁnamai da vider ite n’él che é jüs. Mo ai ne s’acuntënta nia ma da jì ite a trà le palè o a arpizé, mo al ti sà extra bel sc’ai po smardacè sö döt y fà dann. Al é rî da capì da olache chësc comportamënt vëgn, magari messass i geniturs ćiarè plü do i mituns. Economia

L’anuzamënt dla plaza dla scolina vëgn limité.

290

La crisa economica y ﬁnanziara tan tomüda ne n’à por fortüna nia ćiamò atochè l’economia de nosc paîsc y de nosta valada. I seturs che s’un à sintì deplü é les gran industries y les gran dites che operëia tl setur dl frabiché. Al vëgn bëgn ćiamò tres frabiché mo al ne vëgn nia plü fat chi gragn laûrs sciöche dan da n valgügn agn. Les dites da artejan de nosc paîsc deperpo é relativamënter piceres y à laûr assà, ares laora inće tröp

La Val fora dla valada. Al é dessigü n mirit di imprenditurs ch’ai à salpü da ester dobliusc y da s’adeguè ala situaziun nöia, da jì do ales ghiranzes mudades dl marćé. Al é vëi che n valgönes dites tla zona artejanala à stlüt o é tl laûr da le fà, mo chësc ne n’à nia diretamënter da fà cun la crisa economica. Dal ater vers él gnü daurì tla zona artejanala na botëga nöia dai ciüfs. Inće les presënzes dl turism à indô arjunt le numer rècord y la tendënza mostra söpert inće por le dagnì. Sc’an ti ćiara ales statistiches di davagns detlarà dai abitanć di comuns dla Talia, spo vëigon che a La Val él tl 2008 (i dać dl 2009 n’é nia ćiamò gnüs fora) stè 669 porsones che à fat la detlaraziun dl davagn y à dè dant n davagn total

de 13.700.973 euro, che corespogn a n davagn mesan de 20.480 euro. Inće chësc davagn mesan é ti ultimi agn jü söpert, śëgn ch’al é tres ćiamò laûr assà y ch’al vëgn inće laurè tröp. Assoziaziun turistica Por l’assoziaziun turistica é chësc stè n ann da deplü mudamënć. Le presidënt Raimund Campei s’à trat derevers y bele do da n ann à le consëi d’aministraziun messü gnì lité danü. Chësc é sozedü d’otober cun la lîta de Markus Rubatscher dl hotel Pider sciöche presidënt y de Arthur Frenes sciöche vize. Ai s’à metü a öna che amesa la legislatöra (do da 2 agn) se barati jö les inćiaries.

Porsones nöies tl’assoziaziun turistica: la secreteria Siliva Costabiei, le presidënt Markus Rubatscher y le vize Arthur Frenes.

291

La Val Dl comitê nü féjel ćiamò pert l’ombolt Franz Complojer, Angel Complojer, Otmar Moling, Toni Rubatscher, Otto Colz, Ulrich Campei, Alex Rubatscher, Reinhard Miribung, Felix Dapoz, Isolde Flöss, Clara Agreiter, André Complojer (rapresentant di boteghiers) y Davide Frenes (rapresentant di artejans). Inće pro le personal él stè na mudaziun: sciöche secreteria él gnü tut sö Silvia Costabiei al post de Martina Sorà. Do la premiera dl ann passè à l’oﬁze parcs naturai en colauraziun cun l’assoziaziun turistica, la jonëza da paur y l’uniun dl sport organisé por le secundo iade le „Naturatlon”. Chësta

manifestaziun por sciori y inće por la jënt dl post é gnüda metüda a jì ai 23 de agost. Deboriada cun la lia da munt él gnü metü sö les tofles nöies che segnëia i trus y les sëmenes da jì sö por munt, deache sëmenes y trus amarscià indortöra é d’ütl por düć y dà na buna imaja de nüsc bi posć. L’ann 2009 é stè por i operadus dl setur turistich indô n bun ann. Sides por ći che reverda les presënzes sciöche inće por le numer de ghesć rovà adalerch él gnü surpassè le rècord, cun 12.669 porsones rovades adalerch (+3% en confrunt al ann passè) y cun indöt 76.284 presënzes registrades (+ 2,4%). Do la naziun de proveniënza é la porcentuala di ghesć talians en confrunt a chi proveniënć da d’atri stać indô rovada sura le 50% (plü avisa sön le 50,5%). Dër sterscia é indô stada la presënza di sciori todësc, che tol ite le 31% di ghesć. La gran maioranza di ghesć taliagn vëgn dala Lombardia (21%) y dal Venet (20%). Le numer di leć tl comun da La Val é ala fin dl ann de 769, partis sö te indöt 53 eserzizi: 3 hoti, 3 ostaries, 3 ponsiuns, 4 garnis, 5 afitaćiamenes, 33 afitaapartamënć, 1 na ćiasa por vacanzes y ćiamò n’ater eserzize nia tlassifiché. Lites dl comitê di ostis

Al é gnü metü sö toﬂes nöies por trus y sëmenes.

292

Da d’aisciöda él gnü lité danü le comitê di ostis (HGV). Sciöche surastant él gnü lité Arthur Frenes dla ostaria Posta a Pidrô. Al sostituësc le presidënt da denant Othmar Moling, che ne s’à nia plü metü a desposiziun. Dl comitê nü fejel ćiamò pert por i proscimi cater

La Val

Le surastant nü y vedl di ostis da La Val.

agn Othmar Moling, Otto Colz, Markus Rubatscher y Albert Costabiei. Lites dl comitê dla SVP Da d’aisciöda él gnü lité danü le comitê local dla SVP. Sciöche surastant él gnü confermè Manfred Vallazza, tl comitê él rové Guido Tavalla (vize), Franz Complojer, Helga Rubatscher, Hermann Costabiei, Daniel Vallazza, Felix Dapoz, Albert Deval, Annamaria Vallazza y Hubert Tschaffert. Vita dla comunité de cöra Consëi de cöra N gran pëis à le Consëi de cöra metü en chësc ann sön la valorisaziun dla domënia, le dé dl Signur. Chëstes é

le parores dl ploan siur Iaco söla plata dla cöra di 12 d’otober: „Le vësco y sü aconsiadus se fej n gran fistide co y tan debota ch’ara va dojö cun la santificaziun dla domënia y che n gröm de valurs dla vita cristiana va cun chësc pordüs. Inultima é la fede instëssa al prigo. La Santa Mëssa dla domënia é n bun indicadù dla importanza che Chël Bel Dî à te nosta vita, ći portada che süa santa orentè y providënza à te nüsc raporć y nostes responsabilitês. Mo la domënia é döta intira „dé dl Signur”, preziosa da doman ćina da sëra. I inviëii sciöche ploan inće la jënt da La Val da se mëte cun impëgn y convinziun cuntra chësta forma tres plü prigorosa de n te’ ateism modern che te tröć posć n iade cristians é bele da ćiasa. Ne se lasciun nia tó la domënia, ćiarun da aprijé y salvè so gran significat! En chëstes edemes gnarâl 293

La Val portè te dötes les ćiases n aiüt por realisé chësc proiet adöm cun la diozeja.” Chësta aziun é gnüda metüda a jì te dötes les ploanies de nosta diozeja, partin fora tles families n portaćiandëra dala forma de pësc. Chësta löm dess gnì impiada les domënies y ara dess daidé ponsè sura söl signiﬁcat de chësc pröm dé dl’edema. Laprò él inće gnü partì fora n pice sföi cun pinsiers y oraziuns. Le tema é spo gnü portè inant, meton por 7 edemes indolater söla plata dla cöra n pinsier o n tema, sciöche an podess anuzé la domënia. Por s’arjigné ca ala mudaziun che gnarà a s’al dè cun le unitês pastorales é le consëi de cöra, adöm cun i consëis d’aministraziun y de liturgia, jü n dé domisdé a Sterzing a s’informè söla preparaziun che é gnüda fata dailò de chësc vers. Tl decanat da Sterzing él gnü fat dër na buna preparaziun che à doré prësc dui agn por s’arjigné ala mudaziun che nosc tëmp ghira. Chësc vare messarà gnì fat inće te nosta valada tert o adora, an ne sà nia ćiamò avisa canch’ara sarà tan inant. Al é important da s’arjigné ca danfora, da laurè adöm danter les ploanies y ćiarè ći ch’an po fà deboriada. La Pröma Comuniun La domënia, ai 10 de mà él gnü tignì la festa dla pröma comuniun. Le bel tëmp de chësc dé à portè prò a fà ćiamò plü bela la festa por i 16 mituns y mitans dla secunda tlassa elementara, che à ciafè le pröm iade le sacramënt dl’eucaristia. La mëssa da festa é gnüda zelebrada da siur Iaco cun düć i mituns metüs sö incër 294

altè ia. Le bel ćiantè di mituns da scora insignà jö y acompagnà dales maestres Bernardetta a Veronica à abelì la funziun. Do mëssa à i mituns y les mitans ciafè n pice cheder en recordanza de chësc bel dé. La Confermaziun En Lönesc de Pasca de Mà, al 1 de jügn, él stè 37 mitans y mituns che à ciafè le sacramënt dl Spirit Sant. I crejimanć cun i toć y les totes é gnüs acompagnà dala musiga te dlijia, olache le ploan siur Iaco i à confermè. Siur Iaco é gnü deleghè dal vësco de podëi zelebrè le sacramënt dla confermaziun tratan i santus de Pasca de Mà. Bele ti mëisc dan la festa s’à i mituns y les mitans arjigné ca a chësc dé. Te cin grups de preparaziun él stè geniturs che à acompagné i crejimanć te na desëna de incuntades, tolon de vigni sort de scomenciadies. Insciö ési jüs düć adöm a Balsan a ciafè le vësco Karl Golser, che s’à tut dlaurela da baié cun i mituns y da respogné ales domandes ch’ai ti à fat. Te sües parores àl metü na gran importanza söl’integraziun y l’engajamënt di jogn de chësta eté tla vita religiosa dla comunité. Por sensibilisé i mituns por le volontariat é n valgügn grups jüs a vijité la sënta dla Crusc Blanćia a La Ila. Chësta scomenciadia à bele portè früć, deache un o l’ater é bele jü pormez al grup dla Crusc Blanćia.

La Val

N momënt fora dla mëssa dla pröma comuniun y i neocomunicanć cun le ploan, les maestres y le maester.

295

La Val

I crejimanć cun le vësco y metüs sö dan dlijia le dé dla Crejima. Jödapé: siur Iaco tratan la confermaziun y i crejimanć che vëgn acompagnà te dlijia dai toć y dales totes.

296

La Val Prozesciuns Dales festes dles Antles y dl Cör de Gejù vëgnel fat la prozesciun solëna fora por i pra dla ”via dl voto”. Ti proscimi agn gnarâl frabiché tla zona d’espansiun „Curëia” y le tru gnarà sposté n püch. Dedô sarà les prozesciuns amesa i bi pra vërć ma plü n bel recort. L’ordinn dles prozesciuns é chisc agn gnü modiﬁché, al ne vëgn nia plü portè n valgönes statues deach’al n’é demassa. Chësc é l’ordinn metü dant: danfora vëgnel portè le Crist, spo la statua de San Jan, spo vëgnel i mituns, la statua de Santa Tarejia, les mitans, le confarun di jogn, i jogn cun l’Angel Custode y San Senese, le confarun di ëi, i ëi cun Sant’Ojöp y le Cör de Gejù, la musiga, le cor de

dlijia, i sorvidus, i comunicanć, le cil y le Santiscim, le confarun dles jones, les jones cun Santa Notburga y Santa Maria, le confarun dles ëres, les ëres cun Sant’Ana y Santa Maria y ala ﬁn les families cun pici mituns. La prozesciun de Jeunn Dai 4 ai 6 de jügn é i omi dla Val Badia indô jüs por sanć ia en Jeunn. Indöt àl tut pert 1057 jogn y omi; da La Val n’àn arcumpedé 169 che ó dì un demanco co l’ultim iade. Al é bel che tröć jogn à tut pert, n sëgn che chësta usanza religiosa é inće dër sintida pro la jonëza. Le peregrin plü vedl da La Val é stè Pire Deiaco nasciü tl ann 1937 y i plü

I peregrins sön Chi Jus denanche rové a ćiasa.

297

La Val

Da söinsom jö: Le grup di peregrins do la pröma palsa sö da Crist de Rissa, da na palsa ia Santa Madalena, le crist bel infurnì sö da gnì de Jeunn jö, i plü jogn Maximilian y Matthias Tolpeit y le manco jonn Pire Deiaco, la prozesciun va sot la plöia cuntra la munt de Zans.

298

La Val jogn é stà i dui jomelins Maximilian y Matthias Tolpeit de 10 agn. I peregrins é pià ia dala dlijia demez la jöbia dadoman dales 6,30. Tl toch de strada inanter Pidrô y Preroman él stè i stödafüch che à regolè le traﬁch tratan che la prozesciun passâ. Le pröm y secundo dé é le tëmp stè ideal cun temperatöres da jì saurì y zënza plöia. Scialdi mol é deperpo stè le terzo dé da gnì a ćiasa, defata do San Pire àl plovü plü o manco demeztrù ćina che la prezesciun é rovada a Lungiarü. Denanche rové sön Chi Jus àl spo lascé da plovëi y i peregrins à podü gnì ćina ca te paîsc a süt. Le toch ërt da Chi Jus ćina Pidrô jö por bosc y prà mët ćiamò n iade ala proa les iames bele stanćes di peregrins. La prozesciun é rovada sö te paîsc dales 18,15, olach’ara

é gnüda tuta ite dal confarun y da siur Josef Hurton. Inće tröpa jënt dl paîsc, dantadöt i familiars di peregrins, é rovà sön plaza de dlijia a ti dè le bëgngnü ai jogn y ëi che à tut pert al peregrinaje sfadius. Chësta acoliënza sciöche inće la funziun te dlijia cun benedisciun y la ćiantia ﬁnala „Auf zum Schwur” descëda de gran emoziuns ti cörs di peregrins y fej desmentié les fadies di trëi dis passà. I Trëi Resc Sciöch’al é usanza é i Trëi Resc indô jüs fora por les ćiases de nosc paîsc. Al é stè indöt trëi grups, un de ëi y dui de ëres che à portè la buna noéla cun so bel ćiantè. Les spënores dla popolaziun ê en

I Trëi Resc é indô jüs a portè la buna noéla y a perié do spënores.

299

La Val chësta ota destinades ala Moldavia. Cun i scioldi dles spënores vëgnel ressanè scores por mituns cun handicap. Al é gnü trat ite la bela soma de 11.413 euro.

Noza d’arjënt Ai 25 d’otober él gnü fat festa por i pêrs che s’à maridé dan da 25 agn. Di 10 pêrs che s’à maridé tl ann 1984 n’él stè 7 che à tut pert ala festa. La mëssa é gnüda zelebrada dales 11,00 da siur Robert Miribung da Spëscia y é gnüda ćiantada dal Cor Armentara.

Comitê por la beatiﬁcaziun de siur Videsott En la festa dl’Imacolada él gnü recordè tratan la gran mëssa i 10 agn dala mort de siur Heinrich Videsott, mort ai 09.12.1999. La mëssa cun na gran partezipaziun de fedei, inće da foradecà, é gnüda trasmetüda da Radio Maria. Al à inće tut pert le nu de siur Videsott, siur Josef Kronbichler, che à tignì la pordica. Dedô él gnü tignì te cortina na funziun söla fossa de siur Heinrich, olach’al é gnü ćiantè na ćiantia componüda aposta da n grup de fedei. Al é gnü metü sö n comitê che s’à tut sura da portè inant les pratiches por la

I pêrs che à tut pert ala festa de iubilè dla noza d’arjënt cun siur Robert.

300

La Val beatiﬁcaziun de siur Videsott. De chësc comitê fej pert mëmbri da La Val y inće da foradecà. Al mëss gnì chirì adöm testemonianzes y porté spo inant döt cant ala diozeja. Bele tl ann 2006 él gnü fora n liber dal titul „Heinrich Videsott – der ’Heilige’ aus den Dolomiten”. Chësta publicaziun contëgn deplü testemonianzes sura les benedisciuns miracoloses de siur Heinrich.

Lavè la dlijia Al é usanza che l’edema dan les Antlês vëgnel lavè la dlijia. La jöbia s’àl abiné n bel grup de ëi y de ëres che s’à dè da fà da doman ćina domisdé ia da mëte a slominé nosta dlijia. Söl retrat vëigon n valgügn de chi che à daidé. Les tröpes ciandëres, spaternöres y i ciüfs söla fossa de siur Videsott testemoniëia la crëta dla jënt te sües benedisciuns.

Tröc volontars à daidé lavè la dlijia.

301

La Val Ministranć

Lîtes dla Uniun di Jogn

Cun gran lezitënza à la schira di ministranć sorvì pro les mësses dles domënies y dles festes, pro i rorati y les sopoltöres. Por premié chëstes bries ài fat na bela jita da Cortina ia. Danmisdé ési jüs sö sot les Cinque Torri a ti ćiarè a de vigni sort de ascognadus y de andri cun canuns dla vera. Por misdé ési spo rovà a Cortina, olach’ai à ciafè na pizza „famoja” por avëi davagné le terzo pest a livel europeich y le vintejim a livel mondial. Domisdé él spo stè söl program la vijita dla dlijia de Cortina y dl ćiampanì alt 70 m cun sü 220 scalins. I dis da Nadè él gnü fat na picia festa tl salf dles manifestaziuns. Les sorvidësses y i sorvidus che é gnüs le plü gonot a sorvì é gnüs premià cun de bi pesć metüs a desposiziun da ﬁrmes y da privać. Al n’é stè n valgügn che é rovà dötalann a plü de 100 presënzes!

Da d’aisciöda él stè les lîtes dl comitê dla uniun di jogn. Sciöche presidënta nöia él gnü lité Veronica Moling de Cestun. I atri mëmbri dl comitê é Thomas Comploi (vizepresidënt), Vito Campei (cassier), Barbara Tolpeit y Jessica Alton (scrivanes), Giuvani Moling y Martin Colz.

Les sorvidësses y i sorvidus é jüs en jita.

302

Lîtes dla Uniun dles Ëres Do da cater agn él gnü lité le diretif nü dla uniun dles ëres, che é metü adöm insciö: Rita Rubatscher (surastanta), Carmela Ellecosta, Irma Fontanella, Erna Ploner y Emma Tavella.

La Val LES SCORES La scora elementara Tratan l’ann de scora 2008/09 él stè indöt 42 mituns y 33 mitans (indöt 75 scolars) che à frecuentè la scora elementara, 4 demanco co l’ann passè. Les maestres y i maestri é stà Paola Agreiter, Monica Comploi (Ćiampëi), Annamaria Fiung, Rudi Moling, Bernardetta Nagler, Valentina Nagler, siur Iaco Ploner, Gertrud Rubatscher, Silvia Rubatscher y Veronica Rubatscher. Le laûr da romenè sö é indô gnü fat da Augustin Clement da San Martin y cöga dla refeziun é stada Alma Moling. Da alzè fora tratan l’ann de scora é le pröm pest davagné da Julia Moling dla cuinta tlassa pro le concurs de poesia dla Maratona dles Dolomites. D’atri proieć y

scomenciadies metüdes a jì é la jita ia en Jeunn cun les trëi maius tlasses, le proiet sura la conescënza di vicì metü a jì cun siur Markus Moling y la partezipaziun al „Ländersingen” a Toblach, olach’al à tut pert cors de Südtirol y Osttirol. Na importanza particolara à albü le proiet de solidarieté „Burma” metü a jì cun Pia Pedevilla y Annamaria Fiung: i scolars à fat ćiandëres da Gnissant, perian inće do l’aiüt di geniturs, y à pastelnè patüć por Nadè. Dala venüda de chësc patüć él gnü trat ite incër 3.500 euro che é gnüs surandà ala organisaziun „Helfen ohne Grenzen”. Ai gnarà destinà ai mituns profugs dl Burma che mëss s’un sciampè tla Tailandia. Na novité plajora é inće stè le conzert da Nadè metü a jì deboriada cun le Cor Armentara y n grup de posaunes.

Julia Moling à davagné le pröm pest.

303

La Val

I scolars dan la ćiasa dla scora, dala jita ia en Jeunn y a ćiantè a Toblach.

304

La Val

Cun le proiet „Burma” él gnü daidé i mituns profugs tl Burma.

La scolina Tl ann 2008/2009 à la scolina da La Val ospité 32 mituns y mitans (un demanco co l’ann passè). Les educadësses che à acompagné i pici é stades Rosa Campei,

Consolata Nagler, Anita Feichter y Isabel Rubatscher. La cöga Carmen Campei s’à cruzié da arjigné ca de bunes marënes y Erna Ploner à ćiarè da tignì la scolina tres bela nëta. Le laûr pedagogich dla scolina s’à

Dala festa de San Martin y cun les mascores da carlascè.

305

La Val

I mituns y les mitans dla scolina dal dé dla natöra d’invern y dala jita da d’aisciöda.

orientè do i debojëgns individuai di mituns y dles mitans. Tl’educaziun é gnü tignì cunt dla pert soziala y emozionala, dla religiun, dla creativité, dla sconanza dl ambiënt, dl movimënt ﬁsich, di lingac y dla preparaziun ala scora. La pröma festa é stada chëra de San Martin cun na deﬁlada cun les linternes y dedô la presentaziun teatra dla storia dla linterna „Lomina”. Ala festa d’Advënt él 306

gnü invié i geniturs a ti ćiarè al teater dl famëi Simon y a d’ascutè sö n valgönes ćianties. Da carlascè s’à i scolarins vistì sö da lei y à fat na picia deﬁlada fora por paîsc. Da d’aisciöda él gnü tignì na festa por i nenesc y les lâs tl salf dles uniuns. Dailò él gnü portè dant ćianties, stomać, jüć y al ti é gnü arjigné na picia scincunda. Dan Pasca él gnü dui neni a daidé i scolarins da fà les rames d’orì da portè en Domënia dal Orì.

La Val D’aisciöda é döt le grup dla scolina jü sön Armentara, olache na uma i à invié düć te süa ütia a mangé de bunes liagnes. Al é gnü laurè fora plü sot le tema dla natöra cun n pice proiet gnü fat cun Irina Tavella. Por stlüje jö l’ann de scolina él gnü tignì na picia funziun te dlijia, olache i mituns y les mitans à rengrazié de döt le bel tëmp passè te scolina.

popolaziun, dantadöt por la musiga da La Val: él pö en chësc dé gnü inauguré y benedì le paiun nü (ćiara articul aposta). La festa é gnüda organisada dai stödafüch che é inće gnüs daidà dal bel tëmp che à caraterisé la pröma domënia de messè.

VITA DL PAÎSC Dl ann 2009 n’él da cuntè sö degügn de gragn avenimënć straordinars de cronaca. Impò oressi recordè en cört n valgönes manifestaziuns y avenimënć fora dla vita dl paîsc y inće val cossa coriosa che é sozedüda te chësc ann.

Ai 26 de messè él gnü tignì dai stödafüch y dala musiga la festa alaleria jö en Chi Plans. Inće sc’al é stè döt le dé bel tëmp, ne n’él nia stè tan de jënt co l’ann passè por gauja de d’atres festes ti paîsc vijins y a Bornech. Le conzert é gnü tignì dales musighes da La Val y da Taisten.

Le tëmp

Gadersound

L’ann 2009 à albü n invern cun dër tröpa nëi, na bela aisciöda y n bel isté. Inće l’altonn é stè bel cun n tëmp da isté dles vedles, impormò de novëmber él gnü plü burt. De dezëmber é les temperatöres jüdes da n estrem al ater: a mez dezëmber él stè dër frëit cun temperatöres ﬁna jö a -20 gra, da Nadè él gnü meste y al à plovü ćina sö alalt. La pröma nëi é gnüda ai 12 d’otober, mo ara n’é nia rovada ćina jö te paîsc. Ai 2 de novëmber àl spo fat jö la nëi ﬁna jö dala Gran Ega.

Le conzert „Gadersound” vëgn bele le sesto iade metü a jì dala uniun di jogn. Les döes sëres di 17 y 18 de messè é gnüdes dedicades ala musiga raggae y ska, cun l’esibiziun de deplü grups de Südtirol y inće da plü dalunć. La manifestaziun à indô albü n bun suzès, gnanca la plöia dl vëindres sëra n’à tignì dalunć le publich.

Segra dl paîsc La segra dl paîsc, ai 5 de messè, é stada n dé de festa particolar por la

Festa alaleria

Segra da paur Ai 9 d’agost él indô gnü organisé, en colauraziun danter l’assoziaziun turistica, la musiga y la jonëza da paur, la roda dles viles sot al inom de Segra da paur. Le bel tëmp de chësc dé à fat garaté dër bun la manifestaziun, a chëra 307

La Val

Sön Tolpëi dala Segra da paur.

ch’al à tut pert tröć turisć che passa les vacanzes te nüsc paîsc mo inće tröpa jënt dl post. Tles viles da Cians, Tolpëi, Ciablun y Runch él gnü pité de vigni sort de spëises da paur sciöche bales, tutres, strudl, cioce, süch de müies, yogurt cun marmolada, y i.i. Al é inće gnü mostré laûrs da paur y lascè odëi tiers.

Salf laûr protezionè a Pidrô Al é bel passè dui agn da canche i assistis à podü jì tla sënta nöia „La Spona” a Pidrô, olach’ai à tröpa lerch y olach’ai se stà dër saurì. L’ann 2009 é 308

stè n ann da tröpes iniziatives, novitês y proieć. La daurida dles abitaziuns ai 4 de mà é stè n gran vare inant por la strotöra mo inće por i cin assistis che anüza chësta poscibilité sot ala suravidlanza de döes assistëntes che é gnüdes tutes sö tla strotöra. Tles abitaziuns ti vëgnel pité ai assistis de vigni sort de ativitês de tëmp lëde, mo ai mëss inće imparè da cujiné, da romenè sö süa ćiamena y da se respetè un cun l’ater. D’otober él gnü tut sö dui assistis nüs, trami sön scagn da rodes; cun chisc dui assistis é le grup di assistis rové a 13 porsones. Aldefora dles ativitês sportives che vëgn fates de regola, à le grup dla Spona

La Val

La festa da carnescé cun Manuela Mölgg, sön Börz da Emma y Milio y sön Fanes cun le K.V.W.; a man dërta n valgügn momënć fora dla vita da vigni dé tles abitaziuns.

309

La Val tut pert de forà ala gara dales liöses dla comunité comprensoriala de Puster a Terenten y de mà ala festa dl sport a Balsan. Pro trames les manifestaziuns s’à nüsc assistis dër porvè y à inće podü pié do copes y medaies. Öna dles novitês dla Spona é stada chëra de tignì l’ultima jöbia dl mëis le pice bar davert, ti pitan ai interessà n domisdé de intratenimënt. Na jöbia él gnü chi dl teater da La Plì a portè dant n pice teater, la jöbia grassa él gnü Manuela Mölgg a daidé fà festa, d’atres jöbies él gnü fat jüć, ćiantè y balè. Iarone Chizzali à tignì ia por l’ann n proiet de musiga y ći che é gnü imparè ite é gnü portè dant deplü iadi dan dal publich. N ater proiet é gnü organisé cun Irina Tavella che ti à dè la poscibilité ai assistis de laurè cun l’arjila. I assistis y i assistënć é gnüs invià de merz dal K.V.W. d’Al Plan da jì te Fanes cun la liösa olach’ai à ciafè inće la marëna. N ater invit é stè chël dla ostira Loise da jì sön Boè. Chisc invić vëgn dër aprijà dai assistis y ai se conforta dër da podëi jì bindićé fora dla strotöra. Chësc é inće n gran sëgn de integraziun da pert dla jënt de nosta valada che se recorda tres indô de d’ëi. De setëmber él gnü fat la gita d’altonn sön Börz, olache Emma y Milio i à tut ite düć dër bun y à arjigné ca na buna marëna. Dai 20 ai 28 de messè à sis assistis tut pert a na vacanza de n’edema al mer organisada dala Spona te n hotel a Jesolo avisa sciöche düć i sciori che va al mer. Tres indô él gnü grups de crejimanć y tlasses de scora a vijité la Spona. Al é bel da odëi l’interès da pert de d’atres istituziuns o grups de conësce damì i 310

assistis y de odëi ći laûrs che ai fej. La Cassa Raiffeisen da Pidrô à ﬁnanzié en gran pert na tënda che po gnì anuzada da fa marćià mo inće da fa de pices festes alaleria. I stödafüch de Badia à fat la bela proposta de abelì so calënder cun dessëgns di assistis dla Spona, proposta gnüda tuta sö dër gion dai assistis y dai assistënć. La domënia, ai 29 de novëmber él gnü tignì le marćé da Nadè che vëgn dër aprijé da döta la popolaziun. Chësc ann à inće fat para l’Uniun di Ladins dla Val Badia y l’ Istitut Ladin Micurà de Rü cun na esposiziun de libri che à arichì le marćé. L’ULVB à portè dant en chësta ocajiun na storia por mituns jobelnada da valgügn assistis dla Spona che à dër plajü. Mëda Apolonia s’à pordü fora Ai 27 d’otober dales set da sëra à i familiars de mëda Apolonia Deiaco da Runch de 77 agn dè alarm deache süa uma ne n’ê nia gnüda a ćiasa, do ch’ara ê jüda sö cuntra le Lech da Rit a cöie rames y erbes da fà sö les fosses. I stödafüch y l’Aiüt Alpin à atira metü man da chirì tl raiun da Runch ćina sö dal Lech da Rit, olache mëda Apolonia ê gnüda odüda passan söl tert domisdé (incër les cinch). Al é inće atira gnü alarmè chi dai ćians da Bornech y i stödafüch di paîsc vijins cun les cameres da rais infracöci. Al é gnü chirì jö döt le raiun incër le Lech, ćina fora en Pizat y ćina ite dala Spizada y inće iadelà dal Ju de Rit söla pert d’Al Plan (dai prà da do Rit ćina ite da Pera Lungia). Inće deplü vijins che conësc

La Val bun le raiun y d’atra jënt é gnüs a daidé chirì. Incër les döes de nöt àn lascè da chirí deache les forzes di volontars ê ala ﬁn. Le dé do dales sis dadoman él indô gnü metü man da chirì, cherdan adöm inće i atri grups di stödafüch dla bassa Val Badia. Y propi canche les operaziuns de chirida ê tl pié ia, incër les set, él rové adalerch la bela notizia che mëda Apolonia ê gnüda ciafada sana intun jö Al Plan, defora dal Lech dla Crëda. Ara ê n pü’ stancia, dijon ch’ara s’â doré frëit y s’â inće bagné, mo impó êra te de bunes condiziuns da ponsè ch’ara â passè döta la nöt alaleria cun temperatöres de püch sot a nul. Bunamënter éra rovada sö do Rit ite canch’ara é gnüda abinada dala scurité. Ara podess s’avëi falè cun l’ora, deache da dui dis incà êl indô l’ora vedla, ne ponsan nia ch’al gniss plü

adora scür. Plü dessigü àra spo tl scür pordü l’orientamënt y é piada tl vers falè cuntra val. Do ch’ara é gnüda ciafada é mëda Apolonia gnüda condüta t’ospedal olach’ara é stada n valgügn dis a se remëte. I volontars à indô podü s’un jì a ćiasa cuntënć che chësta aventöra é jüda fora bun. I finanzeri à secuestrè le pavè Bele da 50 agn à Sepl Nagler da Ćiamplò so ćiamp dal pavé jö Morin. En chësc ann àl indere ciafè problems cun i finanzeri. Sciöch’an sà, po les magöies inće gnì adorades por la produziun de droghes. Bunamënter à i finanzeri ciafé val’ segnalaziun y al n’é rové adalerch na dërta scuadra che à trat fora le pavè y

Le ćiamp dal pavè jö Morin.

311

La Val secuestré les magöies. Chësc é sozedü tl mëis de agost, canche le pavè ê pö bele trö massa madü por podëi l’adorè por ﬁns ilegai ch’ai sospetâ. Al é spo gnü fat deplü analises y dedô ti é le pavé indô gnü dè derevers al proprietar. Ći che ti é inće ćiamò resté al proprietar é les spëises d’avocat. Degöna coriera d’isté La jënt che ê ausada da se spostè cun la coriera é en chësc isté restada a pé: fora dl tëmp de scora n’él stè degun sorvisc de

trasport publich da Pidrô a La Val. Chësc é n inconveniënt tambëgn por la jënt dl post co inće por i turisć che oress o mëss fà a manco dl auto. Le comun é antergnü pro l’assessur provinzial competënt, mo por chësc isté n’éra nia plü jüda da mudé val’, mo al é gnü impormetü che por la proscima sajun da d’isté gnaràl dessigü chirì na soluziun a chësc problem. Lovines y smöies Cun la tröpa nëi tomada ai pröms de dezëmber dl 2008 y cun les novüdes

Les lovines y smöies à metü al prigo ćiases y strades: jö dal Lè (söinsom), tla zona artejanala (jödapé a man ciampa) y la strada de Costa sura Preroman (a man dërta).

312

La Val

Lovines a Rumestluns.

abondantes che é ćiamò gnüdes laprò tratan döt l’invern, êl sambëgn inće le prigo de lovines plütosc gran. Jö dal Lè é la lovina gnüda jö pormez ala ćiasa de Robert Tavella, mo por fortüna ne n’àra nia albü gran sbunf y s’é architada pormez ala ćiasa. Ai pröms de merz canch’al é gnü fora tëmp meste él gnü jö lovines te deplü posć, sciöche sura la strada da Pramperch y it’a Rumestluns, tan che la lovina ne n’à nia atochè la ćiasa de Richard Rubatscher. La maiù é gnüda jö a Pidrô, dal’atra pert dla zona artejanala sot Mezcol jö; ara é rovada ćina jö tla strada statala, mo por fortüna n’é degügn rovà sot ite. Da d’aisciöda spo, cun le dlighé dla gran cuantité de nëi, é l’ega trata sot tl grunt nia dlacè y alüsc él gnü jö smöies o toć de strades à dè do.

VITA Y ATIVITÉ DLES UNIUNS I Stödafüch L’ann 2009 é stè por i stödafüch n ann caraterisé plü co zënza da de bi avenimënć y dal’atra pert da momënć de dolur. Un di momënć plü bi é stada la festa de iubilê por i 50 agn dala fondaziun dl’Uniun, che é gnüda tignida tl mëis de mà. Dal’atra pert à la Uniun messü tó comié da bëgn cin mëmbri o exmëmbri che nes à lascè. D’aurì él mort Andrè C a m p e i che é stè comandant dla uniun dal 1965 al Pro i defunć de chësc ann 1968. De él inće Paul Miribung che jügn nes é stè 15 agn comandant. 313

La Val

Festa de 50 agn di stödafüch cun benedisciun dl auto nü cun les totes, onoranza di mëmbri cun 40 agn d’ativité y presentaziun dl liber.

314

La Val à lascè Giuvani Agreiter, mëmber fora de sorvisc, che é stè 17 agn atif tl grup. D’agost à la uniun messü tó comié da Paul Miribung, che ê bele 41 agn pro i stödafüch y che é stè por 15 agn a će di stödafüch sciöche comandant, plü avisa dal 1990 al 2005. Te döt chësc tëmp àl condüt la uniun cun gran impëgn: al é danter l’ater gnü fat le magazinn nü y cumprè l’autobot. D’otober s’un él jü Franzl Ploner y Konrad Dapoz che ê stà 15 agn pro i stödafüch da La Val. Le dolur da tó comié dai compagns é dër gran, mo ći ch’ai à fat de bëgn por la uniun y por la comunité, chël resta y ti gnarà recompensè da Chël Bel Dî. Sciöche dit, à i stödafüch en chësc podü festejé le iubilê de 50 agn dala fondaziun. Por chësta ocajiun él gnü organisé na bela festa la domënia, ai 24 de mà. La festa à metü man da doman cun la defilada da magazinn fina jö te dlijia, olache siur Iaco à zelebré la mëssa. Dedô é la festa jüda inant sön plaza, cun le comandant Carlo Nagler che à recordè en cört la storia dla uniun. Spo éson passà a onorè cater mëmbri che é stà atifs por 40 y deplü agn, ti surandon na bela onoranza: Paul Miribung, Alfred Nagler, Albert Rubatscher y Carlo Tschaffert. An é spo passà ala presentaziun dl liber, che é gnü dè fora por l’ocajiun, scrit y metü adöm dal ombolt da denant Carlo Miribung. Le liber de passa 100 plates é garatè dër bun, al cunta dla storia dla Uniun, dla fondaziun y dl’organisaziun y spo dl’ativité di stödafüch y inultima inće ćiamò val’ sura la storia dl paîsc. Le liber é gnü partì fora debann a vigni familia. Ala fin éson passà ala benedisciun de n auto nü. Ara se trata de n Mercedes Vario cun 170 CV y da na portada de 7.500 kg.

Sön chësc pice camion él gnü metü sö na gru HIAB cun na portada de 2000 kg y na „Seilwinde” che alza ﬁna 1000 kg. Döt adöm àl costè zirca 130.000 euro. Al é dantadöt ponsè sciöche auto de fornidöra („Versorgunsfahrzeug”) por ćiarié containers cun les atrezadöres nezesciares por de vigni sort de intervënć. Les totes dl auto nü é Veneranda Colz y Sabina Schuen, fomenes dl comandant y dl vizecomandant. La festa é spo jüda inant te magazinn cun n bel bufè, sponsorisé dai ostis da La Val, y dé dla porta daverta, a chël ch’al é gnü invié döta la popolaziun. Por ći che reverda i intevënć pon dì che por fortüna é le grup di stödafüch indô gnü sconè da de gran desgrazies, mo impò él gnü fat 30 intervënć, la maiù pert de carater tecnich (bëgn 24). Le maiù intervënt é stè ai 27 d’otober da jì a chirì mëda Apolonia da Runch che ne n’ê nia plü rovada a ćiasa (ćiara articul apert). Cater iadi é i stödafüch gnüs alarmà cun la sirene, trëi iadi por inzidënć söla strada statala y un n iade por na lovina gnüda jö it’a Rumestluns. Cater iadi àn cherdè i stödafüch da tó demez ospas te ćiases. Por ester arjignà en caje d’intervënt él gnü tignì indöt 35 proes. Danter intervënć, sorvisc, esezitaziuns, cursc, reuniuns y laûrs pro les manifestaziuns organisades dala Uniun él gnü fat da pert di mëmbri di stödafüch passa 5.800 ores de laûr volontar. Ia por l’ann él indô gnü pormez 4 mëmbri atifs fora dl grup di jogn (Carlo Comploi, Hannes y Simon Costabiei y Manuel Pezzei). 4 mëmbri s’un é jüs demez dal grup di stödafüch y insciö à la uniun ala ﬁn dl ann indöt 42 mëmbri 315

La Val

Le grup di stödafüch da La Val.

Le grup di stödafüch jogn é rovà al secundo post de döt Tirol.

316

La Val atifs plü 10 mëmbri fora de sorvisc y 1 n mëmber d’onur y n grup de 11 stödafüch jogn. Na gran importanza por le dagnì dla uniun à le grup di jogn, deach’al garantësc tres indô forzes nöies che vëgn do ca. Le grup assistì da Diego Tschaffert y Stefan Colz à desﬁré de vigni sort de ativitês, cun zirca 1.400 ores de laûr. Le momënt plü important é stada la partezipaziun ales gares di stödafüch de döt le Tirol ala ﬁn de jügn a Sterzing. A chësc campionat à tut pert bëgn 180 grups cun indöt passa 2000 jogn proveniënć da Südtirol y Nordtirol y dala provinzia de Trënt. Le grup da La Val à tut pert con n gran resultat: ai à arjunt le secundo post tla gara por la medaia d’arjënt y le cuarto post tla gara por la medaia de brom.

Aiüt Alpin Ala ﬁn dl ann cumpëda l’Aiüt Alpin 19 mëmbri volontars. Ia por l’ann él gnü fat 9 eserzitaziuns, 12 intervënć y 16 sorvisc desvalis. Indöt él stè 7 mëmbri che à tut pert a cursc. L’avenimënt plü important é stè l’inauguraziun dl quad nü, gnüda tignida ai pröms d’otober. Chësta mascinn moderna é gnüda cumprada en sostituziun dla liösa vedla da motor che â oramai 14 agn. Le quad va bun por intervënć sides d’isté co inće d’invern, cun cioi aposta da jì söla nëi. Implü à la mascinn na corda da trà cun na forza ćina 1.200 chili. Le cost é stè de passa 22.000 euro.

Le quad à sostituì la liösa vedla da motor.

317

La Val La Musiga Bele dan mez forà à i musicontri y les musicontres metü man cun les proes. Indöt à la musiga sonè 21 iadi, proes él gnü tignì indöt 54. La pröma comparida é stada en ocajiun dl conzert da d’aisciöda, en la festa dla uma. En chësta ocajiun é Eduard Moling gnü onorè por 25 agn d’ativité pro la musiga. Fora de paîsc él gnü sonè a Milland y ia Ćiastel, jö Al Plan y sö La Ila. Na ocajiun particolara da se presentè à albü la musiga da La Val a Desproch dala gran deﬁlada di 200 agn dai „Freiheitskämpfe” tl Tirol. La musiga à sone pro la noza dl mëmber Daniele Moling che s’à maridé cun Eveline y d’agost à i musicontri acompagné so compagn Paul Miribung sön so ultimo iade. Chiló vëigon che la musiga acompagnëia la comunité te momënć de ligrëza mo inće de dolur.

Eduard Moling é gnü onorè.

318

En chësc ann é la segra stada n evënt particolar por la musiga: da chinesc agn incà ne n’â la musiga nia plü n paiun olach’ara podô tignì sü conzerć te paîsc. En chësc dé àl ﬁnalmënter podü gnì inauguré y bendì le paiun nü (ćiara articul aposta sot al’aministraziun de comun). N’atra novité por la Musiga é inće stada la partezipaziun ala musiga di jogn dl’Alta Val Badia. Al é le pröm iade che la musiga tol pert a n te’ proiet. I musicontri jogn s’aüsa insciö bel plan da sonè deboriada te n grup. Chësc proiet é gnü portè inant cun l’impëgn di dui verdajogn Miriam y Matthias. Tl ann 2009 à la Musiga inće mudé le dirighënt: do da 7 agn à Florian Tavella dé jö süa inćiaria y al é gnü sostituì da Andrea Pisching d’Al Plan. Por le pröm iade tla storia dla musiga vëgn le dirighënt da foradecà.

La Val

La Musiga sön plaza y söl paiun nü.

319

La Val Ia por l’ann èl gnü pormez 4 mëmbri nüs: Marco Comploi, Martin Ploner, Bernardetta Pescollderung sciöche marcadëntra y Andrea Pisching sciöche dirighënt, deperpo che 5 musicontri à lascè la uniun: Simon Miribung, Walter Vallazza, Martin Deval, Eduard Moling y Paul Miribung che é ste begn plü de carant agn mëmber dla Musiga da La Val. Uniun dl Sport L’uniun dl sport é por le numer di scrić ite öna dles maius uniuns dl paîsc, cun 173 tesserà ala fin dl ann. N chert di scrić ite é sot a 14 agn, plü de meć sot a 25 agn, chësc testimoniëia l’importanza che l’uniun ti dà al laûr cun i mituns y i jogn. Le maiù pëis à la seziun dl palè cun zirca 100 scrić ite y cun 5 scuadres che à tut pert al campionat 2008/2009. La scuadra di gragn à tut pert al campionat de 3. catetoria cun l’alenadù nü Marco Scalzini da Bornech. Do che la scuadra ê tomada jö dala secunda categoria él stè deplü śogadus che à lascè, al n’é gnü do de jogn y an à insciö metü man danü. La scuadra é rovada ala fin al penultim post tla tlassifica, mo por le pröm ann ne podôn nia s’aspetè cis tan deplü. La scuadra di „Juniores”, alenada da Epe Miribung, Michael Frenes y Fabian Sottara, é rovada al önescesim post, la scuadra di „B-jogn” alenada da Epe Miribung, Rinaldo Ploner y Raimund Tolpeit é rovada otava y chëra di mëndri („U10”) alenada da Epe Miribung y Veronica Miribung à arjunt le cuinto post final. La scuadra di „Altherren” che à 320

tut pert por le sesto iade al campionat, é rovada penultima. Ala fin d’agost él gnü organisé por le secundo iade a La Val le „Viola Football Camp”. Chësta manifestaziun é indô gnüda aprijada, cun 50 mituns de döta la valada che à tut pert. Al é inće gnü organisé le tornê de nöt, a chël ch’al à tut pert 19 scuadres cun la scuadra „I Fantastici” da Vittorio Veneto che à davagné bele por le cuinto iade le tornê, dan dala formaziun dl U.S. Lungiarü. Inće la seziun dla liösa à indô albü cotan d’ativitês. I atleć à ciafè tutes da gara nöies y i resultać n’à nia manćé. Ai à tut pert ales gares de „Europa Cup”, „Südtirol Cup” y ai campionać provinziai dala liösa alta sciöche inće ales gares dl „Ladinia Cup”. I mius resultać é gnüs arjunć da trëi atleć d’Antermëia che garejëia pro l’U.S. La Val: Armin Forer é rové pröm te süa categoria pro le „Europa Cup” y Iris y Daniela Erlacher é rovades prömes pro i campionać provinziai. Tres pro i campionać provinziai à l’U.S. La Val concuisté le cuinto post sciöche scuadra. Tla tlassifica finala dl „Südtirol Cup” él trëi atleć al pröm post te süa categoria: Iris Erlacher, Tone Alton y Armin Forer. Inće chilò é la scuadra rovada al cuinto post. Pro le „Europa Cup” él ćiamò da segnalè i bugn secundi posć de Carlo Miribung y Daniela Erlacher. Por le dodejimo iade él gnü organisé la gara dles Uniuns. Al à tut pert 66 concorënć y la gara é gnüda davagnada dai stödafüch dan dai iagri y dai pëiapësc. Tles tlassifiches individuales é stà Milia Sorà pro les ëres y so om Davide Frenes pro i ëi i plü asvelć da jì cun la liösa y da afronté i dui jüć söl tru dla gara.

La Val

La scuadra de 3. categoria, foto de grup dl „camp”, i davagnadus dla gara dles uniuns y le plü asvelt söi schi.

321

La Val Pro les atres ativitês sportives él da nominé ćiamò la gara dai schi dl paîsc söla pista iluminada „Gardenacia” a La Ila. Adöm cun la gara dai schi él inće indô gnü tignì na gara dala liösa do les portes y por le pröm iade na gara cun les pels, combinan les trëi disciplines. Al à tut pert 43 concorënć cun i schi, 10 cun la liösa y 5 cun les pels. La gara dai schi é gnüda davagnada da Pio Miribung pro i ëi y Michela Sorarù pro les ëres, chëra dala liösa da Carlo Miribung y Milia Sorà y la gara cun les pels da Ivan Tschaffert y Sara Schuen. Tla classiﬁca dla combinaziun él al pröm post le trio Pio Miribung, Carlo Miribung y Romeo Rubatscher. Da nominé él inće ćiamò ala ﬁn i cursc organisà ia por l’ann (n curs dai schi, da nudè y le program sportif por mituns, cursc te palestra y n curs da saltè por gragn), cun indöt passa 200 partezipanć.

Dala reuniun generala de chësc ann él gnü invié adalerch l’atlet d’Al Plan Manfred Mölgg che à cuntè de süa ativité sportiva. Gran é stè l’interès da portè dant domandes a Manfred, sura le sport dai schi a livel mondial y sön ći ch’al sozed iadô les coltrines. Ala ﬁn à Manfred ćiamò partì fora chertes y placać y fat autograms ai tröc mituns presënć. Lia da Munt L’invern passè é indô stè n iade n invern n pü’ sciöch’al alda o sciöch’al ê plüdadî. Cun la tröpa nëi y les bunes condiziuns oramai döt l’invêr à i apascionà podü fà de beles tours cun i schi y iadi cun la liösa. L’ann é gnü metü man cun na eserzitaziun por la prevenziun dl prigo de lovines, metüda a jì en colauraziun cun l’Aiüt Alpin.

N valgügn partezipanć al iade dla Lia da Munt.

322

La Val

Retrat dla crusc metüda sö dan da 50 agn y n valgügn momënć dla festa de chësc ann.

323

La Val

Pire Tavella, Albert Rubatscher, Sepl Moling, Lois Schuen y Robert Tavella ê bele stà ala pert dan da 50 agn.

Danter les tours él da alzè fora döes de gran tours cun i schi fates tratan le mëis d’aurì, adöm cun les atres lies da munt dla Val Badia: le Hochgall y la Rötspitze tla val de Türesc. L’aisciöda à spo metü man cun le iade söl Delta del Po dai 16 ai 17 de mà, cun na escursciun cun la barca söl Po y la vijita dla cité de Chioggia. D’isté él gnü fat tröpes escursciuns, vies ferates, escursciuns cun families y iadi tles munts impegnatifs. Da alzè fora él le Rimpﬁschhorn tles Walliser Alpen. Adöm cun l’Aiüt Alpin él inće gnü dè informaziuns a prinzipianć sura la segurté tl arpizé. Na gran ligrëza à inće albü ai 6 de setëmber i passa 100 partezipanć sön Piz dales Diesc, canche siur Iaco â sonè adöm dala öna por incundé che lassö metôl man la mëssa cun siur Pire da Oies. Chësc beliscimo dé da bel tëmp, 324

ligrëza y comoziun sintida cun la crusc, che é öna dles plü beles y plü granes lunc y lerch fora pur les munts, restarà dî tl recort de chi che à tut pert. La festa sön Piz dales Diesc é gnüda metüda a jì por recordè i 50 agn da canch’al é gnü metü sö la pröma crusc. L’iniziativa ê laota, tl ann 1959, gnüda tuta da Sepl Moling dl Furchëta y la crusc ê gnüda fata da Pire Tolpeit. Cin porsones che â bele laota daidé portè sö la crusc ê inće en chësc dé indô rovades söla piza por tó pert ala festa de iubilê: Sepl Moling, Albert Rubatscher, Robert Tavella, Lois Schuen y Pire Tavella. Tl ann 1988 é la crusc sön Piz dales Diesc gnüda desdrüta dal tonn, tl ann 1989 éra indô gnüda metüda sö danü por scomenciadìa dla Lia da Munt da La Val cun le presidënt Hubert Moling. Tres por recordè le iubilê de 50 agn à la Lia da Munt metü adöm na bela mostra de

La Val fotograﬁes tl salf dles manifestaziuns. D’otober él spo gnü fat n’escursciun tla Val di Non, ite por le canyon dl Rio Sass y tl santuar de S. Romedio. Cun n’escursciun a Dreikirchen sura Barbian y na buna ćiastagnada él gnü stlüt jö l’ativité dl ann. N gran laûr à dè le proiet da fà les toﬂes nöies por sëmenes y trus, che é gnüdes metüdes sö deboriada cun l’assoziaziun turistica sura döt le teritore comunal. Le laûr é garatè dër bun y é dër gnü laldè; al gnarà stlüt jö da d’aisciöda dl 2010 fajon danü dötes les mersces. L’ativité formativa à inće en chësta ota indô portè früć: Klaus Dapoz à stlüt jö le curs da „Tourenleiter„. Adöm cun Richard Pezzei nen n’à la Lia da Munt śëgn dui che é abilità da cundüje iadi y escursciuns sö por munt. Cun Monica Erlacher y Martina Clara él inće gnü pormez döes acompagnadësses nöies por escursciuns („Wanderführer”), adöm cun Roland Moling nen n’él spo trëi. Al é inće gnü metü sö la seziun nöia por l’arpizé sportif che tolarà ite döta la Val Badia. Roman Valentini y Karl Frenademez suratol, adöm cun Paul Erlacher dla Lia dai Crëp Mareo, chësta ativité che metarà man d’aisciöda dl 2010 cun n curs de arpizé sportif por jogn. Le 2009 é stè pur la Lia da Munt da La Val n ann da de gragn mudamënć. Les lies da Munt dla Val Badia (la Lia dai Crëp Mareo, le CAI Val Badia y nosta Lia da Munt) à tut la dezijiun de mëte man da laurè plü adöm y de fà deplü ativitês deboriada. Al é gnü naôta fat n program deboriada por l’invern y insciö gnarâl inće fat le program da d’isté. L’arpizé sportif gnarà inće portè inant deboriada. Chësc é naôta n esperimënt,

sc’ara va bun insciö spo gnarâl inće ponsè da mëte sö na lia da munt sora por döta la valada. Cor de dlijia Le cor de dlijia da La Val à ala ﬁn dl ann 50 ćiantarins: 17 sopranns, 14 alć, 9 basc y 9 tenors. Pro les gran festes de dlijia vëgn le cor acompagnè da na picia orchestra metüda adöm da instrumentalisć, por la gran pert da La Val mo inće da foradecà. Le dirighënt Elio Clara ti dà gran importanza a imparè ite inće toć nüs y moderns. Pro les ativitês plü importantes él da nominé le conzert tl Teater dla cité da Balsan en ocajiun dla festa de 60 agn dl „Südtiroler Sängerbund”, olache le Cor da La Val à podü rapresentè i cors dles valades ladines y à portè dant sciöche premiera la ćiantia de Franz Comploi cun le test de siur Iaco Ploner „Te stüa”. Dantadöt le conzert da d’isté tignì d’agost a La Val, olach’al é gnü ćiantè la „Krönungsmesse” de Mozart y le Magniﬁcat de Schubert ti à costè ai mëmbri bindebò d’impëgn tratan i mëisc da d’isté, mo ti à inće dè de gran sodesfaziuns, cun na dlijia plëna de jënt che à podü aprijé le bel ćianté. Inće te chësta ocajiun é le cor gnü acompagné da na orchestra de instrumentalisć. Da d’altonn é i mëmbri dl cor jüs en jita a Heiligenblut, olach’ai é gnüs invià y tuć sö dër bun dal cor de dlijia dl post, che à cun Judith Moling de Cestun na dirighënta da La Val. Danter l’ater éson jüs söla „Franz-Josefs-Höhe” a ti ćiarè ala „Swarowski Warte” y a amiré la bela natöra dl „Nationalpark Hohe Tauern” 325

La Val

Le Cor de dlijia en ocajiun dla festa de Santa Zezilia.

Tratan la jita a Heiligenblut.

326

La Val cun le Großglockner, le crëp plü alt dl’Austria. Da Santa Zezilia à les ćiantarines podü se presentè cun n jopel nü fat da Elisabeth Colz. Dala reuniun generala él gnü lité danü le comitê, conferman chël da denant: Gottlieb Moling (presidënt), Annamaria Comploi (vizepresidënta), Elio Clara (dirighënt), Gottlieb Nagler (orghelist), Esther Moling (vizedirighënta y scrivana), Augustin Moling (cassier) y Sepl Miribung (responsabl dl’orchestra). Cor Raiëta Le cor dles ëres „Raiëta” à bele metü man de forà cun les prömes proes por arjigné ca le program da d’aisciöda y da d’isté. I avenimënć plü importanć é

stà: la partezipaziun al „Brunnensingen” a Welsberg ai pröms de jügn y ala festa alaleria metüda a jì dal „Volksmusikkreis” sö Heidenberg sura Raiscia de messè. Na esperiënza dër plajora é spo stada la partezipaziun al’indunanza dles mendranzes europees d’agost a Loibach, n pice paîsc söl conﬁn dla Carinzia y dla Slovenia. Le Cor Raiëta à rapresentè la regiun Trentin-Südtirol. De dötes les mendranzes dl’Europa él rové adöm 120 grups che mostrâ süa cultura cun melodies, ćianties, bai popolars, poesies y tesć leterars. Chilò à les ćiantarines da La Val podü odëi la richëza culturala ch’i ùn tl’Europa. L’ann é gnü stlüt jö cun dui de bi conzerć da Nadè, un a Toblach y l’ater a La Val, che é gnüs tignis adöm cun le cor „Gaudium” y le grup „De cater” de Gherdëina y le cuartët di ëi d’Al Plan.

Cor Armentara

Les ćiantarines dl cor „Raiëta”.

327

La Val

Le Cor Armentara en ocajiun de n conzert tl salf dles manifestaziuns.

Conzert en NadĂ¨ cun le cor di mituns dla scora elementara.

328

La Val Indöt 50 iadi é le cor di ëi „Armentara” rové adöm tratan l’ann. Bëgn 30 é stades les proes tignides ia por l’ann, 9 les mësses ćiantades, implü él gnü tignì 2 conzerć da Nadè y 6 conzerć d’isté. N avenimënt particolar é stada la partezipaziun ala trasmisciun dla televijiun todëscia „Melodien der Berge” tratan le mëis de messè. Al é gnü registré na ćiantia tl stüde de Benni Valentin, y la domënia éson spo jüs sön Pralongià a tó sö le ﬁlm. N’atra novité é stada le conzert en Nadè domisdé adöm cun le grup dles possaunes y le cor di mituns dla scora elementara. Tla reuniun generala de forà él gnü lité danü le presidënt y le comitê dl cor, che resta en ćiaria por trëi agn. Al é gnü confermé le presidënt Sepl Miribung, y döt le comitê cun Carlo Vallazza, Markus Moling y Carlo Suani.

Uniun di Iagri Do le ri invern da tröpa nëi y dantadöt da n gran frëit à i iagri messü constatè na gran seleziun danter la salvarjina. Inće sc’al é gnü portè fora ojoradöra él impò stè tröc tiers debli che à messü ti la zede: do l’invern él gnü ciafé indöt 96 rehli, 3 cerfs y 1 ćiamurc morć. Sc’an fej le cunt di rehli che é gnüs arcumpedà d’aisciöda dl 2008 y d’aisciöda dl 2009 spo pon calcolè ch’ai é morć zirca meć (che foss plü o manco 200). Pro i ćiamurc che ê gnüs ti ultimi agn dezimà dala rogna él indô gnü constatè sëgns de chersciüda. La statistica di salvarjins stlopetà tl ann 2009 ćiara fora insciö: al é gnü stlopetè 25 rehli (12 bëć y 13 ćiores), 5 ćiamurc (2 bëć, 1 ćiora y 2 bëć de n ann) y bëgn 32 cerf (7 manc, 9 manc de n ann, 16 vaćes y vidì). Implü él ćiamò

Michele à albü la fortüna da stlopetè n cerf dër vedl sö dala Gran Fratacia (sot Piz dales Nü).

329

La Val

Al é gnü restrotoré la ütia di iagri y la grilia.

gnü stlopetè 25 olps y 23 lei. Pro i laûrs fać en chësta ota él da nominé la restrotoraziun dla bela ütia di iagri sön Plan de Sotsas; implü él gnü sistemé la sëmena da jì pormez y metü a post la pera dla grilia. En chësc ann de jenà él gnü lité danü le comitê. Sciöche surastant él gnü confermè Michael Nagler y tl comitê él rové Urban Campei (vizesurastant), Rudi Alton, Heinz Tschaffert, Davide Frenes y Guido Tavella (scrivan). Uniun dl teater Da d’aisciöda à l’Uniun dl teater portè sön paladina le toch „Noises off” de Michael Frayn. Ara se trata de na comedia dër conesciüda, propi deach’al é teater tl teater, n toch che nes mostra la vita tl teater, döt ći che sozed dan y do les coltrines dl palch, cun les diﬁcoltês y capazitês di jobleri y dles jobleres, le conﬂit da despartì le personaje real y teatral. Matteo Rubatscher à traslatè le toch 330

tl ladin che à ciafè l’inom „Fajede plan śëgn!”, la regia é stada tles mans de Erika Castlunger y Bernardetta Nagler. Por la scenografia y i costüms à ponsè Ursula Tavella, les löms ê tles mans de Vito Miribung. Gottlieb Nagler à acompagnè musicalmënter cun le tlavier i mudamënć scenars, Stefo Nagler à fat la grafica y fistidiè adöm cun Helga Alton por döta l’organisaziun. Sön paladina, scialdi jobelnan döes perts, chël ó dì n personaje dl teater y n personaje dl teater tl teater, àn podü odëi Annamaria Nagler, Helmut Deiaco, Helga Rubatscher, Gotthard Tolpeit, Virginia Vallazza, Oskar Moling, Sepl Moling, Petra Deiaco y Ruth Frenes. Sciöche dagnora él do les cultrines operadus y operadësses che se dà da fa cun la realisaziun dla paladina sot ala direziun esperta de Siegfried Miribung, cun les mascores, i recuisić, la cassa, la ćiasadafüch y d’atri sorvisc. D’otober él gnü fat na bela jita che à portè i mëmbri dla uniun ćina a Budapest.

La Val

Na scena fora dl teater.

I partezipanÄ&#x2021; ala jita a Budapest.

331

La Val Consëi de formaziun La partezipaziun y l’interès da pert dla jënt pro les manifestaziuns metüdes a jì dal consëi de formaziun é stà desvalis. Dër plajü à i cursc da apraté ala grilia tignis da Pire Rubatscher, le curs da depënje cun Barbara Tavella y Klaus Vittur y inće le curs de bal y musiga plajora por ëres de mesa eté cun Giovanna Moling. Jonëza da paur La jonëza da paur é piada ia cun en rait a tëmp de löna sön Piz Sorega adöm cun i atri grups dla valada. Spo à la uniun tut pert a döes aziuns organisades a livel provinzial: Por i paurs che vir dalunć dal paîsc él gnü dè fora cufri de pröm aiüt. A La Val él gnü chirì fora les families Costabiei da Aiarei, Valentin

Dër aprijé é indô gnü le curs da apraté.

332

de Arćiara y Deiaco da Runch, che à ciafè le cufer dala Crusc Blancia do n curs de pröm aiüt. Cun l’aziun „Produć de Südtirol, sön chi tignunse” àn orü descedè l’atenziun por l’agricoltöra dl post. N valgügn mëmbri à partì fora tles ćiases, ti hotì y tles botëghes tasces cun pom y lat por valorisè i produć de nüsc paurs y inće por motivè la jënt da cumprè ći che vëgn prodüt te nosta regiun. En Lönesc de Pasca él spo gnü metü a ji na cufada sön plaza de dlijia y da d’aisciöda le bal dla jonëza tl salf dles manifestaziuns. Por la festa dl Cör de Gejù s’à la jonëza da paur metü adöm cun la uniun di jogn y s’à abiné it’a Coz a fà füć; sö por pre él gnü fat n bel gran cör cun bossi de füch. N’atra usanza surantuta da Puster ite é chëra dl „Kirschtamichl” che vëgn avërt sö dala segra. La uniun à tut pert ala segra da

La Val

Le comitê dla jonëza da paur.

K.V.W.

Le cör de füch it’a Coz.

paur tla vila de Tolpëi y à inće daidé pro l’organisaziun dl Naturatlon. Da d’altonn èl gnü invié ia dui cursc, le curs da cujinè y le curs por la manutenziun di auti, che à albü n bel numer de partezipanć.

I scrić ite dl K.V.W. s’à abiné a lité le comitê danü, che toma vigni cater agn. Dl comitê nü fej pert Albina Sottara (surastanta), Marlene Ferdigg, Erna Agreiter, Margot Pizzinini, Konrad Suani, Hansi Rubatscher, Clara Moling, Annamaria Costisella, Ida Rubatscher y Michael Campei. Ala ﬁn dl ann à la uniun indöt 180 scrić ite. Danter l’ater él gnü organisé n dé por mosoré la presciun dl sanch y l’osteoporosa y n referat sura i „Schüsslersalze” y l’omeopatia. Dër aprijé vëgn le sorvisc sozial che vëgn pité por dötalann un n iade al’edema da Marlene Ferdigg. Chësc sorvisc vëgn anuzè da tres deplü jënt por ciafè aiüt da fà domandes de ponsiun, stipendiums por studënć, assëgns familiars, domandes de dejocupaziun, y i.i. 333

La Val Grup Terzo Monn

Jënt atempada

Le grup terzo monn da La Val cun la surastanta Albina Sottara à metü a jì ia por l’ann deplü scomenciadies por trà ite spënores por sostignì proieć te paîsc dl terzo monn. Dal marćé da Nadè dl ann 2008 él gnü ite 4.436 euro che é gnüs ortià ales monies terziaries tl Camerun y tl’Etiopia. La monia sr. Monica Moling à assiguré, rengrazian dl sostëgn, che cun les spënores gnaral daidé tröc mituns, ch’ai pois jì a scora y ciafes na instruziun. D’agost él gnü organisé n pice marćé de beneﬁziënza olach’al é gnü venü spëises duces y arestides. Valgügn mituns dla scora elementara y mesana à coiü adöm patüć de secunda man y l’à venü d’isté sön plaza. Da chëstes scomenciadies él gnü ite la soma de 1.920 euro che é gnüda menada tla Cina y tl Perù por sostignì proeić de aiüt.

Aprësciapüch 50 porsones à tut pert al peregrinaje al santuar dla „Madonna della Corona” söl Monte Baldo tla provinzia de Verona. Do ester jüs cun la coriera ćina Spiazzi éson jüs jö por le tru dles staziuns ﬁna jö dal santuar olache siur Iaco à zelebrè na mëssa. Do marëna é le grup indô pié cuntra ćiasa, ston ćiamò chić a Rorëi a ti ćiarè ala gran ćiampana dla pêsc „Maria Dolens”, dedicada ai tomà te vera y ch’an po aldì sonan vigni sëra. De dezëmber s’á chi n pü’ de tëmp abiné a na festa d’advënt: do mëssa é düć gnüs invià tl salf dles manifestaziuns, olach’ai à ciafè na buna marëna. Al é inće gnü ﬁstidié por aurela cörta y na picia scincunda da Nadè por düć.

Le grup che à tut pert al peregrinaje.

334

La Val PORSONES Y PERSONALITÊS La impormetüda de Albert Murer La domënia, ai 13 de setëmber, é stada n gran dé por Albert Murer, n jonn de 19 agn da LaVal: al à dè jö l’impormetüda religiosa de poerté, ćiastité y obediënza adöm cun d’atri 15 jogn dl noviziat di „Legionari di Cristo”. Inće por i familiars de Albert y por döt la paîsc da La Val é chësc stè n avenimënt de gran ligrëza. Na coriera cun parënć, compagns de süa tlassa, rapresentanć dla cöra y d’atra jënt da La Val é jüda tla provinzia de Novara a tó pert tl „Santuario del SS Crocifisso di Boca” ala zeremonia solëna te n tlima de oraziun sota. Le noviziat é na perioda de dui agn de formaziun spirituala intensiva y de iniziaziun tles formes de apostolat. Por i „Legionari di Cristo” che à sciöche misciun l’estenjun dl Rëgn de Crist tla sozieté, é le noviziat na sort de université olach’al vëgn studié Crist y ma Ël, cun dötes sües virtus y cun döt ći che Ël à ion. Implü dedichëia i jogn te chësc tëmp n mëis intìer al ann al laûr fisich por porvè sön süa pel i sacrifizi di lauranć. Co é pa rové Albert pro i „Legionari di Cristo”, co é pa gnüda a s’al dè süa cherdada? I prô da respogne a chëstes domandes, fajon n riassunt fora de n articul che Albert à scrit por n foliet. Al é na storia dër singulara y demorvëia. Albert é chersciü sö a La Val, sö Fontanela tla familia de Gianni Murer y Irma Fontanella. Albert dij che bele cun sies agn àl aldì na picia usc daìte che orô ti dì val. Deperpo che d’atri mituns de süa eté fajô la belëita cun auti o tractors, ti savôl a Albert bel da dì mëssa, sambëgn

Albert Murer tratan la zerimonia.

ma por jüch. Al â inće döt ći ch’al orô ester: caresc (copes da gara), patena, crusc y guant che süa uma ti â cujì. Cun diesc agn él spo gnü le momënt dezisif, le momënt olache Albert à ascutè la usc che le cherdâ: na domënia êl rové a La Val n miscionar messican, P. Hernàn Jiménez, cun n grup de seminarisć jogn. Ai à tut pert ala mëssa y dedô ài tignì na incuntada cun i mituns y jogn dl paîsc. Albert â sambëgn atira desmostré interès y s’à atira fat pormez al miscionar. Chësc â cuntè de vigni sort y danter l’ater sciöche süa vocaziun, süa cherdada ê gnüda a s’al dè. Canch’al â dit de avëi aldì na picia usc da daìte, s’à Albert ciafè na scassada: al à capì che ël aldî chësta usc bele da n pez. Al à invié ćiamò en chël dé le miscionar y le grup de jogn da 335

La Val

Albert cun i compaejans.

d’ël a ćiasa a marëna y insciö s’ài imparè da conësce plü daimprò. En mëis dedô à Albert tut pert, adöm cun d’atri mituns da La Val, a n camp da d’isté de 15 dis che é gnü tignì tl seminar a Gozzano, na esperiënza, sciöch’al dij, che ti à salpü veramënter bela. Dedô ti à le miscionar fat la proposta da tó pert ćiamò a n ater camp, che dorâ bëgn n mëis y che jô ite plü sot tla chirida dla vocaziun. Albert à atira dit de scé y ala fin de chësc mëis l’à le superior dl seminar damanè sc’al orô jì a fà pert dla „Legione di Cristo”. Sciöch’al dij, ne ti fóssel gnanca tomè ite da fà chësc, al ne t’interessâ nia, mo al ne n’à nia sciuré demez definitivamënter l’idea. Mo spo te n colp é chësta idea gnüda plausibla, se trasforman impröma te na esitaziun por deventè ala fin na segurëza. Albert dij ch’al é stè por ël dër ri da lascé, cun diesc agn, la familia, le paîsc, les munts, le lingaz dla uma. Mo inće ai geniturs ti àl costé tröp da lascé jì so möt 336

y Albert ti é śëgn dër reconescënt ch’ai ti à dè chësta poscibilité. Secundo ël é propi la familia stada la cöna olach’al é chersciü sö süa vocaziun, olache i valurs religiusc é tres gnüs tignis alalt, vić profondamënter y respetà. Spo dij Albert che inće la vita dla cöra, sciöche por ejëmpl les beles funziuns de dlijia ćiantades dal cor y les prozesciuns dales festes, à portè pro a fà crësce chësta somënza te ël. Albert ne dubitëia nia che na pert dl mirit por süa vocaziun sides de siur Heinrich Videsott, che é por ël tres stè n model de n prou. Al dij che süa presënza y santité é dessigü stà n invit chît mo sterch por ti jì do a Crist. Al n’é magari nia n caje che la partënza de Albert ai 9 de jügn dl 2000 sides stada söl dé avisa 6 mëisc do la mort de siur Videsott. Co va pa śëgn inant le tru de Albert? La proscima tapa le condejarà por zirca dui agn a Salamanca tla Spagna a stlüje jö i stüdi classics y umanistics, spo metaral man i stüdi ﬁlosoﬁcs a New York por d’atri dui agn. Dedô él söl program dui o trëi agn de practicum apostolich. Chësc tëmp é dër important por imparé a conësce le laûr apostolich y gnì a conescënza cun la realté te chëra che la jënt vir. Dedô mëtel man i stüdi de teologia che vëgn fać tl zënter di stüdi di legionars a Roma y che döra trëi o cater agn. Do chëstes tapes vëgn le legionar consacrè prou.

La Val A Albert ti val les mius aodanzes da pert de döt le paîsc da La Val por jì inant sön süa strada ch’al à metü man a sorvisc de Crist! Manfred Vallazza surastant di paurs Manfred Vallazza é dala ﬁn dl ann 2008 le surastant nü di paurs dla Val Badia. Al à surantut chësta inćiaria da Pepi Videsott da San Martin, che é stè 40 agn a će di paurs dla valada. De novëmber dl 2009 él gnü tignì a La Val l’indunada raionala di paurs, cun n gran numer de paurs che é rovà adalerch da döta la valada. Danter i ghesć che é gnüs

adalerch êl l’assessur provinzial Hans Berger y le surastant di paurs de Südtirol Leo Tiefenthaler. Al é gnü tut l’ocajiun por informè i paurs sön deplü novitês tl setur dl’agricoltöra, dl frabiché y dl’energia. Insciö él danter l’ater gnü baié di prisc dl lat, dl bonus de cubatöra, implanć fotovoltaics y raiuns de prigo y sfrutamënt dles eghes. Margareth Irsara surastanta dles artejanes Margareth Irsara dla Tiesciaria Nagler é gnüda confermada sciöche surastanta dles artejanes dla Val Badia, che forma na grupa interna dl’organisaziun feminila

Le surastant nü di paurs dla Val Badia Manfred Vallazza tratan la indunada a La Val.

337

La Val dla lia provinziala di artejans. Ara rapresentëia por i proscimi cin agn les ëres artejanes di comuns dla Val Badia.

La surastanta nöia dles artejanes.

Onoranza por mêsc de familia En ocajiun paurs dla Val de novëmber, Anna Schuen

dl’indunada raionala di Badia, tignida a La Val à la familia de Lois y podü pié do le blasun

che detlarëia le lüch de Laser mêsc de familia. Por ciafè chësc reconescimënt mëss n lüch stlüt éster gnü passè inant por plü de 200 agn tres tla medema familia. La storia dl lüch de Laser va indô al 1809, canche Johann Dominik Schuen â cumprè le lüch da na Barbara Frenes, nasciüda Moling. So möt Peter Paul Schuen à spo surantut le lüch dl 1829 y ti l’à passè inant a so möt Franz, che l’à indô passè inant tl 1907 al möt Johann, che é tomè tla pröma vera. Insciö à so möt Pasquale arpè dl 1917 na pert dl lüch, na secunda pert ti é gnüda surandada da süa uma dl 1926 y l’ultima pert àl arpè da so fre l’ann 1932. Tl ann 1981 à spo Lois Schuen surantut le lüch da so pere Pasquale. Le lüch de Laser à zirca 4 ha de campagna y 10 ha de bosch.

La familia de Lois Schuen à podü pié do l’onoranza por le mêsc de familia.

338

La Val Cun le lüch de Laser él śëgn dodesc lüsc a La Val che à ciafè le blasun de mêsc de familia. I atri önesc lüsc é: Vijo Videsott (Duré), Albert Rubatscher (Pider), Toni Rubatscher (Maier), Federico Vallazza (Survisc), Robert Ploner (Ju), Giuvani Pezzei (Videsott), Sepl Rubatscher (Tolpëi), Ilda Pezzei (Vijo d’Lena), Sepl Alton (Martin), Gottfried Sottara (Furnacia) y Giuvani Sottara (Janiaco). Edith Ploner ispeturia dles scolines Da d’altonn inant é Edith Ploner gnüda nominada ispeturia dles scolines ladines dla Val Badia y de Gherdëna. Ara à bele dal ann 2004 inant curì les funziuns de direturia y ispeturia che aldî ćina śëgn adöm y che é gnüdes despartides cun la lege nöia söla istruziun y formaziun che prevëiga n/a ispetur/ia por vigni

grup linguistich. Edith é inće stada dal 2002 inant referënta p e r s o n a l a dl assessur provinzial ladin Florian Mussner y fej pert dla junta de comun sciöche referënta por la Edith Ploner, ispeturia dles cultura, les scores scolines. y les uniuns. Conzert de Hubert von Goisern cun les ćiantarines da La Val Ai 17 de messè él stè a Bornech n conzert open air de Hubert von Goisern cun les trëi jones da La Val, Maria Moling, Marlene y Elisabeth Schuen. 5000 porsones à assistì al conzert söla plaza de comun. Le conzert à doré 3

Les ćiantarines da La Val tratan le conzert a Bornech.

339

La Val ores y le ćiantautur austriach à inće plü gonot saludé i spetadus y baié por ladin. Les trëi ćiantarines da La Val à danter l’ater porté dant na ćiantia por ladin. Ares à acompagné les ćianties de Hubert von Goisern cun sües beles usc y cun strumënć, n valgügn iadi inće cun de bi „soli” ćiantà can da öna can dal’atra. Mancé ne n’à sambëgn gnanca i „iodleri” olache les jones da La Val à inće podü desmostrè süa bravöra. Ares à desmostrè sües gran capazitês y so talënt por la musiga, an à conesciü ch’ares à tl sanch la pasciun por la musiga. Tröpa jënt da La Val y de döta la Val Badia à tut la ocajiun da jì a les ascutè y i arati che la gran pert é stà entusiasmà dala performance dles trëi ćiantarines. Inće le ćiantautur instës les à dër laldades por sües capazitês musicales, dijon ch’al é na fortüna ch’al po les avëi te süa band che é sciöche na gran familia.

Andrè Schuen ćianta pro i „Salzburger Festspiele” Tla gran opera de Luigi Nonos „Al gran sole carico d’amore”, gnüda presentada en chësc ann en ocajiun di „Salzburger Festspiele”, à en chësc ann inće ćiantè impara n solist da La Val, plü avisa le bass-bariton Andrè Schuen (le fre de Marlene y Elisabeth). Al stüdia dal 2003 incà tl Mozarteum y é bele stè solist pro deplü ensembles y à ćianté cun n valgönes orchestres renomades. Monika Moling pro i campionać dl monn

L’atleta Monika Moling da Ćiampló po mostré sö te süa cariera bele deplü titui ch’ara à davagné tla disciplina dl saltè de 24 ores; en chësc ann n’él ćiamò rové n valgügn laprò. De mà àra tut pert a Bergamo al campionat dl monn, d’Europa y dla Talia. Te chësta ocajiun àra arjunt de gragn resultać cun la scuadra taliana: la scuadra dles ëres cun Monika à davagné la medaia de brom mondiala y la medaia d’arjënt a livel europeich. Chësc suzès é ćiamò plü bel dal momënt ch’al é gnü arjunt te ćiasa, dan dal publich talian. Ala ﬁn de setëmber à Monika tut pert a San Giovanni Lupatoto dlungia Verona a na gara Monica söl podest cun la scuadra taliana pro i campionać che valô, do les prömes dl monn. 340

La Val 12 ores por le campionat talian. Monika é rovada pröma sides do les prömes 12 ores sciöche inće spo ala ﬁn dles 24 ores. A Monika ti va les mius gratulaziuns por i suzèsc arjunć! Veronica Moling süga tla serie A2 Les döes sorus Veronica y Monica Moling da Alćialc śüga bele da deplü agn al palè tl campionat dles ëres dla seria B cun la scuadra dl Porsenù. Da d’altonn à Veronica fat n salt de categoria, passan a śoghé tla seria A2 pro la scuadra dl FC Südtirol. Monica, la só plü jona, śüga deperpo inant pro le Porsenù. Les döes śogadësses à descurì la pasciun por le jüch dl palè tles scuadres joniles dl’uniun dl sport da La Val. I ti augurun a trames döes ćiamò tröpes ligrëzes cun le jüch dal palè!

Mostres de Adalbert Tolpeit L’artist Adalbert Tolpeit, conesciü sciöche „l’feur da Pidrô”, à tl mëis d’aurì metü fora sües opres tl ćiastel de Tor sot al moto „Design en liberté” y tl mëis d’agost te na secunda mostra tl ćiastel de Andrac it’a Fodom. Da canche Adalbert à descurì la belëza y la ﬁnëza dl lëgn, àl metü man da cherié operes d’ert, en pert inće sciöche toć de aredamënt (por ejëmpl scagns, mëses o löms), combinan le lëgn cun le metal. Ara se trata de tòć unics, olache l’artist assemblëia cun armonia y te formes elegantes materiai tan desvalis sciöche le lëgn y le metal. Por cherié sües operes d’ert adora Adalbert en gran pert restli che é destinà da gnì sciurà demez, toć che à bele süa forma, i laora inant y i paissenëia adöm. Te sües mostres àn inće podü odëi tòć de belijia sciöche morones da brac y da col, prosc y ﬁbles.

Stefan Miribung campiun provinzial Pro les gares dl cërtl Finstral-Cup él gnü tignì de forà i campionać provinziai de slalom lerch söla pista Bamby sön Piz La Ila. Chilò él stè Stefan Miribung che à realisé le miù tëmp di ëi y à insciö davagné le titul provinzial dan da Michael Mölgg d’Al Plan. Bele dan da dui agn â Stefan davagné le titul provinzial te süa categoria. Inće a Stefan ti val les mius aodanzes por le dagnì te süa ativité sportiva!

Adalbert cun les autoritês pro la daurida dla mostra a S. Martin.

341

La Val 100 punć por Silvia Costabiei Tles scores altes ladines él stè 59 scolars che à passè l’ejam de maturité, pro chisc él cater mitans che à arjunt le resultat mascim de 100 punć sön 100. Pro chëstes él inće Silvia Costabiei dal Lè che à fat l’ejam de maturité tl lizeum linguistich a La Ila. A d’ëra ti val les mius gratulaziuns por le resultat ezelënt arjunt!

Tratan la presentaziun dl liber.

342

Liber sura les poesies de Felix Dapoz Da d’aisciöda él gnü dè fora da pert dl’Ert por i Ladins (EPL) n liber che documentëia le patrimone poetich de Felix Dapoz. Le liber dal titul „L’opera poetica di Felix Dapoz” é scrit por talian y é gnü metü adöm da Carlo Suani, inće descendënt da La Val, y da Roberta Dapunt. L’autur Carlo Suani analisëia por monü les poesies de Felix Dapoz y ti é jü do ales parores ladines adorades, a süa proveniënza y a süa faziun metaforica y ritmica. L’autur Felix Dapoz é nasciü y chersciü sö a La Val y é spo jü a stè a Toblach. Tl ann 2002 é Felix gnü onorè dal comun da La Val cun la medaia de mirit por le comun, sciöche reconescënza por sü mirić particolars tl ćiamp cultural.