Gmina Świerzawa. Atlas materiałów i źródeł historycznych by Uniwersytet Wrocławski

Joanna Nowosielska-Sobel Grzegorz Strauchold Przemysław Wiszewski Historia obok. Studia z dziejów lokalnych, 2 /History next to. Local past studies, 2 red. Przemysław Wiszewski

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów i źródeł historycznych

Przygotowanie i wydanie pracy sfinansowane ze środków projektu 11H 12 0289 81: Śląsk ojczysty. Dzieje wspólnot lokalnych w kontekście tożsamości regionalnej, państwowej i narodowej (XII–XXI w.), Cz. 1, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki

Spis treści

Przemysław Wiszewski Przestrzeń, która opowiada historie. Świerzawa i okolice....

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold Wstęp metodologiczny..........................................................

Lokalnie – regionalnie – społecznie. Przeszłość i teraźniejszość Local –Regional – Social. The Past and Our Present https://www.facebook.com/LocalRegionalSocial

Śląsk Nasz Ojczysty http://www.slasknasz.uni.wroc.pl/

Recenzent: Radosław Skrycki

Przemysław Wiszewski Od map mentalnych do pierwszych map pomiarowych. Wyobrażenia i przedstawienia przestrzeni Świerzawy i okolic (XIII–XVIII w.).....................................................................

Miejscowości....................................................................

Wewnątrz miejscowości....................................................

Przestrzeń naturalna.......................................................... 13 Drogi wędrowców............................................................. 14 Przedpomiarowe mapy Śląska.......................................... 14 Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach w XIX i XX wieku............. 24 Spis ilustracji......................................................................... 31 Bibliografia............................................................................ 32 Archiwalne źródła kartograficzne..................................... 32 Mapy i atlasy drukowane.................................................. 32 Opracowania..................................................................... 32 Summary – Świerzawa. Atlas of Historical Sources............. 34 Zusammenfassung – Gemeinde Świerzawa (Schönau an der

Tłumaczenie (j. angielski): Michał Jakubowski Tłumaczenie (j. niemiecki): Karolina Rapp

Katzbach). Atlas der historischen Quellen............................ 34 Niemiecko-polska konkordancja nazw miejscowych w obecnej gminie Świerzawa............................................................. 35 Indeks.................................................................................... 36

Korekta: Katarzyna Borowiec Projekt okładki: Marcin Fajfruk Skład i opracowanie techniczne: Tomasz Kalota

***

Katalog map Drukarnia: Beta-druk, www.betadruk.pl

ISBN 978-83-942651-7-5 (druk) ISBN 978-83-65653-02-4 (online) Wydawnictwo eBooki.com.pl ul. Obornicka 37/2 51-113 Wrocław tel.: +48 602 606 508 email: biuro@ebooki.com.pl WWW: http://www.ebooki.com.pl

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)......................................................................... 38 Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r............. 76

Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/80111 http://www.slasknasz.uni.wroc.pl/publication/80111

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów i źródeł historycznych Joanna Nowosielska-Sobel Grzegorz Strauchold Przemysław Wiszewski

Historia obok. Studia z dziejów lokalnych tom 2 History next to. Local past studies volume 2 red. Przemysław Wiszewski

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Przemysław Wiszewski

Przestrzeń, która opowiada historie. Świerzawa i okolice W ramach projektu „Śląsk ojczysty. Dzieje wspólnot lokalnych w kontekście tożsamości regionalnej, państwowej i narodowej (XII–XXI w.)” zespół historyków i historyków sztuki stara się kompleksowo przedstawić dzieje wybranych gmin i miejscowości Śląska1. Istotnym elementem serii opracowań dotyczących każdej gminy jest przedstawienie zmian, jakim podlegała w toku dziejów przestrzeń, a precyzyjniej – sposób komunikowania o niej. Realizująca to zadanie publikacja ma kształt atlasu źródeł i materiałów, to jest zbioru najważniejszych, historycznych zabytków kartograficznych dotyczących interesującego terenu, oraz towarzyszących im opracowań przybliżających ich treść i kontekst powstania2. W przypadku posiadania stosownych źródeł podejmuje się także próbę zaprezentowania refleksji nad poddaną analizie przestrzenią w okresie przed powstaniem ustandaryzowanych przedstawień kartograficznych. Pierwszą wspólnotą, której historie staramy się ukazać, jest położona na Pogórzu Kaczawskim gmina Świerzawa. Choć najdawniejsze ślady osadnictwa sięgają głęboko w czasy prehistoryczne, to trwałe, kompleksowe i do dziś oddziałujące na współczesność zmiany spowodowane działalnością człowieka w przestrzeni zaszły w XIII–XIV w.3 Z tego też okresu pochodzą najstarsze, spisane świadectwa refleksji nad układem elementów tworzących przestrzeń lokalną. Dlatego też niniejsze opracowanie rozpoczynamy od krótkich uwag dotyczących postrzegania interesujących nas okolic w okresie przed powstaniem pierwszych map, by omówić następnie wyobrażenia kartograficzne z okresu posługiwania się mapami nieustandaryzowanymi. Najistotniejszym elementem opracowania pozostaje jednak zestawienie i omówienie map powstałych już w czasach, gdy rozpoczęto publikowanie znormalizowanych przedstawień kartograficznych. Dzięki nim możemy bowiem śledzić zmiany zachodzące w przestrzeni z punktu widzenia porównywalnych kryteriów przyjmowanych przez twórców map. Podstawowym celem, który przyświeca tej publikacji, jest udostępnienie zainteresowanym dziejami lokalnymi 1 Projekt realizowany w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, nr 11H 12 0289 81. Bieżące informacje o projekcie są dostępne na stronie www.slasknasz.uni.wroc.pl. 2 W szerszym zakresie, w odniesieniu do całej Polski, prace tego typu są prowadzone i publikowane w ramach Atlasu Źródeł i Materiałów do Dziejów Polski przy Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk im. Tadeusza Manteuffla, zob. www.atlasfontium.pl. 3 Szerzej o historii społeczności zamieszkujących w ciągu wieków ziemie tworzące współczesną gminę Świerzawa w publikacji: Małgorzata Ruchniewicz, Przemysław Wiszewski, Życie w dolinach. Dzieje Świerzawy i okolic, Wrocław 2015 (=Historia obok. Studia z dziejów lokalnych/History next to. Local studies, t. 1).

trzeciego – obok historii ludzi i dziedzictwa kulturowego – wymiaru przeszłości: przestrzeni. Rzecz jasna, nie mamy możliwości przedstawić realnego wymiaru zmian, jakim w ciągu milionów lat, a nawet w ostatnim tysiącleciu podlegała interesująca nas okolica. Po pierwsze, skupiamy się na dosłownie ludzkim aspekcie widzenia przestrzeni – na dotarciu do zmian sposobów, w jaki tę przestrzeń postrzegano. Po drugie, udostępniając podstawowe źródła graficznie ukazujące przemiany, które zachodziły na interesujących nas ziemiach, mamy nadzieję osadzić abstrakcyjną przeszłość człowieka w konkretnym aspekcie jego relacji ze światem natury. Życie człowieka ma wszak nie tylko wymiar społeczno-polityczny oraz estetyczno-kulturowy, ale także ten niezmiernie istotny, związany z funkcjonowaniem w konkretnym, lokalnym krajobrazie. Przedstawiana tu publikacja z pewnością nie wyczerpie możliwości badawczych, nie odpowie na wszystkie pytania, które należy zadać przedstawianym źródłom. Ba, jesteśmy przekonani, że można by do niej dodać szereg nieopublikowanych w tym miejscu ujęć kartograficznych. Jej zadaniem jest jednak wyznaczenie w przestrzeni generalnych ram refleksji nad historią lokalną okolic Świerzawy oraz zachęcenie do spojrzenia na tę przestrzeń jako dynamiczny układ, w którym przyszło żyć wielu pokoleniom. Układ złożony ze zjawisk naturalnych i kreowanych wolą człowieka, nazw i bytów fizycznych, które wszystkie razem określały i do dziś wpływają jako podstawowe ramy życia na egzystencję tutejszych mieszkańców. Co równie ważne, chcielibyśmy wskazać na niekończący się proces przejmowania z pokolenia na pokolenie, także po wielkiej zmianie narodowościowej z lat 1945–1947, odpowiedzialności za otoczenie. Odpowiedzialności rozumianej dwojako – jako troska o walory kulturowe i naturalne przestrzeni, które przekazuje się przyszłym pokoleniom, ale też jako szacunek dla tego, czym zostaliśmy obdarzeni przez minione pokolenia kształtujące nasze otoczenie. Mamy nadzieję, że nasza publikacja pobudzi do dyskusji zainteresowanych zarówno refleksją ściśle historyczną, naukową, jak i – może przede wszystkim – miłośników tej konkretnej przestrzeni lokalnej. Niniejsza publikacja w wersji cyfrowej (dostępnej w Internecie) zawiera bezpośrednie odsyłaczedo właściwych fragmentów cytowanych map, udostępnianych online w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego. Aktywne linki zawarte w cytowanych w tekście fragmentach map dają Czytelnikowi możliwość przeniesienia się z naszej publikacji bezpośrednio do wskazanego miejsca w obrębie reprodukcji cyfrowej całego zabytku prezentowanej w wysokiej jakości w BCUWr. W celu wyświetlenia całej mapy należy kliknąć myszką na zacytowanym w treści publikacji fragmencie.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Wstęp metodologiczny Dla terenów śląskich zabytki kartograficznych zdjęć zachowały się w bardzo nierównej reprezentacji. Nierzadko badacze odczuwają brak takich map, które pokazywałyby interesującą przestrzeń w skali pozwalającej zagłębić się w szczegółach ilustrujących różne dziedziny życia społecznego, jak też zmienny obraz terenu. Takowe szczegóły – piktogramy, sygnatury wprowadzające zróżnicowanie na miasta królewskie i inne, eksploatację złóż mineralnych, obiekty przemysłowe, uprawy etc. pojawiły się na dużą skalę na szesnastu szczegółowych mapach księstw śląskich zredagowanych przez Mateusza Schubartha około połowy XVIII w.4 W ciągu setek lat dokonywały się zmiany w sposobie ilustrowania przestrzeni na mapach. Uznany polski autorytet w zakresie dawnej kartografii, Lucyna Szaniawska, określiła dokonujące się przemiany w odzwierciedleniu terenu na płaszczyźnie mapy mianem ewolucji5. Jednak – w odniesieniu do XVIII stulecia – były to iście rewolucyjne zmiany, wprowadzone na mapach Śląska już po trwałym inkorporowaniu większej jego części przez Królestwo Pruskie6. Za kanon lustrowania kartograficznego Śląska uchodzi – z tamtych czasów – tak zwany zbiór map Śląska C. V. von Wrede’go (Zbiory Oddziału Kartograficznego Państwowej Biblioteki w Berlinie – Pruskie Dziedzictwo Kultury). W ramach tego zbioru trzeba wyróżnić zdjęcie z 1753 r. – mapę śląsko-polskiej granicy – sporządzone przez kpt. Giese’go. Andrzej Konias ustalił, iż mapa ta, stworzona dla celów wojskowo-wywiadowczych, zawiera szereg szczegółów ilustrujących ukształtowanie terenu i życie społeczne7. Jak wskazał Radosław Skrycki ówczesna mapa stanowiła „odbicie polityki gospodarczej i demograficznej monarchii pruskiej”8. Po okresie 4 Dariusz Przybytek, Anna Osowska, Śląskie cymelia kartograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Znowuż „z kuferkiem i chlebakiem…”. Tom poświęcony Wielkiemu Uczonemu Julianowi Janczakowi, red. Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Wrocław 2014, s. 51–68. 5 Lucyna Szaniawska, Znaki graficzne miast stosowane na mapach średnio- i małoskalowych do końca XVIII wieku, [w:] Dawna kartografia miast, red. Jerzy Ostrowski, Paweł E. Weszpiński, Warszawa 2011 (=Z dziejów kartografii, t. 15), s. 21. 6 W okresie od czasów renesansu do okresu zaawansowanej rewolucji przemysłowej następowały znaczące przemiany w sposobie ilustrowania przestrzeni na mapach. W odniesieniu do Śląska por. m. in.: Piotr Greiner, Kartografia górnicza na Śląsku od XVI do pierwszej połowy XIX wieku, Wrocław 1997. 7 Andrzej Konias, Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Słupsk 2010, s. 19–20. Por. też idem, Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw śląskich Jana Wolfganga Wielanda i Mateusza Schubartha z połowy XVIII wieku, Katowice 1995. 8 Radosław Skrycki, Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie fryderycjańskim, Szczecin 2013, s. 48–54.

tzw. kartografii fryderycjańskiej nadeszły zmiany w procesie tworzenia zdjęć kartograficznych wynikające z prac podejmowanych przez pruski sztab generalny po 1815 r. Najpierw pojawiły się Ur-Messtischblätter, następnie zaś (lata 70. XX w. i później) mapy (zdjęcia) stolikowe (Messtischblätter). Dla wielu dekad XIX w. są one podstawowym źródłem wiedzy kartograficznej o Śląsku, zawierającym liczne dane wskazujące na rozwój życia społecznego9. Nową jakość stworzyło powołanie w 1875 r. Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju. Jego – zrealizowaną zresztą ambicją – było odwzorowanie (zdjęcie) powierzchni z precyzyjnym wskazaniem wszelakich wysokości naturalnych. Nie można też zapominać o dokonującym się postępie w technikach drukarskich. Zachodzące przemiany w technice sporządzania zdjęć kartograficznych, jak też w stopniu i kryteriach nasycania ich treścią, powiązane były z przekształceniami tworzenia kartografii w skali globalnej. W ciągu XVIII–XIX w. doszło w tej kwestii do rewolucji. Jak napisał Jan A. Wendt „W miejsce kopczyków oznaczających do tej pory góry najpierw wprowadzono metodę półperspektywiczną, w której elementy rzeźby [terenu – GS] próbowano narysować pod pewnym kątem. (…)”. Potem wdrożono tak zwaną metodę kreskową – tak chętnie stosowaną przez pruską kartografię – która „uplastyczniała obraz terenu”. W połowie XIX w. coraz liczniej pojawiały się mapy tematyczne, polityczno-administracyjne i gospodarcze. Jak napisał J. A. Wendt „Wraz z rozwojem przemysłu i wzrostem wydobycia surowców, węgla i rud żelaza, powstawały aktualizowane mapy drogowe, plany kopalń”10. Koniec Wielkiej Wojny (1918) spowodował ogromne przemiany w niemal wszystkich dziedzinach życia. Także i w kartografii. Wraz z postępującą – również w ówczesnej Rzeszy Niemieckiej – demokratyzacją upowszechniały się na przykład nowe sposoby spędzania wolnego czasu. Wśród nich pojawiła się masowa turystyka. Zachodzące przemiany – w tym też rozwój motoryzacji i sieci dróg – zaowocowały publikowaniem szeregu map tematycznych: krajoznawczych, turystycznych, drogowych etc. W tym czasie nie ulegały większym zmianom sposoby prezentowania na zdjęciach kartograficznych danych. Zarówno możliwości techniczne, jak i świadomość zapotrzebowania różnych grup odbiorców na zróżnicowane mapy tematyczne osiągnęły w pierwszej połowie XX w. swój punkt szczytowy. Kolejna „rewolucja” nadeszła wraz z zastosowaniem w zdjęciach kartograficznych możliwości stwarzanych przez cyfrowe technologie pozyskiwania, obróbki i prezentacji danych. * 9 Por. per analogiam: Dariusz Jakub Lorek, Potencjał informacyjny Urmestischblätter z lat 1822–33 z terenu Wielkopolski, Poznań 2011. 10 Jan A. Wendt, Skarby kartografii, red. naukowa Lucyna Szaniawska, Warszawa 2013, s. 135–136; Józef Szaflarski, Zarys kartografii, Warszawa 1965, s. 371–425.

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Znamienną „specyfikę” w sposobie ukazywania odwzorowań kartograficznych terenu i dokonujących się na nim przemian społecznych zauważyć można na terenie Śląska od 1945 r., od momentu inkorporowania do Rzeczypospolitej Polskiej niemieckiego Śląska. W tym czasie polska kartografia pozostawała pod przemożnym wpływem idei wybitnego polskiego geografa i kartografa Eugeniusza Romera. Jego znakomite, nowatorskie opracowania – wyznaczające kanony tworzenia map na światowym poziomie11 – powstające co najmniej od początku XX w., aż do śmierci w połowie lat 50. XX w. wyznaczyły standard, na którym opierały się pokolenia polskich kartografów12. Także i w metodach ukazywania ziem polskich w ich zmiennej i zaskakującej dla ówczesnych pokoleń postaci geopolitycznej13. Od chwili włączenia do państwa polskiego obszarów śląskich, w tym Świerzawy i jej okolic, administracja, ale również indywidualni odbiorcy, oczekiwali na pojawienie się odnośnych polskich map – także różnotematycznych. Początkowo – co wówczas było powszechną praktyką – korzystano ze starszych opracowań niemieckich. Potem zaczęły się pojawiać polskie ujęcia, powstające od podstaw. Nieraz prymitywne w treści i poziomie „opanowania” kartograficznego. Na domiar złego, aż do 1989 r. na treść zdjęć kartograficznych wpływały ingerencje cenzury prewencyjnej. W efekcie udostępniane publicznie zdjęcia były nierzetelne, pełne zniekształceń i przekłamań14. Przemiany demokratyzacyjne zapoczątkowane w 1989 r. pozwoliły na publikowanie zdjęć kartograficznych uwolnionych od komunistyczno-ideologicznego gorsetu. Prowadzone przez polskich kartografów od 1945 r. prace – pomimo określonych, utrudniających uwarunkowań ideologicznych – mogły od 1989 r. zaowocować także publikacjami skupionymi „jedynie” na zagadnieniach „technicznych”. Takich choćby, jak kwestie toponimiczne15.

Eugeniusz Romer, Atlas geograficzny, Lwów 1908. Por. między innymi: Atlasy, mapy i globusy Eugeniusza Romera. Katalog, oprac. Barbara Przyłuska, red. Jerzy Ostrowski, Lucyna Szaniawska, Warszawa 2004; Eugeniusz Romer geograf i kartograf trzech epok, red. Jerzy Ostrowski, Jacek Pasławski, Lucyna Szaniawska, Warszawa 2004; 50 lat PPWK. 80 lat Książnicy-Atlas, red. Beata Konopska, Warszawa 2001. 13 Barbara Przyłuska, Jerzy Ostrowski, „Atlas Polski współczesnej” lwowskiej i wrocławskiej Książnicy-Atlas – prekursor nowoczesnych atlasów geograficznych Polski, [w:] Od atlasu do kolekcji. W 440. rocznicę I wydania atlasu Abrahama Orteliusa, red. Jerzy Ostrowski, Radosław Skrycki, Szczecin 2011 (=Z dziejów kartografii, t. 16), s. 169–192. 14 Beata Konopska, Wpływ aparatu władzy w latach 1944–1989 na polskie publikacje kartograficzne do użytku powszechnego, Warszawa 2012. 15 Por.: Przewodnik toponimiczny, cz. I: Zbieranie nazw w terenie, oprac. autorskie Janusz Golaski, Warszawa 2002; Przewodnik toponimiczny, cz. II: Opracowywanie językowe nazw, oprac. autorskie Ewa Wolnicz-Pawłowska, Wanda Szulowska, Warszawa 2003; Przewodnik toponimiczny, cz. III: Stosowanie i rozmieszczanie napisów na mapach, oprac. autorskie Wiesław Ostrowski, Paweł Kowalski, Warszawa 2004. 11

Przemysław Wiszewski

Od map mentalnych do pierwszych map pomiarowych. Wyobrażenia i przedstawienia przestrzeni Świerzawy i okolic (XIII–XVIII w.) Zanim w XIX w. powstały pierwsze, oparte o regularne pomiary geofizyczne mapy interesującej nas okolicy, mieszkańcy oraz osoby zainteresowane określeniem położenia punktów osadniczych, miejsc produkcji i elementów przyrody w przestrzeni lokalnej musieli odwoływać się do wspólnych o niej wyobrażeń. Oczywiście, tak jak i dziś każdy z nas, również oni posiadali indywidualne „mapy mentalne” tej okolicy, to jest właściwe konkretnej osobie wyobrażenie przestrzeni uporządkowane zgodnie z bieżącymi potrzebami właściciela16. Ten ostatni warunek powodował, że miały one zmienny kształt, uwarunkowany zarówno bieżącymi potrzebami, jak i różnorodnym doświadczaniem rzeczywistości. W konsekwencji są one dla badaczy przeszłości najczęściej nieuchwytne. Tym niemniej ich zarys spotykamy w komunikatach, z pomocą których starano się przekazać innym osobom precyzyjne położenie budynku, miejscowości, pola czy lasu. W tym momencie podejmowano wysiłek uzgodnienia indywidualnych wyobrażeń, stworzenia akceptowanego przez potencjalnych odbiorców układu odniesienia, w którym mogliby oni bez trudności rozpoznać położenie interesującego zjawiska. Odwoływano się wówczas przede wszystkim do wspólnej wszystkim zainteresowanym wiedzy o przestrzeni i sposobie jej wartościowania. Bo przecież powiedzieć, że las leży koło strumienia, to dalece za mało. Musimy być pewni, iż odbiorca naszej wypowiedzi będzie wiedział, gdzie leży strumień. A to oznacza, że podobnie jak my wysoko wartościuje wiedzę o położeniu wspomnianego strumienia. Odczytując dokumenty opisujące położenie poszczególnych zjawisk dowiadujemy się więc nie tylko, że niegdyś one istniały, że nosiły pewne nazwy, choć obie te informacje mogą być bardzo cenne. Dzięki opisowi zdobywamy także wiedzę, jak konstruowane były wyobrażenia otaczającego świata w poszczególnych epokach. Czy i jak się zmieniały? Jak wartościowano jego elementy szukając tego, Koncepcję tę w odniesieniu do mieszkańców współczesnych miast wprowadził w przełomowej pracy Kevin Lynch, Image of the City, Cambridge/London 1960, s. 1–13 (posługiwał się przy tym ogólnym pojęciem „mental image”), podsumowanie refleksji przedstawili w przystępnej formie Peter Gould, Rodney White, Mental maps, Harmondsworth 1974, wyd. 2: 1986, zob. też krótką polemikę Elspeth Graham, What is a Mental Map?, „Area”, 8 (1976), nr 4, s. 259–262 i próbę adaptacji pojęcia do badań nad wyobraźnią przestrzenną średniowiecza: Adam Krawiec, Ciekawość świata w średniowiecznej Polsce. Studium z dziejów geografii kreacyjnej, Poznań 2010, s. 48–52. 16

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

co wspólne wszystkim zainteresowanym przestrzenią lokalną? W naszym przypadku – okolicami Świerzawy. Od XVI w. na wyobrażenia o przestrzeni lokalnej mogły rzutować pierwsze mapy Śląska, w tym zwłaszcza nieco późniejsze mapy księstwa świdnicko-jaworskiego. Powstawały one na podstawie prospekcji terenowych i oddają – choć w sposób wciąż dalece niedokładny – wzajemne położenie najważniejszych dla obserwatorów zjawisk w przestrzeni. Do pewnego stopnia uzupełniają, ale też kontrolują nasze ustalenia dotyczące „map mentalnych” obserwatorów zewnętrznych i mieszkańców okolic Świerzawy, poczynione na podstawie dokumentów i zapisek sądowych. Pozwalają też z większą pewnością wypowiadać się o zmianach realnego, nie tylko wyobrażonego krajobrazu. Z tym jednak zastrzeżeniem, że nadal nie będziemy mieli do czynienia z precyzyjnymi jego odwzorowaniami. Dopiero w XVIII w. powstały pierwsze mapy rozleglejszych obszarów (księstw, prowincji śląskiej) oparte o regularne pomiary przestrzeni. Każda z nich odwoływała się jednak do własnych standardów, założeń poczynionych przez kartografa, co uniemożliwiało wówczas i uniemożliwia dziś porównanie danych obecnych na mapach różnych wydawców i twórców. Aż do XIX w., do nastania epoki ustandaryzowanych metod kartograficznych i zdominowania kartografii przez jej funkcję pragmatyczną – akuratnego, zgodnego z powszechnie znanymi regułami symbolicznego odwzorowywania przestrzeni – wciąż musimy liczyć się z faktem, że mapa miała być w równej mierze odwzorowaniem przestrzeni co dziełem sztuki i przekazem ideowym17. W rezultacie większość wczesnonowożytnych map wskutek licznych zniekształceń i opuszczeń nie niosła informacji o stanie faktycznym, lecz o wyobrażeniach autora i wydawcy na to, co jego/ich zdaniem, a często także ich informatorów, gdy nie prowadzili sami badań terenowych, było najistotniejszymi punktami w przestrzeni. Paradoksalnie mapa rysowana była więc bardzo bliska nieuchwytnej mapie mentalnej, czy może raczej wspomnianego, uzgadnianego układu odniesienia godzącego i kształtującego mapy mentalnej osób zaangażowanych w akt komunikacyjny. Krótki – z racji posiadanych źródeł – przegląd świata średniowiecznych i wczesnonowożytnych wyobrażeń przestrzennych zaczniemy od najistotniejszych punktów: osad ludzkich. Następnie zatrzymamy się przy formach aktywności gospodarczej, by przejść do świata natury. Kolejnym krokiem będzie spojrzenie na okolice Świerzawy przez pryzmat sposobu ich przedstawiania na najważniejszych mapach regionu z XVI–XVIII wieku. Nie ma możliwości, byśmy w tym Zob. ważną, choć nie pozbawioną kontrowersyjnych stwierdzeń i hipotez, pracę Bogusława Czechowicza, Visus Silesiae. Treści i funkcje ideowe kartografii Śląska XVI–XVIII wieku, Wrocław 2008, s. 10–19. 17

zarysie tematu wyczerpali sugerowaną tytułem problematykę. Z samej istoty mapy mentalne oraz ich spotkania i uzgadniania mogą być przedmiotem niemal niekończących się badań. Dzięki którym, miejmy nadzieję, przybliżamy się do zrozumienia sposobu, w jaki nasi bohaterowie postrzegali interesującą nas przestrzeń…

Miejscowości Pierwsze dostępne nam źródła opisujące okolice Świerzawy nie zawierały wielu szczegółów odnoszących się do topografii. Ze względu na podejmowanie w dokumentach głównie kwestii gospodarczych, naturalnym punktem odniesienia większości opisów były ludzkie osiedla. Przywoływanie ich nazw w kontekście prawa własności do konkretnych, położonych w tych miejscowościach nieruchomości, nie wnosi wiele do naszej wiedzy o wyobraźni przestrzennej mieszkańców Świerzawy i okolic. Świadczy natomiast o przestrzeganiu powszechnie uznanych norm i zwyczajów prawnych określających tożsamość nieruchomości przede wszystkim przez jej związek z najbliższym, większym i dobrze przez to rozpoznawalnym punktem osadniczym. Otwarta pozostaje kwestia wyboru konkretnych ośrodków jako punktów orientujących przestrzeń autora i odbiorcy komunikatów. W dostępnych nam dokumentach do XIV w. wspominano te osady, które pełniły funkcję centrów gospodarczych, kultowych lub były związane z lokalnymi ośrodkami władzy książęcej – zamkami. Dlatego wspominano o Nowym Kościele, w którym od XIII w. znajdował się wymurowany z kamienia kościół, siedziba tutejszego proboszcza. Pierwszego w okolicy. Z kolei wiejska, później targowa osada „Sonove, Schonove” ściśle związana była z zamkiem książęcym o tej nazwie. Ośrodki te rzadko jednak i dość przypadkowo odgrywały funkcje punktów orientujących mniej istotne osady w szerszej przestrzeni. W większości przypadków zainteresowanym wystarczała sama nazwa konkretnego punktu osadniczego. Być może względnie niewielka liczba jednostek osadniczych na tym terenie w XIII w. powodowała, że bliższe dookreślenie ich położenia w przestrzeni nie było potrzebne? Dopiero zagęszczenie sieci osadniczej, a zwłaszcza wprowadzenie ściślejszych norm prawnych przez władców, które gwarantowały im stabilniejsze dochody, wymusiło większą precyzję w organizacji wyobrażeń przestrzennych. W tym czasie stabilizowały się granice niższych jednostek administracji książęcej. Nic nam nie wiadomo, by ziemie w okolicy Świerzawy były uznawane za część jakiejkolwiek kasztelanii. Nie jest to wykluczone, ale pierwsze odniesienia do struktury podziału administracyjnego dotyczą okręgów sądowych, weichbildów. W naszym przypadku – ze stolicą w Świe7

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

rzawie. Nawet, jeśli u schyłku XIII w. i w początkach XIV w. siedzibą książęcych urzędników sądowych był zamek, nie zaś osada pod nim, to połączenie samej nazwy z odczuciem centralnego – w odniesieniu do przestrzeni lokalnej – charakteru tego punktu okazało się trwałe. Począwszy od tego momentu dookreślenie położenia punktów osadniczych i majątków w naszej okolicy dokonało się przede wszystkim przez umieszczenie ich w ramach świerzawskiego weichbildu (okręgu sądowego). Gdy jednak po 1392 r. dokonano wielkiej reformy administracyjnej księstwa jaworskiego i okręg świerzawski zniknął, zachwiane zostało także poczucie centralności miasteczka. Położenie osad z nim związanych było określane przez związek z okręgiem jeleniogórskim. Świerzawa niknie jako element wspólnego układu odniesienia definiującego podstawy postrzegania przestrzeni. Pamiętajmy jednak, że odnoszenie się w źródłach do najniższej, właściwej dla sądu zajmującego się obrotem nieruchomościami jednostki podziału administracyjnego (weichbild – okręg) wskazuje jedynie na ścisły związek myślenia o przestrzeni z dążeniem do przestrzegania prawa. Co w przypadku twórców dokumentów – źródeł i świadectw prawa – nie powinno dziwić. Natomiast czy w ten sposób zawsze postrzegali położenie swoich miejscowości ich mieszkańcy, zwłaszcza chłopi związani z lokalnym rynkiem z centrum w Świerzawie – można wątpić. Bardziej prawdopodobne, że ich pojmowanie przestrzeni miało charakter kontekstowy – kształt wyobrażonej przestrzeni był konstruowany w zależności od problemu, do rozwiązania którego miał on posłużyć. Płynność postrzegania przestrzeni nie oznaczała rezygnacji ze stabilizacji podstawowych punktów konstruujących tę przestrzeń. Zdecydowaną większość miejscowości określano stabilnymi nazwami, choć ich zapis ewoluował zgodnie z rytmem zmian, jakim podlegał miejscowy dialekt języka niemieckiego. Wyjątkowo zdarzają się przypadki głębszych przekształceń, jak miało to miejsce w odniesieniu do miasta Świerzawa i wsi Stara Kraśnica. Od pierwszych, historycznych wzmianek nazywano je identycznie – „Schonaw, Schönaw”. Jednak na początku XV w. widzimy próbę wyraźniejszego odróżnienia obu miejscowości od siebie. W jednej z zapisek w księdze ziemskiej księstwa Świerzawę określono jako „Schonaw der Stetchein” – Świerzawa miasteczko18. Wkrótce wieś położoną pod miastem zaczęto nazywać „Alde Schonaw”, a ostatecznie „Alt Schönau”. Skąd wzięło się przekonanie o zaznaczonym nazwą starszeństwie wsi nad miastem? Znów – nie mając bezpośrednich źródeł możemy się tylko domyślać uszczegółowienia generalnego przekonania, że zanim na Śląsku powstały miasta, istniały tylko wsie. W przypadku naszej okolicy pewną rolę odgrywać mogło istnienie w Starej Kraśnicy zamku, a w każdym razie siedziby

szlacheckiej, której brakowało w miasteczku. Co wskazywałoby na istotną przewagę znaczenia i wieku wsi nad miastem. Niestety, to tylko hipotezy, których nie sposób przy dzisiejszym stanie źródeł zweryfikować. Trudno powiedzieć, w którym momencie miejscowości w naszej okolicy uzyskały stabilne, powszechnie uznane granice. Musiało się to dokonać stosunkowo wcześnie, choć zapewne nie zawsze w momencie lokacji. Ta wyznaczała bowiem granice siedlisk ludzkich oraz pól uprawnych. Nie wykluczała jednak zmian umownych granic w wyniku przejmowania łąk lub lasów znajdujących się w rękach tego samego pana lub obejmowania przez gminę wiejską nowych terenów z przeznaczeniem na działalność gospodarczą. W dokumentach i zapiskach sądowych upowszechnienie odniesień do stabilnych granic („reynen unnd grentzen”) następuje w toku 2 połowy XIV w. W XV w. powszechne są klauzule mówiące o stałych granicach nieruchomości będących przedmiotem transakcji. W dokumencie z początku XVI w. znajdujemy wyraźne określenie „granicy świerzawskiej” („Schönawer Gräniz”). Musiała ona już mieć precyzyjny, linearny charakter, bo służyła jako oznaczenie zasięgu kolejnej nieruchomości na pewnym odcinku przestrzeni19. Co przecież nie oznaczało, że wsie, związane z nimi drobniejsze jednostki osadniczo-gospodarcze posiadając powszechnie uznane granice nie zmieniały swojego kształtu w wyobrażeniach mieszkańców. Zmianę struktury punktów osadniczych w oczach współczesnych dokumentuje pojawienie się ich wewnętrznych podziałów. Obok jednolitych jednostek w XV w. zaczynają powstawać wsie „dolne” i „górne”. W 1448 r. Heinz Zedlitz opisywał swe dobra jako „alles dass er gehabt hot zue newenkirch ym nedirndorffe”20. Niestety, związana z różnicowaniem przestrzeni wsi dokumentacja jest bardzo zwięzła i ogranicza się do powiązania położenia ogólnie określanych części majątków (folwark, młyn, karczma, łany pól). Utrudnia to ustalenie, czy za tymi zmianami krył się rozwój przestrzenny miejscowości, czy też segmentowa struktura opisu wsi (górna, dolna, środkowa) odpowiadała zmianom własnościowym. Te ostatnie mogły być wynikiem podziału majątku na skutek wyprzedaży części dóbr lub dziedziczenia przez więcej niż jednego spadkobiercę. We wspomnianym wyżej przypadku wsi Nowy Kościół w 1447 r. dobra w nim i powiązanym majątku w Biegoszowie posiadali trzej bracia, znany nam Heinz, Ernest oraz Zygmunt. Z roszczeniami do dziedzictwa mogli wystąpić także potomkowie siostry, Barbary, która od braci otrzymała jedynie czynsz sześciu grzywien rocznie21. Kolejnym pretendentem do majątku był Fryderyk von AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 32, k. 3v. AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 41, s. 149. 21 Ibidem, s. 142.

19 20

AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 41, s. 76.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Zedlitz, brat rodzeństwa, piszący się von Wilkaw, ale mający nadal prawo do spadku po Kunze von Zedlitz, właścicielu części – jak sam pisał – wsi Nowy Kościół22. Wspomniany wyżej Zygmunt umierając zapisał swoje dobra Ernestowi, nie posiadał bowiem wówczas (1479 r.) bezpośrednich spadkobierców. Wśród wymienianych majątków znalazł się dwór w Nowym Kościele i folwark w „Górnej Wsi” („hoeff zcur Nevenkirchen mit dem vorwerke yn obirdorffe”)23. Pojawienie się wyodrębnionych części danej jednostki osadniczej mogło wpływać na kształt wyobrażenia o przestrzeni wsi w ciągu wielu wieków. Ale samo powstanie podziału nie determinowało przetrwania tej idei. Koniecznym było dłuższe utrzymywanie się odrębności własnościowej, osadniczej lub gospodarczej w obrębie danej wsi. Za dobry przykład tymczasowości podziałów służy Stara Kraśnica. Skomplikowane dzieje stosunków własnościowych w tejże wsi doprowadziły do pojawienia się w XVI w. dwóch kompleksów dóbr szlacheckich. W rezultacie wieś przez pewien czas występowała podzielona na kompleksy nazywane Górną i Dolną Starą Kraśnicą24. Pomimo, że oba znajdowały się w ręku jednego właściciela. Ostatecznie jednak już w XVII w. wieś traktowano jako jedną, zwartą jednostkę. Choć istnienie dwóch folwarków we wsi nadal było faktem. Wydzielanie nowych członów, względnie tworzenie nowych części istniejących już punktów osadniczych to tylko jedna strona zmian gospodarczych i własnościowych na naszym terenie. Drugą stroną był proces przeciwny, to jest zanikanie wyodrębnionych jednostek osadniczych w wyobraźni przestrzennej urzędników, a później mieszkańców, po zmianie ich charakteru prawnego. I tak w 4 ćwierci XV w. w rękach znanej nam rodziny von Zedlitz z Nowego Kościoła znajdował się majątek, czasami precyzyjniej określany jako folwark, nazywany „Heizenberg”. Związany z dobrami w Nowym Kościele i Rzeszówku nie posiadał dokładnie opisanego położenia25. I zapewne nigdy nie zostanie zidentyfikowany, bowiem w 1484 r. jego właściciel Ernest von Zedlitz zur Lippe otrzymał zgodę na parcelację i zamianę na dobra kmiece26. Po tej dacie nazwa znika ze źródeł i potrafimy jedynie powiedzieć, że był on położony koło Świerzawy. Trudno nawet spekulować, w skład której z wsi – Sędziszowej czy Rzeszówka, weszły ziemie folwarku.

Ibidem, s. 195–196. AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 43, s. 172. 24 Jeszcze w 1601 r. bracia Melchior Fryderyk i Hans Jerzy von Reibnitz sprzedali swoje ojcowskie dziedzictwo Adamowi von Schlibitz, to jest „Gutt Ober- und Nieder Alten Schönau mit den Rittersitzen und forwergen daselbst”, AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 52, s. 161. 25 AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 43, s. 173, 192–193. 26 AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 44, s. 269. 22

Wewnątrz miejscowości Zaginięcie ksiąg miejskich Świerzawy właściwie uniemożliwia nam dostęp do tego obrazu jej przestrzeni, jaki posiadali mieszkańcy w XIV–XVIII wieku. Pozostały nam tylko nieliczne wzmianki w dokumentach. Wyłaniający się z nich obraz trudno uznać za pełny lub miarodajny. Co najwyżej możemy dzięki niemu podkreślić znaczenie konkretnych budynków oraz instytucji miejskich. I tak w 1476 r. przy okazji opisu pewnego sporu wspomniano, że jego elementem były zdarzenia „uff dem Steynwege vor dem Rothausze”27. Z późniejszych źródeł dowiadujemy się, że owa „kamienna droga” biegła przez Sędziszów. W świetle tej zapiski można przypuszczać, że w związku z jej znaczeniem jako szlaku tranzytowego – ze Złotoryi do Jeleniej Góry i Czech – część rynku w Świerzawie łączącą oba odcinki, a może nawet cały rynek, nazywano tym określeniem. Zaś sam ratusz świerzawski znajdował się wówczas nie pośrodku rynku, ale w jednym z domów okalających rynek, w części znajdującej się przy owej „drodze”. Interesująco przedstawia się kwestia funkcjonowania w wyobraźni mieszkańców Świerzawy i osób z zewnątrz cieków wodnych i przepraw. Sama Kaczawa w dokumentach w zasadzie nie pojawia się w kontekście funkcjonowania miasteczka. Wyraźniej jej obecność – ale pośrednio – dostrzegano w odniesieniu do Starej Kraśnicy i młyna funkcjonującego we wsi. Względnie często przywoływano natomiast istnienie grobli młyńskiej i powiązanej z nią drogi na terenie Starej Kraśnicy. Z kolei znany dzięki mapom z XVII–XVIII w. przebieg okolicznych dróg sugeruje funkcjonowanie stałej przeprawy w Starej Kraśnicy lub w samym mieście. Jednak o ile konserwacja drogi niejednokrotnie zaprzątała uwagę i emocje mieszkańców tak miasta, jak i wsi, to kwestia przeprawy nie pojawia się w dokumentach często. Być może dlatego, że oba elementy przestrzeni były ściśle ze sobą powiązane. Z dokumentu z 1455 r. dowiadujemy się, że właściciel młyna był zobowiązany do utrzymania w należytym stanie nie tylko drogi wzdłuż grobli młyńskiej, ale i solidnej przeprawy przez nią. Przy tym wyraźnie podkreślano jakość i przeznaczenie mostu – miał on być wystarczająco masywny, by można było po nim przejeżdżać wozami28. Rzecz nie bez znaczenia, jeśli przebiegał przez niego szlak, którym dowożono zboże na przemiał. Jednak dopiero w 1669 r., w dokumencie opisującym spór miedzy właścicielem majątku w Starej Kraśnicy a gminą świerzawską, precyzyjnie wzmiankowany jest znajdujący się na pograniczu wsi i miasta „Steinbrücke” jako punkt odniesienia dla lokalizacji innych zjawisk – pól prywatnych właścicieli – w przestrzeni. Wydaje AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 4. AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 2.

27 28

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

się, że ten awans mostu w hierarchii punktów tworzących przestrzeń okolicy wynikał z zawartej w jego nazwie wyjątkowości konstrukcji. Nie była to zwykła, drewniana struktura, którą często należało naprawiać, którą mogły zniszczyć powodzie. Kamienny most był nie efemerycznym, lecz trwałym, przynajmniej w założeniu trwalszym niż pokolenie okolicznych mieszkańców, elementem przestrzeni29. Mimo skąpych informacji na temat wyobrażeń mieszkańców o przestrzeni miejskiej Świerzawy, możemy uchwycić przekonanie, iż istnieniało poczucie jej wyodrębnienia od świata zewnętrznego. To prawda, że miasto nigdy nie posiadało ani murów miejskich, ani w ogóle żadnych umocnień. Nie oznaczało to jednak zacierania się granic obszaru należącego do miasta. Widać to wyraźnie w określeniu położenia młyna świerzawskiego. Choć w zapisce z 1485 r. mowa o młynie „zur Schönaw”, to jednak jego położenie jest opisane jako „vor der Stadt gelegen”30. Istniała zatem w oczach współczesnych zasadnicza różnica między przynależnością prawną (młyn znajdował się w granicach miejskiej jurysdykcji, był z miastem związany) a położeniem poza granicami punktu osadniczego. Z późniejszych zapisek dowiadujemy się zresztą o funkcjonowaniu „granicy świerzawskiej”, wyznacznika odrębności ziem należących do miasta i mieszczan oraz sąsiednich jednostek terytorialnych. Warto pamiętać, że nie był to obszar definitywnie określony. Transakcje handlowe, jak nabywanie udziałów w dość odległym od miasta kompleksie leśnym „Hohwald” między Lubiechową a Chrośnicą, zmieniały zakres tego „świerzawskiego” obszaru. Podobnie jak w przypadku wsi nabierał on charakteru segmentowego. Niestety, Świerzawa do XIX w. doczekała się tylko dwóch graficznych przedstawień przestrzeni. Powstanie panoramy oraz planu miasta zawdzięczamy Fryderykowi B. Wernerowi, autorowi kolekcji wizerunków miast Śląskich z połowy XVIII w.31 Oba, najpewniej oparte o osobiste doświadczenie autora, przedstawienia oddają rezultat swoistego przecięcia oczekiwań artysty wobec miasta w ogóle (przyjęcie punktu obserwacji umożliwiającego wyeksponowanie odpowiednich elementów architektury miejskiej), wyobrażeń miejscowych informatorów o tym, co warte uwiecznienia z ich lokalnej przestrzeni (podpisy odnoszące się do ważnych obiektów i przestrzeni miasta) oraz realnego kształtu Świerzawy z połowy XVIII w. Oddzielenie tych trzech warstw jest jednak niezwykle trudne wobec braku innego typu, a przy AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 90, s. 548. AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 44, s. 342. 31 O autorze zob. Angelika Marsch, Friedrich Bernhard Werner (1690–1776). Ein europäischer Ansichtenzeichner aus Schlesien, Würzburg 1995; porównanie Świerzawy z przedstawieniami innych miast z różnych części Niemiec jest dziś możliwe dzięki pracy Angeliki Marsch, Friedrich Bernhard Werner 1690–1776. Corpus seiner europäischen Städteansichten, illustrierten Reisemanuskripte und der Topographien von Schlesien und Böhmen-Mähren, Weißenhorn 2010. 29 30

najmniej innego przykładu tego samego rodzaju dokumentacji w odniesieniu do miasteczka. Pozostaje więc stwierdzić, że zgodnie z licznymi wzorcami obecnymi w dziele Wernera panorama podkreślała obecność w mieście i jego pobliżu świątyń zarówno katolickich, jak i protestanckiej, wieży obronnej o nieoznaczonym przeznaczeniu („Alte Thurm”), ratusza, bram miejskich. Wyraźne zaznaczono także cieki wodne – rzekę Kaczawę i groblę młyńską oraz potok Kamiennik. Z groblą związane były dwa młyny – miejski i należący do majątku w Starej Kraśnicy, oba oznaczone i podpisane na planie. Co jednak przykuwa uwagę w obu przedstawieniach, to nie tyle dość standardowy widok miasta, ale dominacja nad nim dwóch siedzib szlacheckich – pałacu w Starej Kraśnicy i dworu w Sędziszowej. W przypadku panoramy dobitnie widać, że górują one nad położonym niżej miastem. Na planie wyraźnie podkreślono, iż kubatura pałacu w Starej Kraśnicy przewyższała wielkością wszystkie reprezentacyjne budynki Świerzawy. Odrębnym natomiast i budzącym zwłaszcza dziś liczne kontrowersje zjawiskiem jest tak zwane „świerzawskie Nowe Miasto”. Jego obecności nie odnotowało żadne wcześniejsze źródło, natomiast począwszy od 2 połowy XVIII w. będzie ono stale obecne w refleksji nad przeszłością miasta32. Różnie je lokalizowano, nie zawsze zgodnie z przedstawieniem Wernera. Dla naszego tematu najważniejsze jest jednak przeciwstawienie widoczne na planie – stojąca pośrodku kwartału wieża nazywana była „starą” („Alte Thurm”), natomiast sam kwartał – „Nowym” („Neue Stadt”). Wyraźnie więc obie struktury przestrzenne oddzielał w oczach mieszkańców znaczący upływ czasu. Ale co najważniejsze, właśnie ów czas, obok funkcji wypełnianych przez dane zjawisko, dla społeczności miał być najistotniejszym identyfikatorem w przestrzeni miejskiej. Szybki zanik terminu „Nowe Miasto” w opisie przestrzeni miejskiej może wskazywać, że ta część osady była „nowa” w okresie sporządzania planu i powstała jeszcze za życia generacji informatorów twórcy. Później stała się częścią miasta, nie wyróżniając się niczym specjalnym na jego tle. Ostatecznie nie można oprzeć się wrażeniu, że dla F.B. Wernera miasto nie było przestrzenią wyodrębnioną ze swojego otoczenia. Przeciwnie, tworzyło strukturę ściśle związaną ze swoją wiejską okolicą. A może raczej – ze szlacheckimi siedzibami sąsiadującymi z miastem. Segmentowa budowa przestrzeni – kościół parafialny, rynek z ratuszem, Nowe Miasto ze Starą Wieżą – obejmowała także kościół św. Jana w Sędziszowej oraz dwory w Starej Kraśnicy i Sędziszowej a także zabudowania gospodarcze nad groblą młyńską. 32 Zob. Mateusz Goliński, Zagadki śląskich nowych miast, [w:] Świt średniowiecza. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi, red. Agnieszka Bartosiewicz, Grzegorz Myśliwski, Jerzy Pysiak, Paweł Żmudzki, Warszawa 2010, s. 178–184, gdzie podsumowanie badań.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Il. 1. Panorama miasta Świerzawy według F.B. Wernera, połowa XVIII w. Rysunek z Kurt Bimler, Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, t. 4: Fürstentum Liegnitz. Kreise Liegnitz. Goldberg. Lüben, Breslau 1943, s. 79, il. 44.

Il. 2. Plan miasta Świerzawy według F.B. Wernera, połowa XVIII w. Rysunek z Kurt Bimler, Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, t. 4: Fürstentum Liegnitz. Kreise Liegnitz. Goldberg. Lüben, Breslau 1943, s. 80, il. 45.

Paradoksalnie brak dokumentacji dotyczącej miasta sprawia, że posiadamy zbliżoną bazę źródłową dla naszych dociekań zarówno w odniesieniu do Świerzawy, jak i do okolicznych wsi. W tych ostatnich ważną rolę w orientacji przestrzeni odgrywał miejscowy kościół. Przykładowo względem niego sytuowano położenie stodoły i ogrodu Alde Waynera z Sędziszowa w 1426 r.33 W wielu przypadkach rezygnowano jednak z uściślania położenia względem punktów o znaczeniu powszechnym na rzecz odniesień do struktury własności w konkretnym fragmencie wsi. Różne formy tego zjawiska możemy zaobserwować w zapiskach dotyczących całej serii transakcji zakupu dóbr od mieszkańców wsi Sędziszowa oraz Sokołowiec przez Hansa von Zedlitz w 1537 r. Najprostszym i często spotykanym sposobem opisu przestrzeni było zlokalizowanie dóbr, z którymi bezpośrednio graniczył przedmiot transakcji. W ten sposób zaaranżowano opis położenia połowy łana pola w Sędziszowej, które Hans von Zedlitz kupił od mieszkańca tejże wsi, Szymona Schmydta. Wskazano, że owo pole znajdowało się „obok [pola] Macieja Schubart”34. Opisując zakup przez tegoż Hansa łana pola od Hansa Scholz z Sędziszowej dookreślono, że dobra tego ostatniego, w tym przedmiot transakcji, znajdowały się „obok folwarku w Sędziszowej”35. Nie zawsze było to wystarczające. W ramach całej serii transakcji AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nry 1, 1a. „eine halbe hube zunechste Matchs Schubarts erbe zw Reyffersdorff”, AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 49, s. 108. 35 „eyne hwbe Erbes zunechst dem forberge zw Reyffersdorff”, ibidem, s. 109

zakupu dóbr od mieszkańców wsi, wspomniany Hans von Zedlitz nabył także łąkę od mieszkańca Sokołowca, niejakiego Behera, która leżała „między [polem zwanym] ‘obszar’ a dobrami Jerzego Krawse”36. Taki sposób prowadzenia opisu przestrzeni oddaje szczególne znaczenie, jakie przywiązywano do kwestii gospodarczo-własnościowych organizujących wyobraźnię o otoczeniu. Dodajmy, nie oznaczało to akcentowania znaczenia własności prywatnej, lecz sygnalizuje podkreślanie funkcjonowania wydzielonych z przestrzeni bytów gospodarczych o szczególnym statusie prawnym. Identyfikacja tych elementów przestrzeni dokonywała się w wyniku połączenia obu elementów – charakterystyki gospodarczej i prawnej (typ nieruchomości, właściciel). Choć większość określeń przestrzeni w obszarze wiejskim zgadza się z tą charakterystyką, to zdarzało się autorom opisów wprowadzać dodatkowe dane identyfikujące interesujący ich punkt. I tak, gdy Hans kupował pół łana pola od Macieja Khunerta z Sędziszowej, doprecyzowano, że chodzi o pole „obok [pola] Mikołaja Peischker za młynem”37. Potrójna charakterystyka pola będącego punktem referencyjnym opisu – poprzez charakter gospodarczy (pole uprawne), osobę właściciela i poprzez relację z istotnym punktem krajobrazu kulturowego – jest dość zaskakująca. Być może jednak wynikała ona z faktu posiadania przez Mikołaja większej liczby nieruchomości?

33 34

36 „eyne wyse stugke zw falckenhayne (…) zwischen der uberschar und Jorge Krawsen guthe gelegen”, ibidem, s. 108. 37 „eyne halbe hwbe Erbes zunechst Nickel Peischkers hynder der muehle erben”, ibidem, s. 110.

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

W tej sytuacji konieczne było dookreślenie, którą z nich miał na myśli autor zapiski. Jednoznacznemu identyfikowaniu położenia punktów w przestrzeni nie sprzyjała wielość ich nazw. W toponimii nakładało się bowiem na siebie wiele warstw, określeń pochodzących z różnych okresów. Łącząc je ze sobą autorzy opisów starali się odwoływać do cech charakterystycznych opisywanych punktów, często odnoszących się do zjawisk przemijających, zdarzeń i stanów współczesnych. W 1679 r. Krzysztof Henryk von Reuersdorff sprzedał swoje dobra w Podgórkach panu Kasprowi von Zedliz. Opisano je wówczas następująco: „das Gutt Steinhoff zu Tiefhartmansdorff, im Jaurischen Fürstenthumb, und hirschbergische weichbilde gelegen, sambt den Freyden berge die Vestung genandt, der abgbrandte Brethund Mehl Mühlen mit allen dessen pertinentien”38. Ze wszystkich wymienionych punktów jeden był stabilny – góra. To o jej precyzyjną charakterystykę zatroszczył się najbardziej autor przywołując zarówno jej nazwę powszechną (Freudenberg), jak i lokalne i chyba czasowo ograniczone, a w każdym razie nie występujące powszechnie w źródłach, określenie (Festung). Dzięki temu identyfikując majątek „Steinhoff” jako związany z górą Radostką można było szukać go w jej okolicach, tam, gdzie można byłoby ulokować zarówno młyn zbożowy, jak i trak napędzany wodą. Prawdopodobna jest identyfikacja dóbr „Steinhoff” z Raczynem (Radzynem), położonym na północ przysiółkiem Podgórek. Znajduje się on bowiem zarówno poza główną zabudową wsi, jak i w pobliżu góry, kompleksu leśnego i dwóch cieków wodnych (potoków Świerzawa przepływającego przez wieś i Radzynka opływającego górę od północy). Dla ówczesnych odbiorców komunikatów kluczowe znaczenie – zarówno gospodarcze, jak i jako znaku identyfikującego – miało odwołanie się do historycznego faktu – spalenia obu młynów. Trudno powiedzieć, czy taki dodatek był rzeczywiście niezbędny do identyfikacji posiadłości. Wydaje się to wątpliwe, był to wszak stan chwilowy, a zarówno przed, jak i po tym zdarzeniu trzeba było umieć dokładnie zidentyfikować majątek i jego położenie w przestrzeni. Najwyraźniej teraźniejszość silnie oddziałująca na postrzeganie rzeczywistości modyfikowała opis przestrzeni także w kontekście komunikacji. Zdarzało się jednak, że ponadczasowa trwałość granic pewnej nieruchomości mogła czynić zbędnym jej opis i bliższe dookreślanie położenia. Dodawano wówczas dla uściślenia identyfikacji specyficzną nazwę nieruchomości lub dodatkowy szczegół położenia. W 1597 r., w czasie sporu o pewne nieruchomości w Sędziszowej między gminą miasta Świerzawa a dzierżawcami lenna zamkowego we Wleniu, opisano jako sporną własność dwa ogrody należące od zawsze do altarzystów kościoła w Sędziszowej. I dlatego nazywane były po AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 56, s. 1111.

spolicie „ogrodami altarzystów”39. Dodajmy, że w tym samym dokumencie, choć bez wyjaśnienia genezy, znalazła się informacja o istnieniu „ogrodów pisarza kościelnego” („Kirchschreibersgärten”)40. Niektóre zwyczajowe nazwy utrwalały się, chociaż zanikała przyczyna tejże odrębności, która je wygenerowała. I tak w Lubiechowie w XVII–1 poł. XVIII w. funkcjonowała nazwa „Dział Lestów” („Lestische Antheil”) na określenie fragmentu wsi z majątkiem rycerskim. W 1 połowie XVII w. wspomniany fragment wsi stał się własnością członka rodziny von Lest w wyniku podziału majątku w Starej Kraśnicy41. I chociaż majątek dawno już zmienił właścicieli i wielokrotnie przechodził z rąk do rąk, określenie istniało jeszcze w 1 ćwierci XVIII w.42 Samo pojawienie się nazwy odnoszącej się do konkretnej rodziny właścicieli nie było zjawiskiem częstym. W przypadku Lubiechowej w XVII w. wynikało z posiadania części wsi przez członków różnych rodzin. Dlatego też równolegle do „Działu Lestów” funkcjonowało we wsi określenie „Dział Redeburgów” („Reydeburgische Antheil”) opisujące inny fragment miejscowości, należący w pewnym momencie do wskazanej rodziny43. Konstrukcje opisujące przestrzeń wewnątrz osad w przytłaczającej większości składały się z elementów nawiązujących do zjawisk kulturowych i cywilizacyjnych. Świat natury miał mocno zredukowany udział w tym obrazie przestrzeni. Od tej reguły zdarzały się jednak znaczące wyjątki. Przy okazji dokonywanego w ramach tak zwanego „Katastru karolińskiego” w 1 ćwierci XVIII w. opisu majątków szlacheckich i chłopskich, wskazano podział oraz położenie niw i pól chłopskich w poszczególnych wsiach. Najczęściej podziały te nawiązywały do wzajemnych relacji poszczególnych elementów (pola „przednie” i „tylne”, sąsiadujące z dobrami innych mieszkańców itp.). W przypadku pól kmieci w Podgórkach decydującą rolę odegrało odwołanie do dominujących masywów górskich. Wieś położona jest między dwoma wzniesieniami – górą Radostką i masywem Maślaka z dominującymi nad osadą Białymi Skałami. To ostatnie wzgórze, wcinając się w przestrzeń wsi, najprawdopodobniej wyznaczało punkt odniesienia wykorzystywany przez spisujących dokumenty katastralne. Konsekwentnie pisali o polach „przed górą” i „za górą”44. Niestety, nie jesteśmy w stanie powiedzieć, czy oddawali w ten sposób nazewnictwo wykorzystywane przez mieszkańców wsi, a więc i sposób postrzegania rzeczywistości. A może przedstawiali swoje widzenie wsi i jej otoczenia? 39 „in gemein altaristen Gärtten genennet”, AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 32, k. 1v. 40 Ibidem, k. 4r. 41 AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 86, s. 132–137. 42 AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 56, s. 601–603; ibidem, nr 60, s. 985–992. 43 Ibidem, s. 604–606. 44 AP Wr., Kataster Karoliński, nr 178, k. 635r–637v.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Warto więc sprawdzić, czy doświadczając świata poza miejscem ludzkiej aktywności mieszkańcy i odwiedzający okolice Świerzawy szerzej wypowiadali się o charakterystycznych, naturalnych elementach krajobrazu.

Najpełniejszy obraz funkcjonowania wyobraźni przestrzennej w odniesieniu do elementów innych niż punkty osadnicze przynoszą dokumenty opisujące położenie posiadłości lub odtwarzające przebieg granic majątków ziemskich. Większość z nich ma stereotypowy charakter. Nie tak znów częsty, szczegółowy opis przebiegu granic jest konstruowany z elementów charakterystycznych dla ukształtowania terenu, zarówno naturalnych (wzniesienia, jeziora, cieki wodne, lasy), jak i będących wynikiem działalności człowieka (stawy, groble, pola, łąki). Niewątpliwie decydujące znaczenie o wyborze większości elementów miał fakt, że swoim zasięgiem wyznaczały one realne granice danej nieruchomości. Ich wymienienie miało więc czysto pragmatyczną funkcję. Ciekawsze z naszego punktu widzenia było wskazywanie tych elementów, obok których znajdowała się dana posiadłość lub urządzenie. Nie definiowały one bowiem samego przebiegu granic, lecz określały położenie – w domyśle: w sposób jednoznaczny dla wszystkich odbiorców. Przykładowo w dokumencie Ottona von Zedlitz z 1455 r. wskazano, że jaz młyński („molwehr”) związany z majątkiem w Starej Kraśnicy będący przedmiotem umowy znajdował się na Kaczawie pomiędzy stawem „Stagteyche” (staw w pobliżu dworu?) i wzgórzem „Balden berge”45. Natomiast dokładny opis granicy posiadłości związanej z tymże jazem – granicy oznaczonej na drzewach i kamieniach – dokonano z pomocą wymienienia pól i łąk należących do innych właścicieli46. Czasami można odnieść wrażenie, że zakładano u wszystkich odbiorców tak precyzyjną wiedzę o przebiegu granic, że nie było potrzeby ich określać. Dotyczyło to jednak w największym stopniu dużych obiektów naturalnych. Ich trwałość, jak można sądzić, decydowała o braku konieczności ich dookreślania. Tak było na przykład w 1591 r., gdy władze Świerzawy sprzedały należący do nich fragment lasu na wzgórzu „Buchberg” (obecnie Sokołowskie Wzgórza z trzema wydzielonymi szczytami – Bucze Wielkie, Bucze Małe, Sokołowa Góra, spośród których w stronę Świerzawy zwraca się Bucze Małe) właścicielowi dóbr w Sokołowcu. Ale już otrzymaną w zamian nieruchomość – fragment lasu na terenie kompleksu „Hohwald” (według XIX-wiecznej

mapy powiatu świerzawskiego kompleks „Hohe Wald” rozciągał się wokół góry Leśniak, na południowy zachód od Lubiechowej) – jako nowy element krajobrazu własności, zobowiązywano się opatrzyć odpowiednimi znakami na drzewach i kamieniami granicznymi47. Jednak nawet w przypadku tej nowej nieruchomości nie opisano granic. Mogło to wynikać z faktu, że mieszczanom pozostawiono wybór, który fragment o określonej jedynie ogólnie powierzchni będą mogli wziąć w posiadanie. Tym niemniej w stosunku do większości nieruchomości wymienianych w źródłach XV–XVI w. stosowano formuły sugerujące zaufanie do odbiorców w kwestii przebiegu granic. Wskazywano bowiem ogólnie na położenie majątku, licząc się z możliwością występowania w okolicy wielu tego typu jednostek, ale nie wchodząc już w detale przebiegu granicy. W zapisce z 1525 r. opisano sprzedaż przez miasto Świerzawa fragmentu pastwiska w Rzeszówku Ottonowi von Zedlitz ze Świerzawy. Otóż miało ono być położone „od tyłu [zaczynając]: ponad górą ku środkowi, aż do [miejsca] przed folwarkiem”48. Sposób opisu wydaje się wskazywać, że dokonywano go z perspektywy osoby stojącej pośrodku przedmiotowego pola i opisującego jego położenie z tego punktu widzenia. Współcześnie trudno na tej podstawie określić położenie pastwiska. Istotnym jest jednak dla nas szczególny aspekt tego opisu – odwołanie się do góry, jako punktu znaczącego w przestrzeni, jednak bez jej identyfikacji poprzez nazwę. Owa „góra” wydaje się funkcjonować w kontekście związku z drugim elementem opisu – folwarkiem, tworząc wyjątkowy, przestrzenny układ odniesienia dla innych zjawisk. Pewnym zaskoczeniem jest fakt, że w tej parze to bezimienny folwark był silniejszym niż góra elementem definiującym przestrzeń. Brak dookreślenia góry nie wynikał z faktu, że wszyscy zainteresowani musieli widzieć, o którą górę chodziło sporządzającemu opis. Przeciwnie, w okolicy Rzeszówka istniały co najmniej dwa wyraźnie zaznaczające się szczyty – Pasternik i Dworska Góra o porównywalnej wysokości. Logicznym byłoby więc zaznaczenie, którą z nich miał na myśli autor zapiski. W tym jednak przypadku rolę identyfikatora położenia odgrywał nie element natury, lecz folwark, bowiem w całej wsi istniał w tym czasie tylko jeden. Dodatkowo należy odczytywać ten przekaz w kontekście całej zapiski o charakterze prawno-własnościowym i gospodarczym. Wspomniane pastwisko znajdowało się przy granicy z folwarkiem należącym do kupującego, Ottona. Stąd większe znaczenie tego właśnie punktu, a nie dominującej nad krajobrazem góry. Raz jeszcze wskazuje to na plastyczność wy-

45 Trudno o jednoznaczną identyfikację tego wzniesienia. Jedyna góra o zbliżonej nazwie znajdująca się na pierwszym, pełnym ujęciu kartograficznym z 1888 r., to „Kahle Berg”. Jednak to wzgórze leżało koło Biegoszowa, w znacznym oddaleniu od Starej Kraśnicy i Kaczawy. 46 AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 2.

AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 13. AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 45, s. 600: „eine Viehweide von Reichenwald, hinten herein ober dem berge biss herfür vor dem forwerg, wie es abgegrenzt unnd aufgeworfen ist (…) in allen Reinen und Gräntzen, wie es gelegen ist”.

Przestrzeń naturalna

47 48

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

obraźni przestrzennej ówczesnych mieszkańców okolicy, którzy posługiwali się w kreowaniu wizji tutejszego krajobrazu zestawem elementów łączonych w układy, które nie miały jednak sztywnego, raz ustalonego kształtu.

Drogi wędrowców Niejako na marginesie różnych akcji prawnych dowiadujemy się o elementach sieci drożnej w naszej okolicy. Zauważmy, że nie są to informacje o pierwszorzędnym znaczeniu dla orientacji w przestrzeni. Pojawiają się one najczęściej w zupełnie pragmatycznym kontekście – zobowiązań do utrzymania i naprawy danego odcinka drogi lub mostu. Czasami te zobowiązania prowadzą do sporów. Miasto Świerzawa i von Hochbergowie ze Starej Kraśnicy do 1499 r. spierali się, kto ma łożyć na utrzymanie drogi królewskiej („kenuglichen Strossen”) ze Świerzawy do Jeleniej Góry49. Ta krótka zapiska sądowa wskazuje nam jednak na wyraźne w owym czasie rozróżnianie w przestrzeni dróg głównych – królewskich – od pozostałych, lokalnych szlaków. W późniejszym okresie nastąpiła znacząca modyfikacja nazwy tej drogi. W początkach XVII w. nazywano ją „drogą krajową” („Landstrasse”)50. Jednak już z dokumentu z 1597 r. dowiadujemy się, że droga biegnąca ze Świerzawy przez Sędziszową nosiła nazwę „kamiennej” („Stainwege”)51. Niewątpliwie jest to ślad trwania tradycyjnej nazwy po raz pierwszy zanotowanej w 1476 r. w odniesieniu do drogi przebiegającej przez Świerzawę („Staynwege”)52. Brak szerszych odniesień do sieci drożnej w dostępnych nam źródłach mógł być jednak ściśle związany z ich charakterem. Opisywały one przestrzeń z punktu widzenia stanu relacji własnościowych, nie zaś zmiany i ruchu, na przykład jako relacja z podróży. Jednak nawet jeśli zaakceptujemy tę specyfikę źródłową, pozostanie faktem, że droga jako taka nie była dla mieszkańców Świerzawy i okolic istotnym, wyróżniającym się elementem przestrzeni. Czy była to cecha specyficzna dla mieszkańców tego górzystego terenu?

naszej okolicy pojawiły się na mapie Złotoryja, Bolków, Grodziec, Gryfów Śląski, Lwówek, Jelenia Góra. Nieobecność Świerzawy wydaje się odzwierciedlać jej pozycję w świadomości współczesnych. Nie tylko niewielkie rozmiary, ale też brak umocnionej siedziby właściciela sprawiły, że jej istnienie nie przykuwało uwagi wędrowców, kupców czy urzędników. Badacze są bowiem zgodni, że Sebastian Münster mapę swą przygotował na podstawie relacji osób trzecich, nie zbierał swoich informacji bezpośrednio na Śląsku53. Pierwsza, wykonana przez Martina Helwiga w oparciu o autopsję, mapa Śląska wydana została w 1561 r. i otworzyła nowy rozdział także w odniesieniu do przedstawień kartograficznych Świerzawy i okolic54. Stosunkowo precyzyjnie oddano na niej względne położenie miasta, które sytuowano między Jelenią Górą i Złotoryją, na zachodzie wskazując na Wleń jako bezpośredniego sąsiada, na wschodzie lokując dwa miasta, Jawor i Bolków jako najbliższe Świerzawie. Podkreślono nadrzeczne położenie osady, a dodatkowym elementem było dodanie nazwy rzeki – „Katzbach Fl[uss]”. Świerzawę przedstawiono jako znajdującą się w kotlinie pomiędzy wzgórzami w okolicy Złotoryi na północy i Sudetami na południu. Wskazuje to na powszechne wyobrażenia Ślązaków o tej części prowincji jako zdominowanej przez górzysty krajobraz, z osadami położonymi nad ciekami wodnymi lub u stóp gór. Nic więcej nie przykuwało ich uwagi w interesującej nas okolicy.

Przedpomiarowe mapy Śląska Z jednej strony prawdą jest, że Świerzawa i jej okolice nie stały nigdy w centrum uwagi kartografów nowożytnego Śląska. Z drugiej jednak strony niemal od początku śląskiej kartografii interesujące nas miejscowości pojawiały się na większości map regionu. Owszem, Świerzawy zabrakło na pierwszej mapie Śląska opublikowanej przez Sebastiana Münstera w 1544 r. Z miejscowości położonych w pobliżu AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 7. AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 35. 51 AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 32, k. 2r. 52 AP Wr., Rep. 132a, Depozyt miasta Świerzawa, nr 4. 49 50

Il. 3. Mapa Śląska Marcina Helwiga (Erste Land=Charte vom Herzogthum Schlesien), odbicie z 1776 r. z klocka służącego do odbicia oryginału z 1561 r. BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 12215-A, oai:www.bibliotekacyfrowa.pl:29259 (http://www.bibliotekacyfrowa.pl/ publication/20779, dostęp 10.12.2015).

Mapa Helwiga wywarła wielki wpływ na wyobraźnię przestrzenną współczesnych i kilku generacji potomnych. 53 Julian Janczak, Zarys dziejów kartografii śląskiej, Opole 1976, s. 41–42. 54 Twórcę mapy przedstawia, dając też krótką jej charakterystykę, J. Janczak, op. cit., s. 45–49.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Świadectwem tego jest fakt, że w kolejnych wydaniach atlasu Sebastiana Münstera, po 1588 r., jego oryginalna mapa została usunięta i zastąpiona uproszczoną wersją mapy Helwiga autorstwa Abrahama Orteliusa55. W tym bardzo popularnym źródle wiedzy kartograficznej Europejczyków znaleźć można było osadę „Schonaw” położoną nad bezimienną, wpadającą do Odry rzeką. Usytuowanie Świerzawy na mapie – między Złotoryją na północy, Jelenią Górą na południu oraz Wleniem na zachodzie i Bolkowem na wschodzie – jedynie w dużym przybliżeniu można uznać za poprawne. Zniekształcało ono ujęcie samego Helwiga, oddalając się od rzeczywistych relacji przestrzennych na Śląsku. Pod względem odwzorowania warunków naturalnych okolic Świerzawy odnotujmy skupienie się na obecności gór na północ od miasta, po obu stronach Kaczawy. Znaczący areał leśny ukazano w dużej odległości na południowy zachód od Świerzawy, między Miedzianką a Boguszowem.

Il. 4. Przeróbka mapy Śląska Martina Helwiga publikowana w dziele Sebastiana Münstera, Cosmographiae universalis Lib[ri] VI, Bazylea 1592 r., ze zbiorów Sächsische Landesbibliothek - Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB), Inv.-Nr.: SLUB/KS A15068 (http://www.deutschefotothek.de/documents/obj/90008979/df_dk_0010006, dostęp 10.12.2015).

Mimo upływu dekad mapy przekazywały i utwierdzały w świadomości ówczesnych elit śląskich zbliżony do znanego z mapy Helwiga sposób opisu okolic Jeleniej Góry – Jawora i Złotoryi. Na kolejnym, nowym ujęciu całego Śląska, przygotowanym przed 1644 r. przez Johana Scultetusa, pochodzącego ze Szprotawy kartografa, ze wszystkich interesujących nas osad ukazana została wyłącznie Świerzawa. Znów – tylko pod postacią znaku używanego przez kartografa na oznaczanie małych miasteczek. Trudno się temu dziwić, bowiem kartograf korzystał obficie ze wzoru, jakim była dla niego mapa Helwiga56. Uzupełniał jej dane jedynie o wybrane szczegóły. Jednym z nich pozostaje podkreślenie istnienia przeprawy przez Kaczawę w osadzie. Nie była to jednak cecha indywidualna grafiki odnoszącej się do Świerzawy. Akurat Scultetus wskazywał w odniesieniu do zaznaczanych cieków dostępne przeprawy na swoich mapach Śląska. J. Janczak, op. cit., s. 52. J. Janczak, op. cit., s. 59–61; Roman Wytyczak, Między Scultetusem a Flemmingiem. Obraz Śląska na mapach od lat 30. XVII w. do lat 30. XIX stulecia, [w:] Znowuż „z kuferkiem i chlebakiem…”, s. 69–80. 55

Il. 5. Fragment mapy Johana Scultetusa, Silesiae Ducatus Accurata et vera delineatio (…), druk ok. 1644 r., z zaznaczoną osadą Świerzawa. BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2454-IV.B., dostęp on-line przez Bibliotekę Cyfrową Uniwersytetu Wrocławskiego, oai:www.bibliotekacyfrowa.pl:31623, (http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/20793, dostęp 10.12.2015).

Więcej szczegółów dotyczących naszej okolicy przyniosła powstała w 1644 r. druga, oryginalna mapa Scultetusa, dotycząca wyłącznie Dolnego Śląska. Oprócz Świerzawy znalazły się na niej Stara Kraśnica i Nowy Kościół. Cała trójka występuje jednak jedynie pod postacią powszechnie używanych sygnatur (symbolicznych wyobrażeń). W przypadku Świerzawy autor zrezygnował z zaznaczania przeprawy, której obecność uwypuklił w sygnaturze oznaczającej położenie Nowego Kościoła. Nowością w stosunku do poprzednich ujęć było nie tylko ukazanie ogólnego położenia wsi Stara Kraśnica, ale i powiązanie jej z pasmem wzgórz, u stóp których miała istnieć. Te realistyczne detale podkreślają pewną znajomość tutejszej lokalności przez autora. Czy jednak był to wynik autopsji, czy zbierania informacji? Nie wiemy.

Il. 6. Fragment mapy Johana Scultetusa, Silesia Inferior. Sereniss. ac celsiss. Principibus ac Dominis Dn. Georgio, Dn. Ludovico, Dn. Christiano, Fratribus. Ducibus Silesiae Ligniciens[is] ac Bergensibus, Dominis gratiosissimis dicata (…), z około 1664 r., z zaznaczonymi miejscowościami Świerzawa (Schönaw), Stara Kraśnica (Alt Schönaw) i Nowy Kościół (Newkirch). BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2483-IV.B, dostęp on-line przez Bibliotekę Cyfrową Uniwersytetu Wrocławskiego, oai:www.bibliotekacyfrowa.pl:34206, (http://www.bibliotekacyfrowa.pl/ publication/22451, dostęp 10.12.2015).

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Z punktu widzenia przedmiotu naszych badań i poszukiwania odwzorowań zarówno przekształceń kulturowych, jak i naturalnych okolicy Świerzawy przełomem była działalność Fryderyka Kühna (+1675), autora między innymi pierwszej mapy księstwa jaworskiego. Na swoich mapach tenże autor umieszczał już nie tylko nazwy miejscowości i ich schematyczne, symboliczne oznaczenia. Wskazywał także na charakter aktywności górniczej lub przemysłu przetwórczego kopalin, precyzyjnie oddawał nie tylko bieg rzek, ale i granice kompleksów leśnych – i jednostek administracyjnych57. W interesującym nas zakresie przestrzennym ustalił położenie Świerzawy (Schonaw) oraz wszystkich należących do jej otoczenia wsi i osad (patrząc od południa ku północy) : Dobków (Kl[ein] Helmsd[orf]), Folwark Muchowski (Muchen Forwarg), Stara Kraśnica (Alt Schönaw), Lubiechowa (Lübenthal), Sędziszowa (Röbersd[orf] [sic!]), Rząśnik (Schönwaldaw), Sokołowiec (Falckenhain), Rzeszówek (Reichenwalde), Różana (Rosenaw), Dynowice (Schandhawsen), Gozdno (Hermanswaldaw), Nowy Kościół (Neukirch), Biegoszów (Polnisch Hundorf). Kartograf szczegółowo opisał ukształtowanie powierzchni naszej okolicy podkreślając liczne pasma wzgórz, u stóp których powstawały okoliczne wsie. Przytoczył nazwy najważniejszych szczytów – Wielisławki („Willenberg”, choć źle oznaczonej – tym mianem nazwał wzgórze leżące naprzeciwko właściwego szczytu), oraz znanego nam ze źródeł pisanych kompleksu „Hohwald” (pasmo Leśniak – Okole) koło Lubiechowej i Rząśnika. Trudno powiedzieć, co zadecydowało o wyborze akurat tych gór jako wartych zaznaczenia na mapie. Całą okolicę Świerzawy autor – zgodnie z prawdą – pokrył różnej wysokości pasmami wzgórz. Z pewnością nie miał Wielisławki za najwyższy szczyt w okolicy. Za dużo wyższy uznał szczyt położony w pobliżu Różanej i Dynowic (kompleks Rakarz – Czaszka – Wołek?). Jego nazwy jednak już nie podał. Interesująco wygląda przedstawienie przez autora zalesienia naszej okolicy. Podkreślił on obecność obszernego kompleksu leśnego (dziś Rezerwat Chełmy Śląskie) rozciągającego się na wschód od Świerzawy i Starej Kraśnicy, na północ od Dobkowa, wraz z osadami Muchówek („Muche”) na południu i Muchów („Hinder-Muche”) wraz z nieistniejącą już osadą „Jegendorf” na północy. Kompleks ten miał sięgać na północy w okolice Rzeszówka. Natomiast zupełnie pozbawione gęstszego zalesienia miały być okolice na wschód od Nowego Kościoła, z Biegoszowem i Gozdnem, dziś pokryte lasami. Źródłowo poświadczone jest funkcjonowanie tu tartaku w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym. Najwyraźniej jednak około połowy XVII J. Janczak, op. cit., s. 62–63; Beata Medyńska-Gulij, Mapy księstw śląskich: świdnickiego, jaworskiego i legnickiego z II połowy XVII wieku Fryderyka Khünoviusa, Wrocław 2002, s. 32–56. 57

w. miejscowe lasy były na tyle przetrzebione, że nie zasłużyły na ich wyraźniejsze zaznaczenie na mapie. Trudno mówić o braku wiedzy autora o tym obszarze, bowiem wskazany przez niego przebieg niewielkich wzgórz otaczających Gozdno odpowiada rzeczywistości. Skoro wiedział o tym detalu krajobrazu – nie są to znaczące wyniesienia – wiedziałby również o kontraście między przestrzenią upraw a lasami, gdyby taki miał miejsce. Zwłaszcza, że zaznaczył obecność obficie zalesionych wzgórz w pobliżu Sokołowca i Rząśnika, które do dziś zachowały taki charakter58. Kühn oznaczył także na mapie – poza punktami osadniczymi – występowanie różnych struktur wytworzonych przez człowieka, przede wszystkim o charakterze gospodarczym. W tym przypadku niemałym zaskoczeniem jest obecność kopalni srebra we wsi Biegoszów. Wspomniana miejscowość należała do von Zedlitzów z Nowego Kościoła. Wielokrotnie podejmowali oni próby wydobywania kopalin zarówno w XVII w., jak i wiek później, jednak nie posiadamy informacji o znaczących i długotrwałych sukcesach rodziny w tym zakresie. Faktem jest, że źródła mówią przede wszystkim o poszukiwaniu miedzi przez dziedziców Nowego Kościoła, o złocie i srebrze wspominając w odniesieniu do właścicieli Rząśnika59. Być może więc mapa stanowi ślad po jeszcze jednym, niezbyt udanym przedsięwzięciu – próbie wydobywania srebra? Ponadto po raz pierwszy na mapie zaznaczono położenie młynów na Kaczawie. Nie ma ich tu jednak wiele. Dwa znajdować się miały w górnym biegu Kaczawy, przed Starą Kraśnicą a trzeci bardziej na północ, za Nowym Kościołem, w pobliżu granicy weichbildu. Zaskakuje brak młyna w Świerzawie, co może jednak wynikać z trudności wprowadzenia odpowiedniego oznaczenia na znak miasta. Bliżej nieokreślonego przeznaczenia dymiącą strukturę – wapiennik – naniósł kartograf na zbocze góry koło Różanej. Zupełnie zaś zagadkowy charakter ma motyw architektoniczny posadowiony na górze Wielisławce. Czy miał on symbolizować ruiny zamku, czy jakąś formę ludzkiej bytności? Zapewne tego nie rozstrzygniemy. Mapa Kühna oddaje w sposób precyzyjny zróżnicowany krajobraz okolic Świerzawy i to zarówno ten naturalny, jak i kulturowy. W tym ostatnim uderza brak podkreślania zalesienia ziem wchodzących w skład dzisiejszej gminy Świerzawa. Najwyraźniej w oczach współczesnych w XVII w. krajobraz okolic miasteczka przypominał przeciętny obraz Powszechnie uważa się przy tym, że jego prezentacja zalesienia ziem śląskich była zgodna – na ile to możliwe w ówczesnej konwencji tworzenia map – z rzeczywistością, zob. J. Janczak, op. cit., s. 63. 59 Ivo Łaborewicz, Inne miejscowości gminy Świerzawa (historia i zabytki – zarys), [w:] Świerzawa i okolice. Schönau und Umgebung, red. Stanisław Firszt, Iwo Łaborewicz, Andrzej Paczos, Świerzawa 2004, s. 67, 69. 58

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

okolic o intensywnej uprawie pól. W tym kontekście należy umieścić fakt, iż w całym okręgu jeleniogórskim autor zaznaczył tylko cztery młyny. Wszystkie miały funkcjonować na Kaczawie, z tego trzy – w okolicy Świerzawy i Nowego Kościoła. Nie oznacza to, że nie było ich nad pozostałymi ciekami, a nawet w innych miejscach nad Kaczawą. Jednak wpro-

wadzenie akurat w tym miejscu tak licznych oznaczeń dla urządzeń przetwórstwa zboża zdaje się wskazywać, że dla twórcy mapy i jego informatorów dolina Kaczawy w obrębie dawnego okręgu świerzawskiego była terenem bardzo urodzajnym, o wysokim poziomie produkcji zbożowej, wymagającej funkcjonowania licznych urządzeń przetwórczych.

Il. 7. Fragment mapy Ducatus Silesiae Iauranus Authore Friderico Khünovio, z około 1660 r., z widokiem okolic Świerzawy. BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2504-IV.B, dostęp on-line przez Bibliotekę Cyfrową Uniwersytetu Wrocławskiego, oai:www.bibliotekacyfrowa.pl:37013, (http:// www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/28364, dostęp 10.12.2015).

Kolejna mapa księstwa jaworskiego, a właściwie świdnicko-jaworskiego, została sporządzona o schyłku XVII w. przez Gotfryda Köhlera. Historycy kartografii nie mają o jego dziele najlepszej opinii. Połączył on bowiem w jedną mapę dwa dzieła Kühna, to jest mapy księstw jaworskiego i świdnickiego, i niewiele dodał od siebie60. Porównanie widoku interesującej okolicy przy pierwszym oglądzie zdaje się potwierdzać te sądy. Całość jest wykonana dużo oszczędniej, z mniejszą dbałością o szczegóły zarówno krajobrazu naturalnego, jak i kulturowego. Co gorsza, trudno powiedzieć, które z opuszczeń były wynikiem niedbalstwa, ewentualnie świadomej decyzji autora o uproszczeniu komunikatu przekazywanego przez mapę, a które oddają realny kształt prze-

strzeni. Odnotujmy więc jedynie, że mapy różni od siebie brak oznaczenia młynów na mapie Köhlera, uproszczenie na tej ostatniej sposobu obrazowania gór – zarówno co do względnej wysokości, jak i obecności zalesienia, wreszcie brak naniesienia kopalni srebra w Biegoszowie. Ponieważ Köhler zaznaczał funkcjonujące ośrodki górnicze, można przypuszczać, iż jest to oznaka zakończenia, jeśli nie wydobycia, to może starań o jego rozpoczęcie przez właścicieli majątku, von Zedlitzów. Warto zwrócić uwagę na element wspólny obu map – podkreślenie obecności jakiejś struktury na szczycie Wielisławki. Najwyraźniej ruiny tamtejszego zamku przyciągały zainteresowanie osób odwiedzjących owe ziemie.

J. Janczak, op. cit., s. 65.

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Il. 8. Fragment mapy Ducatuum Silesiae Svidnicensis et Iavraviensis Delineatio przygotowanej przez Gotfryda Kühlera, z około 1700 r., z widokiem okolic Świerzawy. BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2496-IV.B, dostęp on-line przez Bibliotekę Cyfrową Uniwersytetu Wrocławskiego, oai:www. bibliotekacyfrowa.pl:36814, (http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/27633, dostęp 10.12.2015).

Głęboką zmianę w dziejach kartografii śląskiej zapoczątkowało objęcie całego regionu przeprowadzanymi według tej samej metody pomiarami, które miały dać podstawowe dane do przygotowania ujednoliconego, kartograficznego modelu przestrzeni. Prace nad tym zamierzeniem przeprowadził w latach 1722–1733 na mocy cesarskiego polecenia porucznik Jan Wolfgang Wieland. Wyniki jego prac poddał korekcie na polecenie stanów śląskich porucznik Mateusz von Schubarth w latach 1736–1740. Ukazanie się map drukiem wstrzymały wojny śląskie i niechęć króla Fryderyka Wielkiego. Ostatecznie jednak w 1746 r. ukazał się atlas kartograficzny Śląska wydany przez firmę Spadkobiercy Jana Baptysty Homana w Norymberdze, a złożony z map wykonanych na podstawie obliczeń Wielanda i Schubartha przez Tobiasza Mayera i Jana Mateusza Hassego. Jedną z map atlasu było ujęcie księstwa jaworskiego, które w zubożonej formie zostało włączone do map o większej skali – całej prowincji i Śląska Dolnego61. Mapy z atlasu spadkobierców Homana odróżnia od poprzedniczek przede wszystkim dokładność odwzorowania relacji przestrzennych poszczególnych elementów, ale także rozmaitość danych, które zostały na nich umieszczone. Po raz pierwszy w odniesieniu do naszej okolicy ukazano jej 61 Ibidem, s. 71–75. Zob. też opracowania A. Konias, Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw śląskich Jana Wolfganga Wielanda i Mateusza Schubartha oraz monograficzne Bogdan Horodyski, Dzieje Atlasu Śląska 1720–1752, Warszawa 2002 (=Zabytki Polskiej Kartografii, z. 7), której towarzyszy reprintowe wydanie map.

miejsce w kontekście szlaków komunikacyjnych. To prawda, że ograniczono ich liczbę do „dróg królewskich”. Śledzenie ich przebiegu okazuje się jednak bardzo interesujące. W przypadku naszej okolicy podkreśla siłę wewnętrznych, partykularnych więzi w obrębie księstwa jaworskiego. Dla ówczesnych kartografów – i to zarówno tych w służbie Habsburgów podczas sporządzania pomiarów, jak i służących Hohenzollernom i przygotowujących mapy w wydawnictwie norymberskim – ważniejsze w kontekście okolicy Świerzawy od zaznaczenia połączenia Jeleniej Góry ze Złotoryją było podkreślenie przebiegu drogi z Jeleniej Góry do Jawora. Istnienia drugiej drogi, do Złotoryi, czytający mapę musiał się domyślać, była ona bowiem związana z przebiegiem osadnictwa wiejskiego wyznaczając charakterystyczny kształt wsi – ulicówek. Nie została jednak specjalnie oznaczona. Analizowana mapa umożliwia spojrzenie na rozwój tutejszych wsi w wyniku zakładania przez ich właścicieli kolonii na niezagospodarowanych dotychczas terenach. W odróżnieniu od stanu przekazanego w 2 połowie XVII w. przez mapę Kühna, w 1 połowie XVIII w. zaznaczono na interesującej nas mapie szereg nowych osad – kolonii związanych z większymi wsiami. Taki charakter miał między „Ioha[nis] thal”, to jest Janochów koło Lubiechowa. W podobny sposób powstawały także inne osady po raz pierwszy pojawiające się na mapie okolicy, jak „Georgendorf” – dzisiejsze Jurczyce, położone w pobliżu Muchowskich Wzgórz („Muchenstein”). Była to niewielka osada, poza nazwą zaznaczono trzy domo-

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

stwa na skrzyżowaniu dróg. Z kolei na północny wschód od Świerzawy wskazano na istnienie niewielkiej grupy domostw określanych jako „domki leśne” – „heydhäuser”. Wiek później były one częścią Dolnego Rzeszówka (Nieder Reichwaldau), ewentualnie tworzyły kolonię „Rothof”, dziś tak zwane Pustki. Być może śladem po planach osadniczych któregoś z właścicieli Sokołowca – właściwie jednej z jego części – była przestrzeń na zachód od tej wsi, nad potokiem Skóra, określana jako „Nowy Świat” – „die neue Welt”. Chociaż trudno o jednoznaczną identyfikację, wydaje się, że w tym miejscu powstała w nieodległej przyszłości osada „Sandreczky”, czyli Sądrecko (dziś kolonia Rząśnika) u stóp Sądreckich Wzgórz. Równie interesującym i zagadkowym elementem mapy jest określenie „Klingelbrun” w okolicy Sokołowca. Autor map nie powiązał go wyraźnie z żadnym fragmentem przedstawienia. Mogło ono odnosić się do jednego z młynów w Sokołowicach, ale trudno jednoznacznie to stwierdzić. Bardziej prawdopodobne, iż owa nazwa opisywała pewną przestrzeń, tak jak „Nowy Świat” przeznaczoną do zagospodarowania. W późniejszym okresie jej pozostałością była zwyczajowa, utrwalona na mapie powiatu świerzawskiego z 2 poł. XIX w., nazwa drogi z Sokołowca do Bełczyna: „Klingel Strasse”. Dziś ten sam szlak jest nazywany „Dzwonkową Drogą”. Przypuszczam, że nazwa „Dźwięcząca Studnia / Dźwięczący Potok” była formą określenia terenów rozciągających się między Sokołowcem a potokiem Skóra w kierunku Bełczyna. Być może w pewnym momencie właściciel terenów uznał, że przyciągnie ona osadników, tak jak dziś sądzą inwestorzy nazywający osiedla „Zielonymi”, „Oazami” czy „Parkowymi”. Otwartą kwestią pozostaje geneza tej nazwy. Niestety, w chwili obecnej źródła nie dają odpowiedzi na to pytanie. Niezwykle istotną nowością było ukazanie biegu i zakresu zabudowy poszczególnych wsi poprzez oznaczenie domostw. Czy było ono adekwatne co do samej ich liczby – bardzo wątpliwe, ale co do struktury, w tym zasięgu, ujęcie wydaje się odpowiednie. Niemal wszystkie wsie były osadami typu łańcuchowego, to jest domostwa rozciągały się najczęściej w dwóch liniach zabudowy (rzadziej w jednej linii) jeden za drugim, rozszerzając zasięg osad na wiele kilometrów. Wszystkie osady leżały w dolinach rzek i mniejszych cieków wodnych, najczęściej po obu stronach wody. Wyjątkiem do pewnego stopnia jest Gozdno. Większa część tej wsi skupiała się na brzegach bezimiennego strumienia, ale kilka domostw oderwało się od niego tworząc swoiste przedłużenie zasadniczego korpusu osady w głąb terenów bez cieku wodnego. Intrygujące zmiany zaszły w obrazowaniu życia gospodarczego. Jak pamiętamy na mapie Kühna, najdokładniej-

szym z XVII-wiecznych przedstawień, ukazano funkcjonowanie w naszej okolicy trzech młynów. Tymczasem na analizowanej mapie zaznaczono na analogicznym terenie 10 młynów ulokowanych nad Kaczawą, jeden w Biegoszowie, nad potokiem Czermnica (Pothebach) – sześć, z czego cztery w Sokołowcu, dwa w Rząśniku, nad potokiem Bukownica (Rehbach? Odniesienie nazwy na mapie nie do końca jasne) funkcjonował jeden młyn w Dobkowie, nad potokiem Kamiennik (Steinbach), między Rzeszówkiem a Świerzawą, również działał jeden młyn, nad potokiem Młynka (Kellerbach) w Lubiechowej lub w jej pobliżu działać miały trzy młyny. Łącznie zatem na terenie obecnej gminy Świerzawa w 1 połowie XVIII w. odnotowano i określono położenie 22 młynów, do których należy dodać zaznaczony na mapie wiatrak w Dobkowie. Przynajmniej w części oddaje to obraz skoku cywilizacyjnego, jaki dokonywał się w toku XVIII w., także w zakresie pozyskiwania energii. Wątpliwe, by tylko to zjawisko odpowiadało za ponad 7-krotne zwiększenie liczby młynów na mapach okolicy w ciągu około 70 lat. Przynajmniej częściowo związane było to ze zmianą szczegółowości ujęć kartograficznych. Tym niemniej liczba przedsiębiorstw zajmujących się głównie przetwarzaniem zboża jest imponująca jak na podgórską okolicę. Również orografia, to jest nazwy osobowe obecne na mapie, przynosi szereg ciekawych informacji. Po raz pierwszy kompleksowo zestawiono obok nazw miejscowości także nazwy cieków i wzniesień. Na mapie znajdziemy między innymi nieznane z innych źródeł określenie Biegoszowa. Zazwyczaj występuje on jako „Hundorf”, najpóźniej od 3 ćwierci XVII w. „Polnisch Hundorf” (zob. wyżej uwagi do mapy Kuehna). Na mapie pojawia się jednak podwójna wersja nazwy wsi: „Polnisch Hundorf vulgo Podasch Siederey”, czyli „Polski Biegoszów” albo w języku miejscowych: „Warzelnia Potażu”. Ta niepozorna wzmianka może służyć jako punkt wyjścia do kilku refleksji. Po pierwsze, tłumaczy obecność określenia etnicznego w nazwie wsi. Polska była potęgą w produkcji potażu, to jest skrystalizowanej, rozpuszczalnej w wodzie soli potasu, powstającej, w największym uproszczeniu, w wyniku wygotowywania popiołu drzewnego. Przypuszczalnie w 2 połowie XVII w. właściciele okolicy, von Zedlitzowie, sprowadzili z Polski specjalistów, którzy stworzyli tu silny ośrodek produkcji potażu. Jeśli sami założyciele nie opuścili szybko tych okolic i nie wrócili do Polski, to ich potomkowie przyjęli miejscowy język i obyczaje, bowiem już w latach 20. XVIII w. we wsiach nie mieszkał żaden gospodarz noszący imię lub nazwisko o słowiańskim brzmieniu. Pomimo to pamięć o domniemanych Polakach – rzemieślnikach mogła zostać utrwalona w nazwie podkreślającej

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

odrębność społeczności zamieszkującej wieś od jej najbliższego otoczenia62. Po drugie, potaż był wykorzystywany przede wszystkim jako naturalny nawóz. Jego wytwarzanie na dużą skalę w Biegoszowie wskazuje na zapotrzebowanie zgłaszane przez okolicznych właścicieli wielkich majątków ziemskich troszczących się o rozwój produkcji zbożowej. Po trzecie, swoisty transfer wiedzy i technologii z Polski na Śląsk wspierany przez prywatnego przedsiębiorcę w okresie po wojnie trzydziestoletniej jest zjawiskiem interesującym i niecodziennym w świetle modelowego ujęcia nowożytnej śląskiej gospodarki. Być może należałoby intensyfikację tej formy aktywności gospodarczej Zedlitzów nieco przesunąć w czasie i datować na początek XVIII w. Wówczas część tutejszej szlachty wybrała jako miejsce swej kariery dwór Augusta II Mocnego, elektora Saksonii i króla Polski63. To dawało im szansę na zapoznanie się z realiami życia gospodarczego Polski. Po czwarte, połączenie obu form onomastycznych wska Zob. Przemysław Wiszewski, Czas klęsk i odbudowa… czy też przebudowa? (1618–1740), [w:] Małgorzata Ruchniewicz, Przemysław Wiszewski, Życie w dolinach. Dzieje Świerzawy i okolic, Wrocław 2015 (=Historia obok. Studia z dziejów lokalnych/ History next to. Local studies, t. 1). 63 W służbie króla saskiego znajdował się na przykład Ernest Krzysztof von Nimptsch (młodszy), do 1712 r. dziedzic majątku w Starej Kraśnicy zob. AP Wr., Księstwo świdnicko-jaworskie, nr 59, s. 635–642. 62

zuje na utrzymywanie się jeszcze w XVIII w. na terenie Biegoszowa lokalnego dialektu („vulgo”). Spośród nazw cieków i wzniesień warto odnotować zwłaszcza te, które nie znalazły kontynuacji w późniejszej toponomastyce okolicy. I tak na zachód od Sokołowca i Rząśnika znajdują się dziś Sądreckie Wzgórza. Na naszej mapie były one ogólnie określone jako „Harte sylva” – „Las Harte”. Na wschód od Sokołowca i Rząśnika zaznaczone „Buchberg”, czyli współczesne Sokołowskie Wzgórza, ale także związany z samym Rząśnikiem zalesiony kompleks „Hopfenberg” – „Chmielowa Góra”. Zarówno na nieco późniejszej mapie von Wredego (zob. niżej), jak i na XIX-wiecznym przedstawieniu kartograficznym powiatu świerzawskiego była to przestrzeń bezimienna i dziś można ją jedynie próbować identyfikować ze wzgórzami położonymi na północ-północny wschód od Orzechowic – 380 i 340 m.n.p.m. Z nazw z okolic Świerzawy wskażmy „Mochenstein”, dziś „Muchowskie Wzgórza”, ale także odmianę nazwy Wielisławki. Na dotychczasowych mapach nazywano ją konsekwentnie „Willenberg”, tu zaś nosi nazwę odmienną – „Wildenberg”. Mogła być to funkcjonująca na tym terenie wersja nazwy tej „Dzikiej Góry”, jednak późniejsze mapy utrwaliły jedynie jej pierwotną formę – „Willenberg”. Być może mamy tu zatem do czynienia z pomyłką autora mapy.

Il. 9. Fragment mapy Princip[atus] Silesiae Iavoriensis in IV circulos Iaver, Hirschberg, Lemberg und Buntzlau, wykonano na podstawie danych, Johanna Wolfganga Wielanda (?-1736) oraz Mattheusa von Schubartha (1723–1758), mapa wchodząca w skład Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae generaliter quatuor mappis nec non specialiter XVI mappis tot principa tus repraesentantibus geographice exibitus, wydawcy Homanische Erben, Norymberga 1750 [właściwie: 1752], Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. D 4833, dostępna cyfrowo w ramach Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych (RCIN), oai:rcin.org.pl:7396. 20

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Niewiele później niż mapy wchodzące w skład „Atlasu Śląska” zostało przygotowane kartograficzne ujęcie Nadodrza przez pruskiego oficera Fryderyka Chrystiana von Wrede z zespołem. Na polecenie króla Fryderyka II, niezadowolonego z dokładności ujęcia Wielanda i Schubartha, w latach 1747-1753 von Wrede dokonał pomiaru i zobrazowania większości ziem śląskich64. Interesujący nas obszar stał się przedmiotem jego prac w 1747 r. i znalazł się na arkuszach nr 12 i 13 mapy pogranicza czesko-śląskiego65. Ścisły związek genezy tych map z pruskim aparatem wojskowym znalazł odbicie w dużej dokładności przedstawienia przez twórców sieci drożnej na naszym terenie. Choć teoretycznie na interesujących mapach zaznaczano odrębność dróg pocztowych i lokalnych, to w praktyce jest ona trudna do uchwycenia. Z pewnością jednak twórcy zadbali o odwzorowanie przebiegu nawet drugorzędnych połączeń między poszczególnymi wsiami. Różnicę dzielącą pod tym względem ujęcie Wielanda i Schubartha od map von Wredego widać doskonale chociażby na przykładzie okolic wsi Lubiechowa. Na wcześniejszej mapie tę wieś ze światem miał łączyć bliżej nieokreślony, domyślnie istniejący szlak biegnący środkiem wsi, a następnie na północ wzdłuż potoku Młynka (il. 9). Tymczasem na mapie von Wredego widać rozbudowany system szlaków (il. 11). Ze Świerzawą wieś Lubiechowa miał łączyć szlak o przebiegu odpowiadającym dzisiejszej drodze gminnej. Jednak interesująca wieś miała także bezpośrednie połączenie z Sędziszową dzięki szlakowi dziś już słabo widocznemu w terenie, biegnącemu obok strumienia Koziniec. Odrębny szlak prowadził do Sokołowca, z grubsza zgodnie z dzisiejszym przebiegiem drogi lokalnej omijającej od wschodu Sokołowskie Wzgórza. Tyle, że te ostatnie na mapie von Wredego od zachodu obiegał drugi szlak, dziś w przestrzeni funkcjonujący jako droga gruntowa, zmierzający do Sokołowska Górnego. Wreszcie kolejna droga na północ prowadziła do Rząśnika obiegając od południa w pobliżu Lubiechowej wzgórze Łomy (Kamionka). Na południe z Lubiechowej prowadziła jedna droga, która rozwidlała się niedaleko od granic wsi na dwa szlaki: wschodni, prowadzący na południe od Janchowa oraz zachodni wiodący między Okolem a Pańską Wysoczką w kierunku Chrośnicy. Ten układ drożny w znacznym stopniu przetrwał do dziś, zwłasz J. Janczak, op. cit., s. 79-80; dokładna analiza wraz z wcześniejszą architekturą zob. Andrzej Konias, Śląsk w kartografii fryderycjańskiej XVIII wieku, [w:] Cartographia confinium. Zachodnie i północne ziemie Rzeczpospolitej w dawnej kartografii, red. Edward Jaworski, Radosław Skrycki, Gorzów Wlkp. 2009, s. 76, 79-85. 65 Krieges-Carte Laengst der Schlesischen und Boehmischen Grentze von der Lausnitz an bis Maehren in 42 Sectiones getheilet, oryginał przechowywany w zbiorach kartograficznych Staatsbibliothek zu Berlin. Preussischer Kulturbesitz, fotograficzne kopie (czarno-białe) w zbiorach Oddziału Kartograficznego Zakładu Narodowego im Ossolińskich we Wrocławiu. 64

cza na północ od wsi. Zmieniła się jednak waga poszczególnych szlaków, w niektórych przypadkach – jak w odniesieniu do drogi Lubiechowa – Dziwiszów z odnogami do Chrośnicy i Podgórek – współczesna droga gminna biegnie w zupełnie inny sposób niż szlaki z połowy XVIII w. Nowością w stosunku do poprzedniego ujęcia było dokładne oddanie położenia budynków na parcelach wiejskich a także granic tychże parcel. Trudno w całości zaufać dokładności tego ujęcia, jednak z pewnością wskazuje ono na specyfikę założeń poszczególnych miejscowości. Przykładowo w Starej Kraśnicy, Lubiechowej, Sokołowcu Górnym, Rząśniku i Nowym Kościele miały dominować zespoły złożone z kilku budynków na jednej, dużej działce. Mniejszą liczbę stanowiły jednodworcze założenia na niewielkich parcelach. Dokładnie odwrotnie wyglądał podział i charakterystyka przestrzeni w przypadku Podgórek. Tu dominowały pojedyncze budynki na niewielkich parcelach. W przypadku Różanej, Rzeszówka i Wielisławki sytuacja była bardziej zrównoważona, obie formy zagospodarowania parcel występują we względnej równowadze. Niewiele niestety można na tej podstawie powiedzieć o Świerzawie. Twórca mapy wyeksponował centralny, przyrynkowy blok zabudowy miejskiej jako całość. Poza nim widoczne są jedynie na południe, w kierunku Starej Kraśnicy, niewielkie parcele z pojedynczymi domami. Nowością w porównaniu do poprzednich ujęć kartograficznych było także precyzyjne oznaczenie położenia i otoczenia dworów we wsiach. Szczególnie imponująco przedstawia się założenie dworskie w Starej Kraśnicy, w którym zasadniczy budynek otoczony jest przez siedem towarzyszących mu budowli. Należy też odnotować oznaczenie obecności na górze Wielisławka dworu – zamku oraz obiektu sakralnego (krzyża?). W niektórych przypadkach oznaczenie położenia budynków dworskich może wzbudzać kontrowersje. W Sędziszowej kartografowie umieścili dwór oraz młyn po prawej stronie głównego nurtu Kaczawy. Współcześnie dwór – wraz z pozostałościami średniowiecznej wieży rycerskiej – znajduje się jednak dokładnie po przeciwnej stronie rzeki. Być może rozwiązaniem tej zagadki jest zaznaczony przez autorów mapy bieg grobli młyńskiej. Wypływała ona z Kaczawy, opływała dwór z prawej strony i wpadała do rzeki w jej dolnym biegu. Dzięki temu dwór był ze wszystkich stron zabezpieczony ciekami wodnymi. Być może – ale to tylko hipoteza – w XVIII-XX w. główny bieg Kaczawy skierowano właśnie przez groblę młyńską, likwidując dawne koryto? Nie byłoby to zjawisko odosobnione. Na mapie von Wredego młyn w Wielisławce, pod górą o tej samej nazwie, również znajdował się nad groblą, podczas gdy główne koryto Kaczawy biegło na zachód od niego. Tymczasem współ-

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

cześnie ten sam młyn posadowiony jest dokładnie nad dawną groblą, którą płynie też główny nurt rzeki. W ocenie poprawności tej interpretacji należy jednak zachować ostrożność, bowiem sposób nanoszenia na mapie przebiegu dróg w obrębie wsi niewiele różni się od oznaczenia przebiegu cieku wodnego w tej przestrzeni. Trudno więc być pewnym, czy autor zaznaczając rozejście się cieku biegnącego do młyna oraz głównej linii biegnącej przez wieś miał na myśli odejście traktu od strumienia lub rzeki, czy też wyodrębnienie grobli młyńskiej. Przypadek Sokołowca, na którym poprawnie oznaczono ulokowanie kościoła i dworu nad Czermnicą, zaznaczając rozejście się w tym miejscu strumienia i wyodrębnienie grobli młyńskiej opływającej od zachodu centrum wsi, wskazuje jednak na dążenie autorów do adekwatnego oznaczenia biegu cieków zasilających młyny. Obserwacja liczby grobli młyńskich w obrębie wsi Lubiechowa, Rząśnik i Sokołowiec wskazuje zaś na wielką popularność lokowania młynów poza głównym biegiem cieków. To ostatnie rozwiązanie było jednak także praktykowane. W Starej Kraśnicy znajdziemy trzy młyny o odmiennym sposobie zasilania w wodę. Pierwszy był położony bezpośrednio nad Kaczawą (południowy). Na potrzeby drugiego wybudowano specjalną groblę młyńską utworzoną przy wspomnianej rzece (środkowy młyn). Trzeci z nich ulokowano nad groblą powstałą z przekierowania części zasobów potoku Świerzawa do zasilenia stawu przy dworze starokraśnickim. Ze stawu woda była następnie kierowana do Kaczawy i zanim wpadła do rzeki na przedmieściu miasta zasilała działanie młyna dworskiego. Wśród konstrukcji oznaczonych na mapach von Wredego należy wspomnieć nie tylko o młynach, których liczba i położenie z grubsza odpowiada danym przekazanym przez ujęcie Wielanda i Schubartha. Na interesującej nas mapie pre-

cyzyjnie oznaczono także obecność dwóch wiatraków - na północny wschód od Dobkowa, mniej więcej na wysokości kościoła, oraz na południe od Rząśnika, także na wysokości tutejszej świątyni. Z kolei na północ od Rząśnika, u stóp góry Łuczywo zaznaczono funkcjonowanie cegielni. Wreszcie wspomnijmy o oznaczeniu istnienia dwóch szubienic, obu w pobliżu Rzeszówka. Jedna znajdowała się pomiędzy Starą Kraśnicą i Rzeszówkiem, druga na północnym krańcu tej ostatniej wsi. W pobliżu Rzeszówka znajdowało się także zupełnie nieznane z innych źródeł miejsce – pustelnia („Einsiedleÿ”). Miała być ona położona na północ od osady, na wzgórzu spod którego wypływał bezimienny strumień wpadający do Czerwieńca na terenie wsi. Jak długo ta pustelnia tu działała, kto w niej mieszkał? Nie mamy na to odpowiedzi w źródłach. Pamięć mieszkańców przechowała jednak ten fakt kulturowy nadając wzniesieniu położonemu na północ od miejsca, gdzie była pustelnia, nazwę „Einsiedlerberg” (dziś: Pustelnik), poświadczoną na mapach z 2 połowy XIX w. Mapę von Wredego od ujęcia Wielanda i Schubartha różni podejście do orografii. Na mapie von Wredego nazwy cieków są reprezentowane wyjątkowo (Kaczawa – Katzbach). Natomiast odnajdziemy tu szereg nazw wzniesień, których brakowało na wcześniejszych mapach. I tak w pobliżu Gozdna zaznaczono wzgórza „Hungehey” (Gozdnica) i „Futterberg” (Międzydroże). Na południe od Podgórek – „Camerberg” (Maślak), zaś na północ – „Schultzenberg” (Krzyżowa) oraz „Freÿdenberg” (Radostka). Na wschód od wsi, w pobliżu Wojcieszowa, znajdował się z kolei „Klein Mühlberg” (Młynica). Między Podgórkami a Lubiechową wskazano istnienie wzniesienia nazywanego „Scheibelberg” (Świerki). Na zachód od Sokołowca znajdował się „Sontagsberg” (Niedziałek), zaś na wschód od Dynowic – „Langenberg” (Dłużyca).

Il. 10. Krieges-Carte Laengst der Schlesischen und Boehmischen Grentze von der Lausnitz an bis Maehren in 42 Sectiones getheilet, południowy fragment arkusza 12. Czarno-biała fotokopia przechowywana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinet Kartograficzny. 22

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Il. 11. Krieges-Carte Laengst der Schlesischen und Boehmischen Grentze von der Lausnitz an bis Maehren in 42 Sectiones getheilet, arkusz 13. Czarno-biała fotokopia przechowywana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinet Kartograficzny.

Analiza wczesnych ujęć kartograficznych Śląska pod kątem prezentacji przestrzeni wokół Świerzawy wykazuje zaskakująco wiele elementów zbieżnych z obrazem wyłaniającym się podczas badań źródeł pisanych. Przede wszystkim dominacja punktów osadniczych jako najistotniejszych elementów krajobrazu, ograniczone – aż do momentu kreślenia map na użytek wojska – znaczenie dróg jako wyznaczników ładu przestrzennego, w obrębie świata natury relatywnie duże znaczenie kompleksów leśnych oraz gór jako charakterystycznych zjawisk otaczających człowieka. Ujęcia kartograficzne od komunikatów pisanych różnią natomiast dwie kwestie: podkreślenie roli cieków (rzek, strumieni, grobli) jako elementów współtworzących krajobraz oraz brak szczegółowych odniesień do sfery własności nieruchomości. Możliwe, że wynika to z różnic skali w spojrzeniu na otoczenie. Ujęcia mikro, obecne w źródłach pisanych, nie odwoływały się do cieków, bowiem ich całościowy bieg przekraczał potrzeby identyfikacyjne i – w kontekście opisywanych spraw – możliwości percepcyjne mieszkańców. Z kolei kwestie własnościowe były niemożliwe do uwzględnienia na mapach wobec ich dużej skali i znaczącego rozdrobnienia własności na naszym obszarze. Zmianę w tym zakresie przyniosła dopiero mapa von Wredego w połowie XVIII w. O specyfice ujęć decydowała też tradycja – góry i rzeki były powszechnymi elementami map europejskich, niezależnie od ich przeznacze-

nia. Dokument pisany przynosi bardziej plastyczny, zindywidualizowany obraz postrzegania przestrzeni. Ostatecznie, wobec ułomności źródeł, nie jest to obraz precyzyjny i nawet w części kompletny. Zauważmy, że bardzo różni się od konstrukcji, jaką na podstawie źródeł prawnych w odniesieniu do wartościowania przestrzeni na późnośredniowiecznym Mazowszu zaproponował Grzegorz Myśliwski. Zgodnie z jego badaniami najistotniejszą rolę miały odgrywać obiekty sakralne, siedziby władzy, drogi66. Nasze – dodajmy jednak, że bardzo fragmentaryczne – analizy nie przynoszą takiego obrazu aż do połowy XVIII w. Wypadnie więc podkreślić obecne w nim generalne tendencje: skupienie się na zjawiskach z zakresu kultury i cywilizacji, uprzywilejowanie problemów własnościowych i gospodarczych, postrzeganie świata Natury przez pryzmat wydarzeń związanych z aktywnością mieszkańców okolic Świerzawy. Jeśli można w największym skrócie scharakteryzować sposób widzenia przestrzeni w naszej okolicy między XIII w. a XVIII w., to byłby to antropocentryczny model konstruowania przestrzennych układów odniesienia, którego szczegółowość w przypadku ujęć kartograficznych rosła wraz z upływem czasu pod wpływem potrzeb militarnych (szybkiego przemieszczania dużej liczby wojsk). Grzegorz Myśliwski, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni (Mazowsze od XII do poł. XVI wieku), Warszawa 1999, s. 154–158. 66

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach w XIX i XX wieku Dla terenów, na których znajduje się miejscowość Świerzawa i jej najbliższe okolice, nie zachowało się zbyt wiele zabytków kartografii historycznej67. Naturalnie – o czym dokładniej napisano we wstępie metodologicznym do całego atlasu – zdjęcia kartograficzne są odbiciem następujących – szczególnie od XVIII w. – zmian w procesie ich tworzenia i tendencji dotyczących treści, które ilustrowały. Po rewolucyjnych przemianach technik kartograficznych XVIII– XIX stulecia gwałtowną zmianę ukazywania odwzorowań kartograficznych terenu i dokonujących się na nim przemian społecznych zauważyć można na Śląsku, również w odniesieniu do Świerzawy i okolic, od 1945 r. gdy dotychczas niemieckie tereny zostały włączone do Polski68. * Mapy stanowią bardzo ważne źródło dla ukazania cech charakterystycznych środowiska przyrodniczego, tendencji i procesów przekształcania krajobrazu naturalnego oraz kulturowego Świerzawy i okolicy w XIX i XX w. W pierwszym oglądzie pozwalają one na wskazanie cech definiujących krajobraz przyrodniczy wynikający z położenia geograficznego wspomnianego obszaru na Pogórzu Kaczawskim oraz w Górach Kaczawskich (w przypadku Wojcieszowa), gdzie wyraźną oś odniesienia stanowi dolina rzeki Kaczawy. Wszystkie mapy do 1945 r. (z wyjątkiem najskromniejszej pod tym względem, pochodzącej z 1823 r. nr 2) ukazują właściwości ukształtowania terenu waz z opisem topograficznym. Drugi obszar informacyjny map daje możliwość (oczywiście w zróżnicowanym stopniu w zależności od bazy danego przedstawienia kartograficznego) ukazania regionu przez pryzmat zmian administracyjnych, ekonomicznych, społecznych (w tym demograficznych) i kulturowych. Z wyraźnie dynamizującą się na ziemiach niemieckich od drugiej połowy dziewiętnastego stulecia industrializacją związane były głębokie przemiany w zagospodarowaniu przestrzeni, jako wynik realizacji inwestycji przemysłowych w postaci budowy mniejszych i większych zakładów, przemian urbanistycznych miast i miasteczek, poważnej modernizacji infrastruktury drogowej, powstawania tras kolejowych, regulacji cieków wodnych, budowania zbiorników przeciwpowodziowych i tym podobnych. Wspomniane czynniki rzutowały także na Por. zamieszczony pod narracją spis wykorzystanych map. Por. wstęp do całości atlasu.

67 68

przemiany agrarne, które wpływały na zmiany struktury oraz przestrzeni wsi. Generowały zarówno jej rozwój, ale także w niektórych przypadkach zapoczątkowywały ich zanik w wyniku procesów migracyjnych do miasta. Modernizacja ekonomiczna rzutowała w sposób naturalny na powstawanie głębokich przemian społecznych i kulturowych, w tym na zdefiniowanie konieczności ochrony krajobrazu naturalnego i kulturowego jako odpowiedź na negatywne czynniki uprzemysłowienia i urbanizacji, na kształtowanie pojęcia budżetu czasu wolnego i turystyki, określenie parametrów estetycznych w formowaniu przestrzeni do życia. * Biorąc pod uwagę chronologię powstawania analizowanych tu map Świerzawy i okolic pierwszym jest wydawnictwo pochodzące z 1821 roku (nr 1). Mowa tu o dwóch mapach (wykonanych przez porucznika Carla Weilanda) zamieszczonych w atlasie topograficzno-wojskowym ukazującym Śląsk w jego ówczesnym podziale administracyjnym. Do powiatu świerzawskiego powołanego do życia w 1818 r. odnoszą się dwie tablice nr 10 i przede wszystkim 11. Waga tych map zasadza się głównie na tym, iż jest to zasadniczo pierwsze ukazanie granic wspomnianej tu jednostki terytorialnej w momencie jej powstania. Zdjęcia te pozwalają przede wszystkim na dokonanie charakterystyki ukształtowania krajobrazowego regionu ze wskazaniem na dominację wzniesień porośniętych bujnym lasem. Ponieważ atlas służyć miał celom wojskowym, w sposób szczególny zadbano o umieszczenie na mapach szlaków komunikacyjnych oraz najważniejszych osad na czele z miejskim ośrodkiem, jakim była Świerzawa, oraz licznymi w regionie wioskami, wokół których koncentrowała się gospodarka rolna (głównie w północnej części powiatu). Waga wspomnianych map opiera się jednak przede wszystkim na tym, iż pokazują one powiat świerzawski, co prawda, w bardzo ogólnym zarysie (przede wszystkim w odniesieniu do środowiska naturalnego), jednakże w bezpośrednim momencie poprzedzającym wielkie zmiany związane z uprzemysłowieniem i urbanizacją Śląska. Bardzo ważnym uzupełnieniem omówionych wyżej map jest zdjęcie kartograficzne z 1823 r. (nr 2) Poważnym jego mankamentem jest jednak to, iż uwzględnia ono jedynie fragment tak zwanej najbliższej okolicy Świerzawy (tereny na północ i wschód od miasteczka), samą miejscowość sytuując na skraju obrazu kartograficznego. Fakt ten nie pozwala na pogłębioną analizę terenów zachodnich i południowych. Ze względu na swój fragmentaryczny charakter nie oddaje ona sedna przemian administracyjnych w regionie, przede wszystkim zaś wzrostu znaczenia Świerzawy jako lokalnego centrum, która około 1818 r. otrzymała przecież status miasta powiatowego.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Wspomniana mapa ma jednak ogromne znaczenie. Ukazuje bowiem stan środowiska przyrodniczego oraz stopień zagospodarowania przestrzeni przyrodniczo-kulturowej Świerzawy i okolicy na krótko przed wielkimi zmianami industrialnymi. W odróżnieniu od map z 1821 r. (nr 1) to ujęcie ma charakter bardziej szczegółowy. W krajobrazie regionu dominują pola uprawne położone w bezpośredniej bliskości zarówno miasteczka Świerzawy, jak i wsi na czele ze Starą Kraśnicą, Sędziszową, Biegoszowem, Nowym Kościołem, Dynowicami, Rzeszówkiem, Kondratowem. Drugą dominantę stanowią lasy ze szczególnym wskazaniem na region położony pomiędzy Biegoszowem i Gozdnem, pomiędzy Kondratowem i Rzeszówkiem oraz Dynowicami i Różaną. Mapa ta nie pozwala jednak na scharakteryzowanie rodzaju zalesienia, w odróżnieniu od późniejszych, gdzie wyraźnie ukazano jego właściwości. Mapy, między innymi z 1896 (nr 10) i 1903 (nr 11), wskazują nie tylko na wielkość obszarów leśnych, ale także na ich skład zbliżony do pierwotnego, a więc mieszany z przewagą drzew liściastych. Infrastrukturę drogową tworzyły, zgodnie z informacją mapy pochodzącej z 1823 r. (nr 2), trzy zasadnicze szlaki. Pierwszy prowadził od Świerzawy na północny wschód do Wilkowa, drugi zaczynał się przed Świerzawą i biegł wzdłuż rzeki Kaczawy ku Złotoryi. On też w sposób zasadniczy koncentrował osadnictwo w regionie. Obok Świerzawy ulokowane na nim zostało kilka wsi. Mowa tu między innymi o Sędziszowej, Różanej, Dynowie i Nowym Kościele. Trzeci szlak zaczynał się w Świerzawie i prowadził daleko poza granice powiatu do Jawora. Mapa z 1823 r. (nr 2) pozwala również na podjęcie ograniczonej próby określenia stanu infrastruktury gospodarczej regionu ze wskazaniem na funkcjonowanie w danej miejscowości między innymi młynów wodnych (na przykład dwa w Sędziszowej, dwa w Nowym Kościele). Uzupełnienie wiedzy na temat sieci młynów wodnych w całym powiecie mogą stanowić mapy z 1821 r. (nr 1). Budowane one były nie tylko na głównej rzece regionu, czyli Kaczawie, ale na bardzo wielu nawet niewielkich ciekach hydrologicznych, o ile spełniały one odpowiednie ku takim inwestycjom warunki. Mapa z 1823 r. (nr 2) daje poglądową wiedzę na temat rozmieszczenia folwarków w regionie oraz schematyczną informację o strukturze gruntów. Przybliża, oczywiście w bardzo uproszczonej formie, ukształtowanie zabudowy poszczególnych miejscowości. Na jej podstawie nie można jednak określić charakteru najważniejszych z punktu widzenia funkcjonowania miasta czy wsi obiektów, takich jak siedziba władz, świątynia, zamek, pałac, zabudowania dworskie. Bardzo ważnym uzupełnieniem obrazu kartograficznego z 1823 r. (Ir 2) jest mapa przedstawiająca cały powiat świerzawski wraz z sąsiednimi, to znaczy złotoryjskim, le-

gnickim, jaworskim, bolkowskim, kamiennogórskim, jeleniogórskim i lwóweckim (przy czym tylko część z nich została ukazana w sposób całościowy, reszta zaledwie fragmentarycznie). Wydana została, co prawda, w roku 1876, jednakże prezentowała ujęcie z 1824 (nr. 5). Pozwala ona na pokazanie charakterystyki całego powiatu, ale także w ujęciu komparatystycznym na tle regionu. W sposób zasadniczy poszerza wiedzę na temat zachodniej i południowo-zachodniej części jednostki terytorialnej. Powiat świerzawski należał do mniejszych w regionie, co szczególnie widać w porównaniu do sąsiadujących z nim powiatów lwóweckiego i jeleniogórskiego. Jego oś w sposób wyraźny wyznaczała rzeka Kaczawa, co wpłynęło na południkowe ukształtowanie. Omawiany tu obraz kartograficzny umożliwia również uchwycenie cech charakterystycznych krajobrazu przyrodniczego regionu, ze wskazaniem na wyraźną dominantę wzniesień na obszarze dwóch trzecich powiatu (teren na południe od Świerzawy). W znacznej części porośnięty był on lasem. Tego rodzaju uwarunkowania krajobrazowe wpłynęły na fakt koncentracji gospodarki rolnej regionu w jego północnej części. Mapa pozwala również na określenie modelu wioski ze wskazaniem na typowe ulicówki, czego przykładem są Kondratów, Rząśnik czy Sokołowiec. Podobny rodzaj osadnictwa występuje również na terenach południowych i zachodnio-południowych, czego przykładem mogą być wsie Maciejowa, Dziwiszów, Chmielno czy Janówek. Bardzo interesującą mapą dla omawianego tu okresu odnoszącą się do Świerzawy i okolicy jest obraz kartograficzny powstały prawdopodobnie w latach 1828–1847 dla potrzeb atlasu ilustrującego Śląsk poprzez pryzmat map specjalistycznych, pokazujących strukturę powiatów regionu (nr 3). Jest to typowa mapa topograficzna, na której rzeźbę terenu przedstawiono metodą kreskową. Jej waga zasadza się na ukazaniu granic całego powiatu świerzawskiego. Stanowi również ważne uzupełnienie map z 1823 r. (nr. 2) i z 1876 r. (nr. 5) dla charakterystyki obrazu ukształtowania terenu oraz rozmieszczenia osadniczego. Ze względu na swoją formułę ukazauje cały powiat świerzawski na tle siatki hydrograficznej regionu. Poszerza także wiedzę na temat rozmieszczenia na terenie powiatu folwarków oraz młynów. To, co jednak w sposób znaczący wyróżnia ją na tle wspomnianych już obrazów kartograficznych, dotyczy przede wszystkim dostarczenia materiału informacyjnego na temat struktury wyznaniowej powiatu poprzez poświęcenie szczególnej uwagi na oznaczenie, występujących w konkretnych miejscowościach, obiektów sakralnych z wyróżnieniem świątyń ewangelickich i katolickich. Na żadnej innej mapie omówionej powyżej nie poświęcano aż tyle uwagi wspomnianej problematyce. Cechą charakterystyczną przekazu mapy jest to, iż w większości 25

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

wsi, na których oznaczono budowle sakralne w danej miejscowości, funkcjonowały zarówno świątynie ewangelickie, jak i katolickie. Zjawisko to w sposób równomierny występuje na obszarze całego powiatu. Obraz ów sugeruje w wyraźny sposób, iż powiat świerzawski w omawianym okresie charakteryzowało zróżnicowanie konfesyjne jego mieszkańców. Pewnego rodzaju podsumowaniem rozważań na temat obrazów związanych ze Świerzawą i okolicą na przysłowiowy dzień przed eksplozywnymi zmianami modernizacyjnymi w gospodarce jest mapa z około 1850 r. (nr. 4) ukazująca powiaty świerzawski, jaworski i bolkowski. Pozwala ona przeprowadzić porównania dotyczące komparacji krajobrazu przyrodniczego i gospodarczego oraz uwarunkowań administracyjnych pomiędzy wskazanymi jednostkami terytorialnymi. Stanowi również potwierdzenie istniejących od wielu dziesiątków lat trendów rozwojowych powiatu świerzawskiego w omawianym okresie. Są to przede wszystkim: dominanta ośrodków miejskich, to jest Świerzawy i Miedzianki, dominacja rolnictwa oraz wciąż niewielkie znaczenie Wojcieszowa, dla którego za chwilę jednak nadejdą „złote lata” rozwoju. Ważnych informacji dla analizowanej tu problematyki dostarczają kolejne mapy z 1896 r. (nr. 10) oraz 1903 r. (nr. 11). Obejmują one dla Świerzawy i okolicy zasadniczo ten sam wycinek terenu powiatu świerzawskiego, co obraz z 1823 r. (nr. 2). Jednakże i na tych zdjęciach zobrazowana została, w przybliżeniu, połowa powiatu. Ich wartość zasadza się jednak na tym, iż oddają one „fotografię” regionu w momencie bardzo zintensyfikowanych procesów modernizacyjnych na ziemiach niemieckich, w tym oczywiście na Śląsku na przełomie XIX i XX w. W odniesieniu do kwestii środowiska przyrodniczego oraz stopnia zagospodarowania przestrzeni przyrodniczo-kulturowej Świerzawy i okolicy wyraźnie widać, iż region ten pomimo czasów eksplozywnej modernizacji gospodarczej Niemiec zachował swój rolniczy charakter. Dominantę w krajobrazie stanowią wciąż pola uprawne oraz lasy. Wspomniane mapy w sposób obrazowy oddają zmiany zachodzące w oglądzie tak samej Świerzawy, jeżeli chodzi o jej rozwój urbanistyczny, jak i prężnie rozwijających się wsi na czele z Sokołowcem, Nowym Kościołem oraz Kondratowem. Tendencjom rozwojowym sprzyja wyraźnie, co pokazują mapy, położenie przy głównych szlakach komunikacyjnych, dostęp do ziemi lepszej klasy, czy wreszcie rozwój zakładów przetwórczych tak ważnych na terenach rolniczych. Charakterystycznym elementem wskazanych miejscowości jest posiadanie kilku młynów wodnych oraz wiatraków. Ważne miejsce na mapach znalazły również cegielnie (między innymi w okolicach Świerzawy), które były odpowiedzią na coraz silniejszy w regionie ruch budowlany. 26

Co prawda liczba domostw tak w samej stolicy powiatu, jak i w okolicznych wsiach zwiększała się stosunkowo powoli (co stanowiło odzwierciedlenie ograniczonej dynamiki demograficznej), to jednak kierunek wzrostowy miał charakter trwały. W tym miejscu zaznaczyć jednak należy, iż wspomniane mapy nie uwzględniają wszystkich rodzajów infrastruktury gospodarczej. Pominięto na przykład liczne w regionie olejarnie, gorzelnie, browary, tartaki. Porównanie mapy z 1823 r. (nr. 2) oraz wspomnianych z przełomu XIX i XX w. (nr. 10 i 11) pozwala nie tylko na wskazanie trendów dynamicznego rozwoju, ale także pewnych obszarów stagnacji. Przykładem może być Różana, kolonia Nowego Kościoła. Owawieś malowniczo położona w dolinie rzeki, wśród lasów świerkowo-sosnowych z domieszką drzew liściastych, dysponująca jednakże niewielkim areałem użytków rolnych, zasadniczo nigdy nie wyszła poza wielkość małej osady, co potwierdzone zostało także na mapach z lat 30. XX w. (nr. 20, 23). Wartościowe uzupełnienie informacji ze wspomnianych map stanowią rysunki lub mapki dóbr ziemskich bądź ich fragmentów wykonywane w celach katastralnych w latach 1866–1972 (nr. 6, 7, 8, 9). Mapy z 1896 (nr. 10) i 1903 r. (nr. 11) w poważnym zakresie uwzględniają zmiany w oglądzie Świerzawy i wsi regionu pokazując ich rozrost terytorialny oraz przemiany w strukturze wewnętrznej. Niewątpliwie dostrzec można przyrost substancji architektonicznej we wspomnianych miejscowościach, rozwój infrastruktury drogowej oraz mostowej. Ich dopełnienie może stanowić rysunek z 1914 r. obrazujący rozbudowę sieci chodników w Świerzawie, mającą na celu podniesienie standardów życia codziennego miasteczka (nr. 15). Niestety na wspomnianych mapach zaakcentowane zostały jedynie wybrane obiekty, przede wszystkim świątynie, co nie pozwala na lokalizację innych budowli pełniących rolę siedziby władz lokalnych czy różnych obiektów użyteczności publicznej. Ujęcie krajobrazu poszczególnych miejscowości w świetle omawianych map umożliwia jednak zobrazowanie ukształtowania ich struktury czy wskazanie centrów oraz tendencji rozwojowych. Porównując wyróżnione aspekty dla Świerzawy w odniesieniu do mapy z 1823 r. (nr. 2) i map z przełomu XIX i XX w. (nr. 10 i 11) widać wyraźnie, iż pomimo zachodzących zmian modernizacyjnych miasto zachowało pierwotny układ osady targowej z wydłużonym rynkiem, wokół którego i jego okolic koncentrowała się zasadnicza struktura zabudowy mieszkaniowej i obiektów użyteczności publicznej. O rozwoju przestrzennym miasta decydowały w omawianych okresach przede wszystkim warunki związane z ukształtowaniem terenu. Mowa tu o oparciu się na linii rzeki Kaczawy oraz „wciśnięciu” zasadniczej części miasta w głęboką dolinę. Świerzawa położona jest bowiem na tektonicz-

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

nym obniżeniu u podnóża Gór Kaczawskich zwanym Rowem Świerzawskim. Dla przełomu XIX i XX w. dodatkową, wyraźną linię graniczną tworzyła linia kolejowa. Wspomniana tendencja obowiązywać będzie także w kolejnych dziesięcioleciach XX w., ze wskazaniem na jej nieznaczną korektę. Widocznym znakiem objęcia przemianami modernizacyjnymi w XIX w. również powiatu świerzawskiego, które mocno akcentowano na mapach z przełomu XIX i XX w. (nr. 10 i 11), było pojawienie się linii kolejowej doprowadzonej do Świerzawy ze Złotoryi w 1895 r., zaś rok później przedłużonej do Wojcieszowa Górnego. Fakt ten pociągnął za sobą powstawanie różnych elementów infrastruktury kolejowej na czele z dworcami i przystankami, co zostało także odzwierciedlone na mapach. Jak ważnym wydarzeniem z punktu widzenia rozwoju miejscowości powiatu świerzawskiego było dotarcie kolei nie tylko do miast regionu, ale także wsi, niech świadczy bardzo wyraźne zaznaczenie dworców kolejowych w infrastrukturze miejscowości, czego przykładem jest między innymi Nowy Kościół. Działania związane z wytyczaniem szlaków kolejowych pociągnęły za sobą również inwestycje mające na celu podniesienie standardu dróg, co znalazło swoje odbicie także na wspomnianych mapach. Nie wytyczano, co prawda, nowych szlaków drogowych, jednakże poszerzano i unowocześniano już istniejące, nadając najważniejszym status szos. Uzupełnienie informacji odnoszących się do zmian w infrastrukturze regionu stanowi mapa z 1924 r. (nr. 18). Zaznaczone zostały na niej inwestycje hydrologiczne oraz poprawiające stan bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, które realizowano od końca pierwszej dekady XX w. (z racji czasu ich powstania nie mogły być uwzględnione na wcześniejszych, omawianych tu obrazach kartograficznych). Do najważniejszych należały wały przeciwpowodziowe i stopnie wodne mające za zadanie ochronę Świerzawy przed powodziami ze strony Kamiennika oraz poldery zalewowe (łąki i pola pomiędzy Sędziszową a Rzeszówkiem). Ze wspomnianą mapą korespondują rysunki pochodzące z 1912 r. (nr. 13 i 14), towarzyszące inwestycjom mającym na celu bezpieczeństwo przeciwpowodziowe w regionie i przedstawiające ukształtowanie głównych cieków wodnych Świerzawy i okolicy, czyli Kaczawy i Kamiennika. Wspomniane inwestycje znalazły swoje odzwierciedlenie również na obrazach kartograficznych z okresu po 1914 r. (nr. 16 i 17). Niestety, nie wszystkie inwestycje będące odzwierciedleniem procesów modernizacji infrastruktury regionu znalazły tak wyraźne odniesienie na mapach, jak szlaki kolejowe czy unowocześniane trakty drogowe. Trudno bowiem szukać na wspomnianym przedstawieniu kartograficznym Świerzawy zrealizowanych już po 1870 r. inwestycji takich jak gazowania czy wodociągi.

Bardzo wartościowym uzupełnieniem treści map z 1823 r. (nr. 2) i wspomnianych ujęć z lat 1896 (nr. 10) i 1903 (nr. 11) jest wydawnictwo kartograficzne Carla Flemminga powstałe około 1910 r. (nr. 12). Waga wspomnianej mapy zasadza się przede wszystkim na tym, iż ukazuje ona klarownie cały obszar powiatu świerzawskiego. Jest najbarwniejszą i chyba najpiękniej i najciekawiej wydaną mapą z całej kolekcji (do 1945 r.) przedstawiającą Świerzawę i powiat. Na jej podstawie możliwe jest opisanie położenia geograficznego, uwarunkowań przyrodniczych regionu, ukształtowania powiatu jako jednostki administracyjnej. Potwierdzenie znajdują ustalenia dotyczące jego tendencji rozwojowych. W pełni oddaje ona rolniczy charakter powiatu, co znalazło swoje odzwierciedlenie w powiększeniu areału gruntów uprawnych kosztem lasów, których obszar stopniowo ulegał zmniejszeniu. Mapa stanowi również doskonały obraz zróżnicowanego rozwoju powiatu, na tle którego na prawdziwy „ośrodek przemysłowy” wyrosła wieś Wojcieszów. Na przełomie wieków liczbą mieszkającej tam ludności przerastał on bowiem Świerzawę, stolicę powiatu, oraz drugie miasteczko regionu – Miedziankę, która od dłuższego czasu ulegała wyraźnej marginalizacji. Najwyższy poziom uprzemysłowienia oraz dynamika demograficzna wpłynęły na rozwój terytorialny Wojcieszowa, czyniąc z niego jedną z największych miejscowości powiatu. Oczywiście zarówno wówczas, jak i kilkadziesiąt lat później, mówiąc o przemyśle należy mieć na uwadze funkcjonowanie głównie zakładów o profilu surowcowym, wapienniczych i kamieniołomów (wokół Wojcieszowa występują pokłady wapienia i marmuru), a nie stricte wytwórczym (przykładowo przemysłu włókienniczego). Zmiany w krajobrazie przyrodniczym, w infrastrukturze regionu oraz w jego strukturze administracyjnej, które zaszły od początku XX w. po początek lat 30. XX w. ilustruje w bardzo dokładny sposób mapa z 1933 r. (nr. 19; por. nr. 20). Podobnie jak gros map wcześniejszych przedstawia ona zaledwie fragment powiatu świerzawskiego (analogicznie do wspomnianych, dokładnie ten sam). Powodem takiego ujęcia było odwołanie się przez wydawcę do bazy w postaci mapy z 1888 r. Nie bez znaczenia był tu chyba także fakt, iż w 1932 r. doszło do likwidacji powiatu świerzawskiego i rozparcelowania poszczególnych jego części między powiaty kamiennogórski oraz jeleniogórski. Sama Świerzawa z gminami północnymi oraz wschodnimi została wchłonięta przez powiat złotoryjski. Fakt ten nie pozwala na zobrazowanie zmian zachodzących na terenie całej jednostki administracyjnej w granicach dawnego powiatu. Dotyczy to przede wszystkim tych części, które wyraźnie przodowały pod względem rozwoju przemysłowego. Analizowany fragment obrazu pozwala wysnuć wniosek, że zasadniczy trend rozwoju Świerzawy i okolicy po pierwszej wojnie światowej, w porównaniu do wcześniejszych dziesię27

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

cioleci, nie uległ zmianie. Prym wiodła wciąż gospodarka rolna i leśna, a wyznacznikiem rozwoju była klasa gleb. Najprężniej rozwijały się, podobnie jak na przełomie XIX i XX w., wioski Nowy Kościół, Sędziszowa, Sokołowiec. Fragmentaryczność omawianej mapy w odniesieniu do powiatu świerzawskiego z początku lat 30. XX w. nie pozwala na wskazanie wszystkich tendencji rozwojowych jego uprzemysłowienia. Analizując jednak wspomniany fragment wskazać należy na Nowy Kościół jako nie tylko prężnie rozwijającą się wieś północnej części dawnego powiatu. Odbiciem dynamiki rozwojowej tej miejscowości było także funkcjonowanie w niej zakładów przemysłowych, na mapie oznaczonych jako „fabryki” (mowa tu o wytwórni cementu, papy, maszyn rolniczych). Ważną rolę dla gospodarki regionu pełnił również kamieniołom bazaltu. W tym miejscu wspomnieć koniecznie trzeba, iż zarówno w XIX w., jak i XX w. przedsiębiorstwa wydobywające i przetwarzające kruszce różnego rodzaju stanowiły zasadniczą część ograniczonego, jak wspomniano wielokrotnie, przemysłu regionu. Sprzyjała temu struktura geologiczna. Wielokrotne wkraczanie w czasach przedhistorycznych na omawiany teren morza, fałdowania, wypiętrzania oraz aktywność wulkaniczna doprowadziły do powstania bardzo skomplikowanej budowy geologicznej. Dzięki tym wszystkim procesom w regionie występują duże ilości rozmaitych skał i minerałów. Dominują skały osadowe. Wskazać należy tu między innymi na występowanie wapieni koło Wojcieszowa, łupków różnego rodzaju, porfirów (okolice Wielisławki), skał pochodzenia wulkanicznego (na przykład zieleńców). Mapa z 1933 r. (nr. 19) stanowić może również komentarz do omawiania problematyki wzrostu świadomości społeczeństwa w zakresie przemyślanego kształtowania środowiska przyrodniczego regionu w przeciągu kilkudziesięciu lat, począwszy od drugiej polowy XIX w. Znakiem czasów, o których traktowała mapa, są licznie eksponowane ikony informujące o nadaniu statusu pomnika szczególnie cennym obiektom przyrody ożywionej i nieożywionej. Na ziemiach niemieckich proces wzrostu świadomości konieczności ochrony szczególnie cennych krajobrazowo terenów i konkretnych obiektów rozpoczął się, co prawda, pod koniec XIX w., jednak wiele lat musiało upłynąć, aby ten sposób myślenia oraz wola do działania objęła szerokie kręgi społeczne. Świerzawa wraz ze swoją szeroko rozumianą okolicą posiada atut krajobrazu przyrodniczego o szczególnie cennych walorach. Znalazło to swoje odzwierciedlenie na wspomnianej mapie. Obok pomników przyrody w formie wiekowych drzew odnotowano także różne przykłady obiektów przyrody nieożywionej, które otrzymały status miejsca chronionego. Warto tutaj wskazać na dwuwierzchołkowy szczyt Wielisławka umiejscowiony na prawym brzegu rzeki Kaczawy 28

w jej zakolu pomiędzy Wielisławiem Złotoryjskim i Różaną. Wyjątkowo cennym jest jego fragment nazwany Organami Wielisławskimi, odsłonięty w czasach funkcjonowania tam w drugiej połowie XIX w. kamieniołomu (ich nazwa pochodzi od charakterystycznej słupowej struktury porfirów przypominającej kształtem prospekt organowy). Na mapie z 1903 r. brak informacji o nadaniu specjalnego statusu temu terenowi. Zaznaczona jednakże została na Wielisławce funkcjonująca tam gospoda, co świadczyć może o znaczeniu szczytu dla lokalnego ruchu turystycznego. Mapa z 1933 r. wskazuje na dynamiczny rozwój wspomnianego miejsca jako atrakcji turystycznej (pojawia się tam bowiem obok gospody także schronisko młodzieżowe), ale również jako miejsca (ze względu na obecne tam ruiny zameczku) mającego rangę pomnika historii. Znaczenie Wielisławki wzrosło zapewne po nadaniu Organom Wielisławskim statusu pomnika, jako jednego z cenniejszych miejsc na Pogórzu Kaczawskim. Mapa z 1933 r. (nr. 19) pozwala także uchwycić działania podejmowane w latach 20. XX w. w wybranych miejscowościach na rzecz zarówno wspólnoty lokalnej, jak i służących podnoszeniu atrakcyjności turystyczno-wypoczynkowej regionu o pięknym niewątpliwie krajobrazie przyrodniczym. Szczególny prym na tym polu wiodła Świerzawa. Znakiem rozpoznawczym miasteczka (również na omawianej mapie) stał się powstały na przełomie lat 20. i 30. XX w. duży kompleks sportowo-rekreacyjny z basenem, placem sportowym i kortem tenisowym. Ciekawym uzupełnieniem informacji o Świerzawie i okolicy po utracie przez nią statusu powiatu i rozczłonkowania go pomiędzy sąsiednie jednostki terytorialne są mapy poświęcone Jeleniej Górze i okolicy z 1933 r. (nr. 21) oraz Wojcieszowowi z drugiej połowy lat 30. XX w. (nr. 22). Pierwsza z nich ukazuje przede wszystkim zachodni fragment dawnego powiatu świerzawskiego na czele z miejscowościami Chmielno, Dziwiszów, Maciejowa, Janówek poświadczając jego wybitnie rolniczy charakter. Druga z map potwierdza wyznaczony w okresie burzliwej industrializacji regionu w drugiej połowie XIX w. trend rozwoju przemysłowego Wojcieszowa i okolic utrzymany również w latach 30. XX w. Omawiane mapy stanowią również ciekawe źródło obserwacji zmian onomastycznych w regionie. Część nazw miejscowości ulegała przemianom, których przyczyny miały różnorakie podłoże, w tym także polityczno-ideowe. Doskonałym przykładem może być tu niemiecka nazwa wsi Biegoszów. Na mapach dziewiętnastowiecznych miejscowość ta widnieje jako Polnisch-Hundorf (nr. 10), podobnie jak na mapie z 1924 r. (nr. 18). Dojście nazistów do władzy w Niemczech przyniosło politykę germanizacyjną, której jednym z przejawów było wyrugowanie wszelkiego rodzaju nazw świadczących o słowiańskiej przeszłości Śląska. Na mapie

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

z 1933 r. (nr. 19), a więc niemalże w przysłowiowy dzień po objęciu rządów przez Adolfa Hitlera, trend ten wyraźnie został zaznaczony poprzez odrzucenie pierwszego członu nazwy miejscowości, która od tej pory sygnowana była wyłącznie jako Hundorf. Dokładnie taka sama nazwa pojawia się na kolejnej mapie z 1936 r. (nr. 23), a więc z czasów, kiedy nazizm był już mocno zakorzeniony w Niemczech. * Nowy rozdział w dziejach Świerzawy został zapoczątkowany wraz z zakończeniem wojny w 1945 r. Związane z tym przemiany znalazły swoje odzwierciedlenie na mapie powiatu złotoryjskiego pochodzącej z roku 1948 r. (nr. 26), to jest z okresu, w którym doszło na Dolnym Śląsku do urzędowych zmian terytorialno-administracyjnych. Mapa przedstawia Świerzawę w momencie ewolucji jej statusu. Z miasta powiatowego została przekształcona w gminę wiejską wchodzącą w skład powiatu złotoryjskiego. Formalnie przestała być miastem, aczkolwiek w niczym nie przypominała typowej wsi. To, co dla Świerzawy oznaczało degradację, dla niektórych miejscowości wiązało się z kolei z awansem. Status gmin uzyskały wioski Rząśnik i Nowy Kościół. Wartość wspomnianej mapy polega przede wszystkim na tym, iż ukazuje ona głębokie zmiany administracyjne, ze szczególnym wskazaniem na Złotoryję jako stolicę powiatu i centrum regionu, ustanowienie nowego podziału na gminy oraz gromady. Jej wartość dla analizowanego tu problemu polega na tym, że przedstawia ona cały obszar gminy Świerzawy, a nie, jak to było w przypadku wielu map z okresu przed 1945 r., zaledwie jej wybrany fragment. Analizowana mapa potwierdza rolniczy charakter regionu (mowa tu o ziemiach w dawnych granicach powiatu świerzawskiego), w krajobrazie którego dominują pola uprawne i lasy. Znaczenie lasów dla gospodarki regionu podkreślone zostało stworzeniem sieci placówek na czele z nadleśnictwem, leśnictw oraz gajówek rozsianych po regionie, co znalazło także swoje odzwierciedlenie na mapie. Uproszczony, wręcz schematyczny obraz zdjęcia kartograficznego nie pozwala jednak na określenie stopnia zachowania poszczególnych placówek reprezentujących te gałęzie przemysłu, które przed 1945 r. obecne były miedzy innymi w Wojcieszowie czy Nowym Kościele. W niektórych wsiach wykazywana jest obecność niedużych obiektów przemysłowych ważnych dla regionów rolniczych, głównie młynów, czego przykładem jest Stara Kraśnica czy Sokołowiec, oraz licznych cegielni. Mapa nie oddaje również nowych tendencji demograficznych, jakie ujawniają się w II połowie lat 40. XX w., co znajdowało swoje przełożenie na rozwój bądź procesy przeciwne w odniesieniu do wielkości obszarów poszczególnych

miejscowości. Widać jednak wyraźnie, iż w 1948 r. osadnictwo polskie na omawianym terenie osiągnęło duży stopień zaawansowania, czego przejawem stały się szkoły zakładane w każdej niemal większej wsi regionu (powoływanie do życia wspomnianych placówek było uzależnione od liczby polskich dzieci, jak również nauczycieli). Obok Świerzawy, czy Wojcieszowa w 1948 r., szkoły działały także miedzy innymi w Podgórkach, Dobkowie, Rzeszówku, Rząśniku, Lubiechowej, Sokołowcu, Nowym Kościele, Kondratowie. Mapa stanowi ważne źródło dla opisania infrastruktury drogowej Świerzawy i okolicy w drugiej połowie lat 40. XX w. Struktura komunikacyjna regionu w omawianym okresie jest wiernym odzwierciedleniem siatki drogowej sprzed 1945 r. Oś komunikacyjną wyznacza z jednej strony linia kolejowa Złotoryja, Świerzawa, Wojcieszów, z drugiej strony drogi powiatowe uzupełnione siecią dróg gminnych (stan adekwatny do okresu sprzed II wojny światowej). Analizowana mapa z 1948 r. to ważne źródło dla zobrazowania jednego z elementów procesu oswajania krajobrazu kulturowego przez nowych polskich mieszkańców Świerzawy i okolicy, czyli polonizacji nazw miejscowych. Nazewnictwo miejscowości prezentowane na mapie posiada już w znakomitej większości kształt, w którym funkcjonuje do dnia dzisiejszego, zrywając całkowicie z niemieckim dziedzictwem toponomastycznym. Ikonograficznym symbolem wspomnianych procesów polonizacyjnych może być plan Świerzawy wykonany jeszcze w czasach niemieckich, który służył nowym administratorom do „dokumentowania” tych przemian (nr. 24). Obok niemieckojęzycznych nazw ulic widnieją polskie (na przykład Ring i Rynek, Luissen-Strasse i ul. Kościuszki). Na wspomniany plan należy zwrócić również uwagę ze względu na to, iż pokazuje strukturę parceli wraz z numeracją oraz układem dróg. Jego dopełnieniem jest z kolei plan orientacyjny miasta Świerzawy powstały po 1945 r. (datacja bliższa niemożliwa), ukazujący miejscowość już spolonizowaną z uwzględnieniem infrastruktury drogowej, zieleni, obiektów użyteczności publicznej oraz domów mieszkalnych (nr. 25). Mapą o dużym zasobie informacyjnym na temat trendów rozwojowych Świerzawy i okolicy jest wydawnictwo z 1962 r. opracowane dla celów wojskowych (nr. 27). Jej głównym mankamentem jest jednak to, że pokazuje przede wszystkim Świerzawę z najbliższą okolicą oraz Wojcieszów, który formalnie od lat nie należał już do gminy świerzawskiej. Oprócz szczegółowych danych, dotyczących kwestii związanych z ukształtowaniem terenu, jego charakterystyką przyrodniczą, infrastrukturą komunikacyjną, specyfiką gospodarczą itp., mapa wnosi cenne dane potwierdzające tendencje rozwojowe w regionie, zapoczątkowane jeszcze w czasach niemieckich, a kontynuowane częściowo już po 29

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

1945 r. Mowa tu przede wszystkim o tym, iż w tak wybitnie rolniczym regionie najlepsze warunki do rozwoju zyskiwały te miejscowości, które dzięki bogactwu naturalnemu mogły rozwinąć w chociażby podstawowym zakresie przemysł. W sposób wyraźny widać wspomnianą zależność na przykładzie Świerzawy i Wojcieszowa. Co prawda obydwie miejscowości w podobnym okresie otrzymały status osiedli miejskich, to jest Wojcieszów w 1956 r., Świerzawa w 1957 r., jednak prawdziwy prym w regionie wiódł pierwszy z wymienionych ośrodków. Wojcieszów bazując na wcześniej rozwiniętych gałęziach przemysłu rozbudował swoją infrastrukturę dostosowując ją do wzrastającej liczby ludności, wyprzedzając w tym względzie w stopniu zasadniczym Świerzawę, która przeżywała na tym obszarze wyraźny regres. Podstawową gałęzią powojennego przemysłu wojcieszowskiego, podobnie jak przed 1945 r., były wapienniki. Ogromne zapotrzebowanie na wapno budowlane obserwowane po wojnie na odbudowującym się Dolnym Śląsku generowało intensywny rozwój tamtejszych zakładów cementowo-wapiennych. Na potrzeby wspomnianego przemysłu eksploatowano głównie wyrobisko na Połomie oraz na Miłku (to ostatnie zostało w pewnym okresie porzucone). Mapa ewidentnie ukazuje wielkość obszarów przemysłowych Wojcieszowa ze szczególnym wskazaniem na złoże Silesia oraz poważny stopień eksploatacji i przeobrażenia krajobrazu na Połomie. Znakiem rozpoznawczym tego miejsca są miedzy innymi widoczne na mapie kolejki górnicze łączące wyrobiska z wapiennikami. Skalę wspomnianych przeobrażeń industrialnych, w sposób szczególny stanowiących efekt działalności kamieniołomów oraz wapienników, a także przemysłowe znaczenie Wojcieszowa dla regionu potwierdza mapa z 1995 r. (nr. 29), dla której bazę stanowiło zdjęcie kartograficzne z początku lat 80. XX w. Degradacja krajobrazu przyrodniczego ujawniona została tutaj w postaci zaznaczenia wyrobiska, pozbawionego już zasadniczo lasu, obejmującego większą część szczytu Połomia. Intensywny rozwój Wojcieszowa, tak jaskrawo zaakcentowany na tle regionu, nie zmieniał jednak zasadniczego oglądu gospodarki tych terenów, na których przeważało rolnictwo. Podkreśleniem tej dominacji była wielkość obszarów zajmowanych przez Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) funkcjonujące między innymi w okolicach Świerzawy, Rzeszówka a nawet Wojcieszowa. Dynamika rozwoju gałęzi gospodarki, na której bazowała dana miejscowość regionu, determinowała jej ogląd demograficzny, który z kolei miał znaczenie dla kształtu i struktury osiedla bądź wsi. Mapa z 1962 r. (nr. 27) jasno pokazuje proces rozbudowy Wojcieszowa i jego rozwój terytorialny. Równocześnie przedstawia wyraźną stagnację Świerzawy, 30

której struktura wewnętrzna w zasadzie od okresu niemieckiego pozostawała w podobnym kształcie (z niewielkimi, oczywiście, korektami). Kolejne analizowane mapy z 1983 r. (nr. 28) oraz 1995 r. (nr. 29) potwierdzają wskazane w prowadzonej tu analizie tendencje rozwojowe Świerzawy i okolicy. Obrazują również przemiany administracyjne w regionie. Mowa tu przede wszystkim o odzyskaniu przez Świerzawę praw miejskich w 1984 r., czy całkowitym uniezależnieniu się administracyjnym Wojcieszowa, który od 1818 r. znajdował się przecież w orbicie wpływów powołanego wówczas do życia powiatu świerzawskiego. Co prawda, podobnie jak wiele poprzednich zdjęć kartograficznych, interesujące mapy ukazują gminę świerzawską w sposób fragmentaryczny, to jednak widać na nich niezaprzeczalnie, jak zmieniły się w ciągu bez mała 200 lat (poczynając od pierwszych dziesięcioleci XIX w. po lata 90. XX w.) definiowanie regionu w ujęciu administracyjnym, znaczenie w jego obrębie Świerzawy, a także główne trendy rozwojowe w funkcjonowaniu poszczególnych typów aktywności gospodarczej mieszkańców. Ciekawe uzupełnienie zebranych dla regionu map stanowić mogą zdjęcia kartograficzne odnoszące się do problematyki hydrologicznej regionu oraz stanowiące bazę danych obiektów topograficznych, wszystkie pochodzące z lat 90. XX w. (nr. 30 i 31). Potraktowane jako klamra zamykająca analizę problemu przeobrażeń krajobrazu przyrodniczego oraz kulturowego Świerzawy i okolicy tworzą bardzo dobry komentarz do stwierdzenia, iż ostatnie dwa stulecia naznaczone były szczególnie intensywną działalnością człowieka. Świerzawa jest niewielką miejscowością u podnóża Gór Kaczawskich. Jej rola w „dużej” historii była nieznaczna. Niemniej historia tego siedliska ludzkiego stanowi – w mikroskali – odbicie nader istotnych procesów społecznych dokonujących się od średniowiecza na dotychczasowych pustkach przedgórskich. Zachowane zabytki zdjęć kartograficznych pokazują, jak w okresie industrialnym – począwszy od początku XIX wieku – zmieniał się tutejszy krajobraz. Przekształcany przez jego mieszkańców był coraz lepiej ukazywany w publikacjach kartograficznych. W niniejszym opracowaniu staraliśmy się ukazać – analizując w porządku chronologicznym ostańce kartografii historycznej – zmieniające się czasy, a w nich przekształcające się najbliższe otoczenie mieszkańców małej, śląskiej miejscowości. Zarazem, wykorzystując do powyższego opracowania szereg map z różnych okresów, mieliśmy możliwość prześledzenia ewolucji zdjęć kartograficznych. Technik ich sporządzania, ówczesnych możliwości odwzorowania terenu, jak też historycznych priorytetów wskazywania na mapach tych, a nie innych obiektów natury ożywionej, nieożywionej i efektów działalności ludzkiej.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Spis ilustracji Il. 1. Panorama miasta Świerzawy według F.B. Wernera, połowa XVIII w. Źródło: Kurt Bimler, Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, t. 4: Fürstentum Liegnitz. Kreise Liegnitz. Goldberg. Lüben, Breslau 1943, s. 79, il. 44. Il. 2 Plan miasta Świerzawy według F.B. Wernera, połowa XVIII w. Źródło: Kurt Bimler, Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, t. 4: Fürstentum Liegnitz. Kreise Liegnitz. Goldberg. Lüben, Breslau 1943, s. 80, il. 45. Il. 3 Mapa Śląska Marcina Helwiga (Erste Land=Charte vom Herzogthum Schlesien), odbicie z 1776 r. z klocka służącego do odbicia oryginału z 1561 r. Źródło: BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 12215-A. Il. 4. Przeróbka mapy Śląska Martina Helwiga publikowana w dziele Sebastiana Münstera, Cosmographiae universalis Lib[ri] VI, Bazylea 1592 r. Źródło: Sächsische Landesbibliothek - Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB), Inv.-Nr.: SLUB/KS A15068. Il. 5. Fragment mapy Johana Scultetusa, Silesiae Ducatus Accurata et vera delineatio (…), druk ok. 1644 r. Źródło: BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2454-IV.B. Il. 6. Fragment mapy Johana Scultetusa, Silesia Inferior. Sereniss. ac celsiss. Principibus ac Dominis Dn. Georgio, Dn. Ludovico, Dn. Christiano, Fratribus. Ducibus Silesiae Ligniciens[is] ac Bergensibus, Dominis gratiosissimis dicata (…), z około 1664 r. Źródło: BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2483-IV.B. Il. 7. Fragment mapy Ducatus Silesiae Iauranus Authore Friderico Khünovio, z około 1660 r. Źródło: BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2504-IV.B. Il. 8. Fragment mapy Ducatuum Silesiae Svidnicensis et Iavraviensis Delineatio przygotowanej przez Gotfryda Kühlera, z około 1700 r. Źródło: BUWr., Oddział Zbiorów Kartograficznych, nr 2496-IV.B. Il. 9. Fragment mapy Princip[atus] Silesiae Iavoriensis in IV circulos Iaver, Hirschberg, Lemberg und Buntzlau, wykonano na podstawie danych, Johanna Wolfganga Wielanda (?-1736) oraz Mattheusa von Schubartha (1723-1758). Źródło: Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. D 4833.

Il. 10. Krieges-Carte Laengst der Schlesischen und Boehmischen Grentze von der Lausnitz an bis Maehren in 42 Sectiones getheilet, południowy fragment arkusza 12. Źródło: Czarno-biała fotokopia przechowywana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinet Kartograficzny. Il. 11. Krieges-Carte Laengst der Schlesischen und Boehmischen Grentze von der Lausnitz an bis Maehren in 42 Sectiones getheilet, arkusz 13. Źródło: Czarno-biała fotokopia przechowywana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinet Kartograficzny.

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Bibliografia Archiwalne źródła kartograficzne

Opracowania

Mapy pochodzące ze zbiorów Uniwersytetu Wrocławskiego Wydziału Nauk Przyrodniczych Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego (Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii) sygnatury: Inw. XXXIV, str. 165/6; Inw. XXXIV, str. 165/5; Inw. XII, str. 315/7; Inw. XXXIV str. 165/4; Inw. XXXIV Str. 165/2; Inw. XXXIV, str. 165/1; Inw. XIII, str. 315/6; Inw. XIII, str. 315/1; : sygn. XIII 315/3; L inw. 2731; XCV s. 308a/3; CLV str. 61/2 Mapy pochodzące ze zbiorów Uniwersytetu Wrocławskiego Biblioteki Uniwersyteckiej Oddział Zbiorów Kartograficznych sygnatury: 6541-III.C Mapa pochodząca ze zbiorów Gabinetu Kartografii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu sygnatury: Sygn.. 3587_B_I; Sygn.. 6593_C_III Mapy pochodzące z Archiwum Państwowego we Wrocławiu Oddział w Legnicy sygnatury: brak Mapy pochodzące z Archiwum Państwowego we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze: sygnatury: Zbiory kartograficzne 141, 142, 309 Mapy pochodzące z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego (Wydział Geodezji i Kartografii, Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej we Wrocławiu) sygnatury: brak

Atlasy, mapy i globusy Eugeniusza Romera. Katalog, oprac. Barbra Przyłuska, red. Jerzy Ostrowski, Lucyna Szaniawska, Warszawa 2004. Czechowicz Bogusław, Visus Silesiae. Treści i funkcje ideowe kartografii Śląska XVI–XVIII wieku, Wrocław 2008. Czerwiński Janusz, Dolny Śląsk. Przewodnik, Warszawa 1999; wyd. 2: Wrocław 2009. Dolny Śląsk. Atrakcje turystyczne, red. Wojciech Fedyk, Grzegorz Zwoliński, Marian Rosa, Wrocław 2006. Eugeniusz Romer geograf i kartograf trzech epok, red. Jerzy Ostrowski, Jacek Pasławski, Lucyna Szaniawska, Warszawa 2004. Goliński Mateusz, Zagadki śląskich nowych miast, [w:] Świt średniowiecza. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi, red. Agnieszka Bartosiewicz, Grzegorz Myśliwski, Jerzy Pysiak, Paweł Żmudzki, Warszawa 2010, s. 173–184. Gould Peter, White Rodney, Mental maps, Harmondsworth 1974. Graham Elspeth, What is a Mental Map?, „Area”, 8 (1976), nr 4, s. 259–262. Harasimowicz Jan, Dolny Śląsk, Wrocław 2007. Horodyski Bogdan, Dzieje Atlasu Śląska 1720–1752, Warszawa 2002 (=Zabytki Polskiej Kartografii, z. 7). Janczak Julian, Zarys dziejów kartografii śląskiej, Opole 1976. Kondracki Jerzy, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2009. Konias Andrzej, Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Słupsk 2010. Konias Andrzej, Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw śląskich Jana Wolfganga Wielanda i Mateusza Schubartha z połowy XVIII wieku, Katowice 1995. Konias Andrzej, Śląsk w kartografii fryderycjańskiej XVIII wieku, [w:] Cartographia confinium. Zachodnie i północne ziemie Rzeczpospolitej w dawnej kartografii, red. Edward Jaworski, Radosław Skrycki, Gorzów Wlkp. 2009, s. 73-90. Konopska Beata, Wpływ aparatu władzy w latach 1944–1989 na polskie publikacje kartograficzne do użytku powszechnego, Warszawa 2012. Krawiec Adam, Ciekawość świata w średniowiecznej Polsce. Studium z dziejów geografii kreacyjnej, Poznań 2010.

Mapy i atlasy drukowane Atlas gór Polski. Sudety, Karpaty, Góry Świętokrzyskie, red. Krzysztof Radwański, Marcin Szymczak, Warszawa 2008. Dolny Śląsk. Mapa zabytków architektury, oprac. Rafał Fronia, Piotr Pietrzak, Daniel Jończy, Jelenia Góra 2005. Mapa krajoznawczo-samochodowa województwa: jeleniogórskie, legnickie, wałbrzyskie, wrocławskie, oprac. Danuta Piekarz, Warszawa–Wrocław 1984/85. Mapa zabytków sakralnych. Dolny Śląsk, oprac. Daniel Jończy, Jelenia Góra 2004. Romer Eugeniusz, Atlas geograficzny, Lwów 2008. Turystyczny atlas Polski, red. Tomasz Kaliński, Katarzyna Kucharczuk, Warszawa 2011.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

Lorek Dariusz Jakub, Potencjał informacyjny Urmestischblätter z lat 1822–33 z terenu Wielkopolski, Poznań 2011. Lynch Kevin, Image of the City, Cambridge–London 1960. Marsch Angelika, Friedrich Bernhard Werner (1690–1776). Ein europäischer Ansichtenzeichner aus Schlesien, Würzburg 1995. Marsch Angelika, Friedrich Bernhard Werner 1690–1776. Corpus seiner europäischen Städteansichten, illustrierten Reisemanuskripte und der Topographien von Schlesien und Böhmen-Mähren, Weißenhorn 2010. Medyńska-Gulij Beata, Mapy księstw śląskich: świdnickiego, jaworskiego i legnickiego z II połowy XVII wieku Fryderyka Khünoviusa, Wrocław 2002 Myśliwski Grzegorz, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni (Mazowsze od XII do poł. XVI wieku), Warszawa 1999. Orzechowski Kazimierz, Przybytek Dariusz, Ptak Marian, Dolny Śląsk. Podziały terytorialne od X do XX wieku, Wrocław 2008. 50 lat PPWK. 80 lat Książnicy-Atlas, red. Beata Konopska, Warszawa 2001. Przybytek Dariusz, Osowska Anna, Śląskie cymelia kartograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Znowuż „z kuferkiem i chlebakiem…”. Tom poświęcony Wielkiemu Uczonemu Julianowi Janczakowi, red. Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Wrocław 2014, s. 51–68. Przyłuska Barbara, Ostrowski Jerzy, „Atlas Polski współczesnej” lwowskiej i wrocławskiej Książnicy-Atlas – prekursor nowoczesnych atlasów geograficznych Polski, [w:] W 440. rocznicę I wydania atlasu Abrahama Orteliusa, red. Jerzy Ostrowski, Radosław Skrycki, Szczecin 2011 (=Z dziejów kartografii, t. 16), s. 169–192.

Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984. Skrycki Radosław, Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie fryderycjańskim, Szczecin 2013. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Góry Kaczawskie, red. Marek Staffa, t. 6, Wrocław 2000. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Pogórze Kaczawskie, red. Marek Staffa, t. 7, Wrocław 2000. Przewodnik toponimiczny, cz. I: Zbieranie nazw w terenie, oprac. autorskie Janusz Golaski, Warszawa 2002; cz. II: Opracowywanie językowe nazw, oprac. autorskie Ewa Wolnicz-Pawłowska, Wanda Szulowska, Warszawa 2003; cz. III: Stosowanie i rozmieszczanie napisów na mapach, oprac. autorskie Wiesław Ostrowski, Paweł Kowalski, Warszawa 2004. Szaniawska Lucyna, Znaki graficzne miast stosowane na mapach średnio- i małoskalowych do końca XVIII wieku, [w:] Dawna kartografia miast, red. Jerzy Ostrowski, Paweł E. Weszpiński, Warszawa 2011 (=Z dziejów kartografii, t. 15), s. 21–57. Wendt Jan A., Skarby kartografii, red. naukowa Lucyna Szaniawska, Warszawa 2013. Wieczorek Waldemar, Lodzińska Ewa, Polska niezwykła. Województwo dolnośląskie. Przewodnik. Karkonosze i Kotlina Kłodzka; Wrocław – polska Wenecja; Podziemne miasta, Warszawa 2008. Wytyczak Roman, Między Scultetusem a Flemmingiem. Obraz Śląska na mapach od lat 30. XVII w. do lat 30. XIX stulecia, [w:] Znowuż „z kuferkiem i chlebakiem…”. Tom poświęcony Wielkiemu Uczonemu Julianowi Janczakowi, red. Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Wrocław 2014, s. 69–80.

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Summary – Świerzawa. Atlas of Historical Sources The aim of the book is to present the way the area of Świerzawa (until 1945: Schönau an der Katzbach) has been perceived over the centuries and the cartographic sources that may be used to analyse this issue. Despite the obvious differences between narration of legal documents and images of maps, in the Middle Ages and the early modern period (until the 18th century), common elements are clearly being drawn, chiefly, the dominance of settlements as the most important points of the landscape, limited importance of roads as elements of spatial order and the relative importance of forests and mountains as characteristic phenomena that surround man within the world of nature. However, maps differ from the written messages in two significant ways: by highlighting the role of rivers as elements that form the landscape and by lack of references to the sphere of real estate ownership. The general trends in the perception of the area of Świerzawa between the 13th and the 18th centuries must be emphasised: focusing on phenomena in the field of culture and civilization, favouring ownership and economic problems and perception of the natural world through the prism of events related to the activity of people living around Świerzawa. If one could describe this perception of space in a nutshell, it would be an anthropocentric model of constructing spatial reference systems.

The first standardized cartographic images of the area of Świerzawa were published in the first quarter of the 19th century. Subsequent publications were strongly connected with administrative changes affecting the area. Accurate images made in the preparation of the so-called Messtischblätter for the whole of Silesia (the last quarter of the 19th century) determined the way of presenting space around Świerzawa until 1945. However, in subsequent editions, changes were applied that were associated primarily with the development of settlements and changes in their nature. This allows for keeping track of the spatial development of rural areas and their surroundings and the whole transformation under the influence of industrialization conducted in the area. Images published in 1945 show changes associated with shaping of the economic profile of the area – reconstruction of agricultural production, mining, the function of the local transport hub and the goods and services distribution centre which Świerzawa remained. Trends in changes to the natural environment through human economic activity did not change after 1945. The last two centuries, which are best documented by cartographic sources, are marked by further, ruthless expansion of man that has deeply transformed the natural environment.

Zusammenfassung – Gemeinde Świerzawa (Schönau an der Katzbach). Atlas der historischen Quellen Das Ziel des Buches ist die Darstellung der Art und Weise, wie die Umgebung von Schönau (seit 1945: Świerzawa) im Laufe der Jahrhunderte betrachtet und dargestellt wurde sowie die Darlegung der kartographischen Quellen, die bei der Analyse des genannten Themas genutzt werden können. Trotz der offensichtlichen Unterschiede zwischen der Narration der Rechtsdokumente und dem Bild der Karten wurden im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit (bis zum 18. Jh.) einige Gemeinsamkeiten zwischen diesen beiden Quellenmaterialien besonders deutlich: Hier sind vor allem die Dominanz der Siedlungspunkte als die wesentlichsten Landschaftspunkte, die eingeschränkte Bedeutung von Wegen als Elemente der räumlichen Ordnung sowie die relativ große Bedeutung von Waldkomplexen und Bergen für die Naturwelt als charakteristische und den Menschen umgebende Phänomene zu nennen. Die kartographischen Aufnahmen unterscheiden sich von schriftlichen Aufzeichnungen durch zwei Merkmale: durch die Betonung der Rolle von Flüssen als Elemente, die die Landschaft mitgestalten und die fehlen34

den Angaben zu den Eigentumsverhältnissen von Immobilien. Die allgemeinen Tendenzen der Betrachtung der Umgebung von Schönau (Świerzawa) zwischen dem 13. und dem 18. Jahrhundert sind folgende: die Konzentration auf kulturelle und zivilisatorische Phänomene, die Hervorhebung von Eigentums- und Wirtschaftsfragen und bei der Wahrnehmung der Natur eine Fokussierung auf Geschehnisse, die mit der Aktivität der Bewohner in der Umgebung von Schönau (Świerzawa) zusammenhingen. Wenn man diese Art und Weise der Betrachtung des Raumes in aller Kürze charakterisieren möchte, wäre sie als anthropozentrisches Modell zur Schaffung räumlicher Bezugssysteme zu begreifen. Die ersten standarisierten kartographischen Aufnahmen der Umgebung von Schönau (Świerzawa) wurden im ersten Viertel des 19. Jahrhunderts veröffentlicht. Alle weiteren Publikationen waren eng mit den administrativen Änderungen in der Umgebung verbunden. Die genauen Aufnahmen des Raumes, die im Rahmen der Vorbereitung der so genannten Messtischblätter für ganz Schlesien (letztes Viertel

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold, Przemysław Wiszewski

des 19. Jahrhunderts) entstanden, haben die Darstellungsweise der Umgebung von Schönau (Świerzawa) bis 1945 determiniert. In späteren Ausgaben wurden aber einige Änderungen eingetragen, die vor allem die Entwicklung der Siedlungen und deren Umgestaltungen betrafen. Dadurch kann man die räumliche Entwicklung und den Wandel der Dörfer und deren Umgebung unter dem Einfluss der Industrialisierung verfolgen. Die nach 1945 veröffentlichten Aufnahmen stellen die Veränderungen dar, die mit der Ausgestaltung des wirtschaftlichen Profils der Umgebung zusammenhängen – mit dem

Wiederaufbau der Agrarproduktion und der Bergbauindustrie, mit der Rolle, die Schönau (Świerzawa) zukam als lokaler Verkehrsknotenpunkt und Distributionszentrum von Waren und Dienstleistungen. Die Art und Weise, wie die wirtschaftliche Tätigkeit des Menschen die natürliche Umwelt beeinflusst hat, blieb nach dem Jahr 1945 unverändert. Die rücksichtslose Expansion des Menschen, die zu tiefgreifenden Veränderungen der Umwelt geführt hat, prägten die letzten beiden Jahrhunderte, die in den kartographischen Quellen am besten dokumentiert wurden.

Niemiecko-polska konkordancja nazw miejscowych w obecnej gminie Świerzawa

Nazwa niemiecka

Nazwa polska

Uwagi

Altschönau

Stara Kraśnica

Falkenhain

Sokołowiec

Georgendorf

Jurczyce

Herrmannswaldau

Gozdno

Hohenliebenthal

Lubiechowa

Hundorf, Polnisch Hundorf (do 1933 r.)

Biegoszów

Johannisthal

Janochów

Kleine Helmsdorf

Dobków

Mühlwalde

Posępsko

część Rząśnika

Neu Stechow

Szczechów

Orzechowice, część Rząśnika

Neukirch

Nowy Kościół

Nieder Reichwaldau

Bronków

Reichwaldau

Rzeszówek

Rosenau

Różana

Röversdorf

Sędziszowa

Sandreczky

Sądrecko

Schönau an der Katzbach

Świerzawa

Schönhausen, Schandhausen

Dynowice

Schönwaldau

Rząśnik

Taschenhof

Krzeń

Tiefhartmannsdorf

Podgórki

część Starej Kraśnicy

kolonia Lubiechowa

przysiółek Nowego Kościoła

kolonia Rząśnika

także jako Krzeniów, cześć Nowego Kościoła

Gmina Świerzawa. Atlas materiałów, i źródeł historycznych

Indeks Indeks ma charakter geograficzno-rzeczowy, obejmuje nazwy topograficzne oraz hasła osobowe, bez uwzględnienia współczesnych autorów.

Bełczyn 19 Biegoszów 8, 13, 16, 17, 19, 20, 25, 28 Bolków 14, 15, 25, 26 Bukownica, potok 19

Leśniak, góra 13, 16 Lubiechowa 10, 12, 13, 16, 18, 19, 21, 22, 29

C Chrośnica 10, 21 Czaszka, góra 16 Czermnica, potok 19, 22

D Dobków 16, 19, 22, 29 Dworska Góra, góra 13 Dynowice 16, 22, 25 Dziwiszów 21, 25, 28 Dzwonkowa Droga 19

G Gozdno 16, 19, 22, 25

H Hasse, Jan Mateusz 18 Heizenberg, folwark 9 Helwig, Marcin 14, 15, 31 Hohwald 10, 13, 16 Hopfenberg 20

J Janochów 18 Janówek 25, 28, 50 Jawor 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 25, 26, 33, 44, 84 Jegendorf, zaginiona osada koło Muchowa 16 Jelenia Góra 8, 9, 14, 15, 17, 18, 25, 27, 28, 32, 70 Jurczyce 18

K Kaczawa 4, 9, 10, 13, 15, 16, 17, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 33, 46, 48, 57, 58, 60, 62, 66 Kamiennik, potok 10, 19, 27, 57, 62 Klingelbrunn 19 Klingel Strasse, patrz Dzwonkowa Droga Köhler, Gotfryd 17 Kondratów 25, 26, 29, 49 Kühn, Fryderyk 16, 17, 18, 19

Schubarth von, Mateusz 5, 18, 20, 21, 22, 31, 32 Scultetus, Johan 15, 31, 33 Sędziszowa 9, 10, 11, 12, 14, 16, 21, 25, 27, 28 dwór 10, 21 folwark 11 ogrody altarzystów 12 ogrody pisarza kościelnego 12

M Maciejowa 25, 28 Mayer, Tobiasz 18 Młynka, potok 19, 21 Muchowskie Wzgórza 18, 20 Muchowski Folwark 16 Muchów 16 Muchówek 16 Münster, Sebastian 14, 15, 31

N Nowy Kościół 7, 8, 9, 15, 16, 17, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 31 Nowy Świat 19

O Okole, góra 16, 21

P Pasternik, góra 13 Podasch Siederey – Biegoszów 19 Podgór 29 Podgórki 12, 21, 22, 51 młyn 12 Raczyn, Radzyn 12 Steinhoff, dobra 12 trak 12 Pustki, patrz Rothof - kolonia

Rzeszówka

R Raczyn, patrz Podgórki Radostka 22 Radostka, góra 12 Radzyn, patrz Podgórki Rakarz, góra 16 Reuersdorff von, Krzysztof Henryk 12 Romer, Eugeniusz 6, 32 Rothof - kolonia Rzeszówka 19 Różana 16, 21, 25, 26, 28 Rząśnik 16, 19, 20, 21, 22, 25, 29 Rzeszówek 9, 13, 16, 19, 21, 22, 25, 27, 29, 30

S Sądreckie Wzgórza 19, 20 Sądrecko, kolonia Rząśnika 19

Skóra, potok 19 Sokołowiec 11, 13, 16, 19, 20, 21, 22, 25, 26, 28, 29 Sokołowskie Wzgórza 13, 20, 21 Stara Kraśnica 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 21, 22, 25, 31 dwór 10, 21 młyn 9, 16, 22, 29

Stara Wieża 10 Steinweg (Steynweg) 9

Ś Świerzawa 4, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31 Nowe Miasto 10 ratusz 9 Steinbrücke 9

W Werner, Fryderyk B. 10, 11, 31, 33 Wieland, Jan Wolfgang 5, 18, 20, 21, 22, 31, 32 Wielisławka, góra 16, 17, 20, 21, 28 Wielisławskie Organy 28 Wilków 25 Wleń 12, 14, 15 Wojcieszów 22, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 72, 81 Wołek, góra 16 Wrede vov, Christian Friedrich 5, 20, 21, 22, 23

Z Zedlitz von, 9, 16, 17, 19, 20 Barbara 8 Ernest 8, 9 Fryderyk 8 Hans 11 Heinz 8 Kunze 9 Otto 13 Zygmunt 8, 9

Złotoryja 14, 15, 18, 25, 27, 29, 80, 81, 86, 87

Katalog map.

Ĺ&#x161;wierzawa i okolice na mapach i planach Joanna Nowosielska-Sobel Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

1. Tytuł: Topograficzno-wojskowy atlas Królewsko Pruskiej Prowincji Śląskiej według jej najnowszego podziału w rejencjach i powiatach wydana przez Instytut Geograficzny w 23 arkuszach (Topographisch-militarischer Atlas von der Königlich Preussischen Provinz Schlesien nach deren neuesten Eintheilung in Regierungsbezirke und landräthliche Kreise in 23 Blättern herausgegeben von dem Geographischen Institute) 38

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Miejsce i data wydania: Weimar, 1821 r. Skala: ok. 1:50 000 (2 geograph Meilen 15= 1 Grad) Uwagi: Cały atlas składa się z 23 tablic. Do powiatu świerzawskiego w graniach z 1818 r. odnoszą się tablice 10 i 11.

Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, Zbiór Kartograficzny Sygnatura: 309. 39

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

2. Mapa bez tytułu. Miejsce i data wydania: Legnica, 1823 r. Skala: 1:100 000 Uwagi: brak legendy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XXXIV, str. 165/6. 40

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

3. Tytuł: XVIII Schönauer Kreis Miejsce i data wydania: Wrocław, brak daty. Skala: Skala w postaci podziałki liniowej w milach niemieckich i śląskich. Uwagi: Mapa stanowi 18 sekcję mapy topograficznej zamieszczonej w Atlas von Schlesien in Specialkarten der Landrathlichen Kreise und der Österreichischen Antheils; podtytuł: Regierungsbezirk Liegnitz. Autorem całości byli: Wiesner, Schilling, Grell G. Atlas zamyka się w latach 1829-1847. Został wydany we Wrocławiu przez wydawcę Franza Ernsta Christopha Leuckerta. Autorem mapy powiatu świerzawskiego jest Wiesner (współtwórca C. Gottschling). Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Oddział Zbiorów Kartograficznych Sygnatura: 3185-IV.B.; identyfikator www.bibliotekacyfrowa.pl:44443. 42

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

4. Tytuł: Atlas von Schlesien Miejsce i data wydania: Głogów, ok. 1850 r. Skala: 1:20000 Uwagi: Wydawca C. Flemming; mapa przedstawia powiaty świerzawski, jaworski i bolkowski. Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, Zbiór Kartograficzny Sygnatura: 142. 44

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

5. Tytuł: Powiat Świerzawa (Kaczawa) i powiaty sąsiednie (Kreis Schönau [Katzbach] und benachbarte Kreise) Miejsce i data wydania: ?, 1876 r. Skala: 1:10000 Uwagi: Mapa przedstawia ujęcie z 1824 r.; litografia wielobarwna; (Graviert von Voss und Hosse) Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, Zbiór Kartograficzny Sygnatura: 141. 46

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

6. Tytuł: Mapa części dóbr ziemskich Kaczorów położonych na zachód od Kaczawy i wsi (Mapa Karte von den westlich von der Katzbach und Dorflage gelehgenen Theile des Rittergutes Ketschdorf) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ?, 1866 r. Skala: 1: 25 00 Adnotacja w języku niemieckim: W imieniu obecnego właściciela Lieut-Thum z Nielestna [powiat lwó48

wecki] zmierzył w pełnym wymiarze, mapę wykonał i obliczył w roku 1866 Haelschner , mierniczy (Im Auftrage des derzeitigen Besiters Herrn Lieut-Thum auf Waltersdorf (Kreis Löwenberg) vollständigt neu vermessen, Kartirt und berechnet im Jahr 1866 Haelschner, Vermess: Revisor). Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

7. Tytuł: Mapa nieruchomości właściciela gospodarstwa Josepha Regela, hipoteka nr 7 w Kondratowie powiat Świerzawa (Karte von den dem Bauergutsbesitzer Joseph Regel gehörigen sub. Hyp: Nr 7 zu Conradswaldau Kreis Schönau belegenen Grundstücken) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ?, 1868 r. Skala: 1: 25 00

Adnotacja w języku niemieckim: Zmierzył celem podziału, narysował i obliczył w 1868 r. inspektor przysięgły Lorentz (Behufs Dismembration gemessen, gezeichnet und berechnet 1868 durch den vereideten Feldmesser Lorentz). Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak. 49

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

8. Tytuł: Mapa części gospodarstwa rolnego, hipoteka nr 17, w Janówku powiat Świerzawa (1ste Reinkarte von einem Theile des Bauergutes Hyp Nr 17 in Johnsdorf Kreis Schönau) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ?, 1871 r. Skala: 1: 25 00 Adnotacja w języku niemieckim: Zmierzył, mapę 50

narysował i obliczył w miesiącu listopadzie 1871 r. królewski kontroler katastralny… (Vermessen, Kartirt u. berechnet im Monat November 1871 durch den Königlichen Kataster Controlleur…) Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

9. Tytuł: Rysunek odręczny wystawionej na sprzedaż części gospodarstwa rolnego hipoteka nr 73 w Podgórkach powiat Świerzawa (Handzeichnung von einem zum Verkauff gestellen Theile des Bauergutes Hyp. Nr 73 zu Thiefharmannsdorf Kreis Schönau) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ?, 1872 r. Skala: 1: 25 00

Adnotacja w języku niemieckim: Sporządził według mapy katastralnej w miesiącu sierpniu 1872 Królewski Kontroler Katastralny… (Angefertigt nach der Grundsteuer Gemarkungskarte im Monat August 1872 durch den Königl. Kataster Controlleur…) Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak 51

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

10. Tytuł: 422. Legnica (422. Liegnitz) Wydawca: Królewsko-Pruski Urząd Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1896 r. Skala 1:100 000 Adnotacja w języku niemieckim: Wydane przez Wydział Kartograficzny Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju 1890. Przyjęte przez Oddział Topograficzny Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju 1886. Wydanie zaktualizowane 1896. (Heruasgegeben von der Kartogr. Abteilung der Königlich. Preuss. Landes-Aufnahme 1890. Aufgenommen v. der Topogr. Abteilung der Königl. Pr. Landes-Aufnahme 1886. Einzelne Nachträge 1896) Uwagi: brak legendy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XXXIV str. 165/4 52

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

11. Tytuł: 422. Legnica (422. Liegnitz) Wydawca: Królewsko-Pruski Urząd Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1903 r. Skala: 1:100 000 Adnotacja w języku niemieckim: Przyjęte przez Wydział Topograficzny Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju 1886. Wydane przez Oddział Kartograficzny Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju 1890. Wydanie zaktualizowane 1903. (Aufgenommen v. der Topogr. Abteilung der KöniglPr. Landes-Aufnahme 1886. Herausgegeben von der Kartograf. Abteilung der Königl. Preuss. Landes-Aufnahme 1890; Einzelne Nachträge 1903). Uwagi: brak legendy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XXXIV, str. 165/5 54

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

12. Tytuł: Karla Flemminga nowe mapy powiatu, arkusz XIX, powiat Świerzawa (Carl Flemmings, Neue Kreiskarten, Blatt XIX, Kreis Schönau) Wydawca: Wydawnictwo Carla Flemminga z Głogowa Miejsce i data wydania: Głogów, 1910 r. ? Skala: 1: 150 000 Adnotacja w języku niemieckim: Opracowane w Instytucie Kartograficznym Księgarni Nakładowej Karla 56

Flemminga w Głogowie (Bearbeitet im kartographischen Institut der Verlagshandlung Carl Flemming in Glogau) Uwagi: Mapa posiada bardzo skromną legendę. Miejsce przechowywania: Gabinet Kartografii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu Sygnatura: Sygn.. 3587_B_I

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

13. Tytuł: Kaczawa. Kamiennik (Katzbach. Der Steinbach) Opracował: Królewski Urzędnik Robót Melioracyjnych Evers (Der Königl. Meliorations-Baubeamte Evers) Miejsce i data wydania: ?, 28.02.1912 r.

Skala: 1: 25 00 Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak.

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

14. Tytuł: Kaczawa (Die Katzbach) Opracował: Królewski Urzędnik Robót Melioracyjnych Evers (Der Königl. Meliorations-Baubeamte Evers) Miejsce i data wydania: ?, 28.02.1912 r. Skala: 1: 25 00 58

Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

15. Tytuł: Rysunek usytuowania chodnika z miasta do dworca kolejowego Świerzawa (Zeichnung zur Anlage eines Bürgersteiges von der Stadt nach dem Bahnhof Schönau) Wydawca: Magistrat.

Miejsce i data wydania: ?, 12.05.1914 r. Skala: ? Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak. 59

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

16. Tytuł: Świerzawa nad Kaczawą (Schönau an der Katzbach) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ? (Prawdopodobną, biorąc pod uwagę zaznaczenie linii kolejowej oraz inwestycji hydrologicznych w okolicach Świerzawy, datację należy określić na okres po 1914 r.). Skala: 1:25000 Adnotacja w języku niemieckim: …Królewsko-Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1886. Wydane 1888 (… Preuss. Landes-Aufnahme 1886. Herausgegeben 1888). Uwagi: Mapa klasyfikowana jako unikat, niestety o wyraźnym stopniu zniszczenia. Brak legendy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XIII, str. 315/6 60

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

17. Tytuł: Świerzawa nad Kaczawą (Schönau an der Katzbach) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ? (Prawdopodobną, biorąc pod uwagę zaznaczenie linii kolejowej oraz inwestycji hydrologicznych w okolicach Świerzawy, datację należy określić na okres po 1914 r.) Skala 1:25000 Adnotacja w języku niemieckim: Królewsko-Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1886. Wydane 1888 (Königl. Preuss. Landes-Aufnahme 1886. Herausgegeben 1888). Uwagi: Mapa o wyraźnym stopniu zniszczenia. Brak legendy. Wykazuje wyraźne podobieństwo w stosunku do mapy „12”. W kilku przypadkach zastosowano jednak inne oznaczenia np. odnośnie inwestycji hydrologicznych, tu poldery zalewowe dla rzeki Kamiennik w okolicach Świerzawy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XIII, str. 315/1 62

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

18. Tytuł: 422. Legnica (422. Liegnitz) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1924 r. Skala: 1:100 000 Adnotacja w języku niemieckim: Przyjęte przez Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1886. Wydane przez Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1890. Poprawione 1906. Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju, aktualizacja 1924 (Aufgenommen von der Preuβ. Landesuafnahme 1886. Herausgegebn von der Preuβischen Landesufnahme 1890. Berichtigt 1906. Reichsamt für Landesaufnahme, Nachträge 1924). Uwagi: brak legendy. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatur: Inw. XXXIV, str. 165/1 64

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

19. Tytuł: Świerzawa nad Kaczawą (Schönau an der Katzbach) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1933 r. Skala: 1:25000 Adnotacja w języku niemieckim: Mapa stolikowa 4961. Wydane przez Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1888. Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju, aktualizacja 1933 (Meβtischblatt 4961. Herausgegeben von der Preuβischen Landesaufnahme 1888. Reichsamt für Landesuafnahme, berichtigt 1933). Uwagi: Mapa posiada legendę. Po 1945 r. używana do celów ćwiczebnych przez wojsko polskie. Częściowo uszkodzona. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: sygn. XIII 315/3 66

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

20. Tytuł: 2885. Świerzawa (2885. Schönau) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1933 r. Skala: 1:25000 Adnotacja w języku niemieckim: Wydane przez Pruski Urząd Pomiaru Kraju 1888, Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju, aktualizacja 1933 (Herausgegeben von der Preuβischen Landesufnahme 1888, Reichsamt für Landesaufnahme, berichtigt 1933). Uwagi: Posiada legendę. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XII, str. 315/7 68

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

21. Tytuł: Jelenia Góra w Karkonoszach (Hirschberg in Riesengebirge) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1933 r. ? Skala: 1:25000 Uwagi: Data pierwszego wydania 1886; aktualizacja pełna mapy 1924 r. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Oddział Zbiorów Kartograficznych Sygnatura: 6541-III.C 70

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

22. Tytuł: Wojcieszów (Kauffung) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, po 1936 r. Skala: 1:25000 Uwagi: Data zdjęcia terenowego pochodzi z 1884 r; pierwsze wydanie w 1886 r.; aktualizacja pełna mapy w 1936 r. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Oddział Zbiorów Kartograficznych Sygnatura: 6541-III.C 72

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach z XIX i XX w. (do 1945 r.)

23. Tytuł: 422. Legnica (422. Liegnitz) Wydawca: Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju Miejsce i data wydania: ?, 1936 r. Skala: 1:100 000 Adnotacja w języku niemieckim: Wydane przez Wydział Kartograficzny Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiaru Kraju 1890. Urząd Rzeszy ds. Pomiaru Kraju, aktualizacja 1933, pojedyncze poprawki 1936 (Heruasgegeben von der Kartogr. Abteilung der Königlich. Preuss. Landes-Aufnahme 1890. Reichsamt für Landesaufnahme, berichtigt 1933, einz. Nachträge 1936). Uwagi: Posiada legendę. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: Inw. XXXIV Str. 165/2 74

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

24. Tytuł: Plan sytuacyjny miasta Świerzawa (Lageplan der Stadt Schönau) Wydawca: ? Miejsce i data wydania: ? Skala: 1:1000 ? Uwagi: Plan powstał w okresie niemieckim i został zaadaptowany dla potrzeb polskiej administracji miasta w (lub po 1945 r.). Brak legendy przynależnej tego rodzaju planom. Posiada wykaz hydrantów w mieście 76

wraz z ich rozmieszczeniem oraz określeniem stanu użyteczności. Plan w stosunku do niemieckiej wersji został opatrzony polskojęzycznymi uwagami. Generalnie w stosunku do wersji pierwotnej poważnie zdewastowany. Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

25. Tytuł: Plan orientacyjny miasta Świerzawy Wydawca: Referat Pomiarów Starostwa Powiatowego w Złotoryi Miejsce i data wydania: Złotoryja, po 1945 r. Skala: 1:1000 78

Uwagi: Brak legendy. Plan częściowo niekompletny z powodu oderwania części karty. Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy Sygnatura: brak.

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

26. Tytuł: Mapa powiatu złotoryjskiego. Województwo wrocławskie Wydawca: Główny Urząd Pomiarów Kraju Wydział Pomiarów Urzędu Wojewódzkiego Wrocławskiego Miejsce i data wydania: Wrocław, 20 XII 1948 Skala: 1:100 000 Uwagi: Posiada legendę. Stosowana kolorystyka czar80

no-biała. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: L inw. 2731

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

27. Tytuł: Powiat Złotoryja Województwo Wrocławskie Wydawca: Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego Miejsce i data wydania: Wrocław, 1962 r. Skala: 1: 25 000 Uwagi: Brak legendy. Mapa wojskowa do użytku wewnętrznego kwalifikowana jako poufna. Przedstawia

południowo-wschodni fragment powiatu złotoryjskiego ze Świerzawą i Wojcieszowem. Miejsce przechowywania: Gabinet Kartografii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu Sygnatura: Sygn. 6593_C_III 81

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

28. Tytuł: Główny Urząd Geodezji i Kartografii. 462.11 Świerzawa Wydawca: Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne Miejsce i data wydania: Poznań, 1983 r. Wydanie 82

pierwsze. Skala: 1:25 000 Uwagi: Posiada legendę. Rodzaj mapy: topograficzna. Opracowano w Okręgowym Przedsiębiorstwie Geodezyjno-Kartograficznym w Poznaniu – 1983 r. na

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

podstawie mapy 1:10 000 z roku 1977 według znaków umownych – wzór 1966. Druk OPGK - Poznań 1983 r. Redaktor Mariola Michalak. Kartograf Maria Wlaźlak, Stefania Zalewska. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocław-

ski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: CLV str. 61/2 83

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

29. Tytuł: Główny Geodeta Kraju. 4621. Jawor Wydawca: Główny Geodeta Kraju Miejsce i data wydania: Rzeszów, 1995. Wydanie pierwsze. 84

Skala: 1:50 000 Uwagi: Posiada legendę. Bogata kolorystyka. Rodzaj mapy: topograficzna. Opracowano w 1982 r. na podstawie 1:50 000 z roku 1975–78 według znaków

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

umownych – wzór 1966 r. druk OPGK Rzeszów S.A. 1995 r. Redaktor Leokadia Zabielska. Miejsce przechowywania: Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii

i Rozwoju Regionalnego, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii Sygnatura: XCV s. 308a/3 85

Świerzawa i okolice na mapach i planach po 1945 r.

30. Tytuł: Baza Danych Obiektów Topograficznych (raster wykonany w standardzie GIS). Województwo Dolnośląskie, powiat złotoryjski, gmina Świerzawa Wydawca: Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej we Wrocławiu (Marszałek Województwa Dolnośląskiego) ???? Miejsce i data i miejsce wydania: ? 86

Skala: 1:10 000 Uwagi: układ „1992” Miejsce udostępniania: Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego (Wydział Geodezji i Kartografii, Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej we Wrocławiu)

Joanna Nowosielska-Sobel, Grzegorz Strauchold

31. Tytuł: Złotoryja Wydawca: Główny Geodeta Kraju Miejsce i data wydania: Poznań-Rzeszów, 2001 r. Skala: 1:50 000 Uwagi: Rodzaj mapy: hydrograficzna. Układ „1992”. Wykonawcy: D. Dobrzyńska-Klemm. Redaktorzy:

Jan Krupski, Janusz Rzepecki. Miejsce udostępniania: Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego (Wydział Geodezji i Kartografii, Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej we Wrocławiu) 87

W niniejszej publikacji autorzy pragną przedstawić sposób, w jaki na przestrzeni wieków postrzegano i przedstawiano okolice Świerzawy. W średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym (do XVIII w.) mimo oczywistych różnic między narracją dokumentów prawnych a obrazem map wyraźnie rysują się elementy wspólne. Warto je podkreślić: skupienie się na zjawiskach z zakresu kultury i cywilizacji, uprzywilejowanie problemów własnościowych i gospodarczych, postrzeganie świata natury przez pryzmat wydarzeń związanych z aktywnością mieszkańców okolic Świerzawy. Jeśli można w największym skrócie scharakteryzować ten sposób pojmowania przestrzeni, to byłoby to spojrzenie oczami człowieka szukającego śladów ludzkiej działalności, by sprawniej realizować własne cele. Tworzenie wizji przestrzeni w tym czasie to przede wszystkim wskazywanie rozwiązań przestrzennych w świecie ludzkiej kultury. Pierwsze znormalizowane ujęcia kartograficzne okolic Świerzawy zostały opublikowane w 1 ćwierci XIX w. Kolejne publikacje miały ścisły związek z przemianami administracyjnymi dotykającymi okolicę. Dokładne ujęcia przestrzeni wykonane w ramach przygotowywania tak zwanych Messtischblätter dla całego Śląska (ostatnia ćwierć XIX w.) zdeterminowały sposób przedstawiania przestrzeni okolic Świerzawy do 1945 r. W kolejnych wydaniach nanoszono jednak zmiany związane przede wszystkim z rozwojem osadnictwa i przeobrażeniami jego charakteru. Dzięki temu można śledzić rozwój przestrzenny wsi i ich oraz całej okolicy przekształcanie pod wpływem industrializacji okolic. Prace publikowane po 1945 r. przedstawiają zmiany związane z kształtowaniem profilu gospodarczego okolicy – odbudową produkcji rolniczej, przemysłu wydobywczego, funkcją lokalnego węzła komunikacyjnego i centrum dystrybucji towarów i usług, jakim pozostała Świerzawa. Analiza źródeł kartograficznych do dziejów Świerzawy i okolic dobitnie pokazuje, że ostatnie dwa stulecia, najlepiej udokumentowane źródłami kartograficznymi, naznaczyła bezwzględna ekspansja człowieka przekształcająca środowisko naturalne. Przy tym wraz ze wzrostem możliwości ingerencji w świat Natury, więcej uwagi poświęcano jej w opisie przestrzeni. Czy jednak co do zasady nastąpiły głębsze zmiany w spojrzeniu na przestrzeń w porównaniu z XVI-XVIII w.? Czy perspektywa bieżących interesów człowieka w przestrzeni została zastąpiona innym celem przedstawiania podgórskich dolin okolic Świerzawy? Spójrzmy do wnętrza…

Lokalnie Regionalnie Społecznie www.facebook.com/LocalRegionalSocial www.slasknasz.uni.wroc.pl

ISBN 978-83-942651-7-5 (druk) ISBN 978-83-65653-02-4 (online)

Publikacje w serii: • Życie w dolinach. Dzieje Świerzawy i okolic • Gmina Świerzawa. Atlas materiałów i źródeł historycznych • Walim. Dzieje i krajobraz kulturowy sudeckiej osady włókienniczej • Świat na pograniczu. Dzieje Lubawki i okolic • Gmina Lubawka. Atlas materiałów i źródeł historycznych