Nauka inspiruje!

Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką

50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

Nauka inspiruje!

Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką

50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

Agnieszka Kliks-Pudlik

Aleksandra Kuzior

SPIS TREŚCI

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

WSTĘP

W 2024 roku Katowice nosiły prestiżowy tytuł Europejskiego Miasta Nauki. W starania o uzyskanie go oraz w całoroczne obchody zaangażowało się siedem uczelni publicznych z Katowic, tworzących Konsorcjum Akademickie – Katowice Miasto Nauki. To: Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Politechnika Śląska, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach oraz Uniwersytet Śląski (lider). Wsparcia udzielili: Miasto Katowice, Śląski Urząd Wojewódzki, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego oraz Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM).

Jednym z fundamentów całorocznych obchodów był program 50 Tygodni w Mieście Nauki. Ten cykl tygodni tematycznych otworzył w styczniu Tydzień Zimna. Kolejne dotyczyły skarbów, rysunku, żywności, sztucznej inteligencji – a to dopiero pierwsza piątka. Przez cały rok, co tydzień, poszczególne uczelnie z Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki przygotowywały programy wydarzeń naukowych, popularnonaukowych, kulturalnych, społecznych, rozrywkowych – z myślą o odbiorcach w różnym wieku. Tematy dotykały wielu dziedzin m.in.: sztuk plastycznych, muzyki, ekonomii, psychologii, medycyny, nauk o zdrowiu, nauk ścisłych, nauk inżynieryjnych, nauk przyrodniczych, humanistyki – można by długo wymieniać.

Publikacja, którą trzymacie Państwo w ręku nawiązuje do tej inicjatywy. Na bazie tematów poruszanych w kolejnych tygodniach, a także w oparciu o ich programy, opracowaliśmy 50 materiałów.

Materiały zawierają definicje poszczególnych terminów, przykłady zagadnień teoretycznych i zajęć w terenie, a także – i przede wszystkim – inspiracje do zgłębiania wiedzy, poszerzania umiejętności i odkrywania tajemnic świata. Propozycje są skierowane do nauczycieli różnych szczebli edukacji - od nauczania wczesnoszkolnego aż do klas maturalnych.

Część tych zagadnień wpisuje się w podstawę programową dla szkoły podstawowej i ponadpodstawowej. Pozostała część wykracza poza te ramy, jednak jesteśmy przekonani, że będą one wsparciem dla nauczycieli w angażującym uczniów kształceniu oraz rozwijaniu w nich kluczowych kompetencji, jak krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów, kreatywność, praca zespołowa czy inteligencja emocjonalna.

Dołożyliśmy wszelkich starań, aby przedstawione informacje były zgodne z aktualnym stanem wiedzy. Definicje pojęć pochodzą z Wielkiego słownika języka polskiego (chyba że podano inaczej).

Ponadto, przy każdym temacie znajdziecie Państwo dodatek dotyczący zrównoważonego rozwoju. Są to wskazówki, jak można wkomponować w pozornie różne tematy koncepcję zrównoważonego rozwoju i promować jej zasady na wszystkich poziomach kształcenia. Kształtowanie świadomości zrównoważonego rozwoju i postaw proekologicznych to jedno z podstawowych zadań, przed którym stoi edukacja formalna. Przyszłość naszej planety i człowieka zależy od odpowiedzialnych i racjonalnych zachowań, opartych na rzetelnej wiedzy. Warto młodych ludzi w tę wiedzę wyposażyć, by ich decyzje w przyszłości służyły planecie i ludziom.

Dla naukowców, nauczyciele i edukatorzy są partnerami w docieraniu z najnowszą wiedzą do młodych ludzi. Niech ta publikacja inspiruje Państwa do dalszego zarażania uczniów pasją do nauki. Bo, jak głosi przewodnie hasło Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 – nauka da nam przyszłość! A tę przyszłość będą tworzyć Państwa podopieczni.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

01 ZIMNO

Z szeroko pojmowanym zimnem i niskimi temperaturami mamy do czynienia zarówno w życiu codziennym, jak i nauce. Z zimnem kojarzy się mróz, z mrozem –lód, a z lodem – lodowcowa kraina obszarów polarnych Arktyki i Antarktyki. Obszary polarne mogą być punktem wyjścia do lekcji przyrody, geografii czy biologii lub lekcji z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym. Tematyka takich zajęć może obejmować szeroki zakres: od poznania organizmów żyjących na tych obszarach, przez szlifowanie umiejętności wskazywania kierunków świata, aż po przybliżenie największych osiągnięć naukowych polskich polarników.

Temat lekcji: Kraina wiecznego zimna.

Zimno – o temperaturze: niska temperatura powietrza, odczuwana przez człowieka jako coś nieprzyjemnego.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematami powiązanymi z obszarem polarnym.

Zrównoważony rozwój

Problematyka zajęć wpisuje się w 13. cel zrównoważonego rozwoju i konieczność przeciwdziałania zmianom klimatu. Wzrastająca emisja gazów cieplarnianych negatywnie wpływa także na pokrywę lodową. Od końca lat 70. XX wieku wielkość powierzchni lodu na Morzu Arktycznym sukcesywnie zmniejsza się. Rośnie temperatura wody w oceanach. Zagrożona jest fauna i flora akwenów wodnych. Topniejące lodowce systematycznie podnoszą poziom wody w morzach i oceanach, niosąc realne zagrożenie dla terenów depresyjnych. Co dekadę około 1.07 mln km² pokrywy lodowej topnieje. Z danych szacunkowych wynika, że w ciągu następnych 40 lat poziom mórz i oceanów podwyższy się średnio o około 24-30 cm, a w kolejnych 35 latach średnio o 40-63 cm. Procesy zmian klimatu i topnienia lodowców są w zasadzie nieodwracalne, chociaż można je nieco spowolnić, stosując innowacyjne technologie ograniczające emisję gazów cieplarnianych.

Zainspiruj uczniów do poszukiwania dostępnych innowacyjnych technologii, które mogą wspomóc transformację w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, zielonej gospodarki, ekonomii zrównoważonego rozwoju.

Zainicjuj dyskusję dotyczącą konieczności realizacji celów zrównoważonego rozwoju łączącego rozwój ekonomiczny i społeczny z ochroną środowiska przyrodniczego.

Zachęć do stworzenia wizualizacji zdegradowanej planety Ziemia dowolną techniką plastyczną lub komputerową, a następnie przedyskutuj z uczniami możliwe sposoby zapobiegania zniszczeniu oikos – domu, w którym mieszka człowiek i inne organizmy żywe.

Teoria:

- Pokaż i opisz zwierzęta żyjące na terenach polarnych, z uwzględnieniem podobieństw i różnic pomiędzy Arktyką (np. niedźwiedzie polarne) i Antarktyką (np. pingwiny). Starszych uczniów wprowadź szerzej w temat organizmów żywych występujących na obszarze koła podbiegunowego (np. w Arktyce na terenach nieprzykrytych lodem występuje uboga, ale jednak roślinność).

- Wytłumacz, jak powstają lodowce i podaj ich rodzaje. Wprowadź uczniów w temat zmian klimatu, rosnącej średniej globalnej temperatury i powiązanym z tym problemem topnienia lodowców.

- Wskaż na mapie, gdzie zlokalizowane są polskie badawcze stacje polarne (m.in. Polska Stacja Polarna Hornsund im. Stanisława Siedleckiego, Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego czy Polska Stacja Antarktyczna im. A. B. Dobrowolskiego).

Rusz w teren!

Pokaż (lub przypomnij), jak wyznacza się kierunki główne za pomocą kompasu, ze szczególnym uwzględnieniem północy i południa, czyli ziemskich biegunów.

Zachęć do obserwacji ruchu Słońca (dbając o odpowiednią ochronę oczu), porównując wyniki uzyskane w różnych porach dnia i roku. Przy tej okazji opowiedz o ruchu obrotowym Ziemi, nachyleniu jej osi obrotu i zjawisku dnia polarnego oraz nocy polarnej.

Zimno

- punktem wyjścia do:

Dyskusji na temat powiązania i wpływu działań człowieka na globalny ekosystem.

Zabawy (dla młodszych dzieci) z wyobrażaniem sobie, jakie warunki panują np. w badawczych stacjach polarnych i co jest potrzebne (jakie ubrania, sprzęty itd.) do życia tam.

Zainspiruj!

Zaprezentuj uczniom sylwetki wybranych polskich polarników np. Henryka Arctowskiego (jednego z pierwszych Polaków, którzy dotarli do Antarktyki pod koniec XIX wieku) czy Antoniego Bolesława Dobrowolskiego (prekursora kriologii, czyli nauki o lodzie). Zachęć również do poszukania biografii innych (też tych współczesnych) polskich polarników.

Zaprezentuj uczniom przykłady badań naukowych np. prowadzonych przez badaczy z Centrum Studiów Polarnych Uniwersytetu Śląskiego.

Poszukaj z uczniami informacji na temat obecnych wypraw polarnych. W mediach społecznościowych znajdziecie profile polskich stacji polarnych, gdzie publikowane są relacje z wypraw.

02

SKARBY

Złoto, diamenty czy szmaragdy są uznawane za najbardziej drogocenne klejnoty. Ale skarby Ziemi to również niezwykły świat skamieniałych zwierząt i roślin, dokumentujących historię rozwoju naszej planety. Co więcej, współczesne skarby to także surowce mineralne, bez których nie byłoby większości przedmiotów codziennego użytku i rozwoju nowoczesnych technologii. Skarby mogą więc być punktem wyjścia do lekcji przyrody, geografii, biologii, historii, chemii lub lekcji z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym. Tematyka takich zajęć może obejmować zagadnienia dotyczące np. sposobów wydobywania surowców mineralnych, składu chemicznego skał i minerałów czy poszukiwań skamieniałości dinozaurów.

Temat lekcji: Skarby ukryte w skałach, minerałach, surowcach mineralnych i skamieniałościach.

Skarb: drogocenny przedmiot, pieniądze lub ich zbiór.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematami powiązanymi ze skarbami Ziemi m.in. geologicznymi i skamieniałościami.

Zrównoważony rozwój

Skarby Ziemi, bogactwa naturalne od wieków wykorzystywane były przez ludzi do różnych celów. Paliwa kopalne (węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny) to nieodnawialne źródła energii. Ich użycie jest powszechne, ale generuje mnóstwo problemów ekologicznych, powodując m.in. ocieplenie klimatu. Jednocześnie jako nieodnawialne źródła energii, ich zasoby kurczą się, a zapotrzebowanie współczesnych społeczeństw na energię ciągle wzrasta. Zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju, korzystanie z bogactw naturalnych Ziemi przez obecne pokolenie, powinno być racjonalne i nie powinno umniejszać szans przyszłych pokoleń na zaspokojenie ich potrzeb. Można minimalizować ich negatywny wpływ na środowisko naturalne, stosując innowacyjne, ekologiczne technologie.

Zainspiruj młodzież do poszukiwania przykładów ekoinnowacji.

Omów problematykę smogu i jego negatywnych skutków zdrowotnych dla człowieka oraz wpływ na jakość życia.

Zachęć młodzież do poszukiwania argumentów uzasadniających przejście na zieloną energię.

Teoria:

- Wyjaśnij różnice między: skałą, minerałem i surowcem mineralnym. Naucz uczniów, jak je rozpoznawać. Podaj też ich przykłady, które można znaleźć na Górnym Śląsku (kolejno to np. dolomity, galena, węgiel kamienny).

- Wyjaśnij uczniom pojęcie skamieniałości. Opowiedz, czego można się z nich dowiedzieć i dlaczego są to przykłady dokumentujące historię rozwoju naszej planety. Podaj przykłady wybranych odkryć paleontologicznych z kraju, regionu, a może i Waszego miasta. Opowiedz o pracy paleontologów.

- Przypomnij uczniom historię regionu Górnego Śląska z ostatnich stuleci, ze szczególnym uwzględnieniem wątku rozwoju przemysłu wydobywczego i ciężkiego. Opowiedz np. o rozwoju kopalni węgla kamiennego w regionie, rozwoju hut, a także o przykładach innowacyjnych rozwiązań techniki, jakie były stosowane w tych zakładach (np. maszyny parowe).

Rusz w teren!

- Odwiedź Muzeum Geologii Złóż im. Czesława Poborskiego na Wydziale Górnictwa, Inżynierii Bezpieczeństwa i Automatyki Przemysłowej Politechniki Śląskiej w Gliwicach. To największa tego typu placówka naukowo-dydaktyczna na Górnym Śląsku, która udostępnia zbiory kopalin użytecznych z całego świata, a także kolekcje minerałów skał i skamielin występujących w skorupie ziemskiej. Najstarsza kolekcja ma ponad 200 lat!

- Odwiedź Muzeum Nauk o Ziemi na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego (Instytut Nauk o Ziemi z siedzibą w Sosnowcu). To muzeum geologiczne, które gromadzi okazy z Polski i całego świata. Zbiory przedstawiają dynamiczną historię Ziemi i ewolucję życia. Muzeum oferuje kilkanaście wystaw stałych oraz wystawy czasowe. Są tam również modele dinozaurów!

- Zastanów się wraz z uczniami, jakie inne atrakcje turystyczne powiązane ze skarbami można znaleźć w Waszej okolicy.

Skarby - punktem wyjścia do:

- Edukacyjnej zabawy z młodszymi uczniami w poszukiwanie skarbów. Stwórzcie swoje wykopaliska: w piasku zakopcie przykłady skarbów (np. minerały, skały albo zabawkowe szkielety dinozaurów) i zabawcie się w odkrywców i/lub paleontologów.

- Dyskusji na temat tego, jak przemysł wydobywczy i ciężki wpłynął na rozwój Górnego Śląska i jakie konsekwencje (m.in. środowiskowe, socjologiczne) to przyniosło.

Zainspiruj!

- Poszukaj z uczniami informacji na temat wykopalisk prowadzonych (w przeszłości lub obecnie) w kraju i być może w Waszym regionie. Dowiedzcie się, z jakich okresów pochodzą znaleziska, jak kiedyś wyglądały tereny z Waszego najbliższego otoczenia – co na nich rosło oraz żyło.

- Czy wiesz, jakie skarby skrywa smartfon? Ponad połowa wszystkich elementów w urządzeniu mobilnym – w tym jego ekran, obudowa, mikroprocesor, przewody, bateria oraz głośnik i mikrofon – nie mogłyby powstać, gdyby nie surowce mineralne, które wykorzystywane są do produkcji tych wszystkich komponentów. Zaproponuj uczniom, aby zgłębili ten temat i poszukali więcej informacji.

inspiruje! Materiały

dla

związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

03

RYSUNEK

Rysunek to środek przekazu, który przenika wszystkie sfery ludzkiej aktywności od najmłodszych lat, łącząc w sobie i użyteczność, i sztukę. Co więcej, jest jednym z pierwszych i najbardziej naturalnych narzędzi poznawczych – to właśnie dzieci rysują najbardziej naturalnie i intuicyjnie: biorą to, co mają pod ręką i po prostu tworzą. Rysunek może być tematem lekcji plastyki lub lekcji z jej elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Rysunek jako sposób wyrażania myśli.

Rysunek: obraz wykonany za pomocą kresek lub uproszczonych kształtów i form; też: sztuka wykonywania rysunków - obrazów.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematyką rysunku, jako jednej z dziedzin sztuk plastycznych.

Zrównoważony rozwój

Rysunek jest formą sztuki, a zrównoważony rozwój znajduje swoje miejsce także w sztuce. W pojęciu „sustainable art” zawarta jest m.in. świadomość ekologiczna, a także społeczna sprawiedliwość. W tym nurcie zrodziła się tzw. sztuka środowiskowa (environmental art), która skłania się w kierunku natury, porzucając zamknięte galerie i materiały szkodliwe dla środowiska. Rozwój uzdolnień plastycznych uczniów nie może szkodzić środowisku naturalnemu. Dobrym pomysłem będzie więc wykorzystanie swoich uzdolnień plastycznych do tworzenia dzieł sztuki na piasku, lodzie, ziemi bądź innych naturalnych podkładach. W koncepcję zrównoważonego rozwoju wpisują się także kwestie rekonstrukcji starych, zniszczonych dzieł – istotne jest, aby jak najmniej korzystać z materiałów szkodliwych dla środowiska, a jak najbardziej skupiać się na ekologii. Artyści i projektanci w ostatnich latach rozwijają sztukę zrównoważonego rozwoju w dziedzinie architektury i designu, a w swojej pracy kierują się filarami zrównoważonego rozwoju – społecznym, gospodarczym i ekologicznym. Ich motto „To, co my robimy dzisiaj, wpływa na naszą przyszłość”, jednoznacznie wskazuje, iż taki rodzaj sztuki to działania odpowiedzialne i świadome.

Zainspiruj do dyskusji, jakie naturalne podłoża dla rysunku można wykorzystać przy tworzeniu dzieł. W jaki sposób doskonalić swoje umiejętności plastyczne, aby nie wyrządzać szkody środowisku.

Zachęć do zdobywania informacji o działalności artystów, którzy tworzą w nurcie zrównoważonej sztuki, a także rozwijają sztukę zrównoważonego rozwoju w dziedzinie architektury i designu.

Teoria:

- Rysunek jako jedna z dziedzin sztuk plastycznych. Wyjaśnij, czym jest rysunek, czym się charakteryzuje i jaką pełni funkcję.

- Podaj przykłady najstarszych znanych przykładów rysunków (np. sztuka jaskiniowa). Opowiedz, jak rozwijała się ta forma przekazu.

- Rysunek jako narzędzie terapeutyczne. Opowiedz uczniom o arteterapii, czyli rodzaju terapii wspomagającej proces leczenia w różnych sytuacjach i niezależnie od wieku pacjenta np. z pomocą sztuk plastycznych.

Rusz w teren!

- Zorganizuj lekcję w plenerze. Wybierz miejsce, w który uczniowie będą mogli w sposób komfortowy coś narysować np. budynek szkoły czy roślinność w parku.

Rysunek - punktem wyjścia do:

- Doskonalenia umiejętności plastycznych uczniów.

- Zachęcania uczniów, aby podejmowali indywidualne próby twórcze.

Zainspiruj!

- Poszukaj z uczniami informacji na temat wystaw prac prezentowanych w Katowicach i regionie (np. w Galerii Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach RONDO SZTUKI). Obejrzyjcie przykłady i poczytajcie notki na temat twórców.

- Rysunek „na salonach”. Zachęć uczniów, aby poszukali w internetowych zbiorach największych światowych muzeów, przykładów prezentowanych tam rysunków. Każdy uczeń wybiera po jednym przykładzie i na forum klasy krótko wytłumaczy, dlaczego akurat ten.

- Poszukajcie przykładów rysunku, który wychodzi poza sztuki wizualne np. rysowanie za pomocą fali dźwiękowej czy praktyki performatywnej. Zastanówcie się, czym jeszcze można rysować.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

ŻYWNOŚĆ

Spożywanie posiłków to nie tylko absolutnie podstawowa potrzeba biologiczna, ale również kwestia wysokiej jakości życia, kształtowana od najmłodszych lat.

Zagadnienie żywienia i żywności można ująć w szerokiej perspektywie, na przykład opierając się na pięciu wymiarach: środowiskowym (np. kwestia ekologii oraz dobrych praktyk produkcji żywności), społecznym (relacje społeczne a spożywanie posiłków), polityki żywnościowej i żywieniowej (np. podatek cukrowy, regulacje dotyczące zamówień publicznych żywności), ekonomicznym (dostępność żywności) oraz zdrowotnym (wpływ żywności na nasze zdrowie). Dlatego też temat ten można podjąć na lekcjach przyrody, biologii, wiedzy o społeczeństwie, geografii, chemii, podstaw przedsiębiorczości oraz na lekcjach z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Zdrowe

żywienie dla zdrowej przyszłości.

Żywność: wszystko to, czym odżywia się człowiek.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematyką zdrowej żywności i jej wpływu na jakość życia.

Zrównoważony rozwój

Kwestie żywieniowe bezpośrednio wiążą się z kategorią jakości życia, która z kolei jest centralną kategorią zrównoważonego rozwoju. W tym kontekście istotne są także zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa żywnościowego. Bezpieczeństwo żywnościowe w dużej mierze zależne jest od właściwie funkcjonującego sektora rolnictwa, by możliwe było zaspokojenie potrzeb żywnościowych wzrastającej liczby ludności świata. Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego wiąże się z koniecznością ochrony ekosystemów i systematycznego odnawiania zasobów przyrodniczych. Zatem bezpieczeństwo żywnościowe musi być ściśle powiązane z zapewnieniem bezpieczeństwa ekologicznego. Rozwój rolnictwa nie może prowadzić do pogłębiającej się degradacji środowiska naturalnego. Właściwe jest zastosowanie innowacyjnych technologii do rozwoju zrównoważonego rolnictwa, by zapobiegać kryzysom żywnościowym związanym m.in. ze zmianami klimatu. Problem bezpieczeństwa żywnościowego nadal nie został rozwiązany. Główne przyczyny to: coraz bardziej uporczywe susze, ekstremalne zjawiska pogodowe, podniesienie poziomu mórz i oceanów oraz erozja wybrzeży, jak również wojny i konflikty zbrojne. Problematykę związaną z bezpieczeństwem żywnościowym dla uczniów starszych klas można podjąć w odniesieniu do realizacji celów zrównoważonego rozwoju – 1. Koniec z ubóstwem; 2. Zero głodu; 3. Dobre zdrowie i jakość życia.

Założenia zrównoważonego rozwoju są szczytne, ale realia mocno przygnębiające.

Według szacunkowych statystyk w 2008 roku na świecie głodowały 963 miliony ludzi, w 2010 roku – 925 mln, w 2012 roku – 870 mln, w 2014 – 800 mln, w 2016 – 950 mln, w 2019 roku – 690 mln, w 2021 roku – 800 mln, w 2023 roku – 730 mln ludzi, czyli co 11. mieszkaniec naszego globu cierpiał głód.

Zainspiruj do dyskusji i próby odpowiedzi na pytanie, dlaczego ludność Globalnego Południa zmaga się z problem głodu, a Globalna Północ boryka się z problemem otyłości.

Przeanalizuj z uczniami zapisy Raportu Bruntland i Agendy dla Zrównoważonego Rozwoju do 2030 roku – porównaj, w jaki sposób w raportach ujmowane są kwestie bezpieczeństwa żywnościowego.

Teoria:

- Przypomnij, czym jest piramida zdrowego żywienia, co oznaczają jej poszczególne poziomy i co znaczy zdrowo się odżywiać.

- Wytłumacz, w jaki sposób to, co jemy wpływa na działanie naszego organizmu (chodzi np. o dostarczanie energii, nawadnianie, ale też o wpływ składników odżywczych np. witamin zawartych w poszczególnych owocach i warzywach).

- Wytłumacz, czym jest dieta, jakie są jej rodzaje (np. wegetarianizm, weganizm, dieta ketogeniczna) i czym się charakteryzują.

- Podaj przykłady decyzji polityczno-prawnych w kontekście polityki żywieniowej (np. podatek cukrowy).

- Opisz kolejne etapy łańcucha „od pola do stołu”, uwzględniając kwestie środowiskowe takie jak: zrównoważony rozwój, dobrostan zwierząt, bezpieczeństwo żywności (w tym: stosowanie substancji ochrony przed różnymi patogenami) czy dobre praktyki produkcji żywności.

Rusz w teren!

- Zabierz uczniów do szkolnej stołówki. Zapoznajcie się z menu na wybrane dni. Oceńcie, czy są to produkty zdrowe i jakościowe. Pomóc w tym może przewodnik z naukowo opracowanymi kryteriami zrównoważonych zamówień publicznych, kryteriami jakościowymi produktów spożywczych oraz wskazówkami dotyczącymi profesjonalnych procedur zakupowych, opracowany przez naukowców ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach.

- Zabierz uczniów młodszych klas na lokalny targ lub do pobliskiego warzywniaka. Spytajcie sprzedawców, skąd pochodzi towar i które produkty są krajowe i/ lub lokalne. Przy tej okazji porozmawiaj z uczniami na temat produktów sezonowych i lokalnych.

Żywność - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat problemu otyłości – jednej z najpoważniejszych współczesnych chorób cywilizacyjnych. Poszukajcie statystyk dotyczących Polski i Europy – szczególnie w kontekście dzieci i młodzieży. Porozmawiajcie o przyczynach tej choroby i zastanówcie się, jakie działania profilaktyczne mogłyby pomóc.

- Rozmowy na temat dostaw produktów spożywczych w dobie globalizacji np. jaki wpływ na środowisko i ekologię ma transport żywności czasem z bardzo odległych zakątków świata (przykład: popularne i lubiane przez konsumentów awokado).

Zainspiruj!

- Przygotujcie z uczniami listę najpopularniejszych dań regionalnych. Przy tej okazji zastanówcie się np. czy są to potrawy lekko- czy ciężkostrawne i czy wpisują się w definicję zdrowej żywności.

- Zastanówcie się, jak można ograniczyć marnowanie żywności (poprzez np. przemyślane zakupy, kuchnię zero/less waste, ideę foodsharingu). Zachęć uczniów do wprowadzenia konkretnych działań w swoich domach. Za jakiś czas wróćcie do tematu i porozmawiajcie, co udało się wdrożyć.

- Zachęć uczniów do uważnego przeglądania składów kupowanych produktów spożywczych. Wyjaśnij, dlaczego lepszy jest skład krótszy od dłuższego, czego unikać i co oznaczają wybrane symbole chemiczne.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

SZTUCZNA INTELIGENCJA

Sztuczna inteligencja to fascynujące pole badawcze, które otwiera drzwi do niezliczonych możliwości. Dzięki algorytmom, sztuczna inteligencja potrafi analizować dane, rozpoznawać wzorce, podejmować decyzje i nawet komunikować się w sposób zbliżony do ludzkiego. Temat ten można podjąć przede wszystkim na lekcji informatyki, ale też na lekcji wiedzy o społeczeństwie czy lekcji w nauczaniu wczesnoszkolnym. To może być również punkt wyjścia do rozmowy podczas zajęć z wychowawcą lub lekcji etyki.

Temat

lekcji: Jak sztuczna inteligencja kształtuje świat?

Sztuczna inteligencja jako: - nauka: dział informatyki zajmujący się badaniem i tworzeniem programów komputerowych, które potrafią wykonywać niektóre czynności wymagające od człowieka posłużenia się inteligencją; - przedmiot nauki: system informatyczny, który potrafi wykonywać niektóre z takich czynności, które wymagają od człowieka posłużenia się inteligencją.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem sztucznej inteligencji oraz jej wpływu na kształtowanie świata w różnych dziedzinach.

Zrównoważony rozwój

Sztuczna inteligencja uznawana jest za narzędzie wspierające realizację celów zrównoważonego rozwoju. Możliwości zbierania i przetwarzania ogromnych ilości danych mogą wspierać podejmowanie decyzji w różnych obszarach, optymalizować procesy produkcyjne, modelować rozwój gospodarczy, prognozować zmiany klimatu, zmiany demograficzne, procesy finansowe, optymalizować zużycie energii, monitorować parametry środowiskowe, itd. Rozwój AI może jednak przynieść również katastrofalne skutki dla rozwoju gatunku ludzkiego, powodując jego infantylizację. Bezrefleksyjne użytkowanie inteligentnych technologii może spowodować utratę zdolności samodzielnego myślenia, umiejętności refleksyjnego podejścia do rzeczywistości i naturalną kreatywność. Lenistwo intelektualne może doprowadzić do biologicznych i psychologicznych zmian oraz regresu natury ludzkiej i wyróżniających cech gatunku ludzkiego, takich jak: świadomość, wolna wola, moralność, kreatywność, myślenie abstrakcyjne, myślenie symboliczne, umiejętność współpracy, a w konsekwencji uzależnienie naturalnej inteligencji od sztucznej inteligencji, którego skutkiem będzie wyuczona bezradność. Ważne jest odpowiednie wykorzystanie sztucznej inteligencji i kształtowanie umiejętności krytycznego myślenia, by opisane powyżej zagrożenia nie zniweczyły zrównoważonego rozwoju ludzkości.

Zachęć młodzież do poznania możliwości technologii kognitywnych i ich różnorodnego zastosowania (technologie kognitywne naśladują funkcje ludzkiego mózgu za pomocą narzędzi przetwarzania języka naturalnego, eksploracji danych i rozpoznawania wzorców, wyposażone są w różnorodne funkcje wzorowane na ludzkich procesach myślowych, dlatego są zdolne do uczenia się i wykonywania zadań, które tradycyjnie wymagają ludzkiej inteligencji, imitują, a czasem nawet przewyższają ludzkie zdolności percepcyjne, poznawcze i decyzyjne).

W odniesieniu do rozwoju sztucznej inteligencji i technologii kognitywnych przeprowadź z uczniami analizę SWOT (silne strony, słabe strony, szanse i zagrożenia).

Teoria:

- Wytłumacz uczniom, czym jest informatyka (rozumiana jako dziedzina nauki) oraz czym są algorytmy i jak działają. Podaj też przykłady najpopularniejszych języków programowania (np. Python czy JavaScript).

- Wprowadź uczniów w takie pojęcia jak: uczenie maszynowe (machine learning), uczenie głębokie (deep learning), sieci neuronowe.

- Wyjaśnij uczniom, jak popularne chatboty oparte na sztucznej inteligencji pracują „od kuchni”. Narzędzia tego typu to modele językowe LLM (Large Language Model) pozwalające na automatyczne generowanie treści na podstawie danych wejściowych.

- Przypomnij uczniom, dlaczego nie można traktować tych narzędzi jako wiarygodnych źródeł informacji (kwestia nieweryfikowanych danych wejściowych).

- Podaj przykład różnych dziedzin życia, w których wykorzystywane są narzędzia oparte na analizie dużej ilości danych przez algorytmy sztucznej inteligencji (np. medycyna, autonomiczny transport, automatyzacja przemysłu, robotyka, branża kosmiczna).

Sztuczna inteligencja

- punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat etyki korzystania z narzędzi opartych na sztucznej inteligencji: czy wypracowanie „napisane” przez taki chatbot jest moim wypracowaniem?

- Dyskusji na temat postrzegania przez społeczeństwo sztucznej inteligencji. Sztuczną inteligencję się uczłowiecza np. mówiąc, że to ona rozwiązuje problemy, ona podejmuje decyzje itd. Dlaczego tak się dzieje? Jakie to ma konsekwencje?

- Rozmowy na temat cyberbezpieczeństwa: mocne hasło (również kwestia menedżera haseł i dwuetapowej weryfikacji), regularne aktualizacje systemu, ostrożność w otwieraniu plików od nieznajomych itd.

Zainspiruj!

- Narzędzia LLM są obecnie powszechnie używane również przez uczniów. Przygotujcie klasowy poradnik, jak pisać dobre prompty (promptem jest fraza, polecenie lub zapytanie, które pomagają sztucznej inteligencji rozumieć nasze intencje; to informacja, którą przekazuje się systemowi, by ten wiedział, co ma zrobić i czego oczekuje użytkownik).

- W opinii jednych sztuczna inteligencja może zrewolucjonizować nasze życie. W opinii innych jest i będzie jedynie narzędziem, które nas wspomoże, ale nie zastąpi. Zastanów się wraz z uczniami, jakie branże mogą być w przyszłości zastąpione przez narzędzia oparte na sztucznej inteligencji, a jakie nowe zawody mogą się pojawić.

- Poszukajcie w literaturze, w prasie lub w filmach sprzed kilku dekad, jak kiedyś wyobrażano sobie rozwój sztucznej inteligencji. Czy te prognozy się sprawdziły? A jakie są współczesne wizje?

06

GÓRY

Wspinaczka, trekking, rajdy górskie, obcowanie z górską przyrodą czy kulturą góralską – góry dają szerokie spektrum możliwości spędzania czasu. Temat gór łączy w sobie pasję do sportu, a także elementy dziedzictwa kulturowego i zrównoważonego rozwoju osobowości. Zagadnienie można więc poruszyć na lekcjach wychowania fizycznego, geografii, przyrody, biologii, historii, języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie, plastyki, muzyki czy na lekcjach nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Góry – wyprawa na szczyt.

Obszar, na którym znajdują się góry – wzniesienia.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z szeroko rozumianym tematem gór.

Góry a zrównoważony rozwój

Góry kojarzą nam się z wakacyjną wspinaczką lub zimowym narciarskim szaleństwem.

Nie sposób jednak nie wspomnieć tu o najwyższych szczytach świata, a także o wpływie, jaki wywierają na nie zmiany klimatyczne. Wpisuje się to w cel 13. Zrównoważonego rozwoju – Działania w dziedzinie klimatu. Wysokie szczyty szybciej, niż położone niżej tereny, odczuwają ocieplanie się klimatu. Z roztapiającego lodu wyłaniają się zanieczyszczenia degradujące powietrze. Naukowcy wskazują, że góry stanowią „zintegrowane systemy biofizyczne i socjoekologiczne” i powinny być otoczone szczególną uwagą. W 2015 r. europejskie państwa Światowej Organizacji Zdrowia przyjęły tzw. porozumienie paryskie, które określa globalny plan działań zapobiegania gwałtownym zmianom klimatu, a także ograniczenie poziomu globalnego ocieplenia i emisji gazów cieplarnianych. Zrównoważony rozwój powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie również w turystyce górskiej. Rosnąca popularność górskich wycieczek, a co za tym idzie – rosnąca zabudowa turystyczna w pobliżu popularniejszych szlaków, zaburzają funkcję, jaką góry pełnią dla kraju. Rozwój kompleksów narciarskich, stawianie kolejnych wyciągów, mogą powodować powodzie, erozje, a także utratę bioróżnorodności. Dlatego niezbędne są działania zrównoważone oraz dalsze postępowanie w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju, aby zminimalizować zmiany klimatyczne stanowiące zagrożenie dla górskich szczytów.

Zachęć do zdobycia informacji, na których słynnych szczytach występuje dziś sporo mniejsza pokrywa śnieżna, niż choćby 50 lat temu. Jakie skutki dla górskiej fauny i flory mają zmiany klimatu? Zachęć do zdobycia informacji, jakie są najwyższe szczyty w Polsce, a jakie na świecie.

Teoria:

- Podaj lub przypomnij, jakie góry znajdują się w Polsce (najwyższe, najstarsze, te najbliższe Waszej okolicy), jakie charakterystyczne rośliny tam rosną i jakie zwierzęta tam żyją.

- Podaj przykłady najwyższych gór na świecie. Przypomnij, jak powstają góry.

- Wyjaśnij, czym jest „Korona Ziemi”. Przy tej okazji opowiedz historię polskiego himalaizmu i podaj nazwiska największych polskich himalaistów.

- Wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza spada ciśnienie atmosferyczne. Wytłumacz uczniom, jak przebywanie w takich warunkach wpływa na ludzki organizm, dlaczego tak ważna jest aklimatyzacja, a także od jakiej wysokości zaczyna się tzw. strefa śmierci.

- Zapoznaj uczniów z takimi pojęciami jak: polska kultura góralska, góralskie tradycje i zwyczaje. Podaj przykłady elementów tego folkloru: strój, muzyka, śpiew, taniec, sztuka, rękodzieło, a także przykłady najbardziej charakterystycznych potraw. Przy tej okazji wyjaśnij, czym jest dziedzictwo kulturowe i jak można je chronić.

Rusz w teren!

- Zorganizuj aktywność na świeżym powietrzu. Sprawdź, czy w Waszej okolicy można znaleźć ogólnodostępne i nieduże ścianki wspinaczkowe dla dzieci (np. na placach zabaw).

- Zorganizuj wycieczkę w góry – np. te najbliższe Waszej okolicy.

Góry – punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat odpowiedzialności za ochronę środowiska w parkach narodowych. Z młodszymi uczniami przypomnijcie, jakie zasady obowiązują na górskich szlakach. Ze starszymi uczniami zastanówcie się, jaki wpływ na przyrodę ma rosnąca liczba turystów na górskich szlakach.

- Dyskusji na temat tego, co ciągnie wspinaczy do podjęcia tak wymagającego przedsięwzięcia. Zastanówcie się też, skąd bierze się w człowieku potrzeba zdobywania i eksplorowania – jakie skutki miała w przeszłości i co może przynieść w przyszłości?

- Rozmowy na temat osobowości himalaistów – jakimi cechami powinni się wyróżniać, jakie cechy mogą uniemożliwić długą wspinaczkę w grupie i jak wspinanie się w górach może wpływać na rozwój osobowości.

Zainspiruj!

- Z Katowic i okolic pochodzi wielu wybitnych alpinistów i himalaistów. Przykładem jest Jerzy Kukuczka – patron Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach –jedna z największych postaci himalaizmu, zdobywca „Korony Ziemi”, ikona sportów wspinaczkowych, a także inspirator kolejnych pokoleń. Poszukajcie więcej informacji na temat jego życia oraz dokonań.

- Poszukaj wraz z uczniami przykładów motywu gór w kulturze: literaturze, muzyce, sztukach plastycznych. Wybierzcie przykłady, które wspólnie omówicie. Zastanówcie się, dlaczego góry inspirują twórców.

- Z młodszymi uczniami przygotujcie się do wyjścia w góry. Zastanówcie się, jakie przedmioty i sprzęty są niezbędne w bezpiecznej i długiej wędrówce. Oszacujcie, jak ciężkie mogą być plecaki wspinaczy.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

MIŁOŚĆ

Na miłość można spojrzeć z perspektywy różnych dyscyplin i praktyk: literatury, sztuki, muzyki, historii, ale też zdrowia czy psychologii. Temat ten można więc podjąć na lekcjach języka polskiego, muzyki, plastyki, biologii, przyrody, wiedzy o społeczeństwie, historii, wychowania do życia w rodzinie czy na zajęciach z wychowawcą.

Temat lekcji: Miłość z różnych perspektyw.

Miłość jako uczucie: silne uczucie do drugiej osoby, wywołujące chęć stałego przebywania z nią i uszczęśliwiania jej, przejawiające się troską i czułością, połączone zwykle z przywiązaniem i szacunkiem; jako pasja: znajdowanie przyjemności w zajmowaniu się czymś.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z różnymi perspektywami spoglądania na temat miłości.

Zrównoważony rozwój

Przy omawianiu zjawiska zrównoważonego rozwoju najczęściej zwraca się uwagę na warunki zewnętrzne – ekologiczne, społeczne i kulturowe. Rzadko kiedy jednak wskazuje się, że zrównoważony rozwój dotyczy także człowieka jako jednostki – jego stanu duchowego, emocjonalnego, jego systemu wartości. Tymczasem zrównoważony rozwój człowieka jest równie istotny. Miłość jest jednym z najsilniejszych uczuć, jakie towarzyszą nam w życiu. Może ona być ukierunkowana na drugiego człowieka, ale w szczególny sposób także na zwierzęta czy ogólnie przyrodę. Z miłości do kogoś/czegoś możemy podjąć (lub zaniechać) konkretne działania, których nie podjęlibyśmy bez wsparcia emocjonalnego, np. wybrać spacer lub transport zbiorowy zamiast własnego samochodu, wspólnie segregować śmieci. Z kolei bolesne rozstanie i nagłe zakończenie miłości może doprowadzić do wystąpienia zachowań niepożądanych. Jednakże człowiek zrównoważony powinien żyć w zgodzie ze sobą bez względu na okoliczności zewnętrzne, dbać o jedność ciała i ducha, a więc także kochać samego siebie. Podkreślić należy jednak, że potrzeba sporo pracy i uważności, aby ta miłość do samego siebie nie przerodziła się w narcyzm.

Zachęć uczniów do podzielenia się swoimi historiami miłosnymi wobec podmiotów innych niż drugi człowiek. Czy można kochać zwierzę lub element przyrody tak mocno, jak drugiego człowieka?

Zachęć do poznania poglądów i życia św. Franciszka z Asyżu, patrona ekologów.

Poprowadź dyskusję, w jaki sposób objawia się miłość do samego siebie i czym różni się od narcyzmu. Zachęć do dyskusji na temat poczucia własnej wartości i jej wpływu na zrównoważony rozwój człowieka i realizację założonych celów życiowych.

Teoria:

- Miłość to chemia. Chemię miłości można opisać jako działanie kombinacji hormonów, neuroprzekaźników i innych związków chemicznych. Wyjaśnij uczniom te pojęcia. Wytłumacz, jaki wpływ na organizm mają hormony np. dopamina.

- Miłość w literaturze. Podaj przykłady najsłynniejszych par opisywanych na kartach poezji i prozy w polskiej i światowej literaturze. Podaj też współczesne przykłady.

- Symbolem miłości jest serce. Wyjaśnij, jak w naszym organizmie działa układ krwionośny i jaką rolę pełni w nim serce. Podaj, ile razy na minutę bije serce i jaką ilość krwi pompuje w tym czasie.

Miłość - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat chorób kardiologicznych i układu krążenia w kontekście chorób cywilizacyjnych (m.in. zawał serca). Wyjaśnij, czym są choroby cywilizacyjne, co jest ich przyczyną i jakie działania profilaktyczne powinno się wdrażać w codziennym życiu.

- Rozmowy na temat zdrowia psychicznego w sytuacji rozstania się z drugą osobą m.in. o poczuciu bezsilności, problemie zachowań autoagresywnych, jak i o możliwościach otrzymania wsparcia.

- Rozmowy na temat różnicy między „uczuciem” a „emocją” oraz na temat tego, skąd się one biorą i jaką rolę pełnią w naszym codziennym życiu.

Zainspiruj!

- Z miłością łączy się temat rozstań. Okazuje się, że choroba złamanego serca to żaden wymysł – to tzw. zespół takotsubo, czyli patologia serca, która objawia się ostrym stanem przypominającym do złudzenia zawał. Poszukajcie więcej informacji na ten temat oraz na temat wpływu innych czynników na pracę serca (np. stresu).

- Miłość jako pasja. Zastanówcie się z uczniami, co znaczy czerpać przyjemność z robienia czegoś lub zajmowania się czymś. Zachęć uczniów do podzielenia się na forum klasowym swoimi pasjami. Tych, którzy jeszcze ich nie mają, zachęć, aby spróbowali ich poszukać.

- Miłość do natury. Zastanówcie się z uczniami, co znaczy kochać naszą planetę i co konkretnego wśród codziennych czynności mogą zrobić, aby tę miłość Ziemi wyznać.

- Miłość do ojczyzny. Zastanówcie się, czym jest dzisiaj patriotyzm i jakie działania można współcześnie podejmować z miłości do swojego kraju.

- Miłość kiedyś a dziś. Zastanówcie się – np. na podstawie przykładów z literatury lub kina – jak zmieniało się postrzeganie miłości i związku. Zachęć uczniów do udziału w dyskusji na temat wpływu nowych mediów, w tym popularnych platform streamingowych, na postrzeganie miłości i relacji międzyludzkich. Zastanówcie się, jaki obraz płynie do młodzieży ze współczesnych seriali i filmów.

- Cybermiłość. Kiedyś ogłoszenia matrymonialne zamieszczano w gazetach – dziś służą do tego aplikacje randkowe. Ze starszymi uczniami zastanówcie się, co sprawia, że stały się tak popularne, jak działają i jakie zagrożenia może nieść korzystanie z nich (np. kwestia prywatności, bezpieczeństwa danych czy potencjalnych oszustw).

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

08 HUMOR

Jedną z cech odróżniających ludzi od pozostałych istot zamieszkujących Ziemię jest humor – umiejętność tworzenia i dostrzegania go. Co więcej, wspólny śmiech stanowi jeden z najważniejszych mechanizmów budowania więzi społecznych.

Temat humoru można poruszyć od strony kultury, języka, psychologii czy etyki. Proponowane inspiracje można więc wykorzystywać podczas lekcji języka polskiego, historii sztuki, wiedzy o społeczeństwie, etyki lub lekcji z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Po co nam humor?

Humor jako:

- umiejętność rozśmieszania: umiejętność dostrzegania tego, co zabawne, oraz rozśmieszania innych; - dobry nastrój: stan psychiczny, charakteryzujący się dominowaniem pozytywnych uczuć związanych z relacją człowieka do otaczającego go świata.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z różnymi spojrzeniami na humor.

Zrównoważony rozwój

Zrównoważony rozwój to także dbanie o samego siebie, dbanie o swoją sferę psychiczną. O ile ludzie przyzwyczaili się do konieczności dbania o swoje zdrowie fizyczne, to jednak liczba osób z różnymi problemami psychicznymi rokrocznie wzrasta. Każdy zna powiedzenie „śmiech to zdrowie”. Różne badania naukowe prowadzone przez lata, na temat wpływu dobrego humoru na jakość życia dowiodły, iż powiedzenie to można uznać za prawdę. Humor pomaga zwłaszcza w sytuacjach stresowych, jego wykorzystanie poprawia zdrowie psychiczne, wzmacnia pewność siebie, a także podnosi jakość kontaktów społecznych. Idealnie wpisuje się to w Cel 3. Zrównoważonego Rozwoju – Dobre zdrowie i jakość życia. Ludziom z dobrym humorem żyje się łatwiej, można zaryzykować stwierdzenie, że mają wyższą jakość życia, niż osoby go pozbawione. Jednak humor należy też stosować umiejętnie, aby nikogo nim nie skrzywdzić. Zrównoważony rozwój zakłada dbanie o środowisko dla przyszłych pokoleń – należy jednak zadbać też, aby te przyszłe pokolenia nie dostały negatywnych emocji jako swoistego „gratisu” do czystego środowiska.

Omów z uczniami korelacje między poczuciem humoru a kontaktami społecznymi. Czy osoby z dużym poczuciem humoru są bardziej lubiane w towarzystwie? Czy łatwiej nawiązują nowe relacje?

Czy humor jest dziedziczony i zależy od czynników zewnętrznych, środowiskowych?

Zachęć uczniów do zapoznania się z przedmiotem badań epigenetyki.

Zachęć do stworzenia własnego wzorca humoru jako „leku” na sytuacje stresowe.

Teoria:

- Wyjaśnij pojęcia: ironia, sarkazm, parodia i satyra. Podaj ich przykłady z literatury, sztuki czy muzyki.

- Geloterapia to metoda leczenia oparta na założeniu, że spontaniczny śmiech pomaga odreagować stres, łagodzi konflikty i frustracje. Dzieje się tak, ponieważ podczas śmiechu zachodzą konkretne reakcje fizjologiczne m.in. wzrost poziomu endorfin przy jednoczesnym spadku stężenia kortyzolu i adrenaliny. Wyjaśnij te pojęcia (endorfiny, kortyzol, adrenalina) oraz opowiedz, jaką rolę pełnią w naszym organizmie, jak działają i na co wpływają.

- Podaj przykłady kultowych komedii w historii polskiego kina wraz z ich znaczeniem dla polskiej kultury.

- Najsłynniejszy uśmiech w malarstwie –zaprezentuj uczniom obraz „Mona Lisa” Leonarda da Vinci. Opowiedz o uwiecznionej postaci, o twórcy oraz o wpływie tego dzieła na kulturę (w tym również na popkulturę).

Rusz w teren!

- Podczas zajęć w terenie (również przy okazji innych aktywności na świeżym powietrzu) wyznacz czas na opowiadanie i słuchanie dowcipów. Cel: poprawa humoru, lepsze dotlenienie organizmu i integracja grupy.

Humor - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat tego, gdzie znajduje się granica między żartowaniem z kogoś (np. w parodiach) a prawami człowieka tych osób.

- Dyskusji na temat tego, czy ze wszystkiego można się śmiać. A może są tematy, których nie wypada poruszać (jeśli tak –zastanówcie się, z czego to wynika)?

- Rozmowy na temat dystansu do siebie i umiejętności autoironii.

Zainspiruj!

- Ig Noble to humorystyczny odpowiednik Nagrody Nobla za prace naukowe, które najpierw śmieszą, ale potem skłaniają do myślenia. Wyszukajcie przykłady nagród z ostatnich lat (wśród laureatów są również Polacy) i omówcie je, wyszukując najpierw elementy śmieszności, a następnie wkład w rozwój nauki.

- Zagrajcie w kalambury słowne, czyli grę słów o zbliżonym lub identycznym brzmieniu, lecz różnych znaczeniach. Wymyślcie np. hasła reklamowe do produktów używanych przez uczniów albo hasło promujące Waszą klasę czy szkołę.

- Humor pełni wiele różnych funkcji – z żartów można śmiać się samemu w domowym zaciszu, ale jednocześnie humor często stanowi istotne narzędzie w kontaktach z innymi ludźmi. Zastanówcie się, z czego śmieją się Polacy – jakie tematy/ zagadnienia/typy postaci najbardziej śmieszą nasze społeczeństwo.

- Śmiech może być elementem terapii (patrz wcześniej: geloterapia). W wielu szpitalach dziecięcych działają grupy ludzi, którzy niosą uśmiech małym pacjentom. Zachęć młodzież do zaangażowania się w tego typu działanie.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

09

TRZY KULTURY

Islam, judaizm i chrześcijaństwo to trzy wielkie kultury i religie. Choć wiele je różni to historia pokazała, że mogły ze sobą współistnieć. Działo się to w XIII wieku w Hiszpanii za panowania króla Alfonsa X (1221–1284). Jego podejście do kwestii nauki, religii i kultury odbiegało od panującego wówczas modelu – ten chrześcijański król był bowiem zwolennikiem tolerancji religijnej oraz krzewienia wiedzy żydowskich i arabskich uczonych, zaś stolica jego państwa, Toledo, była jednym z najważniejszych miast nauki ówczesnej Europy. Temat trzech kultur może więc być punktem wyjścia do przypomnienia tej postaci, a także do pokazania, w jaki sposób różne kultury się przenikają i jak zrozumienie historii i kultury danego kraju pomaga w nauce języka obcego. Zagadnienie można więc poruszyć na lekcji języka obcego, języka polskiego, historii, religii, wiedzy o społeczeństwie, zajęciach z wychowawcą czy lekcji w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Różne kultury i religie – jak się wzajemnie przenikają i wzbogacają.

Kultura jako: - dorobek cywilizacji: duchowy i materialny dorobek społeczności żyjącej w jakimś czasie na określonym terenie.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniami wielokulturowości, tolerancji oraz dziedzictwa kulturowego – w nawiązaniu do trzech dużych religii: islamu, judaizmu i chrześcijaństwa.

Zrównoważony rozwój

Koncepcja zrównoważonego rozwoju akcentuje potrzebę rozwoju z uwzględnieniem specyfiki kulturowej poszczególnych regionów i krajów oraz poszanowanie i wspieranie różnorodności, w tym różnorodności kulturowej. Koncepcja zrównoważonego rozwoju promuje uniwersalne wartości, jak: wolność, sprawiedliwość, odpowiedzialność, solidarność, poszanowanie godności i tolerancję. Koncepcja zrównoważonego rozwoju akcentuje potrzebę przeciwdziałania nietolerancji i nawoływania do nienawiści rasowej, etnicznej czy religijnej. Niestety we współczesnym świecie różnorodność często stanowi podstawę dyskryminacji. Koncepcja zrównoważonego rozwoju różnorodność uznaje za ważny atut w realizacji celów zrównoważonego rozwoju, a tolerancja jest warunkiem zachowania pokoju i bezpieczeństwa.

Zabierz uczniów w świat historii wartości. Zachęć do poszukiwania informacji, w jaki sposób na przestrzeni wieków zmieniało się rozumienie pojęcia tolerancji. Przeczytaj z uczniami fragmenty opracowań Marii Ossowskiej, Iji Lazari-Pawłowskiej i Michaela Walzera dotyczące tolerancji.

Odkryj z uczniami znaczenie łacińskiego źródłosłowu tego terminu (łac. rzeczownik tolerantia, oznacza „cierpliwą wytrwałość”, a czasownik tolerare (wytrzymywać, znosić).

Teoria:

- Przybliż uczniom trzy wielkie kultury i religie: islam, judaizm i chrześcijaństwo. Opowiedz o ich początkach, najważniejszych cechach, świętych księgach oraz historii ich rozwoju.

- Na mapie Europy i świata pokaż, gdzie znajdują się najważniejsze miejsca święte tych religii i gdzie współcześnie mieszkają największe ich społeczności.

- Zrozumienie historii i kultury danego kraju to jeden z kluczy do nauki języka obcego. Opowiedz uczniom rys historii kraju, z którego języka się uczycie. Szczególną uwagę zwróć na kwestie religijne i kulturowe m.in. jaka religia tam panowała, czy się zmieniła i w jakich okolicznościach i jaki to miało (i czy nadal ma) wpływ na kulturę.

- Opowiedz uczniom historię kraju i Waszego regionu pod kątem rozwoju religii i jej wpływu na kulturę i społeczeństwo.

Rusz w teren!

- Znajdź w swojej okolicy świątynie różnych wyznań, miejsca pamięci lub cmentarze. Zorganizuj spacer do tych miejsc, aby poznać ich historię. Zaproponuj rozmowę o tolerancji, a także o dziedzictwie kulturowym Waszego miasta i regionu.

- Przed 1 listopada, czyli uroczystością Wszystkich Świętych, na wielu starych i często zapomnianych cmentarzach (m.in. żydowskich) organizowane są akcje sprzątania. Zaproponuj uczniom, abyście całą klasą włączyli się w te działania.

Trzy kultury - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat roli i miejsca religii (różnych, nie tylko chrześcijańskiej) we współczesnych społeczeństwach. Przypomnijcie sobie, jak to było w przeszłości i zastanówcie się, jak to może potoczyć się w przyszłości.

- Dyskusji na temat powiązań między wielokulturowością, tolerancją i szacunkiem do drugiego człowieka.

Zainspiruj!

- Kod kulturowy rozumie się jako symbole i systemy znaczeń, które są istotne dla członków danej kultury. Ludzie często posługują się tym narzędziem nieświadomie. Bazując na tym pojęciu zastanówcie się nad przykładami najsilniejszych stereotypów powielanych w polskim społeczeństwie (np. dotyczących przedstawicieli religii: islamu, judaizmu i chrześcijaństwa).

- Anglicyzmy, germanizmy, rusycyzmy, latynizmy – wielu użytkowników języka polskiego nie zdaje sobie sprawy ze skali zapożyczeń, które na co dzień stosujemy. Zachęć uczniów do wyszukania przykładów poszczególnych zapożyczeń. Porozmawiajcie o dominującym współcześnie wpływie anglicyzmów. Zastanówcie się nad możliwymi ścieżkami rozwoju tego zjawiska.

- Przypomnij, czym jest i za co jest przyznawana Pokojowa Nagroda Nobla. Przybliż uczniom sylwetki laureatów z ostatnich lat. Zachęć dzieci i młodzież, aby wyszukali jedną osobę lub instytucję, która najbardziej ich zainteresowała lub nawet zafascynowała i aby znaleźli więcej informacji na jej temat.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

10 KOSMOS

Chęć odkrywania i zrozumienia tajemnic wszechświata nurtuje ludzkość od jej zarania – najpierw patrzyliśmy w niebo gołymi oczami, a z czasem zaczęliśmy budować i wykorzystywać do tego narzędzia. Dziś, z jednej strony, wiedza i technologia pozwalają zaglądać w najdalsze czeluści wszechświata, a ludzie regularnie biorą udział w misjach kosmicznych, ale z drugiej – wszechświat to wciąż wielka niewiadoma. Temat kosmosu może stanowić punkt wyjścia do lekcji geografii, przyrody, fizyki, ale i wiedzy o społeczeństwie, języka polskiego, plastyki czy zajęć z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Ale

kosmos!

Kosmos jako wszechświat: nieskończona przestrzeń, w której znajdują się różne galaktyki i ciała niebieskie.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniami powiązanymi z kosmosem.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom pojęcie wszechświata, nawiązując do jego powstania i rozwoju. Przybliż takie pojęcia jak: galaktyki, ciała niebieskie, czarne dziury, prędkość światła. Młodszym uczniom przedstaw informacje o Układzie Słonecznym.

- Gdzie właściwie zaczyna się kosmos? Uprzedzając to pytanie ze strony uczniów, podaj i scharakteryzuj poszczególne warstwy atmosfery ziemskiej.

Zrównoważony rozwój

Rozmowy o przestrzeni kosmicznej w kontekście zrównoważonego rozwoju są zdecydowanie mniej popularne, niż choćby debaty na temat ocieplenia klimatu czy zanieczyszczenia oceanów. Tymczasem okazuje się, że branża kosmiczna już podejmuje działania, aby nie generować tak tragicznego wpływu na środowisko. Sprzęt kosmiczny – do tej pory jednorazowy – zaczyna być ściągany z orbity i wykorzystywany ponownie. Satelity krążące po orbitach są serwisowane w taki sposób, aby maksymalnie wydłużyć ich eksploatację. Powstają usługi oczyszczania przestrzeni kosmicznej, których celem jest zbieranie kosmicznych śmieci. Eksplorację kosmosu z perspektyw zrównoważonego rozwoju można ująć także w kontekście wiedzy. W dawnych czasach zjawiska obserwowane na niebie były traktowane jako zły omen. Pojawienie się komety, meteorytu, zaćmienia Słońca, czy zaćmienia Księżyca powodowały strach i wiązano je z tragicznymi wydarzeniami. Wywoływały także nieracjonalne zachowania ludzi. Dziś wiedza astronomów obala mity, a obserwacja zjawisk w kosmosie pozwala na ocenę ewentualnych zagrożeń, które mogą się pojawić. Zjawiska te są też często źródłem inspiracji, nie tylko do badań, ale także sztuki, np. filmowej.

Zachęć do dyskusji, jakie technologie kosmiczne (np. GPS) są wykorzystywane codziennie przez wielu ludzi na całym świecie. Podejmij próbę zdefiniowana kosmicznych śmieci.

Zainspiruj do poszukiwania, jakie inne działania na rzecz zrównoważonego rozwoju prowadzi branża kosmiczna. Rozpocznij dyskusję, czy i dlaczego zrównoważony rozwój przestrzeni kosmicznej jest potrzebny. Zmotywuj do poszukania informacji o ciekawych zjawiskach na Niebie i ich interpretacji w czasach historycznych. W jaki sposób wiedza astronomów pozwala dzisiaj na racjonalną ocenę tych zjawisk i przygotowanie się na zapobieganie sytuacjom niepożądanym. Odkryj przyczyny wyginięcia dinozaurów. Na podstawie dostępnych źródeł zweryfikuj postawioną hipotezę, że przyczyniło się do tego uderzenie meteorytu. Sprawdź informacje na temat Komety Halleya. Na podstawie dostępnych źródeł oceń, na ile może być to zjawisko niebezpieczne dla naszej planety. Odwołaj się do zjawiska śmierci gwiazd i mgławic planetarnych oraz obiektu nazywanego Okiem Boga lub Okiem bogów. Przygotowując się do zgłębiania tajników kosmosu sięgnij do opracowań znanego fizyka teoretycznego Stephena Hawkinga. Przybliż ekofilozofię Henryka Skolimowskiego i jego holistyczne podejście do świata i kosmosu, konieczność ich ochrony i zrównoważonego rozwoju.

- Meteoryty to namacalni przybysze z kosmosu! Wyjaśnij, czym są, jak wygląda ich „droga” na Ziemię oraz podaj przykłady z historii.

- Historia polskich badań kosmosu o przełomowym znaczeniu sięga czasów Mikołaja Kopernika (1473-1543), który zrewolucjonizował postrzeganie miejsca Ziemi w Układzie Słonecznym. Przypomnij jego postać oraz jego największe osiągnięcia. Podaj także innych polskich uczonych, którzy na przestrzeni ostatnich wieków mieli wpływ na rozwój badań kosmosu i astronomii.

- Na przykładach z literatury, sztuk plastycznych i kina zaprezentuj postrzeganie rozwoju eksploracji kosmosu przez człowieka w ostatnich dekadach (np. sięgając do dzieł Stanisława Lema).

Rusz w teren!

- Zorganizuj wycieczkę do Planetarium – Śląskiego Parku Nauki. Planetarium powstało w 1955 roku jako pierwsza tego rodzaju placówka w Polsce, a dziś jest jednym z najnowocześniejszych parków nauki na świecie. W sali planetarium oraz na ekspozycjach instytucja prezentuje zagadnienia związane z trzema dziedzinami nauki: sejsmologią, meteorologią i astronomią.

- Zachęć uczniów do (indywidualnych lub rodzinnych) nocnych obserwacji nieba i próby rozpoznania poszczególnych gwiazd i ich konstelacji.

Kosmos - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat możliwych dalszych dróg eksploracji kosmosu przez człowieka.

- Udział w misji kosmicznej to dla człowieka sytuacja ekstremalna, dlatego astronauci muszą się charakteryzować pewnymi szczególnymi cechami m.in. odpornością na zmęczenie czy ponadprzeciętnymi możliwościami skupienia uwagi. Zastanówcie się, jakie jeszcze inne cechy powinni mieć? Czy są jeszcze inne analogiczne sytuacje ekstremalne, w których te cechy mogą pomóc przetrwać? Jeśli tak, jakie?

Zainspiruj!

- Z młodszymi uczniami zbudujcie rakietę (jedną wspólną, w grupach lub każdy indywidualnie). Wybierzcie, czy wolicie odwzorować kształt prawdziwych rakiet czy może puszczacie wodze wyobraźni.

- Nie ma eksploracji kosmosu bez nowych technologii. Niektóre z nich trafiają następnie do użytku w codziennym życiu (np. teflon stosowany w patelniach). Poszukajcie więcej takich przykładów.

- Przybliż uczniom historię Mirosława Hermaszewskiego – pierwszego i jedynego w dotychczasowej historii Polaka, który odbył lot w kosmos. Drugim ma być Sławosz Uznański – astronauta projektowy w Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA), którego misja kosmiczna jest planowana na 2025 r. (dane na wrzesień 2024 r.). Poszukajcie więcej informacji o tym naukowcu. Zachęć uczniów do śledzenia dalszej jego drogi i planowanej misji.

- Czy kosmos trzeba sprzątać? Zapoznaj uczniów z tematem kosmicznych śmieci i problemów, które mogą stwarzać. Zastanówcie się, co można z tym zrobić.

11

LICZBY

Liczby otaczają człowieka od tysięcy lat. W codziennym życiu nie uciekną od nich nawet ci, którzy miewali problemy z matematyką w szkole. Bez liczb nie ma fizyki, chemii, informatyki, inżynierii, ale też medycyny, ekonomii, sportu, muzyki, sztuk plastycznych i wielu innych dziedzin nauki. Temat liczb głównie dotyczy lekcji matematyki, ale można go poruszyć w zasadzie podczas wszystkich przedmiotów – nawet podczas języka polskiego.

Temat

lekcji: Wszechobecne liczby.

Liczba w matematyce: symbol matematyczny wyrażany za pomocą cyfr, ciągów cyfr lub innych znaków.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem wszechobecności i użyteczności liczb w codziennym życiu.

Zrównoważony rozwój w liczbach

Liczby są nieodłącznym elementem otaczającego nas świata. Także zrównoważony rozwój w swoich założeniach uwzględnia pracę na liczbach, a najważniejsze z nich to obecnie 17 i 2030 – 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju do osiągnięcia najpóźniej do 2030 roku. Warto też z lekkim przymrużeniem oka spojrzeć na znaczenie liczby 17 –ponoć jest to liczba anielska, jest znakiem ducha postępu i indywidualizmu. Odnosząc to do znaczenia zrównoważonego rozwoju zauważyć można, że jego cele wyznaczają postęp i dążenie do poprawy jakości życia ludzi oraz poprawy stanu środowiska naturalnego. Obecnie jednak liczby pesymistycznie definiują rozwój:

- w 2023 roku 730 mln ludzi cierpiało głód; - w 2022 roku 4,9 mln dzieci zmarło przed swoim 5. urodzinami;

- w 2023 roku 781 mln ludzi na świecie nie posiadło umiejętności czytania, pisania i liczenia;

- w 2015 roku co najmniej 200 milionów kobiet i dziewcząt w 30 krajach świata zostało poddanych okaleczeniu narządów płciowych;

- w 2023 roku ponad 200 mln ludzi nie miało dostępu do czystej wody pitnej;

- ponad 2,5 miliarda nie ma dotąd dostępu do podstawowych urządzeń sanitarnych.

Raport FAO z 2015 roku podaje, że wystarczy zainwestować 267 miliardów dolarów rocznie, aby do 2030 roku problem głodu zniknął z mapy świata.

Wymagana co roku kwota 267 miliardów dolarów to 0,3 globalnego PKB. Jak zauważył szef FAO Jose Graziano da Silva, jest to relatywnie niska cena, jaką trzeba zapłacić, by położyć kres chronicznemu głodowi.

Przeanalizuj z uczniami dane dotyczące podstawowych problemów zdefiniowanych w Agendzie Zrównoważonego Rozwoju do 2030 roku. Co zmieniło się od 2015 roku? Czy jest szansa na zlikwidowanie głodu na świecie do 2030 roku? Sprawdź z uczniami czy problem głodu dotyka także mieszkańców Polski i Europy. Jakie są tego przyczyny?

Teoria:

- Matematyka jest nazywana królową nauk – jest rodzajem fundamentu, na którym wszystko się opiera. Przybliż uczniom działy matematyki, przy okazji pokazując, jak wszechstronna jest to dziedzina nauki.

- Liczba Pi to najsłynniejsza liczba. Wyjaśnij, jak się ją wyznacza i podaj przykłady jej praktycznego zastosowania.

- Opowiedz uczniom o słynnych polskich matematykach (to m.in. Stanisław Ulam, Stefan Banach, Marian Rejewski, Helena Raś, Wanda Szmielew czy Stanisława Nikodym) – przybliż uczniom ich biogramy oraz największe osiągnięcia.

Liczby - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat potrzeby umiejętności liczenia: czy trzeba umieć obliczać jakiś procent z danej liczby albo pierwiastek z niej, a może wystarczy mieć przy sobie telefon z kalkulatorem?

Zainspiruj!

- Liczba Pi fascynuje nie tylko ścisłowców, ale i artystów, np. polska noblistka Wisława Szymborska poświęciła jej swój wiersz. Poszukajcie przykładów ze sztuki i popkultury na wykorzystanie liczb lub inspirowanie się nimi.

- Łamigłówki, zagadki logiczne, gry logiczne – zaproponuj uczniom naukę poprzez zabawę i zachęć do sięgania po tego typu narzędzia w wolnym czasie. A może zorganizujecie klasowe zawody w układaniu kostki Rubika?

- „Enigma” to najsłynniejsza maszyna szyfrująca. Opowiedz uczniom historię z nią związaną. Następnie możecie spróbować własnych sił w kryptologii – może wymyślicie klasowy szyfr?

12 MIASTO

Połowa populacji ludzkiej mieszka w miastach, a liczba ta będzie nadal rosła –wynika z danych ONZ. „Miasta są ośrodkami kultury i nauki, przemysłu i produktywności oraz rozwoju społecznego, to tu także rodzą się nowe idee. Gdy miasto rozkwita, ludzie czerpią korzyści z rozwoju społecznego i ekonomicznego” – czytamy w dokumentach tej globalnej organizacji. Zagadnienie miasta można ująć z wielu perspektyw, np. od strony formalnego działania, aktywizmu miejskiego czy prognoz dalszego rozwoju. Temat można więc poruszyć m.in. na lekcjach wiedzy o społeczeństwie, geografii czy na zajęciach z elementami edukacji o regionie.

Temat lekcji:

Miasto – miejsce do życia ponad połowy ludzkości.

Miasto: duży teren o gęstej zabudowie z ulicami, domami, firmami, urzędami i sklepami, zwykle z rynkiem, posiadający odrębną administrację, na którym mieszka i pracuje nierolniczo dużo ludzi.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem miasta i jego różnymi aspektami.

Inteligentne zrównoważone miasto (Smart Sustainable City)

Inteligentne, zrównoważone miasto to innowacyjne miasto, które wykorzystuje technologie informacyjno-komunikacyjne i inne środki do poprawy jakości życia, efektywności działania i usług miejskich oraz konkurencyjności, zapewniając jednocześnie zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń w zakresie ekonomicznym, społecznym, środowiskowym, jak również kulturowym (UNECE - United Nations Economic Commission for Europe).

Wyróżniamy różne generacje Smart City (inteligentnego miasta):

- Smart City 1.0 – inicjatorem wykorzystywania technologii w miastach jest sektor ICT;

- Smart City 2.0 – inicjatorami wykorzystywania technologii w miastach są władze lokalne;

- Smart City 3.0 – głównymi inicjatorami wdrażania rozwiązań ICT są sami mieszkańcy, którzy w sposób świadomy artykułują swoje potrzeby związane z poprawą warunków życia

- Smart City 4.0 – poprawa jakości życia ludzi, pobudzenie wzrostu gospodarczego, zapewnienie lepszego dostępu do usług, usprawnienie logistyki oraz wspieranie zrównoważonego rozwoju;

- Smart City 5.0 – ekosystem inteligentnych usług opartych na technologii multiagentowej, charakteryzuje się współpracą systemów sztucznej inteligencji i ludzi.

Smart City 4.0 można uznać za tożsame ze Smart Sustainable City.

Zainspiruj uczniów do zbadania potrzeb mieszkańców swojej miejscowości. Zaprojektuj z uczniami działania, które mogą zaspokoić ich potrzeby i podnieść jakość życia. Wspólnie z nimi zbadaj, czy nowoczesne technologie oparte na algorytmach sztucznej inteligencji służą ludziom i ułatwiają im życie, czy jest wręcz przeciwnie. Omów zagadnienia wykluczenia technologicznego, wykluczenia cyfrowego.

Teoria:

- Opowiedz uczniom o Waszym mieście –jego historii i teraźniejszości.

- Wytłumacz uczniom, jak działa miasto – rozumiane jako jednostka samorządu terytorialnego, np. podaj, jakie warunki trzeba spełnić, aby uzyskać status miasta; wyjaśnij, kto jest odpowiedzialny za rządzenie miastem; jak wyglądają wybory samorządowe, a także za jakie działania odpowiedzialność ponosi miasto.

- Podaj największe miasta w Polsce, Europie oraz na świecie. Na przykładzie megamiast opowiedz o rosnącym globalnym trendzie rozwoju miast i zwiększania się liczby ich mieszkańców.

- Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM) – pierwsza metropolia w Polsce –zaczęła funkcjonować w 2018 roku. Podaj uczniom, jaki obszar obejmuje, ile gmin (w tym miast) ją tworzy, za co jest odpowiedzialna i jakie działania podejmuje.

- Wśród 17 celów zrównoważonego rozwoju zawartych w Agendzie 2030 ONZ, jeden z nich (11.) dotyczy zrównoważonych miast i społeczności: uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu. Przekaż uczniom, jakie konkretne zadania w tym punkcie wyznaczyła Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Rusz w teren!

- Wybierzcie się do Katowic – Europejskiego Miasta Nauki 2024. Przejdźcie się np. bulwarami Rawy (od rynku, przez kampus Uniwersytetu Śląskiego, aż po Uniwersytet Ekonomiczny), gdzie ma powstać Zielona Strefa Nauki, czyli przestrzeń integrująca różne grupy społeczne.

- Zorganizuj spacer po mieście (Waszym lub tym najbliższym Waszego miejsca zamieszkania). Zwróćcie uwagę na historyczne zabudowania, centrum, zabytkowe świątynie, a także na architekturę krajobrazu i samych mieszkańców.

Miasto - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat dostępności miasta – co znaczy, że miasto jest dostępne i jak powinno się rozwijać w tym zakresie, dbając o potrzeby wszystkich grup społecznych (m.in. osób niepełnosprawnych czy osób starszych).

- Dyskusji na temat skutków postępującej urbanizacji. Za punkt odniesienia mogą posłużyć dane ONZ, że choć miasta na świecie zajmują zaledwie około 3% obszaru Ziemi, to jednocześnie zużywają one 60-80% energii i wytwarzają 75% emisji dwutlenku węgla.

Zainspiruj!

- Jak będzie wyglądało miasto przyszłości? Młodszych uczniów zachęć do narysowania swoich wyobrażeń na temat tego, jak kiedyś mogą wyglądać miasta.

- Aktywizm miejski. Wyjaśnij uczniom to pojęcie. Zapytaj ich, jakie znają przykłady aktywizmu miejskiego lub jakich aktywistów lokalnych. Zastanówcie się, jakich działań brakuje w Waszym mieście i czy Wy – jako społeczność szkolna – możecie je zainicjować lub w jakieś się włączyć. Wspomnij o budżecie obywatelskim.

- Miasta będą się ogrzewały coraz bardziej, ponieważ temperatura rośnie tam dużo szybciej, niż na terenach wiejskich czy naturalnych. Wyjaśnij uczniom, co sprawia, że miasta stają się tzw. wyspami ciepła. Przybliż im pojęcie „betonozy”, a także możliwe rozwiązania, które mogą odwrócić ten trend. Zastanówcie się, jak możecie zmienić okolicę Waszej szkoły, aby jej teren był bardziej zielony.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

13

DŹWIĘKI

Dźwięki wpływają na wiele obszarów naszego życia. Jest to bowiem, nie tylko melodia czy ogólnie muzyka sama w sobie, ale także element rozwijania naszej sfery społecznej, komunikacyjnej czy emocjonalnej. Do tematu dźwięków można podejść z wielu perspektyw, dlatego zagadnienie może być poruszone m.in. podczas lekcji muzyki, fizyki, biologii oraz lekcji z ich elementami w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Dźwięki z różnych perspektyw.

Dźwięk:

- jako coś słyszalnego: to, co jest postrzegane przez człowieka zmysłem słuchu jako wrażenie powstałe na skutek rzeczy dziejących się wokół niego;

- w fizyce: drgająca fala akustyczna, która rozchodzi się w ciele stałym, cieczy lub gazie, powodując wrażenia słuchowe; - w muzyce: brzmienie o określonej barwie, wysokości i głośności; - w filmie: ogół efektów tworzonych na potrzeby przekazu muzycznego, telewizyjnego lub filmowego, których celem jest wywołanie określonych wrażeń słuchowych.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem dźwięku i jego różnymi aspektami.

Zrównoważony rozwój

Związek między zrównoważonym rozwojem a dźwiękiem dotyczy zarówno ochrony środowiska, zdrowia ludzi, jak i tworzenia przyjaznych, zrównoważonych przestrzeni. Dźwięk, choć niewidoczny, może mieć duży wpływ na jakość życia, dobrostan oraz równowagę ekologiczną. Dźwięki natury, takie jak śpiew ptaków, szum wiatru czy wody, mają pozytywny wpływ na ludzkie samopoczucie i stanowią ważny element zrównoważonych przestrzeni.

Zrównoważony rozwój uwzględnia ochronę tych naturalnych dźwięków, poprzez zachowanie zielonych terenów i siedlisk przyrodniczych, które są domem dla licznych gatunków fauny. Również projektowanie akustyczne budynków jest ważnym elementem zrównoważonego rozwoju. Odpowiednie zastosowanie ekranów i materiałów dźwiękochłonnych i przemyślane rozplanowanie przestrzeni pozwala na stworzenie przyjaznych środowisku budynków, które minimalizują hałas.

Zrównoważony rozwój uwzględnia także wpływ hałasu na zwierzęta, które są bardziej wrażliwe na dźwięki. Redukcja zanieczyszczenia dźwiękiem w obszarach chronionych czy parkach narodowych pomaga w ochronie siedlisk i zdrowia dzikich zwierząt.

Dźwięk i zrównoważony rozwój łączą się na wielu poziomach – od ochrony naturalnych odgłosów i zdrowia ludzi, po tworzenie harmonijnych przestrzeni akustycznych, które sprzyjają dobrostanowi człowieka i natury. Istotne jest to, że choć szereg dźwięków człowiekowi przeszkadza, tak naprawdę bez dźwięku bynajmniej nie da się żyć. Istnieje specjalna komora bezodbiciowa, w której ściany nie tylko nie przepuszczają dźwięków z zewnątrz, ale też pochłaniają te z wnętrza. Komora ta zlokalizowana jest w Redmond w USA. Dotychczas nikt nie wytrzymał w niej dłużej niż 45 minut, co przyjmuje się za graniczną wartość dobrego życia w absolutnej ciszy.

Rozpocznij dyskusję, jakie dźwięki słychać, gdy nie słychać nic. Czy można usłyszeć bicie własnego serca? Zachęć do poszukania, materiałów dźwiękochłonnych wykorzystywanych obecnie w budownictwie. Zainspiruj do stworzenia własnego projektu małej przestrzeni, np. miejsca wypoczynku na otwartej przestrzeni albo cichego pomieszczenia w budynku, w którym hałas i inne nieprzyjemne dźwięki są ograniczone do minimum.

Teoria:

- Na lekcji fizyki przybliż pojęcie fali dźwiękowej (akustycznej) – czym jest, co ją charakteryzuje i jakie są jej rodzaje. Opowiedz też o akustyce – m.in. czym jest dobra akustyka i czym zajmuje się akustyk.

- Na lekcji muzyki opowiedz o dźwiękach – podstawie całej tej dziedziny. Wspomnij o ich wysokości, głośności, barwie, sposobie ich wydobycia. Na wybranych przykładach pokaż, jak powstaje dźwięk w poszczególnych instrumentach.

- Na lekcji biologii opowiedz o uszach. Przybliż budowę naszego narzędzia słuchu, a także wyjaśnij, jak działa. Wspomnij również o drugiej – obok odbierania dźwięków – roli uszu, jaką jest informowanie o położeniu i ruchach głowy (równowaga).

Rusz w teren!

- Wyjdźcie na spacer i nagrajcie otaczające Was dźwięki. Podzielcie je na dźwięki nagrane w terenie zabudowanym i te z miejsc rekreacyjnych na łonie natury. Następnie możecie na lekcji przesłuchać, jak brzmi Wasze miasto, Wasz las oraz porozmawiać na temat skojarzeń i emocji, jakie wywołują poszczególne nagrania. Zastanówcie się, które dźwięki są kojące dla uszu, a które potrafią zmęczyć.

Dźwięk - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat audiomarketingu, czyli wykorzystywania konkretnego typu muzyki w działaniach marketingowych. Przykładowo: muzyka klasyczna kojarzy się z czymś luksusowym, a przy żwawej muzyce robimy zakupy szybciej. Zastanówcie się nad innymi przykładami i nad tym, jaki typ muzyki dla samych uczniów działa zachęcająco w odniesieniu do tego tematu.

Zainspiruj!

- Z młodszymi uczniami stwórzcie własne instrumenty perkusyjne np. za pomocą ryżu, gumek recepturek czy tektury.

- Sonosfera to ogół dźwięków otoczenia docierających do naszych uszu. We współczesnym świecie trudno jest o chwile zupełnej ciszy, a przecież hałas ma jednoznacznie negatywny wpływ na samopoczucie ludzi. Zastanówcie się nad problemem nadmiernego hałasu antropogenicznego i nad tym, co może pomóc w odreagowywaniu na te bodźce. Zachęć uczniów do posłuchania… ciszy.

- Muzykoterapia to metoda terapeutyczna, która bazuje na leczniczym wpływie dźwięku na człowieka. Badania naukowe wskazują jej skuteczność m.in. w rehabilitacji dzieci z autyzmem, rehabilitacji dzieci przedwcześnie urodzonych czy w redukowaniu objawów depresji. Zachęć uczniów do przesłuchania różnych stylów muzycznych i zastanowienia się, jaki typ muzyki wpływa na nich relaksująco, jaki pobudzająco, a jaki pomaga w nauce i skupieniu się.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

14

WIRUSY

Infodemia – nie, to nie jest nazwa choroby, tylko określenie nadmiaru informacji, w tym informacji nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd, które pojawiają się w czasie epidemii jakiejś choroby. To zjawisko szczególnie zauważalne było w trakcie niedawnej pandemii COVID-19. Dlatego lekarze oraz naukowcy tym bardziej zachęcają do działań w zakresie edukacji zdrowotnej. Temat wirusów można podjąć np. na lekcji biologii, przyrody, wiedzy o społeczeństwie, a także podczas zajęć z wychowawcą lub w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Nie dać się wirusom!

Wirus - np. grypy: twór znacznie mniejszy od bakterii, rozmnażający się tylko wewnątrz innego organizmu, powodujący choroby; - komputerowy: powielający się samoistnie program komputerowy, który wykonuje działania niepożądane przez użytkownika.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z tematem wirusów w zakresie zagrożeń, a także profilaktyki i zwalczania ich.

Zrównoważony rozwój

Wirusy w rozumieniu zagrożenia dla zdrowia człowieka są przedmiotem zainteresowania doktryny zrównoważonego rozwoju od lat. Tematyka ta wpisuje się w Cel 3 Zrównoważonego Rozwoju – Dobre zdrowie i jakość życia. Cel ten zakłada zwalczenie, najpóźniej do 2030 roku, epidemii najpopularniejszych chorób, w tym AIDS, wywoływanego przez wirusa HIV, a także wirusowego zapalenia wątroby. Również pandemia COVID-19 nie została pominięta w rozważaniach dotyczących zrównoważonego rozwoju. Masowe rozprzestrzenianie się chorób wirusowych, epidemie i pandemie skłaniają do krytycznej analizy nawyków związanych z pracą i podróżowaniem. Jednocześnie pojawiły się nowe możliwości cyfrowe, a ludzie zwrócili uwagę na większą potrzebę dbania o środowisko i zasoby naturalne.

Rozpocznij dyskusję, w jaki sposób pandemia COVID rozwinęła scyfryzowanie społeczeństwa. Jednocześnie podejmij próbę analizy wpływu ograniczeń wprowadzanych podczas pandemii COVID na realizację celów zrównoważonego rozwoju.

Zainspiruj do poszukiwania rozwiązań, które będą zapobiegały rozwojowi podobnych chorób w przyszłości, ale jednocześnie będą bezpieczne dla środowiska.

Omów znaczenie jednorazowych środków zabezpieczających, takich jak rękawiczki czy maseczki na twarz, dla środowiska naturalnego w kontekście zrównoważonego rozwoju.

Zastanów się, jakie są negatywne i pozytywne skutki pracy zdalnej i edukacji zdalnej.

Teoria:

- Wyjaśnij, czym jest wirus, jak działa, jakie ma cechy. Podaj przykłady wirusów z rozróżnieniem na te najpowszechniejsze, najrzadsze, najgroźniejsze dla człowieka. Wskaż, czym jest, jak działa i jakie ma funkcje układ odpornościowy.

- Wytłumacz uczniom, jak przebiega infekcja wirusowa i czym różni się od tej bakteryjnej. Przybliż też pojęcie odporności.

- Wyjaśnij co to jest szczepionka – z czego się składa i jak działa. Podaj przykłady szczepionek, których wynalezienie było przełomem w medycynie (np. na ospę czarną) i przykłady chorób, które udało się wyeliminować dzięki powszechnym szczepieniom.

- Wyjaśnij pojęcie zbiorowej odporności. Podaj choroby, przed którymi chronią powszechne szczepienia – te obowiązkowe i zalecane. Wspomnij o szczepionce przeciwko wirusowi HPV (wirus brodawczaka ludzkiego), którą w Polsce można już bezpłatnie zaszczepić 12- i 13-latków.

- Wymień największe epidemie ostatniego wieku, w tym również pandemię koronawirusa SARS-Cov-2. Dostosowując treści do wieku dziecka, opowiedz o przebiegu tych epidemii, objawach choroby oraz skutkach demograficznych i społecznych.

Wirusy - punktem wyjścia do:

- Przypomnienia uczniom lub zapoznania ich z podstawowymi zasadami cyberbezpieczeństwa – szczególnie w kontekście zagrożenia ze strony wirusów komputerowych.

Zainspiruj!

- Najlepszą ochroną przed wirusami jest profilaktyka. Naukowcy wskazują, co może pomóc: szczepienia, zdrowe odżywianie się, niepalenie papierosów, ograniczanie stresu, aktywność oraz regularne badania. Zastanówcie się z uczniami, jakie konkretne działania mogą podjąć w wymienionych kwestiach.

- Wprowadzenie nowej szczepionki na rynek jest poprzedzone wnikliwymi badaniami i dokładną oceną stosunku korzyści do ryzyka, tak aby była ona bezpieczna dla pacjentów. Omówcie kolejne kroki tego skomplikowanego procesu. Poszukajcie informacji, na jakim etapie są teraz prace nad wyczekiwanymi przez społeczeństwa szczepionkami przeciwko malarii oraz HIV.

- Infodemia, fake newsy i dezinformacja w temacie szczepień – przybliż uczniom te pojęcia oraz wskaż przykłady z ostatnich lat. Wspólnie poszukajcie najpowszechniejszych mitów przekazywanych przez środowiska antyszczepionkowców, a następnie przeprowadźcie fact-checking i u wiarygodnych źródeł np. na stronach popularnonaukowych znajdźcie dowody na ich obalenie.

- Przewlekły stres może prowadzić do wielu chorób, również tych wirusowych. Najnowsze badania dowodzą jednak, że radzenie sobie ze stresem, wzbudzanie pozytywnych emocji i uczuć to działania, które wpływają także na zmniejszenie zapadalności na choroby wirusowe. Zachęć uczniów do regularnego odpoczynku po wymagających przedsięwzięciach. Stwórzcie klasowy poradnik sposobów na relaks.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

15 NOWE TECHNOLOGIE

Nowe technologie to te, które pokonują kolejne bariery poznawcze i przekraczają dotychczasowe granice wiedzy, pozwalając rozwiązywać nie tylko największe zagadki świata nauki, ale i powszechne problemy ludzkości. Temat może być punktem wyjścia do zaprezentowania najnowszych osiągnięć np. w dziedzinie informatyki, inżynierii materiałowej czy biomedycyny. Zagadnienie można podjąć m.in. na lekcjach fizyki, biologii, informatyki czy wiedzy o społeczeństwie.

Temat lekcji: Nowe technologie motorem napędowym naszej cywilizacji.

Technologia produkcji: opracowana naukowo lub doświadczalnie metoda produkowania, przetwarzania lub przesyłania czegoś.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem nowych technologii – ich przykładami, zastosowaniami oraz możliwymi drogami rozwoju.

Zrównoważony rozwój

Pojęcie nowych technologii nierozerwalnie związane jest z innowacjami. Określenie innowacji do ekonomii wprowadził J. Schumpeter. W swojej książce „Teoria rozwoju gospodarczego” (1911 r.) zdefiniował innowacje jako jeden z trzech głównych czynników wpływających na rozwój gospodarczy. Obecnie coraz częściej mówi się o koncepcji innowacji otwartych, opartych na współpracy organizacji, przedsiębiorstw, instytucji z zewnętrznymi specjalistami i organizacjami oraz czerpanie z pomysłów i odkryć innych jednostek. Ważna jest współpraca z partnerami biznesowymi, naukowymi, a nawet z konkurencją, by szybciej i z większym powodzeniem wypuścić nowy produkt lub usługę na rynek. Na multilateralnej współpracy rozwijany jest pomysł odpowiedzialnych badań i innowacji podejmowanych ze społeczeństwem i dla społeczeństwa – RRI (Researche Responsibility and Innowation). Innowacje mają szczególne znaczenie w koncepcji zrównoważonego rozwoju. Już w Agendzie 21, podstawowym dokumencie wskazującym założenia koncepcyjne, pojęcie innowacji pojawia się prawie 50 razy w różnych kontekstach i ujęciach – innowacje dotyczą zarówno kwestii technologicznych, jak i społecznych. W koncepcji zrównoważonego rozwoju innowacje stają się wartością instrumentalną i narzędziem do kształtowania lepszych warunków życia, pracy, nauki, odpoczynku oraz ochrony środowiska naturalnego. Ważne kierunki rozwoju innowacji dotyczą procesów inkluzji społecznej, innowacji ekonomicznych i finansowych, różnego typu innowacji dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw i przedsiębiorczości oraz innowacji technologicznych, w tym przede wszystkim innowacyjnych technologii ekologicznych i cyfrowych. Innowacyjne technologie pozwalają np. na redukcję zanieczyszczeń, oszczędność surowców, poprawę bezpieczeństwa pracy, zwiększenie efektywności przy zmniejszeniu kosztów, wspomaganie mobilności i rozwoju kultury, itd.

Wspólnie z uczniami zastanów się także nad negatywnym oddziaływaniem innowacji na rozwój człowieka i całych społeczeństw oraz ich wpływ na stan środowiska naturalnego. Dokonaj obiektywnej oceny wybranych innowacji.

Do dyskusji wprowadź pojęcie Technology Assessment (oceny technologii) i spróbuj wraz uczniami ocenić ryzyka związane z wdrażaniem nowoczesnych technologii, zwracając uwagę na ich wpływ na środowisko i zdrowie człowieka.

Nawiąż do koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw, stanowiącej swego rodzaju egzemplifikację zrównoważonego rozwoju w działalności firm.

Spróbuj z uczniami poszukać argumentów wskazujących, że innowacyjność może przyczynić się do zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw.

Odkryj z uczniami, co kryje się pod terminami sustainable innovation (zrównoważone innowacje) responsible innovation (odpowiedzialne innowacje).

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, czym jest Wielki Zderzacz Hadronów – największy na świecie akcelerator cząstek, znajdujący się w Europejskim Ośrodku Badań Jądrowych CERN w pobliżu Genewy. Opowiedz, do czego służy i jakie eksperymenty się tam wykonuje.

- Proces drukowania przestrzennego (3D) pozwala tworzyć trójwymiarowe obiekty na podstawie modelu (wzorów cyfrowych) stworzonego w specjalnym oprogramowaniu. Opowiedz uczniom o rozwoju tej technologii i jej współczesnych najczęstszych zastosowaniach. Przybliż także możliwe ścieżki rozwoju np. w biomedycynie.

- Nanotechnologia to ciągle rozwijająca się dziedzina nauki z pogranicza biologii, chemii, fizyki, inżynierii materiałowej i medycyny. Nanomateriały złożone z obiektów o rozmiarach niewidocznych ludzkim okiem są wykorzystywane w życiu codziennym na szeroką skalę. Podaj ich przykłady.

- Sztuczna inteligencja jest kolejnym przykładem nowych technologii. Więcej na jej temat przeczytasz w rozdziale nr 5.

Nowe technologie - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat wpływu nowych technologii na naszą codzienność oraz sposobu, w jaki postrzegamy otaczającą nas rzeczywistość.

- Dyskusji na temat szybkości rozwoju technologicznego w ostatnich dekadach. Zastanówcie się, co znaczy, że technologie są „nowe”? Czy technologie wdrożone na masową skalę np. dwadzieścia lat temu nadal są „nowe”? I jak tempo rozwoju technologicznego ma się do historii naszego gatunku?

Zainspiruj!

- „Inteligentny” dom, „inteligentny” zegarek, „inteligentna” lodówka – przybliż uczniom mnogość nowych technologii, które otaczają ich w codziennym życiu. Zastanówcie się, co znaczy, że coś jest „inteligentne”.

- Drukowane protezy, implanty czy elementy sprzętu medycznego – druk 3D jest już wdrażany w wielu dziedzinach związanych z medycyną. Poszukajcie więcej informacji na ten temat. Zastanówcie się, jak może wyglądać leczenie w przyszłości np. ktoś złamie rękę i potrzebuje jej usztywnienia – może będzie mógł sam sobie wydrukować gips?

- Podaj przykłady nowoczesnych materiałów, które są lub prawdopodobnie niebawem będą w użytku (np. elastyczne ekrany czy zaciemniające się okna). Zastanówcie się, jakie innowacyjne materiały przydałyby się ludzkości – nawet nie zważając na możliwości ich wytworzenia.

- Jeśli macie w szkole drukarkę 3D, zaproś uczniów do wejścia w trójwymiarowy świat i zaproponuj im stworzenie czegoś samodzielnie. Niech puszczą wodze wyobraźni! Następnie możecie zorganizować klasową (lub szkolną) mini-wystawę.

- Zabawcie się w twórców science fiction. Wymyślcie, jak może wyglądać w przyszłości szkoła albo dom – w kontekście nowych technologii.

16 ORGANY

Z czym kojarzy Ci się słowo: organy? Z organem wewnętrznym typu serce czy płuco, z majestatycznym instrumentem muzycznym, a może z organem administracji np. rządowej? Wieloznaczność tego pojęcia pozwala na szerokie spojrzenie na to zagadnienie. O organach można więc opowiedzieć m.in. na lekcji muzyki, biologii, wiedzy o społeczeństwie lub lekcji z elementami wiedzy o regionie.

Temat lekcji: Spojrzenie na organy z wielu stron.

Organy – największy instrument muzyczny, składający się z zamontowanych na stałe pionowych piszczałek o różnej długości, mechanizmu tłoczącego do nich powietrze oraz klawiatur;

Organ – część ciała pełniąca określoną funkcję w organizmie;

Organ w administracji – jednostka organizacyjna o określonej funkcji, związanej ze sprawowaniem władzy, która posiada uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu instytucji lub w konkretnej sprawie.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem organów – rozumianych zarówno w kontekście muzycznym, biologicznym oraz administracyjnym.

Zrównoważony rozwój

Organy w każdym tego słowa znaczeniu można połączyć z ideą zrównoważonego rozwoju. W przypadku organów jako instrumentu muzycznego podejmuje się zrównoważone działania w zakresie rozwoju kultury poprzez renowację i ochronę starych egzemplarzy. Z kolei wytwarzanie nowych organów powinno uwzględniać ekologiczne materiały i zrównoważone metody pracy, np. ekologiczne środki konserwujące albo drewno pochodzące z certyfikowanych lasów. Jeżeli natomiast łączyć zrównoważony rozwój z organami w rozumieniu biologicznym, to nie sposób nie wspomnieć o nowoczesnej medycynie transplantacyjnej. Przyszłością są także organy sztucznie hodowane w laboratoriach, a także organy drukowane w technologii 3D. Ostatnią kategorią organów są organy administracji publicznej, rządowe i samorządowe. Są one odpowiedzialne za wdrażanie polityk zrównoważonego rozwoju w takich dziedzinach jak gospodarka, energia, ochrona przyrody, rolnictwo czy infrastruktura. Lokalnie może to być odpowiednie zarządzanie gospodarką odpadami, transportem publicznym czy inwestycje w zieloną infrastrukturę.

Zachęć do dyskusji, w jaki sposób produkcja i konserwacja organów jako instrumentu muzycznego może odbywać się w sposób zrównoważony. Omówcie kwestie zrównoważonej medycyny transplantacyjnej w kontekście organów jako narządów wewnętrznych człowieka. Przedyskutujcie, w jaki sposób organy administracji publicznej oraz jednostki rządowe i samorządowe mogą działać na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Teoria:

- Przybliż uczniom instrument muzyczny – organy. Wyjaśnij, jak są zbudowane i jak działają.

- Na podstawie największych instrumentów w skali świata przybliż uczniom majestatyczność organów. Puść uczniom nagrania ukazujące niezwykłą rozpiętość barw, jaką można uzyskać w organach. Wysłuchajcie również przykładów ze współczesnych nagradzanych filmów, do których w ścieżce dźwiękowej wykorzystano właśnie organy.

- Organ w kontekście biologicznym. Podaj organy znajdujące się w ludzkim organizmie. Scharakteryzuj je oraz wskaż najważniejsze funkcje.

- Wyjaśnij, czym jest organ np. w administracji rządowej lub samorządowej. Podaj ich przykłady, role oraz zadania, jakie wykonują.

Rusz w teren!

- Odwiedź Muzeum Organów Śląskich w Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. To unikatowa w skali Europy jednostka, której celem jest gromadzenie, zabezpieczanie i ochrona obiektów związanych z organami i ich historią, a także ekspozycja wybranych instrumentów.

Zainspiruj!

- W Katowicach i całym regionie tradycja organowa, która sięga końca XIX wieku, jest niezwykle bogata. Do dziś w wielu kościołach znajdują się znakomite instrumenty przeznaczone do działalności liturgicznej i koncertowej. Odwiedź jeden z nich i obejrzyjcie instrument (a może nawet zorganizuj prezentację instrumentu przez organistę lub innego muzyka). Przy tej okazji, opowiedz uczniom o historii regionu na przełomie XIX i XX wieku, gdy wraz z ogromnym rozwojem przemysłu, Górny Śląsk stawał się bogatym regionem, w którym były pieniądze również na budowę nowych kościołów ze wspaniałymi instrumentami.

- Usłysz swoje organy. Wskaż uczniom, jakie są najpowszechniejsze sygnały wysyłane przez organizm, gdy jakiś organ nie funkcjonuje poprawnie. Zachęć uczniów, aby słuchali swojego ciała i potrafili reagować, gdy coś ich zaniepokoi.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

17 ARCHITEKTURA

Od przedmiotów i obiektów użytkowych, przez przebudowę centrów miast lub rewitalizację zdegradowanych terenów, aż po innowacyjne pomysły, które mogą pomóc np. w przyszłych podróżach na Marsa – architektura to niezwykle szerokie zagadnienie. Temat ten można podjąć m.in. na lekcji geografii, wiedzy o społeczeństwie, plastyki, historii lub zajęciach z elementami wiedzy o regionie czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Zaprojektuj swój świat.

Architektura jako sztuka: sztuka projektowania, wznoszenia i artystycznego kształtowania zabudowy.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem architektury, podejmowanym z wielu perspektyw.

Teoria:

- Przybliż uczniom pojęcie architektury – podkreślając szeroki jej zakres: od przedmiotów i obiektów użytkowych, przez przebudowę centrów miast lub rewitalizację zdegradowanych terenów, aż po innowacyjne pomysły np. habitaty kosmiczne.

- Podaj przykłady architektonicznych perełek z historii naszej cywilizacji.

- Opowiedz o zabytkowych i/lub ciekawych zabudowaniach w Waszym mieście lub okolicy. Przybliż historię

Zrównoważony rozwój

Nowoczesne projektowanie mocno opiera się na zasadzie zrównoważonego rozwoju i wspiera dbałość o środowisko naturalne. Przede wszystkim współczesna architektura musi być proekologiczna, czyli projektować budynki w taki sposób, aby zużywały jak najmniej energii i zasobów naturalnych. Podczas planowania budowli należy zadbać o to, aby posiadały jak najniższy współczynnik przenikalności cieplnej, a zastosowane źródła ogrzewania powinny korzystać z odnawialnych źródeł energii. Istotnym narzędziem wspierającym innowacyjne podejście do nowoczesnego projektowania jest technologia BIM (Building Information Modeling), dzięki której dokonuje się wirtualnej „budowy” domu z uwzględnieniem wszystkich jego danych technicznych, parametrów i funkcjonowania. Umożliwia to lepsze zarządzanie procesem budowlanym, zmniejszenie ilości odpadów, a także zminimalizowanie wpływu budynku na środowisko. Ponadto nowoczesna architektura stara się wykorzystywać energię słoneczną, a także zużywać wodę w sposób zrównoważony. Również przy projektowaniu wnętrz stosuje się zasadę zrównoważonego rozwoju – np. w doborze elementów wykończeniowych, które powinny być zrobione z bardziej ekologicznych materiałów. Zasadnicze znaczenie ma w tym przypadku wprowadzenie ekoinnowacji. Niestety na rynku dostępne są materiały o różnym stopniu „ekologiczności” i często to cena, a nie ekologia determinuje zakup tych materiałów.

Zachęć do dyskusji nt. zrównoważonego projektowania. Na czym ono polega? Zainspiruj do odnalezienia zrównoważonych budowli w okolicy miejsca zamieszkania. Jeżeli ich nie ma, zachęć do samodzielnego zaprojektowania takich jednostek wraz z określeniem ich przeznaczenia. Zastanów się na czym polega istota domów pasywnych i jak bardzo są one popularne w Polsce i na Śląsku. Zbadaj czym charakteryzują się domy pasywne i oceń czy jest to dobre rozwiązanie na przyszłość.

ich powstania oraz sylwetki architektów/ projektantów.

- W Katowicach i całym regionie wiele jest terenów poprzemysłowych. Pokaż uczniom przykłady ich udanych rewitalizacji i podaj, co teraz się w nich znajduje lub jaka działalność jest w nich prowadzona. Przy tej okazji wyjaśnij, czym jest dziedzictwo kulturowe, a także dlaczego i jak powinno się je chronić.

- Podaj przykłady zaprojektowanych „od zera” miast lub osiedli, opowiadając o głównych założeniach architektów.

Rusz w teren!

- Wybierz się na spacer po Waszej okolicy. Zwróć uwagę na wyróżniające się budynki lub elementy małej architektury.

- Wybierz się na wycieczkę do Katowic, gdzie znajduje się Szlak Moderny. To trasa miejska składająca się z 17 budynków o unikatowej, przedwojennej architekturze modernistycznej.

Architektura

- punktem wyjścia do:

- W 2020 roku masa ludzkiej technosfery przekroczyła biomasę organizmów zamieszkujących Ziemię. Duży udział w tym ma beton – podstawa większości projektów budowlanych i architektonicznych. Opowiedz o cechach betonu, które sprawiają, że jest tak powszechnie stosowany. Zastanówcie się, czy jest dla niego jakaś alternatywa i czy ten trend da się zatrzymać.

- Dyskusji na temat nieprawidłowych inwestycji deweloperskich, czyli tzw. patodeweloperki. Omówcie przykłady. Zastanówcie się też nad skalą tego zjawiska.

Zainspiruj!

- Wraz z uczniami zabaw się w zaprojektowanie – na nowo – przestrzeni wokół Waszej szkoły. Zachęć uczniów do stworzenia makiety, szkicu lub całego projektu. Szczególną uwagę zwróć na elementy małej architektury, dopasowane do potrzeb użytkowników tej przestrzeni.

- Zabaw się również w zaprojektowanie wymarzonego domu mieszkalnego dla uczniów. Nie ograniczaj ich, niech poniesie ich wyobraźnia.

- Kosmiczny habitat to rodzaj samowystarczalnej stacji kosmicznej, pozwalającej na stałe osiedlenie. Jest to też miejsce, które służy do prowadzenia badań w ekstremalnych warunkach, pozwalając na symulację warunków na Księżycu i Marsie. Zastanówcie się, co musi się znaleźć w takim samowystarczalnym obiekcie; co jest konieczne do przeżycia tam np. przez rok, bez możliwości dostawy czegokolwiek w międzyczasie.

- Wyszukajcie przykłady nowoczesnych i innowacyjnych domów, nagradzanych w różnych prestiżowych konkursach. Na ich podstawie zastanówcie się, jakie są trendy i w jakim kierunku architektura może się rozwijać.

- Wyjaśnij uczniom termin „betonoza”. Jeśli w Waszym mieście lub okolicy znajdziecie jej przykład, zastanówcie się, jak można by ten teren architektonicznie zmienić, aby np. zagwarantować cień i tym samym uniknąć tzw. wyspy ciepła.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

18 KSIĄŻKA

Choć coraz częściej czytamy przy użyciu ekranów, książka papierowa wciąż pozostaje znaczącym medium, a księgarnie uginają się pod ciężarem kolejnych nowości wydawniczych. Do tematu książki można podejść z różnych perspektyw: językowej, historycznej, społecznej, artystycznej. Zagadnienie można więc poruszyć np. na lekcjach języka polskiego, plastyki, historii, wiedzy o społeczeństwie, a także na zajęciach w nauczaniu wczesnoszkolnym czy zajęciach z wychowawcą.

Temat lekcji: O książkach, które dobrze się czyta.

Książka: publikacja drukowana lub rękopiśmienna składająca się z kart, zszytych, spiętych lub sklejonych razem, oprawionych w okładkę.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem książki – podejście do tematu zarówno od strony literackiej, graficznej, historycznej oraz społecznej.

Teoria:

- Opowiedz uczniom historię rozwoju książek, uwzględniając dwa najważniejsze jej okresy, oddzielone cezurą upowszechnienia wynalazku Jana Gutenberga: książkę rękopiśmienną i tę drukowaną.

- Podaj przykłady książek, które mają szczególne znaczenie dla społeczeństwa polskiego (z historycznego, kulturowego lub społecznego punktu widzenia).

Zrównoważony rozwój

Tematyka książek nieodzownie wiąże się z rozpowszechnionym obecnie tzw. bookcrossingiem. Jest to idea promująca nieodpłatne wymienianie się książkami poprzez pozostawianie ich w miejscach publicznych lub na specjalnie do tego wyznaczonych półkach bookcrossingowych. Ta inicjatywa z jednej strony popularyzuje czytelnictwo wśród społeczeństwa, z drugiej – idealnie wpisuje się w założenia zrównoważonego rozwoju poprzez przekazanie niepotrzebnej literatury dalej, zamiast nieekologicznego wyrzucania do śmieci. Realizuje także Cel 4 Zrównoważonego Rozwoju – Dobra Jakość i Edukacja. Umożliwia dotarcie do książek różnych gatunków nawet tym, których nie stać na zakup własnych pozycji, albo którzy z różnych względów nie chcą / nie mogą mieć książek w domu. Bookcrossing jest swego rodzaju nieformalną biblioteką, taką, w której nie obowiązuje rejestracja ani limit wypożyczanych pozycji, a która zakłada danie coś w zamian od siebie – oczywiście według możliwości.

Zachęć do poszukania punktu bookcrossingu w okolicy zamieszkania. Zainspiruj do stworzenia własnego punktu i razem stwórzcie jego regulamin. Omów z uczniami ich ulubione gatunki książek. Czy w Polsce książki częściej wypożycza się, czy kupuje? Czy młodzież woli korzystać z tradycyjnych wersji papierowych, czy elektronicznych?

- Aby książka „dobrze się czytała” musi zgrać się wiele czynników. Podstawę niewątpliwie stanowi sam tekst, ale równie ważne jest opracowanie graficzne oraz ilustracje. Pokaż przykłady książek, które zachwycają oko.

- Polski rynek książek dla dzieci wyraźnie ożywił się w ostatnich latach, ale znakomita ilustracja dla dzieci powstaje w kraju od dekad. Przybliż sylwetki oraz prace znanych polskich ilustratorów – również tych współczesnych, których książki młodsi czytelnicy mogą znać.

- Wyjaśnij uczniom pojęcie tzw. self-publishingu (samopublikowania), czyli publikowania różnych wydawnictw nakładem własnym autora (autor staje się też wydawcą swojego dzieła), co jest teraz rosnącym trendem na rynku książki. Podaj przykłady, a także wady i zalety.

Rusz w teren!

- Wybierz się do biblioteki – tej szkolnej lub miejskiej. Przypomnij zasady wypożyczania książek i zachęć uczniów do samodzielnego korzystania z bibliotek.

- Odwiedź biblioteki akademickie uczelni z Europejskiego Miasta Nauki np. Centrum Informacji Naukowej i Bibliotekę Akademicką (CINiBA) w Katowicach lub niedawno wyremontowaną Bibliotekę Politechniki Śląskiej (w Gliwicach).

Książki - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat obecnego kanonu lektur szkolnych. Zachęć uczniów do podzielenia się swoimi refleksjami na temat zawartych tam książek. Z kolei Ty – ze swojej perspektywy nauczyciela – wyjaśnij, dlaczego wybrane pozycje powinny pozostać na tej liście.

- Wbrew radykalnym prognozom, które definitywny koniec druku ogłaszały już co najmniej kilkakrotnie, ten moment wciąż nie nadszedł. Przeprowadźcie dyskusję o tym, czy Polacy czytają książki. Porozmawiajcie na ten temat analizując doroczny raport o stanie czytelnictwa w Polsce.

Zainspiruj!

- Aby dobrze zaprojektować książkę dla najmłodszych czytelników trzeba zrozumieć dziecko i spróbować wejść w jego świat na odpowiednim poziomie poznawczym. Wypożycz kilka książek dla dzieci. Wraz z uczniami przeanalizujcie je pod kątem bogactwa ilustracji i odpowiednio przedstawionej treści (np. poprzez odpowiednią wielkość czcionki).

- Z ostatniego raportu Biblioteki Narodowej na temat stanu czytelnictwa w Polsce w 2023 roku wynika, że zauważono wzrost czytelnictwa u nastolatków – 72% badanych nastolatków było czytelnikami książek, a 18% deklarowało czytanie siedmiu i więcej książek w ciągu roku. Zachęć uczniów do podzielenia się na forum klasy tym, co najchętniej czytają w wolnych chwilach, a także, gdzie szukają rekomendacji.

- Zachęć uczniów do sięgnięcia po jakąś książkę popularnonaukową. Wiele wydawnictw ma w swojej ofercie pozycje dla młodszych uczniów oraz dla nastolatków.

- Stwórzcie w Waszej klasie lub szkole miejsce do bookcrossingu np. w postaci jakiegoś regału, gdzie każdy będzie mógł (nieodpłatnie) zostawić jakąś książkę dla innych, a samemu wybrać sobie coś innego interesującego. Ta niekonwencjonalna forma popularyzowania książki i czytelnictwa może się okazać atrakcyjna dla dzieci i młodzieży.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

19

ODDECH

O oddychaniu na co dzień nie myślimy, ponieważ jest to jedna z podstawowych czynności fizjologicznych naszego organizmu. Na ten niezbędny do życia proces można jednak spojrzeć również z innych perspektyw np. psychologicznej czy artystycznej. Temat oddechu może być poruszony m.in. na lekcji biologii, przyrody, chemii, muzyki czy wychowania fizycznego.

Temat lekcji: Złap oddech!

Oddech: rytmiczne i odruchowe wciąganie i wypuszczanie powietrza nosem lub ustami.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem oddechu z perspektywy fizjologicznej, psychologicznej i artystycznej.

Zrównoważony rozwój

Oddech pełną piersią na świeżym powietrzu niewątpliwie jest wspaniałym uczuciem. Niestety, ze względu na destrukcyjne działania człowieka, niebawem może okazać się on niemożliwy. Zanieczyszczenia środowiska, smog, wycinki lasów, ocieplenie klimatu –to wszystko wpływa na pogorszenie jakości życia ludzi. Ów oddech pełną piersią i przeciwdziałanie negatywnym skutkom rozwoju społeczeństw w pełni wpisują się w szereg celów zrównoważonego rozwoju. Poczynając od Celu 3 – Dobre zdrowie i jakość życia, poprzez cele 13 – Działania w dziedzinie klimatu, 15 – Życie na lądzie, aż po Cel 11 – Zrównoważone miasta i społeczności. Za przykład dobrych działań w zakresie czystszego powietrza posłużyć mogą programy rządowe i samorządowe, zajmujące się źródłami ogrzewania w polskich domach. Dofinansowania do modernizacji systemów ogrzewania mają zachęcić i wspomóc ludzi w wymianie szkodliwych dla środowiska starych kotłów na nowsze, wydajniejsze energetycznie i bezpieczniejsze źródła ciepła.

Zachęć do dyskusji – w jaki sposób każdy może zadbać o jakość powietrza, którym oddychamy? Jakie działania mogą podjąć samorządy w tym zakresie? Omów założenia zrównoważonego rozwoju miast i jego wpływ na czyste powietrze. Zachęć do poszukiwania aktualnych programów i projektów mogących wpływać na podniesienie jakości powietrza.

Teoria:

- Wyjaśnij, jak działa układ oddechowy, jaka jest jego rola i funkcja oraz co wchodzi w jego skład. Podaj, ile średnio razy na minutę oddycha człowiek, a także wymień najczęstsze choroby układu oddechowego.

- Scharakteryzuj tlen – najbardziej rozpowszechniony pierwiastek w środowisku przyrodniczym i trzeci (po wodorze i helu) najpospolitszy pierwiastek we Wszechświecie. Podaj przykłady reakcji chemicznych, które zachodzą z jego udziałem.

- Wyjaśnij pojęcie oddychania komórkowego – na czym polega i jaka jest jego rola w organizmie.

- Lasy nazywane są zielonymi płucami. Wyjaśnij dlaczego, podkreślając ich rolę w pochłanianiu dwutlenku węgla.

- Rytm w muzyce odpowiada za uporządkowanie utworu muzycznego pod kątem długości trwania poszczególnych dźwięków. Podaj uczniom podstawowe wartości rytmiczne. Na przykładach wyjaśnij też pojęcia: metrum i tempo – co oznaczają, jaka jest ich rola oraz funkcja. Puść uczniom przykłady utworów muzycznych w różnym metrum i tempie.

- Aby wydobyć dźwięk z instrumentów dętych trzeba w nie dmuchnąć – źródłem dźwięku w nich jest bowiem drgający wewnątrz instrumentu słup powietrza. Podaj przykłady tych instrumentów (z rozróżnieniem na drewniane i blaszane) oraz zaprezentuj ich brzmienie.

Rusz w teren!

- Złapcie oddech! Wybierzcie się na spacer do lasu, parku lub innych terenów zielonych.

Oddech - punktem wyjścia do:

- Rozmowy o wpływie zanieczyszczonego powietrza na zdrowie. Do najbardziej zauważalnych skutków zdrowotnych oddychania zanieczyszczonym powietrzem należą dolegliwości ze strony układu oddechowego np. kaszel. Poszukajcie informacji o wpływie smogu na zdrowie. Przy tej okazji przypomnijcie zasady odpowiedzialnych postaw obywatelskich na rzecz walki z tym zjawiskiem.

Zainspiruj!

- Rytmika – jako jedna z dziedzin kształcenia muzycznego – łączy muzykę z ruchem. Zastanówcie się nad funkcjami oddechowymi w tańcu.

- Działania muzykoterapeutyczne mogą służyć jako narzędzie do walki ze stresem czy niepokojem. Aktywności łączące muzykę z pracą z oddechem pomagają bowiem w redukcji napięć oraz regulacji emocji. Poszukajcie informacji na temat różnych tego typu technik i metod np. medytacji czy uważności.

20 PIENIĄDZE

Gdy nie wiadomo, o co chodzi, to wiadomo, że chodzi o pieniądze – głosi jedno z popularniejszych powiedzeń. Choć posługujemy się nimi na co dzień i to niemal bez ograniczeń wiekowych, to wciąż często pozostają one tematem tabu. Zagadnienie pieniądza można poruszyć przede wszystkim podczas lekcji wiedzy o społeczeństwie i w trakcie lekcji o przedsiębiorczości, ale też historii, języka polskiego, lekcji z wychowawcą czy zajęć z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Różne formy i wymiary pieniądza.

Pieniądz: w budżecie – umowny miernik wartości dóbr i usług w danym kraju; w portmonetce – moneta lub banknot.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z wielowymiarowym spojrzeniem na temat pieniądza.

Zrównoważony rozwój

Pierwszym z celów zrównoważonego rozwoju jest walka z ubóstwem na świecie. Brak pieniędzy oznacza brak środków potrzebnych do życia, głód i niedożywienie, brak funduszy na opiekę zdrowotną i leczenie, ograniczony dostęp do podstawowych usług, a dalej także dyskryminację społeczną. Celem zrównoważonego rozwoju jest wyeliminowanie do 2030 r. na całym świecie skrajnego ubóstwa, rozumianego jako utrzymywanie się za mniej niż 1,25 USD dziennie. Konieczne jest wdrożenie odpowiednio stabilnych polityk na szczeblu regionalnym, krajowym i międzynarodowym, aby umożliwić szybkie i skuteczne działania na rzecz eliminacji ubóstwa. Jednocześnie w krajach rozwiniętych, gdzie problem skrajnego ubóstwa jest mniejszy, a przez to i mniej widoczny, często panuje nadmierny konsumpcjonizm. Większe zasoby finansowe pozwalają ludziom na większą konsumpcję różnego rodzaju dóbr, niezależnie od realnych potrzeb. Skutkuje to bardzo złym wpływem na środowisko naturalne i rosnącą w lawinowym tempie ilością śmieci. Zrównoważony rozwój wprowadza więc pojęcia zrównoważonej produkcji i konsumpcji, których założeniem jest realizacja celów społeczno-ekonomicznych w taki sposób, aby negatywny wpływ na środowisko był minimalny, lub by nie było go wcale.

Zachęć do dyskusji na temat zrównoważonej konsumpcji. Omów problem ubóstwa na świecie. Zainspiruj do samodzielnego stworzenia indywidualnego planu działań – co mogę zrobić, aby pomóc – zarówno w kwestii ubóstwa, jak i nadmiernego konsumpcjonizmu.

Przeprowadź z uczniami dyskusję na temat kryptowalut, takich jak bitcoin i ether oraz wykorzystywanych technologii blockchain i platformy ethereum.

Teoria:

- Opowiedz historię pieniądza, przechodząc przez kolejne etapy: pieniądz pierwotny, kruszcowy, papierowy, bezgotówkowy i elektroniczny. Wpleć w to również historię systemów monetarnych w Polsce.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest proces drukowania pieniądza, jaka jest rola banku centralnego w jego emisji, jak są zabezpieczane banknoty, jakie są formy pieniądza oraz czym jest inflacja.

- Wyjaśnij uczniom zagadnienie podatków – co to jest, kto je płaci, jakie są rodzaje oraz na co następnie są przeznaczane. Uzupełnij o wątek cła i opłat różnego typu.

- Przybliż uczniom pojęcie środków publicznych – co się na nie składa oraz kto nimi dysponuje i na co są wydawane.

- Przybliż uczniom takie zagadnienia jak: rynki finansowe, inwestowanie, giełda.

- Wyjaśni uczniom, co się kryje pod pojęciem: kredyt. Przybliż także różnicę między nim a pożyczką, podaj rodzaje kredytów oraz wskaż, czym jest i czym się zajmuje Biuro Informacji Kredytowej.

Pieniądz

- punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat tego, dlaczego w naszej kulturze pieniądz wciąż często pozostaje tematem tabu. Czy rozmawiamy ze znajomymi o naszych zarobkach? Czy chętnie odpowiadamy na pytanie, za ile coś kupiliśmy? Zastanówcie się, dlaczego tak się dzieje.

- Zapoznania się z podstawami księgowości i rachunkowości („winien” i „ma”).

- Przypomnienia podstawowych zasad cyberbezpieczeństwa w kontekście pieniędzy.

Zainspiruj!

- Z młodszymi uczniami porozmawiajcie na temat domowego budżetu m.in. jakie są comiesięczne wydatki oraz jak można oszczędzać (indywidualnie lub rodzinnie).

- Ze starszymi uczniami zgłębcie temat budżetu państwa. Znajdźcie informacje na temat jego składowych. Przeanalizujcie też trendy z ostatnich lat. Nie zapomnij przybliżyć uczniom pojęcia deficytu budżetowego.

- W Polsce wciąż jeszcze znacząca część transakcji dokonywana jest przy użyciu gotówki, jednak od ponad dekady obserwowany jest trend rosnącego znaczenia płatności bezgotówkowych takich jak: płatności kartą płatniczą, płatności online, z wykorzystaniem – niezwykle lubianego szczególnie wśród młodych ludzi – BLIKa czy internetowe zlecenia przelewu bankowego. Zapytaj uczniów, jaką metodę płatności oni preferują najbardziej oraz czy noszą ze sobą gotówkę. Zastanówcie się, jak ta ścieżka będzie się rozwijać.

- Kredyt na mieszkanie, samochód kupiony na raty, zakupy na kartę kredytową albo z odroczonym terminem płatności – zastanówcie się, czy Polacy faktycznie „żyją na kredyt” i jakie znaczenie ma tu zjawisko konsumpcjonizmu.

- Pieniądz dla jednych jest symbolem bogactwa i prestiżu oraz gwarantem bezpieczeństwa, a dla drugich – symbolem zła i zatracenia. Przedstawcie racje obu stron np. organizując poświęconą temu debatę oksfordzką.

- Poszukajcie przykładów związków frazeologicznych dotyczących pieniądza. Wyjaśnicie, co oznaczają.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

21 LATANIE

Lotnictwo jako gałąź przemysłu ma duże znaczenie dla obronności państwa oraz transportu pasażerskiego i towarowego, jest to również istotna dziedzina badań naukowych, a także coraz popularniejsza forma rekreacji. Temat latania można podjąć na lekcji fizyki, historii, wiedzy o społeczeństwie, przyrody czy w trakcie zajęć z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Ale odlot!

Latać – przemieszczać się w powietrzu.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem latania w kontekście rozwoju lotnictwa.

Zrównoważony rozwój

Branża lotnicza jest jedną z tych, które generują ogromne emisje szkodliwych substancji. Dlatego też istotne jest podjęcie przez firmy lotnicze środków, aby jednocześnie zaspokoić potrzeby transportowe obecnego pokolenia, a jednocześnie nie wyrządzić szkody przyszłym pokoleniom. W odpowiedzi na te wymagania powstał Program zrównoważonego lotnictwa EASA. Jego głównymi priorytetami są: wprowadzenie certyfikacji i weryfikacja norm środowiskowych w celu wspierania i promowania bardziej ekologicznych technologii, stosowanie metod motywacyjnych w celu ułatwienia dekarbonizacji systemu lotnictwa, wpływanie na efektywność ekologiczną lotnictwa poprzez wzrost efektywności operacyjnej w obsłudze technicznej i zarządzaniu ruchem lotniczym. Wśród istotnych obszarów pracy EASA zachęca do stosowania zrównoważonych paliw lotniczych, a ponadto promuje lotnictwo o napędzie elektryczno-hybrydowym i wodorowym. Nie bez znaczenia pozostaje także ślad węglowy, o którym coraz głośniej mówi się w kontekście lotnictwa.

Zachęć do przeprowadzenia badań, jakie firmy lotnicze starają się realizować założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju i jakie działania podejmują w tym kierunku. Omów pojęcie śladu węglowego, jego wpływu na środowisko oraz działań dążących do jego eliminowania.

Teoria:

- Opowiedz historię mitycznego Ikara, która przez wieki inspirowała ludzi do rozwoju lotnictwa i nadal inspiruje.

- Opowiedz historię lotnictwa uwzględniając kolejne pomysły m.in. loty z wykorzystaniem wielkich latawców, wykorzystanie balonów na gorące powietrze czy pierwszy lot samolotem braci Wright.

- Opowiedz uczniom, co sprawia, że samolot lata – m.in. jakie siły na niego oddziałują, jaki musi mieć kształt i z jaką prędkością się porusza. Przybliż im także podstawy aerodynamiki.

- Przybliż historię rozwoju dronów (bezzałogowych statków powietrznych), a także aspekty prawne pilotowania i obsługiwania dronów.

- Mimo że samoloty uważane są za najbezpieczniejsze środki transportu, to katastrofy lotnicze wciąż pobudzają wyobraźnię pasażerów. Podaj przykłady katastrof lotniczych – tych najsłynniejszych, największych oraz tych z ostatnich lat.

- Przybliż historię lotów kosmicznych podając przykłady tych przełomowych. Opowiedz również o dzisiejszym rozwoju kosmonautyki.

Latanie - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat wpływu lotnictwa na środowisko (samoloty zużywają ogromne ilości paliwa). Przy okazji poszukajcie danych dotyczących globalnej emisji dwutlenku węgla i sprawdźcie, jaki procent z tego dotyczy transportu lotniczego.

- Rozmowy na temat granic dozwolonych przy wykorzystywaniu dronów do filmowania, np. czy można wszędzie i wszystko filmować (co z prawem człowieka do prywatności?) oraz jakie są wyjątki.

Zainspiruj!

- Na lotnictwo – jako dziedzinę badań naukowych – składa się wiele specjalności: pilotaż, inżynieria lotnicza, mechanika i eksploatacja lotnicza, kontrola ruchu lotniczego czy projektowanie i wytwarzanie statków powietrznych. Stwórzcie (uproszczoną) symulację procesu od momentu zaprojektowania samolotu, aż po jego gotowość do wylotu z pasażerami.

- Poszukajcie danych na temat ruchu pasażerskiego w skali kraju, Europy i świata. Przeanalizujcie trendy i zastanówcie się, jak to będzie się rozwijać.

- Nowoczesne technologie i stosowanie coraz to nowszych materiałów w przemyśle lotniczym powoduje, że współczesne statki powietrzne (zarówno te załogowe, jak i bezzałogowe) mogą być traktowane jako wyznacznik postępu technologicznego. Zgłębcie temat nowinek technologicznych wykorzystywanych w lotnictwie.

- Zastanówcie się, jakie zastosowania w lotnictwie cywilnym mogą mieć w przyszłości drony. Już teraz są wykorzystywane np. do powietrznego monitoringu na rzecz poprawy bezpieczeństwa, do odstraszania ptaków na terenie lotniska czy do analizy zanieczyszczeń w powietrzu. Zgłębcie przykładowo temat dostaw kurierskich za pomocą dronów.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

22 STAROŚĆ

Informacja o stworzeniu „eliksiru młodości” – pozwalającego zatrzymać lub przynajmniej spowolnić proces starzenia się – to jedna z tych najbardziej wyczekiwanych przez ludzkość. Choć tego naturalnego procesu nie da się uniknąć to można wiele zrobić, aby starzeć się zdrowo. Temat starości można podjąć z wielu stron – biologicznej, demograficznej, historycznej, społecznej czy kulturowej. Może więc być punktem wyjścia do lekcji wiedzy o społeczeństwie, biologii, ale też zajęć z elementami etyki, geografii, wiedzy o kulturze czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Starość nie radość, a może jednak?

Starość – ostatni okres w życiu człowieka, następujący po etapie dojrzałościczas, kiedy człowiek jest stary.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem starości poruszanym od strony biologicznej, demograficznej, społecznej i kulturowej.

Zrównoważony rozwój

We wczesnych ujęciach zrównoważonego rozwoju problematyka seniorów i starzejącego się społeczeństwa nie była zbyt mocno eksponowana. Wprawdzie w Agendzie 21 (1992) wspomina się o konieczności instytucjonalnego zabezpieczenia ludzi na starość, by nie byli wyłącznie zależni od rodziny, ale polityka senioralna w kontekście globalnym nie była powszechnie rozwijana. W historii rozwoju ludzkości ludzie starzy często traktowani byli jako balast dla społeczeństwa. Obecnie jednak przywiązuje się dużą wagę do solidarności międzypokoleniowej i zwraca się uwagę na potencjał w transferze wiedzy i doświadczeń, którymi seniorzy mogą się podzielić z młodszymi pokoleniami. Aktywizacja zawodowa i społeczna seniorów to zadania stojące przed administracją publiczną, by wdrożyć lepsze mechanizmy zarządzania cyklem aktywności zawodowej i społecznej ludzi w wieku poprodukcyjnym. Zachowanie międzypokoleniowej równowagi to jednocześnie szansa i wyzwanie. Starzejące się społeczeństwa będą wymagać reorganizacji i rozwoju sfery usługowej związanej z większym zapotrzebowaniem na usługi domów pomocy społecznej, domów dziennego pobytu, opieki lekarskiej i pielęgniarskiej. To daje nowe możliwości rozwoju gospodarczego w sferze usług dla seniorów. Wyzwaniem w kontekście długości życia jest trwanie życia w zdrowiu, czyli dbanie o wysoką jakość życia, także w wieku senioralnym. Zależne jest to od wielu czynników, w tym czynników środowiskowych i stylu życia. O dobrą kondycję na starość trzeba dbać przez całe życie.

Przeanalizuj z uczniami dokument pt. „Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność”. Zachęć do poszukiwania przykładów dobrych praktyk realizowanych przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz inne instytucje rządowe i samorządowe oraz NGO-sy. Przedyskutuj rozwój Data – Driven Society, sztucznej inteligencji i robotów humanoidalnych w kontekście rozwoju społeczeństwa 5.0. i kształtowania dobrostanu człowieka.

Teoria:

- Wyjaśnij, czym jest (naturalny i nieunikniony) proces starzenia się organizmu, czym się objawia, od jakiego wieku się zaczyna. Opowiedz także o tym, co może przyspieszyć ten proces (np. zła dieta, brak aktywności fizycznej czy nadmierny stres). Przypomnij uczniom, że na to, jak będą się starzeć wpływają również ich wybory, dokonywane tu i teraz.

- Na podstawie danych, zobrazuj, jak na osi czasu naszego gatunku wydłużała się średnia długość życia i co sprawia, że liczba stulatków w skali świata wciąż rośnie.

- Podaj dane statystyczne dotyczące średniej długości życia Polaków. Pokaż, jak to się zmieniało na przestrzeni dekad czy wieków. Osadź to w kontekście danych demograficznych na temat starzejącego się społeczeństwa. Wskaż też wyzwania z tym związane (np. w kwestii publicznej opieki zdrowotnej czy emerytur).

- Na wybranych przykładach z literatury lub kina opowiedz o zmianie społecznego postrzegania osób starszych np. pod względem szacunku dlań czy tego, co kulturowo seniorom „wypada” lub „nie wypada”.

- Przybliż pojęcie geriatrii – dziedziny medycyny zajmującej się chorobami wieku podeszłego.

Starość - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat problemu społeczno-cyfrowego wykluczenia osób starszych, poruszając takie tematy jak np. dostęp do internetu, zapłata za rachunki czy bankowość.

- Dyskusji na temat rozwoju robotycznych asystentów osób starszych, którzy np. rozmawiają z seniorami, przypominają o zażyciu tabletek albo mogą zadzwonić po pomoc w razie wypadku. Czy robotyczny partner dla seniora będzie kiedyś standardem?

Zainspiruj!

- Jakie masz skojarzenia, gdy słyszysz: stary człowiek? Dlaczego starzenie się nie jest trendy? Co sprawia, że rynek medycyny estetycznej tak rośnie? Zastanówcie się nad kulturowym postrzeganiem starości i zmianą, jaka zachodzi w tym myśleniu wraz z rozwojem mediów społecznościowych.

- Młodym ludziom trudno sobie wyobrazić, z jakimi ograniczeniami fizycznymi seniorzy mierzą się na co dzień. Wymyślcie rodzaj symulatora, który pozwoliłby uczniom w jakiś sposób doświadczyć wybranych ograniczeń. Zastanówcie się także, jakie elementy, np. małej architektury, mogą być pomocne dla seniorów w przestrzeni miasta.

- W wizji miast przyszłości coraz częściej pojawia się koncepcja cohousingu, czyli wspólnoty mieszkaniowej, w której dużą rolę odgrywa przestrzeń wspólna. W ocenie urbanistów to może być jeden z trendów w kontekście zakwaterowania seniorów.

Poszukajcie więcej informacji na temat cohousingu i wypiszcie zalety tej koncepcji, biorąc pod uwagę potrzeby seniorów, którzy mogliby tam zamieszkać.

- Ryzyko utraty pamięci rośnie wraz z wiekiem. Naukowcy niejednokrotnie wykazali jednak, że aby zachować jak najlepsze funkcje poznawcze w późniejszym życiu należy zacząć pracę jeszcze będąc w sile wieku. Poszukajcie informacji na temat sposobów ćwiczenia mózgu i pamięci. Zachęć uczniów do dbania o siebie również w ten sposób.

- Zachęć uczniów do spotkania się ze swoimi dziadkami. Młodzieży zaproponuj, aby porozmawiali z nimi na temat starości – jej przeżywania, nastawienia do niej, związanych z nią wyzwań.

23 KRYSZTAŁY

Ze względu na swoją różnorodność i unikalność, kryształy wykorzystuje się zarówno w wielu aspektach życia codziennego, jak i w zaawansowanych technologiach. Znane wszystkim diamenty to kryształy czystego węgla, ale kryształami są również np. sól czy cukier. Można je też spotkać w narzędziach tnących, panelach słonecznych czy diodach LED. Temat kryształów można poruszyć m.in. podczas lekcji przyrody, chemii czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji:

Kryształy – więcej niż samo piękno.

Kryształ substancji – jeden z wielu drobnych elementów składających się na określoną substancję, mających regularny, ustalony dla danej substancji, kształt; Kryształ – minerał podobny do szkła, używany do wyrobu biżuterii; Kryształ (szkło) – przezroczyste, ciężkie szkło używane do wyrobu kielichów, wazonów oraz wyrób z przezroczystego, ciężkiego szkła; Kryształ wody – coś przezroczystego lub odbijającego światło.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem kryształów.

Zrównoważony rozwój

Zrównoważony rozwój i kryształy to ciekawe połączenie, które obejmuje odpowiedzialne ich wydobywanie oraz wpływ na życie w zgodzie z naturą i zdrowie. Większość kryształów jest wydobywana z ziemi, co wiąże się z ingerencją w środowisko. Proces ten może mieć negatywny wpływ na krajobraz, lokalne ekosystemy i zdrowie ludzi, zwłaszcza w miejscach, gdzie wydobycie nie jest regulowane. Rosnąca popularność syntetycznych lub hodowanych w laboratoriach kryształów może stanowić zrównoważoną alternatywę dla naturalnych minerałów. Proces ich tworzenia może wymagać mniejszych zasobów i mniej szkodzić przyrodzie. Dla przykładu znany producent kryształów-firma SVAROVSKI, już od ponad 50 lat używa chłodni kominowych do chłodzenia sprężarek powietrza, co pozwala zaoszczędzić ok, 90 % wody potrzebnej do chłodzenia. Ponadto, od ponad 30 lat do topienia kryształów wykorzystuje gaz ziemny, co pozwala zmniejszyć emisję dwutlenku węgla o ok. 30%. Czy to jest dobra alternatywa dla diamentów naturalnych?

Rozpocznij dyskusję na temat różnic między prawdziwymi (kopanymi) kryształami, a tymi syntetycznymi. Zainspiruj do omówienia tematu, która metoda pozyskiwania kryształów jest bezpieczniejsza dla środowiska. Prześledź historię wydobywania diamentów i wręcz niewolniczą pracę ludzi przy ich wydobyciu w kopalniach diamentów. Przeanalizuj fenomen zainteresowania diamentami naturalnymi od strony ekonomicznej, finansowej, estetycznej, emocjonalnej. Zastanów się czy warto tak mocno ingerować w środowisko naturalne, by pozyskać ten minerał lub z jakich powodów jest to po prostu konieczne.

Teoria:

- Choć kryształy utożsamiane są z geometrycznymi bryłami, substancja krystaliczna nie musi taka być. O krystaliczności decyduje bowiem uporządkowana budowa na poziomie atomowym. Scharakteryzuj ją oraz podaj przykłady naturalnych kryształów.

- Opowiedz o „kryształach z kosmicznej próżni”, czyli meteorytach. Wyjaśnij, czym są, z czego się składają i podaj, jak często spadają na Ziemię.

- Wyjaśnij pojęcie kryształów lodu – jak powstają, gdzie można je znaleźć, a także co mają wspólnego ze śnieżynkami (przy tej okazji opowiedz również o ich formach i kształtach).

Rusz w teren!

- Zimą, gdy pada śnieg, wybierz się z uczniami na spacer. Spróbujcie złapać śnieżynki i zaobserwować ich kształty.

Kryształy - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat diamentów – najtwardszych kamieni i jednych z najbardziej pożądanych na świecie. Poszukajcie informacji na temat największego dotąd wydobytego diamentu oraz jego szacowanej wartości. Opowiedz też o sposobach wydobywania diamentów i lokalizacji kopalń.

Zainspiruj!

- W praktycznych zastosowaniach atrakcyjność kryształów jest ograniczona, ponieważ najczęściej są one niewidoczne dla użytkowników, ukryte wewnątrz rozmaitych urządzeń. Wśród tych powszechnie stosowanych można wymienić płytki krzemowe w mikrochipach, syntetyczne diamenty w narzędziach tnących czy cienkie warstwy w panelach słonecznych i diodach LED. Poszukajcie informacji, gdzie jeszcze wykorzystywane są kryształy.

- Krystalografia, elektronika, optoelektronika, jubilerstwo, chemia, biologia, farmacja czy medycyna to kilka dziedzin, w których kryształy odgrywają istotną rolę. Poszukajcie przykładów dotyczących wykorzystywania kryształów w wybranych dziedzinach.

- Przybliż uczniom postać Jana Czochralskiego – wybitnego polskiego chemika i inżyniera, który żył w latach 1885-1953. Jego prace umożliwiły rozwój elektroniki – jest wynalazcą powszechnie stosowanej metody otrzymywania monokryształów krzemu (nazwanej później metodą Czochralskiego), będącej podstawą procesu produkcji układów scalonych. Choć w Polsce jest wciąż niemal nieznany, to do dziś pozostaje najczęściej cytowanym polskim naukowcem na świecie.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane

tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

24 TRANSPORT PRZYSZŁOŚCI

Oczekiwania współczesnego społeczeństwa względem transportu przyszłości wskazują na: niski koszt eksploatacji, krótki czas przejazdu, nieszkodzenie środowisku, bezpieczeństwo, autonomiczność i ogólnie łatwość przemieszczania się. Temat transportu przyszłości jest więc bardzo szeroki i można go podjąć m.in. podczas lekcji wiedzy o społeczeństwie, przyrody, geografii, plastyki, zajęć z elementami techniki czy nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Transport przyszłości: nowoczesny, ekologiczny i bezpieczny.

Transport – przewożenie osób i rzeczy przy pomocy jakiegoś środka lokomocji w konkretne miejsce; Transport – środki lokomocji służące do transportu - przewożenia czegoś. Przyszłość – czas, który ma nadejść, wraz z wydarzeniami, które przyniesie.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem transportu przyszłości pod względem wyobrażeń na jego temat oraz rozwoju naukowego w tym zakresie.

Zrównoważony rozwój

Inwestowanie w infrastrukturę, w tym w infrastrukturę transportową, ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju. Jest to jasno wskazane w celu 9. Innowacyjność, przemysł, infrastruktura. Jednak w wielu krajach w dalszym ciągu brakuje podstawowej infrastruktury drogowej. W celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności, zakłada się do 2030 roku zapewnienie wszystkim ludziom dostępu do bezpiecznych, przystępnych cenowo i trwałych systemów transportu i podniesienie poziomu bezpieczeństwa na drogach, zwłaszcza poprzez rozwijanie transportu publicznego. Transport przyszłości jako zrównoważony transport musi skorelować zagadnienia jakości życia z ochroną środowiska przyrodniczego. Transport jest na pierwszym miejscu pod względem zapotrzebowania i wykorzystania energii i tym samym jednym z największych emiterów gazów cieplarnianych i innego typu zanieczyszczeń. Już w ”Mnożniku 4” (1998) podano 10 przykładów czterokrotnego zwiększenia produktywności transportu, m.in. Cyber-Tran, jako drogę do zrównoważonego rozwoju. Za najbardziej niskoemisyjny środek transportu uznawana jest kolej. Wiąże się to z wysokim poziomem elektryfikacji, a efektywność energetyczna w transporcie kolejowym jest jedną z głównych przyczyn niskiego śladu węglowego kolei. Globalna efektywność energetyczna jest prawie ośmiokrotnie wyższa od efektywności transportu drogowego. Niestety udział transportu kolejowego w Europie jest stosunkowo niewielki. Wynosi jedynie około 8% dla przewozów pasażerskich i 12% dla przewozów towarowych. Transport drogowy jest powszechny, chociaż bardziej szkodzi środowisku i człowiekowi.

Zainspiruj młodzież do zaprojektowania modelu zrównoważonego transportu dla miejscowości, w której mieszkają.

Stwórz z uczniami kampanię reklamową promującą zielony transport.

Odkryj wspólnie z uczniami nowe pomysły na transport przyszłości, np.: Jetpack, Hyperloop, AeroMobil, SpaceX. Przedyskutuj czy jest to możliwe i bezpieczne dla środowiska i człowieka.

Teoria:

- Opowiedz historię transportu samochodowego, lotniczego oraz szynowego, skupiając się na ich drogach rozwoju. Podaj statystyki dotyczące udziału tych grup ogółem w transporcie w skali kraju, Europy i świata.

- Według szacunków ekspertów i naukowców, na rynku będą w przyszłości funkcjonowały trzy grupy pojazdów: pojazdy z nowoczesnymi silnikami spalinowymi, pojazdy elektryczne oraz wodorowe. Przybliż uczniom specyfikę i działanie każdego z tych silników.

- Przybliż uczniom temat wodoru jako potencjalnego paliwa alternatywnego. Wskaż na stan wiedzy i zaawansowania technologii oraz podaj największe wyzwania związane z wdrożeniem tej technologii na masową skalę (m.in. kwestia magazynowania).

- Transport przyszłości kojarzy się również z miastami przyszłości (inaczej: miastami inteligentnymi albo smart cities). Opowiedz uczniom, co znaczy to pojęcie i przybliż najważniejsze założenia.

Transport przyszłości - punktem wyjścia

do:

- Dyskusji na temat obaw (lub ich braku) dotyczących rozwoju autonomicznych pojazdów i ich uczestnictwa w ruchu drogowym. Porozmawiajcie, co może budzić takie obawy.

- Debaty: bezpieczniejszy kierowca – człowiek czy maszyna? Aby mieć argumenty, poszukajcie informacji np. na temat statystyk wypadków.

- W skali globalnej kupujemy coraz więcej większych samochodów typu SUV. Zastanówcie się, jak to wpływa na emisję CO2 czy zużycie paliwa (np. w porównaniu SUV-a z małym miejskim samochodem).

Zainspiruj!

- Zachęć uczniów do zaprojektowania pojazdu przyszłości. Następnie niech każdy chętny zaprezentuje swoją pracę, wraz z wytłumaczeniem koncepcji.

- Który samochód jest bardziej ekologiczny: spalinowy czy elektryczny? Poszukajcie informacji, aby odpowiedzieć na pytanie, które z nich pozwalają na niższe zużycie energii, niższą emisję CO2 i pozostawiają mniejszy ślad węglowy. Zastosujcie metodę LCA (Life Cycle Assessment), analizując wpływ na środowisko w całym cyklu życia danego produktu lub usługi – od pozyskania surowców, przez proces wytwarzania danego produktu, czas eksploatacji, aż po proces utylizacji lub ponownego zagospodarowania.

- Kolej szybkiej prędkości kontra transport lotniczy. Zastanówcie się nad wadami i zaletami obu tych środków transportu. Zwróćcie również uwagę na ich wpływ na środowisko.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

25 ŚLĄSK

Śląsk jest regionem niezwykle zróżnicowanym pod względem historycznym, kulturowym i krajobrazowym. Zagadnienie to można więc podjąć m.in. od strony: podziemi Śląska, postaci ze Śląska, krajobrazu Śląska, wód Śląska czy kultury Śląska. Temat Śląska może pojawić się zwłaszcza podczas lekcji z wiedzy o regionie, ale także na lekcji historii, języka polskiego, geografii, przyrody lub zajęć z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Śląsk jako nieoczywista mozaika.

Śląsk – historyczna dzielnica Polski w dorzeczu Górnej i Środkowej Odry.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem Śląska uwzględniając aspekty: historyczny, przyrodniczy, kulturowy i społeczny.

Teoria:

- Opowiedz uczniom zawiłą historię Śląska, przybliżając tym samym źródła współczesnego zróżnicowania kulturowego. W tym kontekście osadź również Wasze miasto czy Waszą okolicę.

- Opowiedz historię rozwoju przemysłu w regionie, co przekładało się na ogólny rozwój Śląska. Podaj przykłady największych zakładów w regionie oraz tych, które działają do dziś. Wspomnij o planach dotyczących górnictwa w przyszłości.

Zrównoważony rozwój

Zrównoważony rozwój zakłada poszanowanie różnorodności kulturowej i promocję poszczególnych kultur regionalnych i etnicznych. Postuluje także dialog międzykulturowy, ogniskujący się wokół istotnych etycznych wartości takich jak: równość, solidarność, sprawiedliwość społeczna. Koncepcja zrównoważonego rozwoju zakłada poszanowanie godności każdego człowieka i ludzkich zbiorowości na całym globie bez względu na kolor skóry, płeć, wyznanie, przynależność narodową czy etniczną. Promuje postawy tolerancji i wzajemnego porozumienia dla budowania lepszej przyszłości. Agenda 2030 zakłada pełne uczestnictwo w życiu gospodarczym i społecznym wszystkich ludzi i poszanowanie różnorodności kulturowej, która może być także motorem rozwoju. Śląsk, ze swoją historią i kulturą, oprócz rozwoju gospodarczego ukierunkowanego na przemysł i nowoczesne technologie, może się rozwijać także w kierunku zrównoważonej turystyki postindustrialnej.

Zorganizuj wycieczkę Szlakiem Zabytków Techniki. Odwiedź Kopalnię Guido i Sztolnię Królowa Luiza. Zbadaj z uczniami zainteresowanie zabytkami turystyki postindustrialnej na Śląsku. Wskaż inne zabytki kultury na Śląsku. Opracujcie scenariusze ochrony śląskiej kultury.

- Śląsk w literaturze i malarstwie – podaj przykłady, również współczesnych pisarzy; pamiętaj też o reprezentantach Grupy Janowskiej.

- Śląska architektura. Podaj przykłady najważniejszych i najsłynniejszych architektonicznie miejsc w regionie. Przy tej okazji opowiedz również o familokach, czyli budynkach mieszkalnych ze śląskich osiedli robotniczych powstających wokół kopalni i hut.

- Ślady przemysłu ciężkiego we współczesnej przestrzeni miasta i regionu są wyraźnie dostrzegalne. Wyjaśnij uczniom, czym jest dziedzictwo kulturowe (również to niematerialne) oraz podaj przykłady ze Śląska.

Rusz w teren!

- Zaproponuj uczniom wyjście na spacer po Waszej okolicy. Przy tej okazji porozmawiajcie o tym, co uczniowie rozumieją pod pojęciem: Śląsk.

- Wybierzcie się do Katowic nad Rawę. Przejdźcie się bulwarami Rawy (od rynku przez kampus Uniwersytetu Śląskiego aż po Uniwersytet Ekonomiczny), gdzie ma powstać Zielona Strefa Nauki, czyli przestrzeń integrująca różne grupy społeczne. Przy tej okazji porozmawiajcie o samej Rawie jako przykładzie długu zaciągniętego przez mieszkańców regionu wobec przyrody oraz przykładzie wieloletnich zaniedbań środowiskowych, które teraz czas naprawić.

Śląsk - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat wyników ostatniego spisu powszechnego (z 2021 roku), w którym blisko 600 tys. osób zadeklarowało narodowość śląską. Przeanalizujcie dokładne wyniki i spróbujcie je zinterpretować.

- Dyskusji na temat języka śląskiego, w kontekście prac legislacyjnych nad uznaniem go za język regionalny. Poszukajcie argumentów za i przeciw oraz zastanówcie się, co taka zmiana oznaczałaby w praktyce.

Zainspiruj!

- Opowiedz uczniom o życiu i działalności Jolanty Wadowskiej-Król (1939-2023) –niezłomnej lekarki, która w latach 70. XX wieku w Katowicach-Szopienicach z oddaniem poświęciła się pracy, lecząc dzieci chore na ołowicę. Wspólnie zastanówcie się nad zagadnieniem humanistyki środowiskowej w kontekście refleksji, jak człowiek zmienił środowisko i jak dziś świadomie żyć w tak zmienionym świecie.

- Rawa to jedyna w swoim rodzaju rzeka – kiedyś stanowiąca nieodłączny element krajobrazu Katowic, a dziś często zapomniana, pomijana i odrzucana. Odbudowa wizerunku Rawy, kwestia jej postrzegania przez mieszkańców, a także oczyszczenie jej wody i rewitalizacja jej bulwarów to jedne z fundamentalnych działań w ramach Europejskiego Miasta Nauki 2024. Zastanówcie się, co sprawia, że Rawa staje się tak ważnym obiektem dyskusji o mieście i miejscu rzeki w przestrzeni poprzemysłowej.

- Bazując na wiedzy dotyczącej historii rozwoju, zastanówcie się, na jaką skalę urbanizacja i rozwój przemysłu na Górnym Śląsku doprowadziły do degradacji środowiska przyrodniczego.

- Jaki jest współczesny obraz Śląska? Kim jest współczesny Ślązak? Godanie jest cool czy to gańba? Zorganizujcie debatę na ten temat.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

26

WIEDZA

Wiedza pozwala zrozumieć świat i rzeczywistość, w której funkcjonujemy. Dzięki niej podejmujemy świadome decyzje i rozwiązujemy problemy. To fundament postępu i zmiany w każdej dziedzinie życia: od nauki, po sztukę czy filozofię. Temat wiedzy jest na tyle szeroki, że można go podjąć podczas lekcji z każdego przedmiotu.

Temat lekcji: Ja to wiem!

Wiedza – wszystko to, czego ludzie się dowiadują, ucząc się lub poznając świat.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem wiedzy.

Zrównoważony rozwój

Wiedza jest podstawą zrównoważonego rozwoju i motorem postępu. Kluczowe znaczenie ma tworzenie wiedzy interdyscyplinarnej i transdyscyplinarnej. W Agendzie 2030 założono, że wszyscy uczący się przyswoją wiedzę i nabędą umiejętności potrzebne do promowania i realizacji celów zrównoważonego rozwoju poprzez edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju i zrównoważonego stylu życia. Zadaniem, przed którym stoi ludzkość, jest poszerzanie wiedzy naukowej i rozwijanie potencjału badawczego. Zrównoważony rozwój zakłada wzmocnienie międzynarodowej współpracy w zakresie dostępu do nauki, technologii i innowacji oraz zintensyfikowanie procesu dzielenia się wiedzą. Wiedza jest generowana oraz przetwarzana na uczelniach i wynika z potencjału i kreatywności ludzkiej. Rozwój gospodarki, przemysłu i biznesu wymaga także odpowiedniej wiedzy, bo wiedza generuje innowacje, co z kolei przynosi rozwój. Wiedza ma więc fundamentalne znaczenie dla rozwoju. Koncepcji wiedzy jest wiele. Jest ona odmiennie definiowana przez różne dyscypliny naukowe. Klasyczne (filozoficzne) rozumienie wiedzy odwołuje się do rozważań Platona i jego wiary w istnienie wiedzy prawdziwej, zdobytej poprzez poznanie rozumowe. W psychologii wiedzę definiuje się jako treści ustalone w umyśle i zapisane w pamięci długotrwałej. W ekonomii traktowana jest jako informacja wspierająca procesy decyzyjne oraz jako towar, który można sprzedać lub kupić. Wiedza powstaje w uniwersytetach, uczelniach technicznych i instytutach badawczych. Tutaj wiedza jest przetwarzana, interpretowana i reinterpretowana, przechowywana i rozpowszechniana, a także komercjalizowana. Wiedza zgromadzona w badaniach, przekazywana z pokolenia na pokolenie, stanowi część dziedzictwa kulturowego ludzkości. Rozwijana przez wiele pokoleń, umożliwia dalszy rozwój człowieka. Lata 80. XX w. przyniosły nowe rozumienie wiedzy. Wiele badań dotyczy gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy, zarządzania wiedzą i organizacji uczących się. Wiedza jest podstawą wszelkich decyzji, działań ludzi w biznesie oraz w administracji rządowej i samorządowej. Właściwa edukacja, w tym upowszechnianie i dystrybucja wiedzy, może zminimalizować nierówności społeczne i prowadzić do zrównoważonego rozwoju.

Rozwiń w dyskusji wątek związany z tworzeniem się społeczeństwa wiedzy. Uargumentuj potrzebę zdobywania wiedzy. Jakie są sposoby zdobywania wiedzy. Czym różni się wiedza od informacji. Poszukaj z uczniami argumentów, dlaczego wiedza jest tak ważna dla zrównoważonego rozwoju.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, czym są dane publiczne oraz podaj przykłady ich wykorzystywania.

- Przybliż uczniom pojęcie otwartej nauki w kontekście otwartego dostępu do publikacji oraz danych badawczych, a także udziału i współtworzeniu nauki przez obywateli.

- Wyjaśnij uczniom, co kryje się pod pojęciami: rzetelna wiedza, wiarygodne informacje, krytyczne myślenie.

Wiedza - punktem wyjścia do:

- Zgłębienia wiedzy na temat fact-checkingu – na czym polega i dlaczego umiejętności weryfikowania informacji i krytycznego myślenia są tak potrzebe we współczesnym świecie.

- Rozmowy na temat cyberbezpieczeństwa w kontekście ochrony danych.

- Rozmowy na temat zawodów wykorzystujących dane (to m.in. data steward – specjalista od zarządzania danymi czy data analyst – analityk danych).

Zainspiruj!

- Wiedza to fundament, ale podlega zmianom. To, co dzisiaj uważane jest za pewne i niepodważalne może być za pewien czas kwestionowane, uzupełniane o nowe przełomowe odkrycia. W tym kontekście poszukajcie informacji, na czym polegają badania naukowe, z jakich etapów składa się ten proces i co oznacza metoda naukowa.

- Rzetelna wiedza pozwala walczyć z dezinformacją i bronić się przed fake newsami. Porozmawiajcie o tym, czym jest fake news, jak powstaje i z jakich elementów się składa. Omówcie przykłady zagadnień, wokół których panuje informacyjny zamęt (np. szczepionki czy zmiana klimatu). Przy pomocy fact-checkingu obalcie krążące w sieci fake newsy.

- Lifelong learning to koncepcja, która promuje uczenie się przez całe życie. Omówcie rozwój popularności tej idei oraz za i przeciw jej wdrażaniu w życie.

- Zorganizujcie klasowy quiz z wiedzy ogólnej. Przygotujcie zestaw pytań dotyczących podstawowej wiedzy z różnych dziedzin. Przy tej okazji porozmawiajcie o tym, dlaczego warto (a może nie?) pewne rzeczy wiedzieć.

27 KONTRAST

Ostra sprzeczność między zestawionymi przedmiotami i zjawiskami, różnica jasności między jasnymi i ciemnymi częściami obrazu, a także środek cieniujący, umożliwiający uwidocznienie obiektów w obrazie rentgenowskim – kontrast niejedno ma imię. Zagadnienie kontrastu można podjąć podczas różnych lekcji, m.in. plastyki, biologii, przyrody, wiedzy o społeczeństwie, muzyki czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Kontrast niejedno ma imię.

Kontrast: społeczny - wyraźna różnica widoczna przy porównywaniu jakichś obiektów; obiekt – coś, co różni się zdecydowanie od czegoś innego, o czym była lub jest mowa; na fotografii – różnica jasności między jasnymi i ciemnymi elementami obrazu; w medycynie – substancja wprowadzana do organizmu podczas niektórych badań obrazowych w celu lepszego uwidocznienia struktury narządów.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z wieloaspektowym spojrzeniem na zagadnienie kontrastu.

Zrównoważony rozwój

Społeczeństwa się rozwijają, ludzie są coraz bogatsi, zmienia się katalog dóbr podstawowych i usług niezbędnych do zwyczajnego życia. Z drugiej strony, mimo tak wspaniałego rozwoju społeczno-gospodarczego, na świecie wciąż żyją miliony ludzi, którzy utrzymują się na granicy ubóstwa, których nie stać na podstawowe potrzeby, nie wspominając nawet o jakichkolwiek dobrach. Cel 1 Zrównoważonego Rozwoju zakłada eliminację skrajnego ubóstwa na świecie do 2030 roku. Jednakże nawet jeśli cel ten zostanie zrealizowany, dalej wielu ludzi będzie żyło biednie. Przenikanie się biedy z bogactwem, ubóstwa z nadmiernym konsumpcjonizmem, braku środków na podstawowe potrzeby z posiadaniem milionowych inwestycji to problemy, które wpisują się w koncepcję zrównoważonego rozwoju. Cel 11. zakłada do 2030 roku poprawę warunków życia w slumsach. Obecnie ponad miliard ludzi żyje w slumsach w skrajnych warunkach nędzy.

Rozpocznij dyskusję na temat biedy i bogactwa. Z czego wynikają? Jakich działań są konsekwencją?

Omów działania zrównoważonego rozwoju w zakresie eliminacji skrajnego ubóstwa. Zainspiruj do indywidualnego poszukiwania i analizowania kontrastów w społeczeństwie.

Teoria:

- Kontrast w medycynie – wyjaśnij uczniom, czym jest, po co się go podaje i jakie badania go wykorzystują. Dla zobrazowania pokaż przykłady wyników takich badań.

- Kontrast w sztuce. Wyjaśnij uczniom, czym jest kontrast w sztukach plastycznych. Podaj przykłady pokazując m.in. kontrast barw, świetlny, faktur, przestrzenny czy ruchu.

- Kontrast w muzyce. Czarny i biały to kolory klawiszy fortepianu. Przybliż uczniom budowę tego instrumentu oraz jego historię. Przy okazji przypomnij postać Fryderyka Chopina oraz zaprezentuj przykłady z jego twórczości.

Kontrast - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat nierówności społecznych w megamiastach w kontekście kontrastu między bogatymi dzielnicami a slumsami.

Zainspiruj!

- Kontrast w literaturze polega na zestawieniu ze sobą kontrastujących wydarzeń, osób, przedmiotów czy zjawisk. Poszukajcie w różnych gatunkach literatury (również tej współczesnej dziecięcej i młodzieżowej) przykładów przedstawienia wybranych kontrastów.

- Kontrastowo zestawione programy koncertów muzycznych mają większą siłę w zakresie stymulacji emocjonalnej słuchaczy – wykazują badania naukowe. Zastanówcie się, z czego to może wynikać. Zachęć uczniów do przygotowania playlisty z kontrastową muzyką, a następnie do wysłuchania jej i zbadania swoich reakcji emocjonalnych.

- Efekt kontrastu to nieświadome uprzedzenie, które pojawia się w momencie porównywania dwóch rzeczy do siebie, zamiast oceniania ich indywidualnie. Przykład? Dany przedmiot oceniany w porównaniu z droższymi jest uważany jako gorszy niż w porównaniu z rzeczami tańszymi. Zastanówcie się nad innymi przykładami efektu kontrastu z codziennego życia.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

28 MIKROŚWIAT

Niewidoczne gołym okiem mikroorganizmy i mikrostruktury odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu wielu aspektów naszego makroświata m.in. wspierają procesy rozkładu materii organicznej czy obiegu pierwiastków, a jako mikrobiota człowieka są nieodzownie związane m.in. z jego samopoczuciem. Zagadnienie mikroświata można podjąć np. podczas lekcji biologii, przyrody, matematyki, informatyki, ale też w trakcie zajęć o podstawach przedsiębiorczości czy nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Makromożliwości mikroświata.

Mikro – odnoszący się do rzeczy bardzo małych rozmiarów lub spraw drobnych albo szczegółowych.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem mikroświata ze szczególnym uwzględnieniem tematu mikroorganizmów.

Zrównoważony rozwój

Świat mikroorganizmów odgrywa kluczową rolę w zrównoważonym rozwoju, wpływając na stan środowiska, rolnictwo, a nawet nasze zdrowie. Coraz częściej stosowane jest rolnictwo regeneracyjne, co znacząco poprawia stan gleby. Wspiera się biodegradację i rozkład odpadów, np. poprzez instalację przydomowych kompostowników. Probiotyczne bakterie i drożdże stosowane w fermentacji pomagają w produkcji zdrowej i naturalnej żywności, takiej jak jogurty, kiszonki czy sery. Mogą być wykorzystywane do produkcji biopaliw, co pozwala na uzyskanie energii ze źródeł odnawialnych i zmniejszenie emisji dwutlenku węgla. Znaczenie mikroorganizmów i zachowanie różnorodności biologicznej znajduje przede wszystkim odzwierciedlenie w celach 14. i 15. zrównoważonego rozwoju. W Agendzie 2030 zwraca się także uwagę na rolę, jaką odgrywają mikroprzedsiębiorstwa w rozwoju gospodarczym. Zrównoważony rozwój promuje różnorodność w różnych jej wymiarach.

Rozpocznij dyskusję na temat możliwości zastosowania mikroorganizmów w warunkach domowych. Zachęć do stworzenia własnego kompostownika. Omów proces fermentacji i zachęć do przygotowania domowego jogurtu lub kiszonki przy pomocy bakterii mlekowych.

Spróbuj z uczniami znaleźć w najbliższym otoczeniu gospodarczym mikroprzedsiębiorców. Zaproś ich do dyskusji na temat możliwości rozwoju i wkładzie mikroprzedsiębiorstw w rozwój gospodarczy regionu.

Teoria:

- Rolnictwo, ochrona środowiska, bioinżynieria, biotechnologia i medycyna, to tylko niektóre z dziedzin, w których mikroorganizmy odgrywają niezastąpioną rolę. Wyjaśnij uczniom, czym są mikroorganizmy, podaj ich przykłady oraz scharakteryzuj je. Podaj również przykłady ich występowania i zastosowania w nauce.

- Wyjaśnij różnice między mikroświatem ożywionym i nieożywionym oraz podaj przykłady.

- Wyjaśnij uczniom, czym są: mikrobiom, mikrobiota i mikroflora, a także z czego się składają i jaką rolę pełnią w organizmie. W kontekście mikroorganizmów zasiedlających ludzki organizm opowiedz również o „mikrocywilizacji jelitowej” i jej wpływie na funkcjonowanie organizmu.

- Mikro to przedrostek jednostki miary w układzie SI. Wyjaśnij, ile to jest jeden mikro oraz przypomnij znaczenie innych prefiksów.

- Wyjaśnij uczniom, czym są mikroprecesory, gdzie są wykorzystywane i jak ich wynalezienie wpłynęło na rozwój informatyki.

Rusz w teren!

- Wybierzcie się na spacer i na terenach zielonych (tych wokół szkoły, w parku czy lesie) sprawdźcie, co w trawie piszczy. Poszukajcie przedstawicieli owadów, nazwijcie je, a w razie potrzeby poszukajcie więcej informacji na ich temat.

Mikroświat - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat problemu usuwania pozostałości leków, np. takich jak paracetamol czy ibuprofen, w oczyszczalniach ścieków. Badania naukowe nad ich degradacją z pomocą bakterii są prowadzone na całym świecie. Opowiedz uczniom, w jaki sposób bakterie są w stanie usunąć zanieczyszczenia, zanim trafią one do środowiska. Porozmawiajcie również o konsekwencjach, gdy pozostałości leków jednak się tam przedostaną.

- Zgłębienia wiedzy na temat niesporczaków, czyli drobnych zwierząt bezkręgowych, które zyskały rozgłos dzięki niespotykanej wśród innych organizmów wielokomórkowych odporności na skrajnie niekorzystne warunki środowiskowe. Przybliż uczniom te niedźwiadki wodne (z ang. water bears) oraz ich unikalną zdolność wejścia w tryb życia utajonego, czyli stan kryptobiozy. Opowiedz również, jak ta wiedza jest wykorzystywana np. w kontekście astrobiologii.

Zainspiruj!

- Zorganizuj lekcję z wykorzystaniem mikroskopu. Z jego pomocą zajrzyjcie wgłąb różnych organizmów. Zachęć uczniów do samodzielnego eksplorowania.

- Mikrospołeczność to niewielka, wąska grupa środowiskowa, zawodowa lub społeczna. Zastanówcie się, czy Wasza klasa spełnia kryteria tej definicji. Porozmawiajcie o tym, co wyróżnia mikrospołeczności i jakie są zalety przynależności do nich.

- Przybliż uczniom pojęcie mikroprzedsiębiorstwa. Znajdźcie statystyki dotyczące liczby mikroprzedsiębiorstw w Polsce, oceńcie ich udział w całym rynku oraz przeanalizujcie trendy z ostatnich lat.

29

GŁOS

Głos to pojęcie o niezwykle szerokim znaczeniu – od wydawania dźwięków, przez zdolność mówienia i umiejętności śpiewacze, aż po prawo do udziału w wyborach. Zagadnienie to można więc podjąć np. podczas lekcji biologii, fizyki, języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie, muzyki, przyrody, a także w trakcie zajęć z wychowawcą czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Głos, który się liczy.

Głos – dźwięk, który wydają istoty żyjące; - zdolność mówienia; - prawo do wypowiedzenia się podczas publicznej dyskusji; - zdolności śpiewacze; - czyjaś opinia na jakiś temat.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z różnorodnością aspektów głosu m.in. w kontekście fizjologicznym, logopedycznym i komunikacyjnym.

Zrównoważony rozwój

Głos to nie tylko dźwięk wydobywający się z człowieka. Głos to także uwaga dla opinii i uczuć jednostki. Jest prawem każdego człowieka. Wpisuje się to w Cel 10 Zrównoważonego Rozwoju – Mniej nierówności. Zakłada on, że muszą zostać wprowadzone takie warunki, aby każdy człowiek – bez względu na swoje pochodzenie, zamieszkanie, status materialny, płeć itd. – mógł korzystać z inkluzywnego postępu gospodarczego opartego na filarach zrównoważonego rozwoju. Należy uwzględniać potrzeby osób pokrzywdzonych i wykluczonych. Konieczne jest zapewnienie równych szans oraz zmniejszanie istniejących nierówności poprzez kategoryczną eliminację dyskryminujących praw, praktyk i polityki.

Zachęć do dyskusji, w jakich sprawach – zarówno formalnych/oficjalnych, jak i tych nieformalnych – obywatele mogą i powinni zabierać głos.

Omów kwestię pomysłów przyznania prawa głosu w konkretnych sprawach pod warunkiem spełnienia określonych kryteriów (np. głos, że decyzja o programach socjalnych powinna należeć wyłącznie do osób pracujących, a nie do ich beneficjentów). Zastanów się czy nie jest to pewna forma wykluczenia określonych jednostek.

Zainspiruj do odnalezienia kampanii społecznych, których hasłem przewodnim jest głos.

Teoria:

- Przybliż uczniom narząd głosu oraz opowiedz, gdzie i jak powstaje głos. Wyjaśnij również, czym jest emisja głosu i jakie ma znaczenie w pracy z głosem.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest fala dźwiękowa i jak głos się rozchodzi. Opowiedz również o częstotliwości ludzkiej mowy i zakresie słyszalności człowieka.

- Przybliż uczniom pojęcie balbutologopedii, czyli badania zaburzeń płynności mowy. Wyjaśnij, czym jest jąkanie i giełkot, podkreślając, że w świetle najnowszych badań naukowych, jąkanie jest obecnie postrzegane jako werbalna neuroróżnorodność, atypowy sposób komunikowania się, a nie defekt.

- Podaj przykłady związków frazeologicznych ze słowem „głos” oraz wyjaśnij ich znaczenie.

- Podaj podział głosów żeńskich i męskich w muzyce klasycznej oraz zaprezentuj przykłady utworów chóralnych. Przybliż także kwestię różnorodności barwy ludzkiego głosu w zależności od wykonywanego gatunku muzycznego.

- Podaj przykłady odgłosów wydawanych przez zwierzęta, a także czemu służą.

Głos - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat życzliwości w języku i komunikacji międzyludzkiej. Zastanówcie się, jakie elementy, słowa czy gesty świadczą o życzliwości wobec naszego rozmówcy i czy są one powszechnie używane.

- Przypomnienia wiedzy na temat systemu wyborczego w Polsce np. w kontekście najbliższych wyborów.

Zainspiruj!

- Inkluzywna komunikacja to komunikacja, która włącza, a nie wyklucza. Jest to taki sposób komunikacji, który uwzględnia różnorodność odbiorców i dąży do eliminacji barier. To również dzielenie się informacjami w taki sposób, aby każdy mógł je zrozumieć. Zastanówcie się nad sposobem komunikacji w Waszym otoczeniu (klasie, szkole, grupie rówieśniczej) w kontekście tego, co można poprawić, aby nikogo nie wykluczać lub marginalizować.

- Logopedia zajmuje się nie tylko nieprawidłową wymową, ale także rozumieniem i rozwijaniem zdolności komunikacyjnych. Przygotuj dla uczniów przykłady ćwiczeń logopedycznych i/lub artykulacyjnych, dostosowanych do ich wieku.

- Jak mówić, by nas słuchano i rozumiano? Przeprowadźcie w klasie burzę mózgów i opracujcie kilka zasad dobrego mówcy. Wykorzystujcie je podczas różnych wystąpień na forum klasy czy prezentacji.

- Poszukajcie przykładów rówieśników uczniów – dzieci i młodzieży, którzy zabierają głos w ważnych sprawach dotyczących np. ochrony środowiska, klimatu lub zdrowia psychicznego. Zastanówcie się w tym kontekście, jakimi kwestiami młodzi ludzie interesują się najbardziej i jaki przekaz do nich najbardziej przemawia.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

30 MUZYKA

Służy wyrażaniu emocji i myśli, potrafi zrelaksować albo pobudzić, jest też przykładem niematerialnego dziedzictwa kulturowego – muzyka towarzyszy ludziom od zarania dziejów. To temat głównie na lekcję muzyki, ale można go również poruszyć podczas zajęć z elementami wiedzy o regionie, wiedzy o kulturze oraz zajęć z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Muzyka – towarzysz człowieka od zarania dziejów.

Muzyka - kompozycja dźwięków wykonywana głosem lub na instrumentach muzycznych; - nauka śpiewu lub gry na instrumencie jako przedmiot w szkole; - płynne brzmienie.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z tematem muzyki.

Zrównoważony rozwój

Muzyka jest językiem uniwersalnym, znanym na całym świecie. Jest istotnym elementem dziedzictwa kulturowego. Zrównoważony rozwój jest jednym z filarów ram działania na jego rzecz. Muzyka potrafi redukować wykluczenia, co jest istotnym elementem tej koncepcji.

Obecnie zrównoważony rozwój łączy się nawet z branżą eventową, gdzie promuje się przyjazne dla środowiska działanie przemysłu muzycznego. Na szczególną uwagę zasługują tutaj projekty takie jak Sustainable Event Solutions czy Green Music Initiative. Pierwszy z nich to zbiór swego rodzaju wskazówek i wytycznych dla branży, w jaki sposób realizować wydarzenia z uwzględnieniem filarów zrównoważonego rozwoju. Unika się zanieczyszczenia środowiska i nadmiernej eksploatacji zasobów, a przy okazji redukuje koszty organizacji takich wydarzeń. Z kolei drugi projekt to platforma działania branży muzycznej i rozrywkowej mające na celu zminimalizowanie wpływu na klimat. Przedstawia najnowsze praktyki, aby zredukować emisję CO2, a także stwarza popyt na innowacyjne i zrównoważone rozwiązania w całej branży.

Zachęć do dyskusji, w jaki sposób branża muzyczna może działać w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zainspiruj do poddania tych działań ocenie ze względu na korzyści płynące dla środowiska, jak i dla biznesu. Ustalcie, dlaczego muzyka jest elementem dziedzictwa kulturowego i jakie to ma znaczenie dla współczesnego człowieka.

Teoria:

- Przybliż uczniom rozwój muzyki na osi czasu naszego gatunku. Opowiedz o jej początkach oraz o roli, jaką pełniła na przestrzeni wieków.

- Zapoznaj uczniów z podstawami teorii muzyki bazując na elementach dzieła muzycznego: rytmika, agogika, melodyka, harmonia, dynamika, artykulacja i kolorystyka.

- Przybliż uczniom różne gatunki muzyczne – scharakteryzuj je oraz zaprezentuj przykłady.

- Przybliż uczniom polską muzykę ludową m.in. z jakich terenów pochodzi i czym się charakteryzuje. Zaprezentuj przykłady. Zwróć również uwagę na współczesnych wykonawców muzyki rozrywkowej, którzy wykorzystują elementy muzyki ludowej lub się nią inspirują.

Muzyka

- punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat przykładów niematerialnego dziedzictwa kulturowego Górnego Śląska – wychodząc od amatorskiego muzykowania (np. w górniczych orkiestrach dętych lub amatorskich chórach).

Poszukajcie informacji na temat kultywowania tych tradycji oraz zastanówcie się nad ich znaczeniem i rolą we współczesnym świecie.

Zainspiruj!

- Przed kilku laty Katowice uzyskały honorowy tytuł Miasta Muzyki UNESCO. Poszukajcie informacji na temat różnorodności muzyki tworzonej i wykonywanej w Katowicach.

- Poszukajcie informacji na temat współczesnych muzyków pochodzących z Katowic i woj. śląskiego, których słuchają młodzi ludzie. Posłuchajcie przykładów i omówcie je pod kątem muzyki i tekstu.

- Zachęć uczniów do zapoznania się z gatunkiem muzycznym, którego na co dzień nie słuchają i który być może jest kompletnie inny od tego, co preferują. Takie doświadczenie albo utwierdza w swoich przekonaniach, albo otwiera drzwi do odkrywania czegoś nowego.

- Muzykoterapia to metoda terapeutyczna, która bazuje na leczniczym wpływie dźwięku na człowieka. Badania naukowe wskazują jej skuteczność m.in. w rehabilitacji dzieci z autyzmem, rehabilitacji dzieci przedwcześnie urodzonych czy w redukowaniu objawów depresji. Zachęć uczniów do przesłuchania różnych stylów muzycznych i zastanowienia się, jaki typ muzyki wpływa na nich relaksująco, jaki pobudzająco, a jaki pomaga w nauce i skupieniu się.

31 NUDA

Szkoła, praca, obowiązki – w ciągu roku szkolnego trudno o czas wolny, a tym bardziej o nudę. Ponadto jesteśmy już przyzwyczajeni, że ciągle coś się musi dziać: gdy tylko kończymy aktywność A, bierzemy się za aktywność B. Okazuje się, że to błąd. Nasz mózg potrzebuje bowiem czasu dla siebie, kiedy nie każemy mu robić niczego konkretnego. Nuda jest zagadnieniem, które można poruszyć np. podczas lekcji biologii, zajęć z wychowawcą czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Nudy na pudy.

Nuda:

- stan psychiczny wywołany bezczynnością, brakiem wrażeń lub jednostajnością; - cecha przypisywana czemuś, co przez swój monotonny, zbyt spokojny lub nieatrakcyjny charakter wywołuje nudę - stan psychiczny.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem nudy.

Zrównoważony rozwój

Gdy ludzie się nudzą, często wykonują szereg bezsensownych czynności, aby zabić czas. Niestety niejednokrotnie są one szkodliwe dla środowiska. Jedni jeżdżą bez celu samochodem, niepotrzebnie emitując spaliny, inni organizują głośne imprezy w plenerze, strasząc swoim zachowaniem dziką zwierzynę. Tymczasem istnieje wiele sposobów, aby zwalczać nudę bez szkody dla środowiska naturalnego. Skupić się tu należy na Celu 13. Zrównoważonego rozwoju – Działania w dziedzinie klimatu. Zamiast długich wycieczek samochodowych można wybrać się na przejażdżkę rowerową, zamiast głośnych imprez plenerowych – zorganizować kameralny piknik ze znajomymi w parku miejskim.

Zainspiruj do szukania pomysłów na nudę bez szkodzenia środowisku naturalnemu. Rozpocznij dyskusję, w jaki sposób uczniowie radzą sobie z nudą i jakie działania podejmują.

Spojrzyj na nudę także jako danie wytchnienia naszemu mózgowi.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, jak działa mózg, szczególnie w kontekście odbierania informacji, ich gromadzenia, filtrowania i przetwarzania.

- Wyjaśnij uczniom, co się dzieje w mózgu, kiedy się nudzimy.

- Opowiedz zarówno o pozytywach nudy, jak i o negatywnych skutkach nudy uporczywej i notorycznej.

Rusz w teren!

- Zachęć uczniów do pójścia na spacer np. do lasu czy parku bez towarzystwa i bez telefonu (albo przynajmniej bez używania go). Niech się ponudzą i przekonają, jak taki czas wpływa na ich funkcjonowanie np. na późniejszą koncentrację.

Nuda - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat przebodźcowania –co to za problem, jakie są objawy i jak sobie z nim radzić.

Zainspiruj!

- Za najnudniejszy eksperyment uznawany jest tzw. eksperyment kropli paku. To jednocześnie najdłużej nieprzerwanie trwający eksperyment laboratoryjny, który zachodzi od 100 lat! O co w nim chodzi? Eksperyment mierzy częstotliwość wypływu kropli paku węglowego z lejka. Dzieje się to jednak bardzo wolno, a kolejne krople są formowane w ciągu… lat. Poszukajcie więcej informacji na ten temat. Dostępna jest również transmisja online.

- Zachęć uczniów do znalezienia czasu dla siebie, aby nie musieli robić niczego konkretnego. W takim czasie mózg nie tylko się zregeneruje, ale być może podziękuje nam nagłym błyskiem kreatywności. Zresztą, wielu wybitnych naukowców twierdzi, że wielkie pomysły spływają na nich w momencie „nicnierobienia”.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

32 KULTURA I TRADYCJA

Katowice wraz z innymi akademickimi miastami regionu od lat przyciągają cudzoziemców. Ich przyjazd tu, na studia, jest okazją do nauki języka polskiego oraz poznania śląskiej kultury. Temat kultur i tradycji jest niezwykle szeroki i różnorodny, a można go podjąć m.in. podczas lekcji historii, języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie, geografii lub podczas zajęć z elementami wiedzy o regionie oraz w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: O kulturach i tradycjach – tych z bliska i daleka.

Kultura – duchowy i materialny dorobek społeczności żyjącej w jakimś czasie na określonym terenie.

Tradycja jako dziedzictwo – ogół obyczajów, poglądów, wierzeń, zachowań przekazywanych z pokolenia na pokolenie w danej społeczności.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem kultury i tradycji.

Zrównoważony rozwój

Różnorodność kulturowa jest w zrównoważonym rozwoju wartością, dlatego zakłada się jej poszanowanie i promocję poszczególnych kultur narodowych, regionalnych i etnicznych. Twórcy Agendy 2030 uznają, że wszystkie kultury i cywilizacje mogą przyczynić się do budowania zrównoważonego rozwoju. Zadaniem jest promowanie kultury pokoju, międzykulturowego zrozumienia, tolerancji, wzajemnego szacunku i etyki globalnego współobywatelstwa. W tym kontekście cel 8. Wzrost gospodarczy i godna praca zakłada opracowanie i wdrożenie polityki promującej zrównoważoną turystykę, która tworzy miejsca pracy oraz promuje lokalną kulturę i produkty. Cel 11. Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu, zakłada m.in. wzmocnienie wysiłków na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo kulturowe – materialne i niematerialne – podlega prawnej ochronie. Technologie komunikacyjne – podróże po autostradach czy aerostradach realnych bądź wirtualnych, spowodowały zderzenie różnych kultur i możliwość ich poznawania na różnorodne sposoby. Komunikacja międzykulturowa i kompetencje międzykulturowe definiowane są jako kompetencje przyszłości. Nierozłącznie z kompetencjami międzykulturowymi związane są (a przynajmniej powinny być) kompetencje etyczne, definiowane jako uczciwość i odpowiedzialność we wszystkich aspektach działalności człowieka, działanie według dobrych zasad i umiejętność znalezienia wspólnego mianownika między dobrem indywidualnym, jednostkowym a dobrem wspólnotowym, orientacja na pomocniczość, solidarność, poszanowanie godności własnej i innych, poszanowanie podstawowych praw człowieka, tolerancja i szacunek dla ludzi i środowiska naturalnego. To główne zasady koncepcji zrównoważonego rozwoju.

Przedyskutuj z uczniami, co stanowi podstawę właściwej komunikacji międzykulturowej. Wskaż, jakie walory posiada miejsce (region), w którym mieszkasz i jak kultura i tradycja tego miejsca może się przyczynić do realizacji celów zrównoważonego rozwoju.

Zidentyfikuj tradycje kulturowe regionu i przygotuj kampanię promującą lokalną kulturę. Zachęć do zapoznania się z ofertą kulturalną Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” oraz Akademickiego Zespołu Tańca Politechniki Śląskiej „Dąbrowiacy” i Studenckiego Zespołu Pieśni i Tańca „Katowice” Uniwersytetu Śląskiego. Zbadaj, jak w działalności tych zespołów kultywowane są tradycje regionu. Zachęć do poznania kultury i tradycji górniczej, z której także słynie Śląsk.

Teoria:

- Przedstaw uczniom dane pokazujące, ilu w Polsce jest obcokrajowców oraz przedstawicieli których krajów jest najwięcej.

- Cudzoziemcy uczący się języka polskiego napotykają na wiele trudności związanych np. z wymową spółgłosek. Podaj przykłady grup spółgłoskowych, które są najbardziej wymagające w wymowie. Przećwicz z uczniami ich artykulację.

- Wyjaśnij, czym jest stygmatyzacja językowa oraz podaj przykłady, w jaki sposób może się ona objawiać dla mniejszości regionalnych, etnicznych, narodowych czy płciowych.

- Przybliż uczniom śląską kulturę i co ją cechuje. Podaj przykłady m.in. strojów regionalnych, zwyczajów, tradycji i języka.

Rusz w teren!

- Odwiedź wybrane muzeum w Waszej okolicy, aby zapoznać uczniów z historią miasta i regionu oraz z podstawową wiedzą o śląskiej kulturze.

Kultury i tradycje

- punktem wyjścia do:

- Zapoznania się z przykładami materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego woj. śląskiego.

- Zgłębienia wiedzy o historii Katowic i regionu.

Zainspiruj!

- Kultury można podzielić według różnych kryteriów. Jednym z nich jest podział na kultury wysokiego i niskiego kontekstu. Wysoki kontekst w odniesieniu do kultur oznacza, że wiele informacji jest zapisanych pomiędzy wierszami, a ich zrozumienie wymaga poznania kontekstu kulturowego, norm społecznych. Właściwe odczytanie przekazu często powiązane jest ze zrozumieniem nie tylko języka, ale też tego, co znajduje się poza językiem. Przykładami są kultury Chin, Japonii i Korei Południowej. Poszukajcie więcej informacji na ten temat. Zastanówcie się, do jakiej grupy należy Polska.

- Zastanówcie się, czym jest kuchnia rozumiana jako dziedzictwo kulturowe regionu. Poszukajcie więcej informacji na ten temat i podajcie przykłady najbardziej znanych potraw kuchni śląskiej.

- Wyobraźcie sobie, że musicie przygotować listę miejsc z Katowic i województwa śląskiego, które są warte zwiedzenia, szczególnie przez obcokrajowców, dla których śląska i polska kultura są nieznane. Stwórzcie taką propozycję, podając uzasadnienie dla kolejnych punktów.

- Stwórzcie podobną listę z przykładami literatury traktującej o kulturze śląskiej.

33 EKO

Zielone innowacje, wsparcie ochrony powietrza i klimatu oraz edukacja – to przykłady naukowych działań na rzecz ekologii i zrównoważonego rozwoju. Naukowcy przekonują również, że ekologia to nie obowiązek, ale pasjonująca podróż przez świat innowacji i możliwości, które niesie za sobą zrównoważony tryb życia. Tematy te można podjąć m.in. podczas lekcji przyrody, biologii, wiedzy o społeczeństwie albo zajęć z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Być eko – co to znaczy?

Pro-eko – sprzyjający ochronie środowiska oraz życiu w zgodzie z naturą.

Ekologia: - dziedzina biologii badająca związek pomiędzy życiem ludzi, zwierząt i roślin a ich środowiskiem; - działania propagujące ochronę środowiska oraz styl życia zgodny z naturą.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem ekologii i zrównoważonego rozwoju.

Zrównoważony rozwój

Z problematyką dotyczącą ochrony środowiska i szeroko pojętych działań proekologicznych spotykamy się we wszystkich dokumentach, które dotyczą koncepcji zrównoważonego rozwoju. Można tu wymienić takie podstawowe dokumenty, jak m.in.: Deklaracja Sztokholmska (1972), Deklaracja, z Rio (1992), Globalny Program Działań Agenda 21 (1992), Deklaracja z Johannesburga (2002), Implementacyjny Plan Działań z Johannesburga (2002), Dokument końcowy RIO+20 – Przyszłość jakiej chcemy (2012); Nowa Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 (2015). Zwraca się w nich uwagę na współpracę multilateralną w rozwoju i w działaniach mających na celu zapobieganie kryzysom ekologicznym, społecznym i ekonomicznym. Podstawowe postulaty to ochrona środowiska naturalnego i społecznego oraz rozwój gospodarczy. Mają one odzwierciedlenie we wszystkich 17. celach zrównoważonego rozwoju. Współczesne społeczeństwo poczyniło już wiele, by realizować założone cele. Nastąpił m.in. rozwój zielonych sektorów gospodarki (energia odnawialna, wzrost efektywności energetycznej, racjonalna gospodarka odpadami, zalesianie, rozwój zintegrowanej gospodarki wodnej, rekultywacja terenów suchych i zrównoważony rozwój rolnictwa). Przykłady dobrych praktyk w tym zakresie zostały opisane m.in. w „The Business Case for the Green Economy. Sustainable Return on Investment”. Zielona gospodarka stanowi szansę dla biznesu, a inwestycje ekologiczne nie tylko się zwracają, ale pozwalają także na osiągnięcie sukcesu na rynku. Jednocześnie przyczyniają się do ochrony środowiska. Okazuje się, że inwestycje ekologiczne nie tylko są opłacalne finansowo, ale wzmacniają także wartość marki oraz wpływają na kształtowanie pozytywnej reputacji firmy. Rozwój zielonych przedsiębiorstw wymaga jednak odwagi i uwzględnienia szeregu różnych czynników, takich jak specyfika branży, lokalizacja, dostęp do zasobów, itd. Ważne jest także zaangażowanie społeczne firmy. Niestety działania te w dalszym ciągu nie są w gospodarce powszechne. Nie ulega jednak wątpliwości, że konieczne.

Zainspiruj uczniów do poszukiwania w najbliższym otoczeniu gospodarczym firm ekologicznych, ukierunkowanych na zieloną gospodarkę i zrównoważony rozwój. Przeanalizuj ich strategię rozwoju. Sprawdź czy posiadają strategię CSR i obliczają ślad węglowy organizacji.

Zapoznaj uczniów z zagadnieniami Circular Economy i LCA.

Zainicjuj dyskusję na temat indywidualnych praktyk, które można wdrożyć w życie, by być eko-. Co to znaczyć być eko-?

Zainspiruj uczniów do zapoznania się z założeniami ekofilozofii Henryka Skolimowskiego.

Zbadaj jaki jest źródłosłów przedrostka eko-. Poszukaj i omów przykłady innowacji ekologicznych.

Sprawdź na podstawie badań prowadzonych przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska, jaki jest poziom świadomości ekologicznej Polaków.

Teoria:

- Przybliż uczniom Cele Zrównoważonego Rozwoju, opracowane przez ONZ w ramach Agendy 2030. Opisz je oraz wskaż, jakie konkretne zadania wyznaczono do ich realizacji.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest recykling i upcykling. Przybliż innowacyjne metody, które pozwalają przekształcać odpady w nowoczesne produkty, a także opowiedz, jak to wpisuje się w ideał gospodarki o obiegu zamkniętym.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest emisja dwutlenku węgla ze spalania paliw kopalnych (definiując dwutlenek węgla i paliwa kopalne).

- Przybliż uczniom zagadnienie zmiany klimatu. Opowiedz o czynniku antropogenicznym (np. na podstawie publikacji naukowych, wypowiedzi naukowców lub danych dotyczących emisji dwutlenku węgla z ostatnich dekad).

- Przypomnij uczniom zasady segregowania śmieci, wyjaśniając czy opakowania np. po jogurtach trzeba myć albo co zrobić z odpadami wielomateriałowymi.

Rusz w teren!

- Zorganizujcie klasowe lub szkolne sprzątanie terenów publicznych w Waszej okolicy np. otoczenia szkoły, parku albo lasu.

Eko - punktem wyjścia do:

- Zapoznania uczniów z działalnością Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change, w skrócie IPCC). Przeczytajcie raporty i przeanalizujcie je.

- Dyskusji na temat świadomości ekologicznej Polaków m.in. jakie mają do niej nastawienie i jakie znaczenie ma tu różnica pokoleń.

- Rozmowy na temat smogu – czym jest, jak powstaje i jaki ma wpływ na zdrowie. Przy tej okazji przypomnijcie zasady odpowiedzialnych postaw obywatelskich na rzecz walki z tym zjawiskiem.

Zainspiruj!

- Zastanówcie się, co znaczy „być eko”. Stwórzcie listę działań, które o tym świadczą. Zachęć uczniów do wprowadzania zasad w życie.

- „Nie wyrzucaj – wykorzystaj!” – brzmi motto jednego z psich bohaterów bajki dla dzieci. Zastanówcie się z uczniami, które z przedmiotów codziennego użytku zamiast wyrzucać można jeszcze wykorzystać.

- Według szacunków ONZ, w 2022 roku ponad miliard ton żywności trafiło do śmieci. Poszukajcie informacji na temat szacunków dotyczących Polski. Zastanówcie się, jak można zaradzić marnowaniu żywności. Zachęć uczniów do wprowadzania zasad w życie.

- Zgłębcie informacje na temat miksu energetycznego w kontekście działań na rzecz ekologii – czym jest, jak dzisiaj się on rozkłada i jakie są trendy na przyszłość.

- Roślinność w pomieszczeniach przyczynia się m.in. do redukcji śladu węglowego, ponieważ rośliny pomagają w naturalny sposób regulować temperaturę i wilgotność powietrza, zmniejszając tym samym zapotrzebowanie na klimatyzację i ogrzewanie. Zorganizujcie akcję przynoszenia roślin do klasy i szkoły (nie zapominając o ich pielęgnowaniu).

- Wskażcie przykłady młodych aktywistów, którzy działają na rzecz ochrony środowiska i zapobieganiu zmian klimatu.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

34

OLIMPIZM

Do osiągania szczytów ludzkich możliwości nie wystarczy tylko determinacja i pasja zawodników, potrzebne są też efekty dziesiątek lat badań naukowych np. w zakresie mechaniki ruchu ludzkiego ciała, nowych materiałów czy psychologii. Temat olimpizmu można więc potraktować dosłownie lub jako inspiracja np. do tematów zdrowia i zachowań etycznych. To zagadnienie m.in. na lekcje wychowania fizycznego, historii, biologii czy zajęcia z elementami etyki, wiedzy o zdrowiu lub w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Duch olimpizmu.

Olimpizm: ruch propagujący sport olimpijski, olimpijską ideę szlachetnej rywalizacji (SJP).

Olimpiada:

- igrzyska olimpijskie: międzynarodowe zawody sportowe, które odbywają się co cztery lata, każdorazowo w innym kraju, i które rozgrywa się w wielu konkurencjach; - w starożytnej Grecji: zawody sportowe rozgrywane w wyznaczonych konkurencjach, organizowane w starożytnej Grecji ku czci Zeusa, odbywające się co cztery lata w Olimpii; - zawody sportowe: zawody sportowe rozgrywane w różnych konkurencjach, organizowane regularnie co jakiś czas.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem olimpizmu.

Zrównoważony rozwój

Przy okazji omawiania problematyki olimpizmu można nawiązać do realizacji celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia, 4. Dobra jakość edukacji i 5. Równość płci. Agenda 2030 ujmuje sport jako ważny bodziec zrównoważonego rozwoju. Wskazuje na jego istotną rolę w rozwoju i budowaniu pokoju poprzez promowanie tolerancji i szacunku, a także udział sportu we wzmacnianiu pozycji kobiet i ludzi młodych. Akcentuje ważną rolę sportu w ochronie zdrowia, edukacji i realizacji celów integracji społecznej. Sport jest ważny, nie tylko dla zachowania zdrowia fizycznego, ale także psychicznego. Zapobiega wadom postawy i otyłości. Sport na świeżym powietrzu przyczynia się do lepszego dotlenienia mózgu. Zawsze jednak trzeba pamiętać o zachowaniu zasady złotego środka i nie przesadzać z aktywnością fizyczną, żeby się nie przeforsować.

Zapoznaj młodzież z poglądami Platona i wprowadź pojęcie kalokagatia – kształtowanie harmonii ducha i ciała.

Zainspiruj dyskusję na temat pozytywnych i negatywnych skutków uprawiania sportów wyczynowych. Zwróć uwagę na niebezpieczeństwa uprawiania sportów ekstremalnych.

Zainspiruj uczniów do zaplanowania aktywności fizycznej w codziennych działaniach, 7 dni w tygodniu.

Teoria:

- Przybliż uczniom historię i tradycję igrzysk olimpijskich m.in. kiedy odbyły się te pierwsze, jak ich historia się kształtowała w ostatnich latach.

- Przypomnijcie sobie relacje z Igrzysk Olimpijskich w Paryżu z 2024 roku, w szczególności osiągnięcia Polaków oraz pobite rekordy. Nie zapomnijcie o dokonaniach polskich paraolimpijczyków.

- Przybliż uczniom historię i tradycję igrzysk paraolimpijskich (wprawdzie Polski Komitet Paralimpijski niedawno zmienił nazwę na „paralimpijski”, ale Rada Języka Polskiego wyraziła negatywne stanowisko w tej sprawie).

- Przybliż uczniom układ mięśniowy człowieka – z czego się składa, jak działa i jaką rolę pełni w organizmie.

- Przybliż uczniom działanie mechanizmów rządzących ludzkim ciałem w trakcie wysiłku, czyli co się dzieje z ciałem podczas aktywności fizycznej.

Rusz w teren!

- Zorganizujcie klasowe albo szkolne miniigrzyska w wybranych konkurencjach.

Olimpizm

- punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat skutków braku regularnej aktywności fizycznej wśród dzieci i młodzieży. Jak wskazuje ostatni raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), nadwagę i otyłość odnotowano u 32% polskich dzieci w wieku 7-9 lat. Jest to 8. miejsce wśród badanych krajów w Europie. Wyjaśnij uczniom, że otyłość to choroba wymagająca leczenia, a nie wyłącznie problem estetyczny.

- Rozmowy na temat zdrowia psychicznego młodych ludzi.

Zainspiruj!

- Na podstawie definicji olimpizmu porozmawiajcie o filozofii igrzysk m.in. czym jest i jak współcześnie można rozumieć pojęcie olimpijskiego ducha.

- Nauka i sport są ze sobą nierozerwalnie związane. Każdy medal, każdy rekord, każdy sukces jest bowiem efektem synergii pasji, determinacji, talentu i nauki m.in. wielu dekad badań naukowych dotyczących np. mechaniki ruchu ludzkiego ciała, nowych materiałów czy psychologii. Poszukajcie informacji na temat nowinek technologicznych wykorzystywanych w sporcie.

- Poszukajcie informacji na temat dyscyplin na Igrzyskach Olimpijskich w kontekście zmian, jakie zaszły w ostatnich latach. Przykładowo, jedną z nowości w 2024 roku był breakdance.

- Poszukajcie informacji na temat polskich olimpijczyków pochodzących z Katowic i województwa śląskiego.

- W osiąganiu sportowych wyników nieodzowną rolę odgrywa również psychologia sportu, która pomaga zawodnikom radzić sobie z presją, koncentracją i motywacją. Porozmawiajcie o sile psychicznej, która nieraz decyduje o zwycięstwie lub porażce.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

35 RAK

Według danych z Krajowego Rejestru Nowotworów, ponad 1 mln Polaków żyje z chorobą nowotworową, a nowotwory są przyczyną ponad 25% zgonów w Polsce. Dlatego tak ważna jest profilaktyka – przekonują naukowcy i wskazują, że nawet przez proste, codzienne działania można obniżyć ryzyko zachorowania na nowotwory (więcej w tekście poniżej). Temat raka można poruszyć m.in. podczas lekcji biologii czy wiedzy o społeczeństwie, a także – w kontekście dbałości o zdrowie – podczas lekcji z wychowawcą czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Czym są nowotwory i jak obniżyć ryzyko zachorowania?

Rak jako choroba – groźna choroba ludzi i zwierząt, polegająca na tworzeniu się, a następnie namnażaniu w określonych miejscach ciała nieprawidłowo zbudowanych komórek lub tkanek, dająca przerzuty.

Nowotwór - nieprawidłowo rozrastająca się tkanka w organizmie.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem raka, szczególnie w kontekście profilaktyki.

Zrównoważony rozwój

Agenda 2030 wielokrotnie odwołuje się do profilaktyki chorób zakaźnych i niezakaźnych. W celach Zrównoważonego rozwoju założono, że do 2030 roku należy obniżyć o 1/3 przedwczesną umieralność z powodu chorób niezakaźnych (do których należy m.in. rak) poprzez zapobieganie i leczenie oraz promowanie zdrowia psychicznego i dobrobytu (cel. 3. Dobre zdrowie i jakość życia). Nie będzie to możliwe bez wspierania badań naukowych oraz opracowania nowych szczepionek i lekarstw, zarówno przeciwko chorobom zakaźnym, jak i niezakaźnym. W tym kontekście ważna jest też ochrona środowiska. Zdegradowane środowisko naturalne wpływa na jakość życia i zdrowie. Nie bez znaczenia jest także styl życia. Do czynników rakotwórczych zaliczyć należy: palenie tytoniu, otyłość, alkohol, wirusy, nadmierną ekspozycję na promienie ultrafioletowe, czynniki zawodowe (np. praca w oparach chemikaliów), zanieczyszczenie środowiska, ryzykowne zachowania seksualne, niewłaściwe odżywianie, czynniki genetyczne.

Zastanów się z uczniami, jak należy zbilansować dietę, by odpowiednio wpisać się w profilaktykę zachorowań na raka.

Spróbuj wspólnie z uczniami zaprojektować kampanię dotyczącą profilaktyki zachorowań na raka.

Przedyskutuj z uczniami rolę mediów społecznościowych w profilaktyce chorób nowotworowych.

Zainspiruj uczniów, by podzielili się z kolegami własnymi sposobami na zachowanie zdrowia i dobrostanu.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, czym są komórki nowotworowe, jak powstaje nowotwór oraz co to są przerzuty nowotworowe.

- Podaj dane na temat najczęstszych nowotworów w Polsce. Przybliż ich objawy oraz przebieg choroby.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest wirus HPV (wirus brodawczaka ludzkiego) w kontekście wysokiego ryzyka rozwoju nowotworu. Poinformuj, że w Polsce przeciw HPV można bezpłatnie zaszczepić 12- i 13-latków.

- Opisz uczniom metody leczenia onkologicznego, takie jak: operacja chirurgiczna, radioterapia, chemioterapia, immunoterapia. W tym kontekście podkreśl, że leczenie onkologiczne to nie tylko sama medycyna sensu stricto, ale także pokrewne dziedziny nauki m.in. biotechnologia, genetyka, biologia, fizyka czy informatyka (sztuczna inteligencja).

Rak - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat chorób cywilizacyjnych, które w dużej mierze są spowodowane niezdrowym stylem życia. Chorują na nie coraz młodsi ludzie. Poszukajcie informacji, co to są za choroby, co wpływa na ich rozwój oraz jak można im zapobiegać.

- Przybliżenia zagadnienia arteterapii –również jednej z metod wspierających leczenie onkologiczne. Poszukajcie więcej informacji na jej temat.

Zainspiruj!

- Z inicjatywy Komisji Europejskiej powstał „Europejski kodeks walki z rakiem”. W oparciu o badania naukowe, pokazuje on, jak przez proste, codzienne działania można obniżyć ryzyko zachorowania na nowotwory. Chodzi m.in. o niepalenie tytoniu, aktywność fizyczną, zdrowe odżywianie czy udział w badaniach przesiewowych. Omówcie całą tę listę. Zachęć uczniów do wprowadzania tych zasad w życie.

- Mimo dostępu do bezpłatnych programów profilaktycznych, tylko część pacjentów z nich korzysta. Wynika to m.in. z braku wiedzy. Dlatego poszukajcie informacji na temat takich programów.

- W Katowicach i w województwie śląskim działa wiele organizacji wspierających pacjentów onkologicznych. Poszukajcie informacji na ich temat.

- Rośliny, podobnie jak ludzie, mogą cierpieć na różne choroby, a jedną z nich jest rak. Choroba ta, wywoływana przez patogeny bakteryjne lub grzybicze, prowadzi do powstawania narośli, martwic oraz uszkodzeń tkanki, co w wielu przypadkach może zagrażać ich przetrwaniu. Poszukajcie więcej informacji na ten temat.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

36 KATOWICE

Katowice są pierwszym miastem w Europie Środkowo-Wschodniej, które otrzymało tytuł Europejskiego Miasta Nauki. Stolica dawniej przemysłowego regionu z czasem zaczęła zmieniać swój wizerunek, a jednym z elementów rozwoju jest właśnie nauka. Dlatego też transformacja miasta i regionu w oparciu o nowoczesną naukę i innowacje stała jest celem generalnym działań Europejskiego Miasta Nauki 2024. Temat Katowic można podjąć zwłaszcza podczas lekcji z elementami wiedzy o regionie.

Temat lekcji: Katowice – Europejskim Miastem Nauki 2024.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniami powiązanymi z Katowicami – Europejskim Miastem Nauki 2024.

Teoria:

- Przybliż uczniom historię Katowic, osadzając ją w wielowątkowej historii Górnego Śląska.

- Podaj podstawowe informacje dotyczące współczesnych Katowic dotyczące np. urzędujących władz, liczby mieszkańców czy charakterystyki dzielnic.

- W starania o uzyskanie tytułu Europejskiego Miasta Nauki oraz w całoroczne obchody zaangażowało się siedem uczelni publicznych z Katowic: Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach, Politechnika

Zrównoważony rozwój

Problematyka rozwoju dużych miast nierozerwalnie powiązana jest z zagadnieniami zrównoważonego rozwoju. W mieście ogniskują się bowiem niemalże wszystkie zdefiniowane w Agendzie 2030 cele. Miasto Katowice można opisać słowami celu 11. –Katowice – ośrodek kultury i nauki, przemysłu i produktywności oraz rozwoju społecznego, miejsce narodzin nowych idei. Miasto, gdzie umiejętnie łączona jest tradycja z nowoczesnością. Przejawia się to m.in. w architekturze – Giszowiec, Nikiszowiec, Spodek, budynek NOSPR, Międzynarodowe Centrum Kongresowe.

Zgodnie z zadaniami wskazanymi w Agendzie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030, Katowice, jak wiele innych miast na całym świecie, muszą sprostać wyzwaniom, które związane są z zapewnieniem wysokiej jakości życia i zapobieganiem wyludnieniu. Wiąże się to z zagwarantowaniem: bezpiecznych i przystępnych cenowo mieszkań, usług świadczonych na wysokim poziomie, bezpiecznych, przystępnych cenowo i trwałych systemów transportu, poprawy jakości i bezpieczeństwa na drogach, zabezpieczeniem potrzeb grup wrażliwych i zwiększenia stopnia inkluzji (kobiet, dzieci, osób z niepełnosprawnościami i seniorów), zrównoważoną urbanizacją i planowaniem przestrzennym, zapewnieniem ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, zapobieganiem katastrofom naturalnym, dbaniem o jakość powietrza, zagospodarowaniem odpadów i właściwą gospodarką odpadami, zapewnieniem mieszkańcom dostępu do bezpiecznych terenów zielonych, przygotowaniem zintegrowanych polityk i planów łagodzenia skutków i przystosowania do zmian klimatycznych.

Przeanalizuj z uczniami zapisy Strategii rozwoju miasta Katowice do 2030 roku. Oceń, jak zapisy strategii odpowiadają na realizacje celów zrównoważonego rozwoju. Zidentyfikuj, co kryje się pod terminami: Green, Smart, Resilient w Strategii miasta. Znajdź przykłady konkretnych działań odpowiadających na potrzeby mieszkańców, jednocześnie wpisujących się w realizację celów zrównoważonego rozwoju.

Śląska, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach oraz Uniwersytet Śląski (lider). Nie byłoby to możliwe bez wsparcia: Miasta Katowice, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii (GZM). Wykorzystując informacje ze strony Miasta Nauki, przybliż uczniom poszczególne uczelnie, ukazując szeroki wachlarz możliwości kształcenia się i prowadzenia badań naukowych.

Rusz w teren!

- Wybierzcie się na spacer po Katowicach wybierając temat przewodni np. architekturę (moderna), murale, muzykę czy naukę (kampusy katowickich uczelni).

- Wybierzcie się na kolejną edycję Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE – jedno z największych wydarzeń popularnonaukowych w kraju i Europie.

Katowice - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat tego, że nauka i edukacja mogą być nowym przemysłem regionu. Przy okazji, przypomnijcie drogę transformacji Katowic i regionu od przemysłu ciężkiego przez rozwój ośrodków medycyny i instytucji kultury aż po przemysły kreatywne i naukę.

- Rozmowy na temat wielkoprzemysłowego dziedzictwa regionu m.in. na temat jego elementów i ich znaczenia dla współczesnych pokoleń.

- Dyskusji na temat tego, że – jak głosi idea przewodnia Europejskiego Miasta Nauki 2024 – nauka i edukacja stanowią rodzaj spłaty długu zaciągniętego wobec wielu pokoleń mieszkańców dotkniętych wyniszczającą zdrowie pracą, dewastacją ekologiczną środowiska, eksploatacją złóż kopalnych oraz problemami społecznymi typowy dla obszarów przemysłowych.

Zainspiruj!

- „Nauka da nam przyszłość” – brzmi hasło przewodnie Europejskiego Miasta Nauki 2024. Wybierzcie kilka przykładów najważniejszych problemów ludzkości (teraźniejszych i przyszłych) i poszukajcie informacji na temat tego, jakie naukowcy mają pomysły, aby je rozwiązać.

- Jednym z filarów Miasta Nauki jest dążenie do przemian przestrzeni miejskich i utworzenia nowej infrastruktury umożliwiającej codzienne spotkania z nauką. Wśród nich można wymienić przywrócenie mieszkańcom możliwości korzystania z otoczenia rzeki Rawy. Porozmawiajcie o Rawie biorąc pod uwagę dług zaciągnięty przez mieszkańców regionu wobec przyrody oraz o wieloletnich zaniedbaniach środowiskowych, które teraz czas naprawić.

- Przed kilku laty Katowice uzyskały honorowy tytuł Miasta Muzyki UNESCO. Poszukajcie informacji na temat różnorodności muzyki tworzonej i wykonywanej w Katowicach.

- Wybierzcie kilka historycznych postaci, które wywarły znaczący wpływ na rozwój Katowic i historię Górnego Śląska. Przygotujcie krótkie prezentacje na ich temat.

37

SZCZĘŚCIE

Czym jest szczęście i jak można je osiągnąć? Próba odpowiedzi na te pytania nieustannie nurtuje ludzkość. W dobie rozmaitych kryzysów – politycznych, gospodarczych czy ekologicznych – powstaje jednak pytanie, czy i jak w takim świecie mówić o szczęściu. Temat szczęścia można potraktować dosłownie i podjąć go np. podczas lekcji chemii i biologii. Albo wziąć go jako punkt wyjścia do rozmów o różnych jego aspektach, które można poruszyć np. podczas lekcji z elementami etyki, filozofii, ekologii czy edukacji o zdrowiu.

Temat lekcji: Czym jest szczęście i jak można je osiągnąć?

Szczęście: - stan pełnego zadowolenia z sytuacji, w jakiej się dana osoba znajduje; - coś, co jest źródłem pełnego zadowolenia; - zbieg okoliczności, w wyniku którego staje się coś dobrego dla danej osoby lub nie dzieje się coś złego, co mogłoby się zdarzyć.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z tematem szczęścia.

Zrównoważony rozwój

W koncepcji zrównoważonego rozwoju o szczęściu mówi się w szerszym kontekście dobrobytu i dobrostanu. Cel 3. Dobre zdrowie i jakość życia zakłada, że do 2030 roku obniży się o 1/3 przedwczesna umieralność z powodu chorób niezakaźnych poprzez zapobieganie i leczenie oraz promowanie zdrowia psychicznego i dobrostanu. Promuje się dbanie zarówno o zdrowie fizyczne, jak i psychiczne. Podkreśla się, że dla zachowania zdrowia i dobrostanu człowieka ważne jest zdrowie ekosystemów. Pojawia się postulat ochrony przyrody związany z dobrem teraźniejszych i przyszłych pokoleń ludzkich. Popularny Światowy Indeks Szczęścia (HPI –Happy Planet Index) przy ocenie bierze pod uwagę, nie tylko dobrobyt mierzony wskaźnikiem PKB, ale także wpływ na środowisko (ślad ekologiczny) oraz zrównoważony rozwój. W 2019 roku Polska znalazła się na 74. miejscu wśród 152 państw, dla których obliczany był HPI. W 2023 była już na pozycji 39. na 137 przebadanych państw. Ludzie od zarania dziejów dążą do szczęścia. Grecki filozof Sokrates, żyjący na przełomie 5. i 4. wieku p.n.e., nauczał, że prawdziwe szczęście daje tylko dobro. Dobro możemy osiągnąć zdobywając wiedzę. Wiedza staje się zatem kluczem do osiągnięcia dobra i tym samym szczęścia. Arystoteles z kolei zwrócił uwagę, że człowiek, dzięki rozsądkowi, potrafi oddzielić dobro od zła i kierując się w swoim postępowaniu realnym dobrem, może dążyć do doskonałości i do szczęścia (eudajmonii). U Epikurejczyków szczęściem był brak cierpienia. Współczesne rozumienie szczęścia wiąże się z poczuciem dobrostanu. Nierozerwalnie związane jest z jakością życia, na którą składają się bardzo różne aspekty, wychodząc od godności człowieka, poprzez gwarancje przestrzegania podstawowych praw i wolności (słowa, myśli, sumienia i wyznania), prawa do własności, bezpieczeństwa w różnych wymiarach, mobilności, życia rodzinnego, równość płci, równości szans, ubezpieczenia społecznego, prawa do pracy i swobodnego wyboru pracy, do odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem, prawa do równej płacy za równą pracę, dostępu do opieki zdrowotnej, dobrego zdrowia oraz subiektywnych odczuć, takich jak zadowolenie z życia, postrzeganie siebie/samoocena, połączenie dobrobytu i dobrostanu, czyli zrównoważony rozwój człowieka.

Prześledź z uczniami, w jaki sposób na przestrzeni dziejów zmieniało się rozumienie szczęścia. Spróbuj zainspirować uczniów do stworzenia własnej definicji szczęścia. Co się na nią będzie składało? Przedyskutuj, w jaki sposób realizacja celów zrównoważonego rozwoju może wpłynąć na poczucie szczęścia i od czego to zależy. Przeanalizuj wybrane fragmenty książki Władysława Tatarkiewicza „O szczęściu”.

Teoria:

- Podaj przykłady tzw. hormonów szczęścia (to m.in. serotoniny, dopaminy i endorfiny). Wyjaśnij uczniom, czym są, jak i w jakich okolicznościach są wydzielane oraz jaki wpływ mają na nasz organizm.

- Wyjaśnij uczniom, czym są fale alfa wytwarzane przez mózg. Przybliż uczniom tzw. rytm alfa, który pojawia się, gdy ktoś jest zrelaksowany, nieruchomy i nie jest poddany żadnemu bodźcowaniu.

- Przybliż uczniom skutki silnego i/lub chronicznego stresu. Wyjaśnij im, co się dzieje z mózgiem w przypadku przewlekłego stresu i jak można wzmocnić odporność mózgu na stres.

Rusz w teren!

- Wybierzcie się na spacer do parku, lasu lub innych terenów zielonych. Przebywanie wśród zieleni korzystnie wpływa na samopoczucie m.in. odpręża i łagodzi stres.

Szczęście

- punktem wyjścia do:

- Zgłębienia wiedzy na temat kognitywistyki, czyli interdyscyplinarnej dziedziny nauki zajmującej się badaniem procesów umysłowo-poznawczych m.in. takich jak świadomość, inteligencja czy pamięć.

Zainspiruj!

- Zastanówcie się nad definicją szczęścia – co ono oznacza dla uczniów i jak według nich można osiągnąć szczęście. Porozmawiajcie również o różnicy między szczęściem a przyjemnością.

- Oddech to najprostsze narzędzie do relaksu i samoregulacji. Ćwiczenia oddechowe można wykonywać w sytuacjach wymagających koncentracji lub opanowania stresu albo wspomagając poczucie dobrostanu. Zgłębcie ten temat. Zachęć uczniów do korzystania z tego narzędzia.

- Na szczęście wpływa m.in. suma pozytywnych doznań i doświadczeń zapoczątkowanych w dzieciństwie, takich jak poczucie bezpieczeństwa, wspólnota czy więź (tzw. korzenie szczęścia). Przytoczcie wspomnienia uczniów z poprzednich lat życia, kiedy czuli się szczęśliwi.

- Czy w świecie targanym rozmaitymi kryzysami – politycznymi, gospodarczymi, ekologicznymi można mówić o szczęściu? Jak żyć komfortowo bez szkodzenia środowisku i bez oglądania się na koszty środowiskowe? Zorganizujcie dyskusję na ten temat.

38 TURYSTYKA

W skali świata turystyka odpowiada nawet za 10 procent globalnego PKB. To ważne zjawisko o charakterze gospodarczym, społecznym czy przestrzennym stoi jednak w obliczu wielu wyzwań. Wśród nich można wymienić zmiany klimatyczne oraz kwestie, takie jak overtourism czy instagramizacja kultury. Temat turystyki można podjąć m.in. podczas lekcji geografii, wiedzy o społeczeństwie, przyrody, historii albo lekcji z elementami wiedzy o regionie i w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Współczesna turystyka – trendy i wyzwania.

Turystyka: - odbywanie podróży, wycieczek lub wędrówek w miejscu niebędącym miejscem stałego zamieszkania, w celu aktywnego spędzenia czasu; - działalność będąca źródłem dochodów jakiejś osoby, polegająca na udostępnianiu turystom miejsc przeznaczonych na nocleg i lokali gastronomicznych oraz na organizowaniu dla nich różnego rodzaju atrakcji.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem turystyki.

Zrównoważony rozwój

Turystyka zrównoważona wpisuje się w koncepcję zrównoważonego rozwoju, a jej celem jest ograniczenie negatywnego wpływu turystyki na środowisko naturalne, a także na kulturę miejscowych społeczności. Oznacza to, że musimy uważniej decydować o tym, w jaki sposób podróżujemy, ale także w jaki sposób planujemy i zarządzamy turystyką. Zrównoważony rozwój w turystyce skupia się także na ochronie dziedzictwa naturalnego i kulturowego, wsparciu dla lokalnej gospodarki, a ponadto na edukacji ekologicznej zarówno mieszkańców, jak i turystów. Plan prac w dziedzinie kultury, które państwa członkowskie UE przyjęły na lata 2015-2018 przewidywał utworzenie grupy roboczej złożonej z ekspertów w dziedzinie zrównoważonej turystyki kulturalnej i działającej w ramach otwartej metody koordynacji. Efektem było wprowadzenie szeregu programów dofinansowań w zakresie zrównoważonej turystyki, m.in. projekt SPOT, SmartCulTour czy IMPACTOR, realizowane w ramach programu „Horyzont 2020”. Agenda 2030 zakłada opracowanie i wdrożenie polityki promującej zrównoważoną turystykę, przyczyniającą się do tworzenia miejsc pracy oraz promowania i rozwoju lokalnej kultury i lokalnych produktów (cel 8. Wzrost gospodarczy i godna praca).

Rozpocznij dyskusję na temat wyzwań dla turystyki w kontekście zrównoważonego rozwoju. Omówcie korzyści, jak i zagrożenia płynące z turystyki. Zachęć do stworzenia scenariusza wycieczki realizowanej zgodnie z zasadami turystyki zrównoważonej, uwzględniając m.in. środki transportu przyjazne środowisku czy korzystanie z lokalnych atrakcji bez szkody dla środowiska naturalnego. Omówcie wpływ turystyki na lokalne społeczności, z uwzględnieniem przykładów miejsc, które zmagają się z negatywnym wpływem turystyki.

Teoria:

- Z ekonomicznego punktu widzenia turystyka to usługa. Przybliż uczniom ten aspekt w kontekście powiązań m.in. z gastronomią czy hotelarstwem, a także podaj dane dotyczące wkładu turystyki w PKB wybranych krajów.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO – jakie jest jej założenie, jakie są wymagania, aby się na niej znaleźć oraz podaj polskie przykłady.

- Turystyka w Katowicach i w województwie śląskim. Podaj przykłady turystycznych miejsc. Wskaż atrakcje turystyczne oparte na przemysłowym dziedzictwie regionu. W tym kontekście nawiąż również do turystyki biznesowej.

Rusz w teren!

- Poznaj swoje miasto. Wybierz się na spacer po Waszym lub najbliższym mieście, omawiając wybrane zabytkowe budynki i znaczące dla miasta miejsca.

- W Katowicach i w województwie śląskim poszukajcie atrakcji turystycznych związanych z przemysłowym dziedzictwem regionu. Wybierzcie jedną z atrakcji i zorganizujcie wycieczkę.

Turystyka - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat śladu węglowego w kontekście podróżowania. Poszukajcie danych na temat śladu węglowego różnych środków transportu i przeanalizujcie, który z nich jest najbardziej ekologiczny.

Zainspiruj!

- Stwórzcie listę aspektów, które wpływają na potencjał turystycznych danego miejsca. Zastanówcie się, co – prócz samej atrakcji turystycznej – sprawia, że podróżni chętnie przyjadą (to np. komunikacja, baza noclegowa, gastronomia).

- Zrównoważona turystyka to taki rodzaj turystyki, który ma minimalizować negatywny jej wpływ na środowisko naturalne i kulturę lokalną odwiedzanych miejsc, a także wspierać lokalne społeczności. Zastanówcie się nad miejscami lub formami turystyki, które wpisują się w ten trend. Przy okazji porozmawiajcie również o tym, czy dla uczniów takie podejście ma znaczenie.

- Czym uczniowie kierują się przy wyborze kierunku podróży? Jak wpływ mają na to działania influencerów i tzw. instagramizacja kultury? Omówcie te pojęcia i porozmawiajcie na ich temat.

- Dlaczego ludzie podróżują? Chcą zobaczyć znane miejsca, poznać inne kultury, a może pochwalić się zdjęciem w mediach społecznościowych? Porozmawiajcie na temat motywów podróżowania.

- Porozmawiajcie na temat zjawiska nadmiernej turystyki (overtourism), która jest bolączką m.in. największych europejskich miast (poszukajcie ich przykładów). Zastanówcie się, co jest źródłem problemu oraz czy można temu w jakiś sposób zaradzić.

- Wraz z ciągłym rozwojem turystyki pojawiają się jej nowe formy. W ostatnich latach można wśród nich wymienić zwiedzanie nieoczywistych lokalnych atrakcji np. osiedli, wież ciśnień czy hałd albo wykorzystywanie nowych form odkrywania miast takich jak urbex (forma aktywności polegająca na eksploracji zazwyczaj niewidocznych lub niedostępnych budowli i elementów infrastruktury miejskiej) czy flanering (swobodne spacerowanie, zbaczanie ze znanych ścieżek po to, by dostrzec nieznane oblicze miasta).

39 TANIEC

Taniec to bardzo szerokie zjawisko rozumiane m.in. jako element sztuki, artystyczna forma komunikacji czy forma aktywności ruchowej. Zagadnienie to można poruszyć przykładowo podczas lekcji wychowania fizycznego albo muzyki, ale też w trakcie zajęć z elementami wiedzy o kulturze, wiedzy o regionie lub w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Taniec – kiedyś i dziś.

Taniec: - układ ruchów ciała wykonywany w rytm muzyki; - muzyka, w rytm której wykonuje się pewien układ ruchów.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem tańca.

Zrównoważony rozwój

Zrównoważony rozwój jest obecnie na tyle popularną koncepcją, że pojawia się w różnych sferach życia człowieka. Czy rzeczywiście cele zrównoważonego rozwoju są realizowane, to już odrębna kwestia. Często jednak dla uzasadnienia słuszności różnych aktywności człowieka takie odwołanie do koncepcji zrównoważonego rozwoju występuje. Zrównoważony rozwój w kontekście tańca to coraz bardziej popularny temat, szczególnie wśród artystów i organizatorów wydarzeń kulturalnych. Przede wszystkim celuje się w ekologiczną produkcję wydarzeń tanecznych. Organizacja wydarzeń tanecznych może generować duże zanieczyszczenie dla środowiska. Zrównoważony rozwój w tej sferze oznacza dbanie o redukcję zużycia energii i materiałów oraz ograniczenie produkcji odpadów. Kostiumy i rekwizyty wykorzystywane do spektakli powinny być wyprodukowane z materiałów przyjaznych środowisku.

Taniec może być także formą wyrażania troski o naturę i przyszłość planety. Wiele choreografii inspirowanych jest środowiskiem naturalnym, a tematy związane ze zmianami klimatycznymi, ochroną przyrody czy kryzysem wodnym stają się elementem artystycznych przekazów. To może pozytywnie wpływać na kształtowanie i szerzej – świadomości ekologicznej zrównoważonego rozwoju.

Taniec to także aktywność człowieka, która przekłada się na dobrą kondycję fizyczną. To właśnie w tańcu wszystkie mięśnie człowieka pracują i wysyłają do mózgu informacje powodujące dobre samopoczucie. Oczywiście, jak w każdej aktywności człowieka potrzebny jest umiar, zachowanie Arystotelesowskiej zasady złotego środka.

Zachęć do dyskusji, w jaki sposób zrównoważony rozwój wpływa na taniec i branżę taneczną. Omów, co dla tancerzy oznacza korzystanie z koncepcji zrównoważonego rozwoju. Zainspiruj do poszukiwania spektakli, które były już wystawiane w różnych miejscach na całym świecie, a które poruszają tematykę zrównoważonego rozwoju.

Zachęć uczniów do uprawiania tańca, jako dobrej alternatywy spędzania wolnego czasu w sposób aktywny.

Teoria:

- Opowiedz historię tańca – od pierwszych tańców (np. tych uwiecznionych na jaskiniowych malowidłach) poprzez poszczególne epoki. Przybliż funkcję tańca na przestrzeni dziejów.

- Podaj przykłady polskich tańców narodowych (polonez, mazur, krakowiak, oberek, kujawiak) oraz innych tańców ludowych z różnych regionów Polski. Scharakteryzuj je i zaprezentuj na nagraniach. Opowiedz o nich również w kontekście dziedzictwa kulturowego.

- Podaj przykłady różnych tańców użytkowych, takich jak walc, rock and roll czy salsa.

- W tańcu wyczucie rytmu (czyli umiejętność tańczenia w rytm towarzyszącej muzyki) to podstawa. Przybliż uczniom podstawowe wartości rytmiczne, a także znaczenie takich pojęć jak metrum czy puls. Wyjaśnij, co znaczy, że taniec jest „na trzy” (np. walc) i po jakich wartościach rytmicznych można rozpoznać wybrane tańce.

- Wyjaśnij, czym jest koordynacja ruchowa, dlaczego jest to potrzebna umiejętność i jak ją można poprawiać.

Taniec

- punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat (braku) aktywności fizycznej wśród dzieci i młodzieży.

Zainspiruj!

- Taniec – rozumiany jako artystyczna forma komunikacji międzyludzkiej – pełni ważne funkcje społeczne, patriotyczne, narodowościowe i obrzędowe. Poszukajcie przykładów i zastanówcie się, co decyduje o sile tańca w tym kontekście.

- Badaniami związanymi z tematem tańca zajmują się naukowcy z różnych dziedzin m.in. teatrolodzy, muzykolodzy, filozofowie, socjologowie, etnografowie, specjaliści z zakresu kultury fizycznej oraz nauk medycznych i biologicznych. Zastanówcie się nad aspektami tańca, które mogą zainteresować przedstawicieli poszczególnych dziedzin.

- Taniec może wspierać rehabilitację osób po urazach, poprawiać sprawność fizyczną, a także pozytywnie wpływać na psychikę. Porozmawiajcie o tańcu w podanych kontekstach.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

40 INFORMACJA

Informacja jest podstawą funkcjonowania współczesnego społeczeństwa. Komunikujemy się prywatnie i służbowo, twarzą w twarz i online, w małych grupach i za pomocą mediów masowych. Liczba informacji przekazywanych każdego dnia ciągle rośnie, a wraz z nimi coraz większe wyzwanie stanowi umiejętność oddzielania prawdy od manipulacji. Istotną kwestią jest również ochrona informacji i danych, a także wsłuchiwanie się w informacje płynące od naszego organizmu, świadczące o jakimś problemie zdrowotnym. Zagadnienie to można więc podjąć m.in. podczas lekcji wiedzy o społeczeństwie, języka polskiego, biologii, informatyki, a także podczas zajęć z wychowawcą i z nauczania wczesnoszkolnego.

Temat lekcji: Informacja – jak odróżnić prawdę od manipulacji?

Informacja – coś, co zostało powiedziane lub napisane o czymś.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem informacji m.in. jej nadmiaru i dezinformacji.

Zrównoważony rozwój

Zgodnie z założeniami koncepcji zrównoważonego rozwoju każdy jest użytkownikiem i dostawcą informacji w szerokim znaczeniu (obejmuje to dane, informacje, doświadczenie i wiedzę). Potrzeba informacji pojawia się na wszystkich poziomach, od decydentów po indywidualnych odbiorców. W zrównoważonym rozwoju ważne jest, aby decyzje podejmowane były na bazie rzetelnych informacji. Współczesne społeczeństwo określa się mianem społeczeństwa informacyjnego. Klasyfikacje społeczeństw są jednak nieostre. Społeczeństwo informacyjne nazywane jest także społeczeństwem 4.0, chociaż raczej powinno się mówić, że społeczeństwo 4.0 tworzone jest na bazie społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa wiedzy. Faktem jest, że wiedza i informacja, a także dane, są bardzo ważne dla funkcjonowania współczesnych społeczeństw. Informacje i dane są ważne w kontekście wczesnego reagowania lub zapobiegania klęskom żywiołowym. Monitorowanie stanu środowiska pozwala na dostarczenie informacji niezbędnych do właściwego zarządzania. Informacja jest ważna i niezbędna, by właściwie pokierować realizacją celów zrównoważonego rozwoju. Bez informacji i wiedzy funkcjonowanie człowieka we współczesnym świecie byłoby niemożliwe.

Zastanów się z uczniami, w jaki sposób selekcjonować informacje, by znaleźć te interesujące i rzetelne.

Wskaż narzędzia sztucznej inteligencji weryfikujące prawdziwość informacji.

Przedyskutuj kwestie tworzenia informacji przez boty.

Zastanów się nad pojęciem wojny informacyjnej. W jaki sposób może ona wpłynąć na stabilność społeczeństw i zagrozić realizacji celów zrównoważonego rozwoju.

Teoria:

- Wyjaśnij i przybliż uczniom takie pojęcia jak: informacja dziennikarska, informacja naukowa, informacja gospodarcza, informacja biznesowa.

- Wyjaśnij uczniom, co kryje się pod pojęciami: rzetelna wiedza, wiarygodne informacje, krytyczne myślenie. Przy tej okazji przybliż uczniom takie pojęcia jak: fake news, fact-checking i dezinformacja.

- Wyjaśnij i przybliż uczniom znaczenie takich pojęć jak: kłamstwo, manipulacja. Podaj przykłady takich informacji, które znalazły się w obiegu medialnym.

- Zapoznaj uczniów z podstawami cyberbezpieczeństwa, szczególnie w kontekście prób wyłudzania danych i ochrony danych wrażliwych. Podaj przykłady jak można się chronić.

- Wyjaśnij, czym jest informacja genetyczna, dziedziczenie i na czym polega proces ewolucji.

Informacja - punktem wyjścia do:

- Zgłębienia wiedzy na temat komunikacji niewerbalnej. Język ciała to sposób wyrażania emocji, informowania otoczenia o swoim nastroju czy reakcji na coś. Czasem komunikat niewerbalny wyraża więcej niż ten za pomocą słów.

- Przypomnienia podstawowych objawów częstych chorób dzieci i młodzieży. To przecież informacje przesyłane przez nasz organizm, że coś się dzieje.

- Zgłębienia wiedzy na temat ilości generowanych i przechowywanych danych, które liczy się już w zettabajtach (zettabajt to tryliard bajtów).

Zainspiruj!

- Poszukajcie w internecie stron, które zajmują się fact-checkingiem. Poczytajcie przykładowe obalone fake newsy czy manipulacje. Zgłębcie również temat praktycznego sprawdzania wiarygodności informacji np. opracowując klasowy poradnik.

- Porozmawiajcie o tym, czym jest fake news, jak powstaje i z jakich elementów się składa. Omówcie przykłady zagadnień, wokół których panuje informacyjny zamęt (np. szczepionki czy zmiana klimatu). Przy pomocy fact-checkingu obalcie krążące w sieci fake newsy.

- Porozmawiajcie na temat wiarygodności informacji, które można znaleźć w sieci – np. tych o charakterze medycznym, w kontekście niebezpieczeństwa samodiagnozowania się z pomocą doktora Google’a.

- Czy narzędzia typu ChatGPT są wiarygodnymi źródłami informacji? Zastanówcie się nad odpowiedzią, opierając się na podstawach wiedzy z tego, jak te modele językowe działają (zobacz więcej w rozdziale nr 5).

- Poszukajcie informacji na temat zjawiska przeciążenia informacją, szumu informacyjnego i syndromu nadmiaru informacji. Zastanówcie się, czy te sytuacje dotykają również uczniów np. w procesie edukacji lub przy korzystaniu z internetu.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

41 KREATYWNOŚĆ

Kreatywność jest uniwersalną cechą człowieka, choć każdy różni się jej poziomem. Dziś to niezwykle pożądana cecha na rynku pracy, dlatego tak wiele mówi się o sposobach na jej stymulowanie i rozwijanie. Temat kreatywności można podjąć podczas każdej lekcji. Wystarczy być kreatywnym.

Temat lekcji: Wymyśl coś!

Kreatywność – cecha kogoś, kto tworzy lub wymyśla coś oryginalnego.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem kreatywności.

Zrównoważony rozwój

Kreatywność to kompetencja kluczowa. Kreatywne podejście do wykonywanych prac w różnych dziedzinach, pozwala na szukanie innowacyjnych rozwiązań problemów ekologicznych, społecznych i ekonomicznych. Dzięki kreatywności jesteśmy w stanie tworzyć nowe, bardziej zrównoważone technologie i produkty, jak np. opakowania biodegradowalne czy inteligentne systemy zarządzania energią. Przykładem takiego rozwiązania może być tzw. upcycling, czyli tworzenie nowych produktów z odpadów. Kreatywność w architekturze pozwala na produkcję nowoczesnych elewacji – wentylowanych, o lepszej efektywności energetycznej, a jednocześnie solidnych i trwałych. Również branża modowa łączy w sobie kreatywność i zrównoważony rozwój. Projektanci tworzą kolekcje z materiałów z recyklingu, a artyści promują świadomość ekologiczną, wykorzystując w swoich pracach odpady lub tworzywa biodegradowalne. Kreatywność pomaga patrzeć na zrównoważony rozwój z szerszej perspektywy, łącząc aspekty ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Niestety nie jest to podejście powszechne.

Zainspiruj do stworzenia zrównoważonego rozwiązania w zakresie mody lub architektury. Zachęć do dyskusji, w jaki sposób kreatywność pomaga osiągać cele zrównoważonego rozwoju.

Teoria:

- Przemysły kreatywne (sektor kreatywny) obejmuje wszelką działalność gospodarczą związaną z kulturą i technologią, łączącą działalność artystyczną z przedsiębiorczością. Podaj przykłady takich branż i nakreśl kierunek ich rozwoju.

- Podaj przykłady najwybitniejszych twórców w historii np. z dziedziny literatury, malarstwa czy muzyki. Szczególną uwagę zwróć na te cechy twórczości, które świadczą o oryginalności i nowatorskości.

- Kreatywni są nie tylko artyści, ale i inżynierowie – przecież wynalazek to nowatorskie, oryginalne rozwiązanie problemu technicznego. Podaj przykłady najwybitniejszych wynalazców np. tych polskiego pochodzenia.

Kreatywność - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat przeciążenia nauką, pracą czy obowiązkami, ponieważ zbyt duży stres i presja czasu nie sprzyjają kreatywności. Zastanówcie się, czy uczniowie mogą coś zrobić, aby to zmienić – a jeśli tak, to co?

- Debaty na temat tego, czy w sztukach plastycznych, muzyce i literaturze można jeszcze wymyślić coś nowego.

- Zapoznania się z metodą design thinking.

Zainspiruj!

- Zaproponuj uczniom, aby stworzyli coś swojego, coś oryginalnego np. rysunek, projekt graficzny, model czegoś, a może będzie to opowiadanie albo utwór muzyczny. To może być również pomysł na rozwiązanie jakiegoś problemu technicznego. Nie ograniczaj ich wyobraźni. Następnie zachęć uczniów do podzielenia się efektem ich prac na forum klasy.

- Zastanówcie się, czy maszyny mogą być kreatywne. Poszukajcie przykładów np. obrazów stworzonych przez roboty (i/lub narzędzia sztucznej inteligencji) i zastanówcie się, czy to jest sztuka.

- Zastanówcie się, co pobudza kreatywność. Stwórzcie listę takich sposobów. Następnie zachęć uczniów do sprawdzenia, która z tych propozycji najbardziej im odpowiada.

- Kreatywność to jedna z najbardziej pożądanych cech na rynku pracy. Zastanówcie się nad znaczeniem pojęcia „kreatywny pracownik”.

42

PRZEMYSŁ 4.0

Rozwój nowoczesnych technologii informatycznych, takich jak sztuczna inteligencja, internet rzeczy czy przetwarzanie w chmurze, nie pozostaje bez wpływu na przemysł. Mowa o czwartej rewolucji przemysłowej, czyli o przemyśle 4.0.

Temat ten można podjąć m.in. podczas lekcji informatyki, wiedzy o społeczeństwie, historii, a także podczas zajęć z elementami wiedzy o technice i wiedzy o regionie.

Temat lekcji: Czwarta rewolucja przemysłowa.

Przemysł – działalność polegająca na wytwarzaniu produktów określonego rodzaju na dużą skalę, przy użyciu maszyn i innych urządzeń technicznych.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem przemysłu 4.0.

Zrównoważony rozwój

W kontekście realizacji celów zrównoważonego rozwoju Przemysł 4.0 to zarówno nowe możliwości, jak i wyzwania. Zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspieranie innowacyjności, w celu unowocześnienia przemysłu, zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów oraz stosowaniu czystych i przyjaznych dla środowiska technologii i procesów produkcyjnych, to ważne postulaty Agendy 2030. Współczesny świat, w tym przemysł, zmieniają się bardzo dynamicznie. W obrębie tych zmian należałoby rozpatrywać zagadnienia związane z rozwojem Przemysłu 4.0. Jednak różnice w rozwoju w poszczególnych krajach są bardzo duże. Tam, gdzie Przemysł 4.0 rozwija się w szybkim tempie, może generować problem bezrobocia technologicznego, które może się przekształcić w groźne dla społeczeństwa bezrobocie strukturalne. To wyzwanie dla administracji rządowej i samorządowej oraz dla instytucji edukacyjnych, by odpowiednio przygotować kadry do zmieniającego się rynku pracy i zapobiec bezrobociu strukturalnemu. Przemysł 4.0 może być jednak dobrym rozwiązaniem w kontekście zmian demograficznych, jakich doświadcza Europa, w tym Polska (starzenie się społeczeństwa, zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym). W tym kontekście Przemysł 4.0 może stać się rozwiązaniem dla pojawiających się deficytów siły roboczej. Ważne jest tutaj jednak zadanie edukacji, by przygotować odpowiednio wykwalifikowane kadry, które mogą sprostać wyzwaniom Przemysłu 4.0. i dalszemu jego rozwojowi w kierunku Przemysłu 5.0. Z pewnością potrzebni będą specjaliści IT, specjaliści automatyki i robotyki (z kompetencjami w zakresie integracji systemów cyberfizycznych, obsługi zaawansowanych systemów zarządzania, analizy danych) i specjaliści ds. sztucznej inteligencji. Idea przemysłu 4.0 zakłada możliwość permanentnej optymalizacji, odbywającej się w czasie rzeczywistym. Sprawia to, iż elastyczność organizacji osiąga wyższy poziom pod warunkiem zabezpieczenia odpowiednich środków, przede wszystkim informatycznych, związanych z rozwojem nowych technologii informacyjnych, takich jak: chmura obliczeniowa, big data, czy Internet rzeczy.

W Polsce koncepcja Przemysłu 4.0 znalazła odzwierciedlenie w rządowej Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku), która zawierała strategiczny projekt utworzenia narodowego integratora odpowiedzialnego za transformację polskiej gospodarki w kierunku Przemysłu 4.0. W 2022 roku wiodącymi krajami, we wdrażaniu Przemysłu 4.0 i robotyzacji były: Chiny, Japonia, Stany Zjednoczone, Korea Południowa oraz Niemcy. Polska znalazła się na 16. pozycji na świecie. Światowym liderem w 2022 r. była Korea Południowa, z ponad tysiącem robotów przemysłowych przypadających na 10 tys. pracowników. W Polsce najbardziej zrobotyzowana była branża motoryzacyjna, z liczbą 200 robotów przypadających na 10 tys. pracowników (dane Polskiego Instytutu Ekonomicznego).

Zidentyfikuj z uczniami firmy funkcjonujące w najbliższej okolicy, które opierają swoją działalność na koncepcji Przemysłu 4.0. Spróbuj przeprowadzić wywiad z menadżerami tych firm i dowiedzieć się, w jaki sposób dzięki rozwiązaniom Przemysłu 4.0., realizują cele zrównoważonego rozwoju. Oceń czy rzeczywiście przemysł 4.0 jest rozwiązaniem na miarę naszych czasów i czy jego rozwój bierze pod uwagę zarówno czynniki ekonomiczne, jak i społeczne i środowiskowe. Zastanów się czy współpraca człowieka z robotem jest możliwa na takim samym poziomie, jak z drugim człowiekiem. Podaj przykłady takiej współpracy. Oceń czy to człowieka rozwija, czy mu szkodzi.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, czym jest przemysł 4.0, przybliżając sprzężenia zwrotne pomiędzy automatyzacją, przetwarzaniem i wymianą danych oraz nowoczesnymi technikami wytwórczymi. Zahacz również o takie pojęcia jak: internet rzeczy, przetwarzanie w chmurze, sztuczna inteligencja.

- Opowiedz historię rozwoju przemysłu, uwzględniając koleje rewolucje przemysłowe.

- Podaj przykłady współczesnych robotów – od dużych robotów przemysłowych, poprzez „roboty psy”, roboty grające w szachy, edukacyjne zestawy łazików wykonane z klocków, aż po ultraprecyzyjne roboty wykorzystywane w medycynie. Poszukaj więcej informacji na ich temat oraz wskaż uczniom trendy rozwoju tej szerokiej dziedziny.

Przemysł 4.0 - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat rynku pracy w przyszłości. Zastanówcie się, jakie zawody i/ lub branże mogą zostać zastąpione w wyniku rozwoju technologicznego, a jakie nowe mogą powstać.

- Zgłębienia wiedzy na temat deepfake’ów. W internecie są ich miliony, sporo z nich to pornografia: pliki audio, wideo lub obrazy, które zostały stworzone przez narzędzia sztucznej inteligencji i są trudne do odróżnienia od oryginału. W tym kontekście porozmawiajcie na temat zagrożenia kradzieży tożsamości.

- Rozmowy na temat skutków środowiskowych, krajobrazowych, społecznych i zdrowotnych funkcjonowania przemysłu ciężkiego w województwie śląskim.

Zainspiruj!

- Przybliż uczniom podstawy technologii druku 3D oraz podaj przykłady jej zastosowań w różnych dziedzinach, takich jak medycyna, architektura czy inżynieria. Zastanówcie się nad ich rozwojem. A jeśli macie w szkole drukarkę 3D zaproponuj uczniom stworzenie własnych projektów.

- Kosmiczny habitat to rodzaj samowystarczalnej stacji kosmicznej, pozwalającej na stałe osiedlenie. Jest to też miejsce, które służy do prowadzenia badań w ekstremalnych warunkach, pozwalając na symulację warunków na Księżycu i Marsie. Poszukajcie informacji, jak wyglądają takie misje, jakie wyzwania stoją przed astronautami oraz jakie technologie są wykorzystywane do zapewnienia ich bezpieczeństwa i komfortu.

- Na przykładzie województwa śląskiego opowiedz uczniom historię rozwoju przemysłu ciężkiego i odejścia od niego. Następnie wskażcie dzisiejsze siły napędowe regionu. Zastanówcie się też nad znaczeniem nauki i edukacji jako nowego przemysłu – jak głosi idea Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024.

- Łaziki to rodzaj sond kosmicznych zdolnych do poruszania się po powierzchni innej planety lub księżyca. Poszukajcie informacji o łazikach wysyłanych na Marsa oraz przykładów danych, które te sondy przesłały.

- Sztuczna inteligencja otwiera drzwi do niezliczonych możliwości – dzięki algorytmom, sztuczna inteligencja potrafi analizować dane, rozpoznawać wzorce, podejmować decyzje i nawet komunikować się w sposób zbliżony do ludzkiego. Poszukajcie informacji, jak narzędzia oparte na sztucznej inteligencji są wykorzystywane np. w produkcji.

43 CZAROWNICE

Co mają wspólnego czarownice z chemikami? Te pierwsze przygotowywały eliksiry i za pomocą zaklęć przemieniały materię. Oczywiście w bajkach. Tym drugim wystarczy nauka, choć dla wielu, to czym się zajmują jest czarną magią. Nowoczesna chemia potrafi bowiem zaskakiwać osiągnięciami w zakresie chemii materiałów, nanorurek węglowych czy elektroniki organicznej. Temat można podjąć przede wszystkim podczas lekcji chemii i przyrody.

Temat lekcji: W świecie alchemii.

Czarownica - kobieta, która dzięki zdobytej wiedzy tajemnej potrafi wywoływać zjawiska nadprzyrodzone oraz robić rzeczy nieosiągalne dla innych.

Eliksir - napój lub inny środek, który w sposób cudowny przedłuża młodość, miłość, życie lub zaspokaja inne trudne do osiągnięcia zwykłymi sposobami potrzeby.

Chemia - dyscyplina wiedzy, której przedmiotem są właściwości różnych substancji oraz procesy, którym one podlegają.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniami powiązanymi z chemią.

Zrównoważony rozwój

Związek między zrównoważonym rozwojem a postacią czarownicy można dostrzec w kilku interesujących aspektach, zwłaszcza jeśli spojrzymy na „czarownicę” jako symbol osoby blisko związanej z naturą, czerpiącej z niej w sposób zrównoważony i respektującej jej zasoby. Czarownice, zarówno w folklorze, jak i we współczesnych interpretacjach, często symbolizują osoby głęboko związane z naturą, posiadające wiedzę o roślinach, leczniczych ziołach i naturalnych cyklach. To podejście do środowiska jest bliskie idei zrównoważonego rozwoju, który dąży do harmonijnej koegzystencji z naturą. Czarownice są często kojarzone z rytuałami opartymi na cyklach natury – fazach księżyca, zmianach pór roku i obchodach dawnych świąt związanych z przyrodą, takich jak przesilenie letnie. Zrównoważony rozwój także zakłada harmonijną koegzystencję z przyrodą i rozumienie naturalnych cykli, co znajduje odzwierciedlenie w działaniach, takich jak rolnictwo regeneracyjne czy ochrona sezonowych siedlisk.

Spróbuj z uczniami zorganizować wycieczkę do lasu lub na łąkę i rozpoznać rośliny lecznicze rosnąco dziko, np. dziurawiec, bylica, krwawnik, mięta, jałowiec, czosnek niedźwiedzi, dzięgiel leśny, macierzanka, lebiodka i in. Wycieczkę uczyń pretekstem do dyskusji na temat bogactw środowiska naturalnego i ich wykorzystania do celów leczniczych, zaznacz jednak, że bez dogłębnej znajomości zielarstwa, nie można samemu stosować ziół, lepiej skorzystać z tych dostępnych w aptece. Oceń jakie walory przynosi życie blisko natury. Zastanów się czy możliwy byłby powrót człowieka do natury i rezygnacja z dobrodziejstw cywilizacji.

Teoria:

- Przybliż uczniom zagadnienia, którymi zajmuje się chemia: organiczna, nieorganiczna, analityczna, fizyczna. Podaj również przykłady zagadnień badawczych na styku chemii i innych dziedzin nauki.

- Wyjaśnij podstawowe pojęcia chemiczne jak np. atom, cząsteczka, wiązanie chemiczne, pierwiastek czy wzory chemiczne.

- Opowiedz uczniom historię chemii jako dziedziny naukowej, osadzając ją w kontekście przednaukowych badań alchemicznych i wierzeń w magię.

- Wskaż uczniom przykłady najważniejszych odkryć w dziedzinie chemii, które są uważane za przełomowe.

- Wyjaśnij uczniom, czym są nanorurki węglowe. Podaj przykład, że dzięki nim obiekty (np. czołgi czy samoloty) stają się niewidoczne dla radarów. Znajdź również inne przykłady ich zastosowania.

- Przybliż uczniom, czym jest elektronika organiczna. Podaj przykład technologii OLED, wykorzystywanej m.in. w telewizorach.

Czarownice

- punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat współczesnego znaczenia słowa „czarownica”. Zastanówcie się nad przykładami jego stosowania. Według definicji czarownica to kobieta, do której mówiący czuje niechęć z powodu jej wyglądu lub postępowania.

Zainspiruj!

- Wychodząc od postaci najsłynniejszej polskiej naukowczyni Marii Skłodowskiej-Curie i jej osiągnięć naukowych, poszukajcie informacji na temat innych znanych polskich chemików.

- Poszukajcie informacji na temat Nagród Nobla w dziedzinie chemii przyznanych w ostatnich latach. Zgłębcie temat znaczenia wyróżnionych osiągnięć dla rozwoju ludzkości.

- Na styku chemii i innych dziedzin nauki rodzą się kolejne nowości, przesuwające dotychczasowe granice wiedzy. Poszukajcie przykładów tego typu badań interdyscyplinarnych z zakresu biochemii, geochemii, astrochemii, chemii jądrowej czy inżynierii materiałowej.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

44 GRY

Wspierają uczenie się, rozwój twórczego myślenia i rozwiązywania problemów – z gier można korzystać nie tylko dla rozrywki, ale również w edukacji. Prężnie rozwijającą się branżą gamedev interesują się również naukowcy w ramach badań z zakresu groznawstwa. A temat gier można podjąć m.in. podczas zajęć z elementami informatyki, plastyki, techniki, wiedzy o społeczeństwie czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Zagrajmy w coś.

Gra komputerowa – gra rozgrywana na ekranie monitora; też: program komputerowy umożliwiający tę grę (źródło: Słownik języka polskiego).

Gra: – rozgrywka sportowa prowadzona według określonych zasad pomiędzy pojedynczymi zawodnikami lub drużynami; - zbiór przedmiotów, które służą do zabawy prowadzonej według określonych zasad, mającej za cel osiągnięcie przez uczestnika określonego rezultatu.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniami wokół gier, zwłaszcza gier komputerowych.

Zrównoważony rozwój

Gry mogą być dobrym narzędziem wspierającym zrównoważony rozwój, ponieważ mogą stanowić narzędzie edukacyjne, które przybliża jego cele i zasady. Dzięki symulacjom czy quizom gracze dowiadują się, jak poprawnie dbać o środowisko, a także uczą się o wpływie działalności człowieka na planetę. Gry strategiczne i ekonomiczne uczą graczy zarządzania zasobami, co przekłada się na zrozumienie zasad zrównoważonego rozwoju. Umożliwiają także przeprowadzanie symulacji, które mogą pomóc w testowaniu możliwych rozwiązań. Mogą rozwijać empatię i zrozumienie dla problemów dotykających społeczności na całym świecie, takich jak niedobory wody, głód, bieda czy zmiany klimatyczne.

Liczne przykłady zastosowania gier wykazały, że uczestnicy mogą za ich pomocą zdobyć określoną wiedzę lub praktyczne umiejętności. Potrzebna jest jednak zmiana postrzegania gry i brak skupiania się na wygranej lub przegranej, a zamiast tego docenienie potencjału doświadczenia, które można zdobyć dzięki takiej grze.

Istnieją na rynku gry, w których do symulacji wprowadzane są prawdziwe dane, dotyczące np. warunków klimatycznych, a gracze w ramach rozgrywki mają podejmować określone decyzje mające swoje skutki. W ten sposób sprawdza się wiele scenariuszy, eksploruje różne możliwości i uczy na błędach. Niektóre firmy wprowadziły dla swoich pracowników gry planszowe, aby zwiększyć ich świadomość na temat zrównoważonego rozwoju. Również Centrum Informacyjne ONZ dla Europy Zachodniej dysponuje własną grą planszową, dostępną dla każdego, przybliżającą tematykę zrównoważonego rozwoju. Oprócz walorów edukacyjnych trzeba pamiętać o negatywnych skutkach gier komputerowych, w szczególności takich, które oparte są na przemocy i nieetycznych zachowaniach. Ważnym problemem współczesnych ludzi jest także uzależnienie od gier komputerowych i Internetu, co nie służy zrównoważonemu rozwojowi człowieka i społeczeństwa. Powoduje izolację, choroby psychiczne, uzależnienie behawioralne i generuje koszty, które ponosi całe społeczeństwo. W edukacji należy je stosować z umiarem i roztropnością.

Zachęć do dyskusji, w jaki sposób gry mogą wpływać na świadomość ekologiczną ludzi. Zainspiruj do stworzenia własnej gry, która będzie przybliżać jej graczom cele i zasady zrównoważonego rozwoju. Zachęć do poszukania informacji o grach już istniejących na rynku, które są inspirowane zagadnieniami zrównoważonego rozwoju.

Przedyskutuj z uczniami negatywne zjawisko uzależnienia od gier komputerowych i Internetu. Poszukaj statystyk dotyczących tego problemu.

Teoria:

- Przybliż uczniom znaczenie pojęcia „groznawstwo”. Podaj przykłady naukowych zagadnień, którymi zajmują się badacze „od gier”.

- Gry komputerowe to jedna z najważniejszych gałęzi współczesnej rozrywki. Przybliż historię ich rozwoju.

- Opowiedz o popularnych dawniej formach rozrywki np. mieszkańców regionu.

Rusz w teren!

- Wymyślcie i zorganizujcie terenową grę wokół Waszej szkoły.

Gry - punktem wyjścia do:

- Debaty na temat korzyści i zagrożeń płynących z grania w gry komputerowe.

- Dyskusji na temat tego, że gry mogą służyć jako narzędzie utopijnego myślenia, a także ważnego nośnika wiedzy i idei związanych z klimatem, środowiskiem i przyszłością ludzkości. Zastanówcie się nad tymi zagadnieniami w oparciu o przykłady.

- Poszerzenia wiedzy na temat nowych metod wykorzystywania wirtualnej i rozszerzonej rzeczywistości do edukacji czy wsparcia rehabilitacji. Poszukajcie takich przykładów, również tych opracowanych przez naukowców z uczelni Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki.

- Rozmowy na temat hazardu – czym jest, jakie zagrożenia są z nim związane i co reguluje polskie prawo w tym zakresie.

Zainspiruj!

- Esport to forma rywalizacji między graczami w różnego rodzaju grach komputerowych. Poszukajcie informacji na temat rozwoju tej dziedziny w Polsce.

- Gamedev (game development) to ogólne określenie całej branży zajmującej się tworzeniem, produkcją oraz dystrybucją gier komputerowych. Poszukajcie przykładów polskich twórców gier, którzy odnieśli sukces. Zastanówcie się również nad tą przyszłościową branżą w kontekście rozwoju nowych zawodów.

- Poszukajcie przykładów związków frazeologicznych ze słowem „gra”. Omówcie znaczenie wybranych.

- Zastanówcie się, w jaki sposób można wykorzystywać gry w edukacji szkolnej (tzw. pedagogika growa) m.in. w przekazywaniu wiedzy, wspieraniu rozwoju twórczego myślenia czy umiejętności rozwiązywania problemów. Stwórzcie listę propozycji. Spróbujcie wcielić wybrane przykłady w życie.

- Stwórzcie własną grę planszową lub RPG (gra fabularna), bazując na idei game jamingu (rodzaj hackathonu, którego celem jest opracowanie gry, zazwyczaj komputerowej).

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

45 ROBOTY

Roboty mobilne, przemysłowe, autonomiczne, edukacyjne – robotyka to prężnie rozwijająca się i niezwykle różnorodna dziedzina. Przykłady zastosowań robotów we współczesnym świecie można znaleźć w wielu obszarach życia – od przemysłu, przez medycynę po rozrywkę. Temat można poruszyć podczas lekcji z elementami techniki, historii, informatyki, wiedzy o społeczeństwie, etyki, filozofii lub w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Robotyczna przyszłość.

Robot:

- w fabryce: urządzenie elektroniczne, mające zastąpić człowieka w wykonywaniu określonych czynności; - internetowy: program komputerowy, który zastępując człowieka, systematycznie i stale przeszukuje Internet, przede wszystkim w celu indeksowania witryn i stron na potrzeby wyszukiwarek, a czasami także imituje aktywność człowieka w witrynach internetowych.

Robotyka: - działalność związana z tworzeniem robotów do różnych zastosowań; - nauka zajmująca się tworzeniem i zastosowaniem robotów.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem robotyki.

Zrównoważony rozwój

W kontekście realizacji celów zrównoważonego rozwoju, kwestie robotyzacji pozostają otwarte. W każdej dziedzinie życia społecznego i w każdej branży gospodarczej można je wykorzystać do celów poprawy jakości życia i rozwoju społeczno-gospodarczego. Realizacja postulatów i celów Agendy 2030 może być wzmocniona poprzez wspieranie innowacyjności w przemyśle i usługach. Niewątpliwie wiąże się to z automatyzacją i robotyzacją, które mogą wspomóc procesy zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów oraz stosowanie czystych i przyjaznych dla środowiska technologii. Wykorzystanie robotów ma już swoją tradycję. W gruncie rzeczy od dawna służą one do pomocy człowiekowi, m.in. w eksploracji kosmosu, czy w działaniach ratowniczych. Wyręczają człowieka w ciężkiej i niebezpiecznej pracy wykonywanej w ekstremalnie trudnych warunkach, m.in. w ratownictwie górniczym, gdzie roboty wspomagają ratowników górniczych w ich misji ratowania ludzkiego życia, np.: Sewer Robot, Numbat („mrówkożer workowaty”), Groundhog („świstak”), Remotec Wolverine V-2, Gemini-Scout. Roboty są obecne w wielu branżach, w szczególności Automotive i IT. Są stosowane także w branży hotelarskiej, spożywczej czy w medycynie. Kryterium poprawy jakości życia, obecne w koncepcji zrównoważonego rozwoju, niemalże we wszystkich celach odnosi się także do skuteczności opieki zdrowotnej. Tutaj stosowanie nowoczesnych technologii jest coraz bardziej widoczne. Innowacyjne technologie medyczne służą człowiekowi niejako podwójnie: i lekarzowi, i pacjentowi. Najbardziej znanym na świecie robotem medycznym jest amerykański „Da Vinci”, jednak Polacy także mogą się poszczycić innowacyjnymi rozwiązaniami, czego przykładem jest „rodzina” robotów „Robin Heart”. Prace nad tym wielofunkcyjnym urządzeniem zapoczątkowane zostały w 2000 roku przez zespół Zbigniewa Nawrata z Pracowni Biocybernetyki Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii im. prof. Zbigniewa Religi w Zabrzu. „Robin Heart”. Robot jest ciągle udoskonalany, wypracowywane są nowe funkcjonalności, szkoda więc, że nie znajduje powszechnego zastosowania. Automatyzacja i robotyzacja niesie też ze sobą różnego typu niepożądane konsekwencje, np. w postaci bezrobocia technologicznego. W publicystyce często pojawia się pytanie czy robot i sztuczna inteligencja zabiorą ludziom pracę? Raczej nie, ale na pewno będą potrzebni wysokiej klasy specjaliści, którzy będą umieli się nimi posługiwać.

Zastanów się wspólnie z uczniami czy strach przed robotyzacją i sztuczną inteligencją jest uzasadniony, na jakim etapie jest adaptacja emocjonalna człowieka do współpracy z robotami humanoidalnymi, czy ludzkość ma się czego obawiać.

Znajdź przykłady zastosowania robotów w branży hotelarskiej i gastronomicznej. Oceń czy chciałbyś mieszkać w hotelu obsługiwanym wyłącznie przez roboty, w tym roboty humanoidalne. Zastanów się i uargumentuj na bazie dostępnych informacji (a może też własnych doświadczeń) czy bardziej komfortowy jest pobyt w hotelu „robotycznym”, obsługiwanym wyłącznie przez roboty, hotelu obsługiwanym wyłącznie przez ludzi, czy obsługiwanym w kooperacji ludzi i inteligentnych maszyn. Odnieś swoje rozważania do realizacji celów zrównoważonego rozwoju na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej i środowiskowej.

W kontekście wiedzy na temat rozwoju inteligentnych robotów i robotyzacji życia społecznego i gospodarczego zainspiruj młodzież do zaplanowania swojej przyszłości. Gdzie widzą siebie za 5, 10, 15 i 20 lat? W jakich zawodach chcieliby pracować?

Teoria:

- Opowiedz uczniom historię robotyki i podaj przykłady pierwszych robotów.

- Przybliż uczniom różnorodność współczesnych robotów. Poszukaj więcej informacji na ich temat oraz wskaż trendy rozwoju tej szerokiej dziedziny.

- Roboty medyczne to z jedna z najprężniej rozwijających się gałęzi robotyki. Wspomagają wykonywanie niektórych czynności medycznych, zwiększają precyzję lekarza, np. podczas operacji chirurgicznej albo zastępują rolę asystenta w trakcie operacji. Poszukaj innych przykładów i zaprezentuj je uczniom.

Roboty - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat: Czy roboty przejmą władzę nad światem? Porozmawiajcie o szansach rozwoju jakie daje robotyzacja oraz o zagrożeniach z tym związanych.

Zainspiruj!

- Młodszych uczniów zachęć do narysowania ich wyobrażenia o domu przyszłości –pod kątem nowatorskich robotów, które mogą wspomóc funkcjonowanie człowieka w codziennym życiu.

- Zastanówcie się, co sprzyja rozwojowi robotyki i temu, że roboty stały się nieodłącznym elementem postępu technologicznego (to np. miniaturyzacja, coraz większe moce obliczeniowe oraz zaawansowane systemy informatyczne).

- Robot humanoidalny to robot przypominający kształtem ludzkie ciało. Poszukajcie przykładów najciekawszych projektów w tym zakresie. Zastanówcie się, jakie emocje i odczucia wywołują w Was takie roboty. Czy roboty dla uczniów są już czymś powszechnym?

- Niektóre roboty są tworzone z myślą o współpracy z ludźmi. Przykładem mogą być roboty-asystenci osób starszych i schorowanych. Zastanówcie się nad rozwojem tego trendu – czy kiedyś każda starsza samotna osoba będzie miała swojego „opiekuna”, który np. przypomni o zażyciu lekarstw, zapyta, jak się czuje albo wezwie pomoc w razie wypadku?

- Czy maszyny (w tym wypadku: roboty) mogą być kreatywne? Porozmawiajcie na ten temat wychodząc od pojęcia kreatywności. Następnie poszukajcie przykładów obrazów stworzonych przez roboty i zastanówcie się, czy to jest sztuka.

- Zastanówcie się, jakie zastosowania w przyszłości mogą mieć drony. Już teraz są wykorzystywane np. do powietrznego monitoringu na rzecz poprawy bezpieczeństwa, do odstraszania ptaków na terenie lotniska czy do analizy zanieczyszczeń w powietrzu. Zgłębcie przykładowo temat dostaw kurierskich za pomocą dronów.

- Na bazie wybranych przykładów z literatury i filmów science fiction sprzed kilku dekad, przeanalizujcie, jak kiedyś wyobrażano sobie przyszłość. Szczególną uwagę zwróćcie na roboty. Czy tamte pomysły okazały się prorocze?

- Na bazie wybranych przykładów ze współczesnego kina i literatury science fiction przeanalizujcie, jak dziś twórcy wyobrażają sobie świat za kilka dekad czy wieków. Szczególną uwagę zwróćcie na roboty.

46 KLIMAT

Zmiana klimatu jest faktem, nie opinią – podkreślają naukowcy m.in. z działającego globalnie Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC). Z drugiej strony klimat jest jednym z tematów, wokół których krąży najwięcej mitów i dezinformacji. Kluczowa jest więc edukacja bazująca na rzetelnej wiedzy. Zagadnienie można podjąć podczas wielu lekcji, m.in. przyrody, geografii, biologii, chemii, wiedzy o społeczeństwie, ale także podczas zajęć z etyki, z wychowawcą czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Zmiana klimatu to fakt, nie opinia.

Klimat: – układ zjawisk pogodowych charakterystycznych dla jakiegoś obszaru, ustalany na podstawie wieloletnich obserwacji; - zespół emocji i wrażeń powszechnie odczuwanych w jakimś miejscu lub okolicznościach.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem klimatu.

Zrównoważony rozwój

Przy ochronie klimatu i przeciwdziałaniu negatywnym skutkom ocieplenia klimatu musi nastąpić integracja działań w obrębie realizacji wszystkich celów zrównoważonego rozwoju, zdefiniowanych w Agendzie 2030. Oczywiście ochronie klimatu bezpośrednio dedykowany jest Cel 13. Działania w dziedzinie klimatu, ale konsekwencje ocieplenia klimatu dotykają zarówno ludzi, jak i całych społeczeństw oraz gospodarek wszystkich krajów. Negatywne efekty zmian klimatycznych (ekstremalne zjawiska pogodowe i klęski żywiołowe) są coraz bardziej uciążliwe i dotykają coraz większej ilości ludzi. Emisja gazów cieplarnianych z roku na rok wzrasta, mimo podejmowania różnorodnych działań ograniczających ich ilość emitowaną do atmosfery. Związane jest to z: rosnącym większym zapotrzebowaniem na energię elektryczną i cieplną, zwiększającą się ilością samochodów spalinowych, niezrównoważoną produkcją i wysoką nadkonsumpcją, nieracjonalnym gospodarowaniem zasobami i marnotrawstwem zasobów, w tym zasobów żywnościowych. Potrzebna jest całkowita przebudowa świadomości człowieka i ukształtowanie nawyków proekologicznych. Jest to zadanie przed którym stoi zarówno indywidualny człowiek, jak również przedsiębiorstwa i instytucje. Zmian klimatu nie możemy cofnąć ani zatrzymać, ale możemy je spowolnić i przygotować społeczeństwa do adaptacji zmian klimatu.

Zbadaj, jak przebiega rozwój polskiej energetyki wiatrowej na Bałtyku. Czy te rozwiązania pozwolą na przeciwdziałanie zmianom klimatu.

Rozważ z uczniami możliwości zmiany stylu życia, rezygnację z nadmiernej konsumpcji, minimalizm zakupowy, częściowy powrót do natury – czy jest to możliwe?

Zastanówcie się wspólnie, co każdy człowiek może zrobić, by skutecznie zmniejszyć antropopresję. Czy nasze wspólne działania mogą przynieść jakieś wymierne skutki?

Co zrobić, by zatrzymać nieracjonalne napędzanie produkcji i konsumpcji, które w dużej mierze odpowiedzialne jest za zmiany klimatyczne. Przedyskutuj koncepcję Europejskiego Zielonego Ładu. Czy zaproponowane w niej rozwiązania mają szanse na pełną adaptowalność we wszystkich krajach i skuteczność ludzkich działań w tym zakresie. Zastanów się, jak gospodarka o obiegu zamkniętym może przyczynić się do ograniczenia rozwoju gospodarczego i negatywnego wpływu człowieka na klimat.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, czym jest klimat i czym różni się od pogody. Przybliż typy klimatów na świecie oraz podaj znaczenie pojęcia: strefa klimatyczna.

- Wskaż, jaki typ klimatu występuje w Polsce. Przybliż uczniom czynniki, które kształtują klimat Polski. Przy okazji wyjaśnij takie pojęcia jak: masa powietrza, wyż, niż.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest efekt cieplarniany (tzw. efekt szklarni). Przy tej okazji opowiedz o czynniku antropogenicznym wpływającym na zmiany klimatu, podając dane dotyczące stężenia i emisji dwutlenku węgla w ostatnich dekadach.

- Podaj uczniom dane dotyczące rosnącej średniej globalnej temperatury. Podaj powiązane z tym przykłady występowania zjawisk ekstremalnych. Nawiąż również do związanego z tym tematem problemu topnienia lodowców.

Klimat - punktem wyjścia do:

- Zgłębienia wiedzy na temat antropocenu, czyli proponowanej przez część środowiska geologów epoki geologicznej, charakteryzującej się znacznym wpływem człowieka na ekosystem i geologiczny system Ziemi. Poszukajcie więcej informacji na ten temat. Zastanówcie się, co w warstwach odpowiadających naszej epoce geologicznej pozostanie w ziemi (to np. beton i mikroplastik).

- Zgłębienia wiedzy na temat fact-checkingu – na czym polega i dlaczego umiejętności weryfikowania informacji i krytycznego myślenia są tak potrzebne we współczesnym świecie.

- Rozmowy na temat odpowiedzialności (indywidualnej i zbiorowej) np. za klimat czy ochronę środowiska.

Zainspiruj!

- Wokół klimatu powstało (i nadal powstaje) wiele mitów. Poszukajcie ich przykładów oraz rzetelnych, naukowych (lub popularnonaukowych) wyjaśnień. Zastanówcie się, dlaczego w przestrzeni publicznej (m.in. w mediach społecznościowych) powielanie tych mitów jest tak częste.

- Zapoznaj uczniów z działalnością Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change, w skrócie IPCC). Przeczytajcie raporty i przeanalizujcie je.

- Metan to silny gaz cieplarniany. Poszukajcie informacji, skąd się bierze oraz czy i jak można ograniczyć jego emisję, a także czy i jakie (globalne, kontynentalne) działania są podejmowane na rzecz ograniczenia jego emisji.

- Poszukajcie informacji na temat tego, jak zmiana klimatu wpływa na cały globalny ekosystem m.in. pod kątem odporności zwierząt czy gatunków inwazyjnych.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

47 ENERGIA

Energia – zależy od niej i funkcjonowanie organizmów, i działanie maszyn, i istnienie wszechświata. A słynne: E=mc2 Alberta Einsteina, czyli wzór równoważności masy i energii, to najbardziej rozpoznawalny wzór z fizyki. Do tematu energii można podejść również od strony jej wytwarzania, czyli energetyki. Zagadnienie można więc podjąć podczas lekcji fizyki, chemii, przyrody, geografii, wiedzy o społeczeństwie oraz w trakcie zajęć z elementami techniki, wiedzy o regionie i w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Nowoczesna energetyka.

Energia: - wewnętrzna siła człowieka do podejmowania działania i nowych wyzwań; - wielkość fizyczna, charakteryzująca zdolność układu ciał do wykonywania pracy; - prąd elektryczny.

Energetyka: - dział gospodarki zajmujący się wytwarzaniem energii i dostarczaniem jej do odbiorców; - dyscyplina naukowo-techniczna zajmująca się przetwarzaniem i wykorzystywaniem energii.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniem energii, zwłaszcza w kontekście wytwarzania i magazynowania różnych jej form.

Zrównoważony rozwój

Problematyce energii poświęcony jest bezpośrednio Cel 7. Agendy 2030 – Czysta i dostępna energia. W tym kontekście ważne jest przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu oraz zagwarantowanie bezpieczeństwa energetycznego przy kurczących się nieodnawialnych źródłach energii. Energia jest powszechnie potrzebna do rozwoju. Dostęp do niej wpływa na jakość życia. Jednak na globie wciąż prawie miliard osób żyje bez prądu. Z drugiej strony, w krajach wysoko uprzemysłowionych mamy do czynienia z nadmiernym zużyciem energii, a zapotrzebowanie na nią wciąż wzrasta. Jej użycie generuje różnego rodzaju negatywne skutki, w tym wzrastający ślad węglowy i ekologiczny, a co za tym idzie, ocieplenie klimatu. Stąd ciągłe starania o wzmocnienie efektywności energetycznej i redukcję gazów cieplarnianych. Rozwija się też zielona energetyka, coraz więcej energii pochodzi z OZE. Mimo ciągłych starań i różnorodnych programów, istnieje niebezpieczeństwo blackout-ów, a produkcja energii wciąż jest największym emiterem gazów cieplarnianych. W tym przypadku bardzo trudno jest pogodzić interesy człowieka, gospodarki i środowiska. Zgodnie z celami zrównoważonego rozwoju, takie działania należy jednak podejmować.

Zorganizuj wycieczkę do elektrowni i przedyskutuj z uczniami możliwości całkowitego przejścia na czystą energię. Przedyskutujcie co oznacza sformułowanie czysta energia.

Zbadaj, jak przebiega rozwój polskiej energetyki wiatrowej na Bałtyku. Czy te rozwiązania pozwolą na przeciwdziałanie zmianom klimatu?

Znajdź i omów z uczniami przykłady blackout-ów w Polsce, w Europie i na świecie. Jakie były skutki długotrwałego braku dostępu do energii elektrycznej podczas tych awarii? Jak radzili sobie ludzie, a jak wspomagały ich instytucje?

Zastanów się, czy możliwe byłoby życie człowieka bez energii elektrycznej. Zastanów się i sprawdź, jak żyją ludzie pozbawieni tego dobra. Przedyskutuj, co by się mogło stać, gdyby nagle w miejscowości, w której żyją uczniowie zabrakło prądu na dłuższy czas, powiedzmy dwa tygodnie. Jak można byłoby sobie z tym poradzić?

Jakie czynniki mogłyby być sprzyjające, bądź niesprzyjające, żeby przetrwać? Przeprowadź z uczniami dyskusję na ten temat i spróbujcie stworzyć scenariusze „przetrwania” inne niż przeniesienie się na określony czas do miejscowości, gdzie prąd jest dostępny. Zbadaj z uczniami, jakie mogą być przyczyny blackout-u.

Teoria:

- Wyjaśnij uczniom, skąd się bierze prąd i jak powstaje energia elektryczna.

- Przybliż uczniom temat miksu energetycznego – czym jest, jak dzisiaj się rozkłada i jakie są trendy na przyszłość.

- Energia z wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalna, hydroenergia, biomasa, gaz z wysypisk śmieci, oczyszczalni ścieków czy biogaz – to przykłady odnawialnych źródeł energii (OZE). Podaj uczniom, ile procent stanowi OZE w Polsce i jakie są trendy.

- Wyjaśnij uczniom, czym jest energetyka jądrowa i dlaczego to stabilne źródło energii elektrycznej. Podaj aktualne założenia dotyczące budowy elektrowni jądrowej w Polsce.

- Energia w fizyce – wyjaśnij uczniom, czym jest, jaki jest jej podział i jakie są jednostki.

- Wyjaśnij uczniom słynny wzór: E=mc2 Alberta Einsteina. Zastanówcie się, skąd wziął się jego (tego wzoru) globalny fenomen.

Energia - punktem wyjścia do:

- Zgłębienia wiedzy na temat wodoru jako potencjalnego paliwa alternatywnego. Wskaż stan wiedzy i zaawansowania technologii oraz podaj największe wyzwania związane z wdrożeniem tej technologii na masową skalę (m.in. kwestia magazynowania).

- Zgłębienia wiedzy na temat gospodarki obiegu zamkniętego, wychodząc od gospodarki odpadami i wykorzystania odpadów do generowania bioenergii.

- Zgłębienia wiedzy na temat potrzeb energetycznych człowieka i mechanizmów przemiany energii w różnych procesach metabolicznych zachodzących w organizmie.

Zainspiruj!

- Poszukajcie informacji na temat średniego zużycia energii elektrycznej w polskich gospodarstwach domowych. Znajdźcie dane, które pokażą, co zużywa najwięcej energii w domach. Na tej podstawie zastanówcie się nad sposobami oszczędzania energii.

- Energetyka węglowa wciąż jest filarem polskiej gospodarki. W tym kontekście opowiedz uczniom historię rozwoju przemysłu wydobywczego w Katowicach i województwie śląskim. Wskaż również, jakie działania na rzecz odejścia od węgla w energetyce są prowadzone na poziomie krajowym i europejskim. Poszukajcie przykładów aktualnie prowadzonych działań lub procesów.

- Przybliż uczniom pojęcie transformacji energetycznej i jej przebieg w Polsce. Zastanówcie się nad społecznymi wyzwaniami związanymi z adaptacją do tych zmian.

- Głównym celem działań w ramach Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 jest transformacja regionu oparta na nowoczesnej nauce i innowacjach. Poszukajcie przykładów takich działań. Zastanówcie się też, czego najbardziej potrzebowałby region na ten moment.

48 IMPROWIZACJA

Brak planu, schematu działania i jasno wyznaczonych celów czy raczej empatyczne i pełne zaangażowania działanie? Improwizacja niejedno ma imię. Temat ten można poruszyć m.in. podczas lekcji muzyki, plastyki, języka polskiego, ale też w trakcie zajęć z wychowawcą.

Temat lekcji: Improwizujemy!

Improwizacja:

- tworzenie dzieła artystycznego z jednoczesnym wykonywaniem go; - wykonywanie czegoś bez przygotowania.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem improwizacji.

Zrównoważony rozwój

Improwizacja może być pomocna w działaniu zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza w sytuacjach, które wymagają elastyczności, szybkiego dostosowywania się do zmian oraz kreatywnego podejścia do problemów ekologicznych, społecznych i ekonomicznych. Improwizacja często polega na pracy „tu i teraz”, w aktualnych warunkach i na dostępnych materiałach, co wspiera tworzenie rozwiązań opartych na lokalnych zasobach i redukcję marnotrawstwa. Pomaga w kreatywnym rozwiązywaniu problemów, a także rozwija umiejętność szybkiego reagowania i podejmowania decyzji, co ma szczególne znaczenie przy zarządzaniu kryzysowym, np. w przypadku klęsk żywiołowych czy katastrof środowiskowych.

Zachęć do dyskusji na temat znaczenia improwizacji dla zrównoważonego rozwoju. Czy umiejętność improwizacji pomaga radzić sobie w sytuacjach kryzysowych? Zainspiruj do stworzenia scenariusza działania, np. w przypadku pożaru lub powodzi, na podstawie aktualnie posiadanej wiedzy. Zastanów się czy umiejętność improwizacji zwalnia nas od konieczności planowania i myślenia strategicznego. A może improwizacja jest dobrym uzupełnieniem planowania i pozwala na bardziej elastyczne i niestandardowe działania w sytuacjach nieprzewidzianych i zaskakujących.

Teoria:

- Improwizacja w muzyce kojarzy się przede wszystkim z jazzem. W tym znaczeniu jest to komponowanie na bieżąco melodii na bazie jakiegoś konkretnego tematu głównego. Przybliż uczniom postacie najwybitniejszych muzyków jazzowych. Zaprezentuj fragmenty ich twórczości i wskaż cechy charakterystyczne tego gatunku.

- Omów „Wielką improwizację”, czyli monolog Konrada w III części dramatu „Dziady” Adama Mickiewicza. Wskaż, dlaczego akurat ten fragment jest tak ważny w historii polskiej literatury.

Improwizacja - punktem wyjścia do:

- Rozmowy na temat organizacji nauki. Omówcie, jak ułożyć dobry plan, a także jak organizować przestrzeń do nauki.

Zainspiruj!

- Zastanówcie się wspólnie, czy improwizacja to brak planu, schematu działania i jasno wyznaczonych celów, czy raczej empatyczne i pełne zaangażowania działanie. Stwórzcie listę „za” i „przeciw” do obu tych spojrzeń.

- Elastyczność, otwartość, spontaniczność – to cechy, którymi wyróżnia się dobry improwizator. Zastanówcie się, co jeszcze jest potrzebne.

- Improwizacja, kreatywność, spontaniczność, twórczość – zastanówcie się nad wzajemnymi powiązaniami tych pojęć.

- Improwizacja to również forma spontanicznego reagowania na okoliczności i sytuacje, w których znajdzie się człowiek. Zachęć uczniów do podzielenia się na forum klasy przykładami sytuacji z własnego życia, w których musieli zaimprowizować. Zastanówcie, jakie cechy charakteru pomagają w takich przypadkach.

- Nauka – jako fundament wiedzy – to systematyka i badania. Opisując metodę badań naukowych zastanówcie się, czy w procesie badawczym jest miejsce na improwizację.

- Zamiast polegać na wcześniej napisanym dialogu, improwizatorzy tworzą sceny oparte na luźnych scenariuszach. Poszukajcie przykładów nagrań improwizacji teatralnej lub komediowej (kabaretowej). Zastanówcie się, co sprawia, że dana improwizacja jest dobra lub nie.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

49 CZŁOWIEK

Cogito ergo sum (myślę, więc jestem) – to jedno z najsłynniejszych zdań w dziejach filozofii. W końcu Homo sapiens to człowiek rozumny. Temat człowieka daje możliwość wszechstronnego spojrzenia na ludzką naturę oraz miejsce człowieka w społeczeństwie np. w obliczu szybko rozwijających się technologii. Zagadnienie można więc podjąć podczas lekcji biologii, przyrody, geografii, wiedzy o społeczeństwie, ale też w trakcie zajęć z elementami filozofii, etyki, wiedzy o kulturze czy w nauczaniu wczesnoszkolnym.

Temat lekcji: Wpływ człowieka na kształtowanie jutra.

Człowiek – istota żywa, zdolna do mówienia, myślenia i tworzenia dóbr kultury.

Cel ogólny: Zapoznanie ucznia z zagadnieniami powiązanymi z człowiekiem.

Zrównoważony rozwój

Wielu badaczy podkreśla, że koncepcja zrównoważonego rozwoju jest koncepcją antropocentryczną, czyli w centrum zainteresowania stawia człowieka i jego potrzeby. Analiza dokumentów, które leżą u podstaw tej koncepcji – Deklaracja Sztokholmska (1972), Deklaracja z Rio (1992), Globalny Program Działań Agenda 21 (1992), Deklaracja z Johannesburga (2002), Implementacyjny Plan Działań z Johannesburga (2002), Dokument końcowy RIO+20 – Przyszłość jakiej chcemy (2012), Nowa Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 (2015) – wskazuje, że człowiek jest tu jednostką uprzywilejowaną, a ochrona środowiska i całych ekosystemów podejmowana jest ze względu na potrzeby człowieka i chęć jego przetrwania na ziemi oraz ochrony jego „oikos” czyli domu, w którym mieszka i rozwija się. W świecie nauki zdarzają się także ujęcia biocentryczne i holistyczne koncepcji zrównoważonego rozwoju. W nich człowiek jest tylko częścią przyrody, elementem ekosytemu i wszelkie działania naprawcze czy prewencyjne podejmowane są ze względu na samą przyrodę, która posiada wartość per se. Nie zmienia to jednak faktu, że działania te podejmuje człowiek i chociażby z tego powodu antropocentryczny punkt widzenia jest niezaprzeczalny. Pojawiają się także opracowania wskazujące, że przyroda sama sobie poradzi, zregeneruje się i przetrwa, pomoc człowieka jest tu niepotrzebna, a jego obecność na ziemi jest nawet niepożądana. Bez człowieka przyroda będzie się rozwijała w naturalny sposób. Trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że koncepcja zrównoważonego rozwoju przyjmuje wymiar antropocentryczny i ma służyć człowiekowi i podnoszeniu jego jakości życia przy jednoczesnej ochronie środowiska naturalnego. Wszystkie cele zrównoważonego rozwoju zawarte w Agendzie 2030 ukierunkowane są na zaspokojenie potrzeb człowieka i podniesienie jakości życia. Nie będzie to jednak możliwe bez ochrony przyrody, gdyż zdegradowane środowisko naturalne niesie szereg negatywnych konsekwencji, w tym konsekwencji zdrowotnych dla człowieka, co z kolei wiąże się z obniżeniem jakości życia.

Przedyskutuj z uczniami różne stanowiska dotyczące koncepcji zrównoważonego rozwoju (antropocentryczne, biocentryczne, holistyczne) i zastanówcie się wspólnie czy inny punkt widzenia poza antropocentrycznym jest w ogóle możliwy.

Zwróćcie uwagę na kondycje fizyczną, intelektualną i psychiczną współczesnego człowieka i spróbujcie zrobić historyczne porównanie rozwoju człowieka pod tym kątem. Spróbujcie przygotować dalsze scenariusze rozwoju człowieka. Jak będzie wyglądała jego kondycja fizyczna, psychiczna i intelektualna za kolejne 100, 200 lub 300 lat? Zastanówcie się czy rozwój sztucznej inteligencji i technologii kognitywnych stanowi zagrożenie dla sfery intelektualnej i psychicznej człowieka.

Teoria:

- Przybliż uczniom anatomię człowieka i opowiedz, co kryje ciało człowieka.

- Przybliż uczniom działanie mózgu –ludzkiego „centrum dowodzenia”. Nawiąż również do niezwykle prężnie rozwijającej się dziedziny nauki o charakterze interdyscyplinarnym, jaką jest neurobiologia.

- Skąd wziął się człowiek? Opowiedz uczniom o ewolucji i przodkach Homo sapiens.

- Człowiek jest przedmiotem refleksji wszystkich nurtów w dziejach filozofii. Wskaż wybrane przykłady oraz co na ten temat sądzą współcześni znani filozofowie.

Człowiek - punktem wyjścia do:

- Dyskusji na temat tego, czy maszyny (roboty lub sztuczna inteligencja) zastąpią kiedyś ludzi. Skonfrontujcie ze sobą przykłady z naukowych doniesień i literatury science fiction.

- Rozmowy na temat wykluczenia cyfrowego, zwłaszcza osób starszych. Zastanówcie się, czym to skutkuje i jak można by rozwiązać ten problem.

- Zgłębienia tematu dziedzictwa kulturowego najbliższego otoczenia, w kontekście tożsamości kulturowej. Zastanówcie się m.in. nad tym, jak dziedzictwo kształtuje tożsamość.

- Rozmowy na temat chorób cywilizacyjnych, które w dużej mierze są spowodowane niezdrowym stylem życia. Poszukajcie informacji, co to są za choroby, co wpływa na ich rozwój oraz jak można im zapobiegać.

- Rozmowy na temat zdrowego stylu życia m.in. w odniesieniu do ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia i nowotwory, czyli najczęstsze przyczyny zgonów w Polsce.

Zainspiruj!

- Zastanówcie się nad miejscem człowieka w świecie nowoczesnych technologii, roli nowoczesnych technologii w życiu człowieka i tego, jak technologia wpływa na ludzkie życie.

- Porozmawiajcie na temat odpowiedzialności (lub jej braku) człowieka m.in. za klimat, ochronę środowiska czy zachowywanie dziedzictwa kulturowego. Zastanówcie się nad tym z indywidualnego i zbiorowego punktu widzenia.

- Antropocentryzm to pogląd filozoficzny, według którego człowiek jest centrum i celem świata i dlatego powinien być głównym przedmiotem poznania naukowego i filozoficznego. Zastanówcie się na tym, sporządzając listę „za” i „przeciw”. Porozmawiajcie również o skutkach takiego myślenia.

- Antropocen to nazwa proponowanej przez część środowiska geologów epoki geologicznej, charakteryzującej się znacznym wpływem człowieka na ekosystem i geologiczny system Ziemi. Poszukajcie więcej informacji na ten temat. Zastanówcie się, co w warstwach odpowiadających naszej epoce geologicznej pozostanie w ziemi (to np. beton i mikroplastik).

- Na podstawie analizy piramidy Maslowa porozmawiajcie o tym, czego potrzebuje człowiek, aby żyć i na czym polega hierarchia potrzeb.

- Bazując na podanej wyżej definicji człowieka zastanówcie się, co świadczy i decyduje o człowieczeństwie.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

50 MATERIAŁY

Materiał to słowo wieloznaczne, które obejmuje zarówno materiał budowalny, skalny, bawełniany, jak i materiał na książkę, materiał biurowy czy ten w gazecie. Nie zapominając o materiale na męża czy żonę (tak, taka definicja też istnieje). W kontekście najnowszych osiągnięć nauki na materiał można spojrzeć z perspektywy materiałoznawstwa i inżynierii materiałowej. Pod tym względem zagadnienie można podjąć przede wszystkim podczas lekcji chemii, ale też plastyki, biologii czy zajęć z elementami techniki.

Temat lekcji: Wszechobecne materiały.

Materiał – coś, z czego wytwarza się różne rzeczy.

Cel ogólny:

Zapoznanie ucznia z zagadnieniem materiałów i materiałoznawstwa w kontekście najnowszych osiągnięć nauki.

Zrównoważony rozwój

W kontekście połączenia materiałów i zrównoważonego rozwoju, najczęściej mówi się o zrównoważonych materiałach budowlanych czy też o zrównoważonych opakowaniach. Konsumenci stają się coraz bardziej świadomi i przy kupnie towarów coraz częściej zwracają uwagę np. na to, czy opakowania nadają się do recyklingu, a także czy są zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Jeśli natomiast mowa o branży budowlanej, to celem producentów jest stworzenie takich materiałów budowlanych, które będą neutralne dla klimatu. Oszczędzanie zasobów, redukcja emisji szkodliwych substancji, odpowiedzialna utylizacja i recykling sprawiają, że budynki wykonane z takich materiałów również są bardziej zrównoważone. Dokładając do tego zrównoważone materiały wykończeniowe, których producenci starają się efektywnie zarządzać odpadami produkcyjnymi, otrzymujemy miejsca zamieszkania nowoczesne, eleganckie, a jednocześnie zrównoważone, ekologiczne i wytrzymałe. Wpisuje się to w Cel 9 (Innowacyjność, przemysł, infrastruktura), Cel 12 (Odpowiedzialna produkcja i konsumpcja) oraz Cel 13 (Działania w dziedzinie klimatu) Zrównoważonego Rozwoju.

Zachęć do dyskusji, w jaki sposób produkcja opakowań oraz materiałów wykończeniowych i budowlanych może być bardziej proekologiczna. Zwróć uwagę na niepotrzebną mnogość opakowań, np. kosmetyków. Jakie materiały najbardziej wpisują się w założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju? Zainspiruj do stworzenia nowego zrównoważonego opakowania dla dowolnie wybranego produktu.

Teoria:

- Scharakteryzuj wybrane materiały np. metaliczne, ceramiczne, polimerowe, kompozytowe. Podaj przykłady zastosowania np. w medycynie, sporcie czy transporcie.

- Wyjaśnij, czym są polimery. Opowiedz o wynalezieniu tworzyw sztucznych i podaj przykłady zastosowań materiałów polimerowych w przedmiotach codziennego użytku. Wskaż cechy, które sprawiają, że te materiały są tak powszechnie wykorzystywane (to m.in. wytrzymałość, odporność czy elastyczność).

- Wyjaśnij, czym jest grafen, do czego służy i jaki ma potencjał, jeśli chodzi o zastosowanie teraz i w przyszłości.

- Nanotechnologia to ciągle rozwijająca się dziedzina nauki z pogranicza biologii, chemii, fizyki, inżynierii materiałowej i medycyny. Nanomateriały złożone z obiektów o rozmiarach niewidocznych ludzkim okiem są wykorzystywane w życiu codziennym na szeroką skalę. Podaj ich przykłady.

- Materiały (rozumiane jako tkaniny) można podzielić na te naturalne, sztuczne i syntetyczne. Scharakteryzuj je. Podaj też ich przykłady, np. w oparciu o odzież noszoną przez uczniów.

Materiały - punktem wyjścia do:

- Debaty na temat tego, czy można uciec od plastiku. Zastanówcie się, jakie plastikowe przedmioty można by produkować z innych surowców, a jakich (w dobie obecnego stanu wiedzy) nie da się zamienić.

- Zgłębienia wiedzy na temat recyklingu w sztuce m.in. pod takimi postaciami jak recykling art, upcykling art czy trash art.

Zainspiruj!

- Elastyczne ekrany czy zaciemniające się okna to przykłady zastosowań nowoczesnych materiałów, które są lub prawdopodobnie niebawem będą w użyciu. Nie zważając na możliwości technologiczne, zastanówcie się, jakie innowacyjne materiały przydałyby się ludzkości.

- Zgłębcie temat innowacyjnych biodegradowalnych materiałów, które mogą mieć zastosowanie w medycynie np. w postaci opatrunków na ciężko gojące się rany. Poszukajcie takich przykładów. Zastanówcie się też, jakie inne materiały mogłyby powstać.

- Poszukajcie przykładów ze współczesnej sztuki na artystyczne podejście do materiałów (rozumianych nie tylko jako tkaniny).

Katowice – Europejskim Miastem Nauki 2024. Ten zaszczytny tytuł jest przyznawany przez Komisję Europejską. Po raz pierwszy otrzymało go miasto z Europy Środkowo-Wschodniej. Uzyskanie tego prestiżowego tytułu to efekt wysiłków Miasta Katowice oraz siedmiu publicznych uczelni Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki. Nie byłoby to możliwe bez Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE –jednego z największych europejskich wydarzeń popularnonaukowych oraz istotnej platformy współpracy na rzecz nauki obywatelskiej.

Konsorcjum (powstałe w 2021 roku) tworzą:

• Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach,

• Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach,

• Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach,

• Politechnika Śląska,

• Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach,

• Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,

• Uniwersytet Śląski w Katowicach (lider).

Przy wsparciu:

• Miasta Katowice (strategiczny partner konsorcjum),

• Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego,

• Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego,

• Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii GZM.

Ideą przewodnią wszelkich działań w ramach Europejskiego Miasta Nauki jest transformacja miasta i regionu w oparciu o nowoczesną naukę i innowacje. Stąd też hasło przewodnie, że nauka da nam przyszłość.

Miasto Nauki opierało się na trzech fundamentach:

1. Program obchodów Europejskiego Miasta Nauki 2024,

2. Doskonałość naukowa, w tym organizacja konferencji EuroScience Open Forum (ESOF) – europejskiej platformy dyskusji o przyszłości nauki,

3. Infrastruktura Miasta Nauki (Sieciowe Centrum Nauki, Zielona Strefa Nauki oraz dążenie do przywrócenia mieszkańcom Rawy).

Wszystkie informacje dotyczące Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 znajdziesz na www.miastonauki.pl

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

Nauczyciele – Nauczycielom

Wśród wielu inicjatyw, które powstały w ramach obchodów Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024, znalazł się również program edukacyjny Nauczyciele – Nauczycielom. Jego celem była integracja środowiska nauczycieli akademickich i nauczycieli szkolnych poprzez stworzenie przestrzeni do wzajemnej wymiany myśli i doświadczeń, na rzecz wypracowania wspólnych rozwiązań i inspiracji.

W ramach programu odbyło się sześć akademii nawiązujących do obszarów EMNK 2024: klimat i środowisko, przemysły przyszłości, zdrowie i jakość życia, innowacje społeczne, dziedzictwo przemysłowe i kulturowe oraz kreacja i krytyka. Cykl dostarczył odpowiedzi na aktualne pytania dotyczące efektywnych metod współpracy z uczniami, ich potrzeb edukacyjnych oraz alternatywnych metod prowadzenia lekcji i zajęć. W Radzie Programowej zasiadali: autorytety pedagogiczne oraz finaliści Nagrody im. Profesora Józefa Pietera.

Innowacyjne podejście do nauczania, oparte na projektach i pracy zespołowej, pozwoliło uczestnikom rozwinąć kompetencje miękkie, co wzbogaciło ich spojrzenie na wyzwania edukacyjne i sposoby ich rozwiązywania. Cykl wydarzeń potwierdził, że współpraca różnych środowisk nauczycielskich może być skutecznym narzędziem wspierającym rozwój zawodowy i wspólny cel, jakim jest edukacja młodzieży.

Idea programu będzie kontynuowana w ramach Klubu Nauczyciela, na którego spotkania zapraszamy dyrektorów, nauczycieli i edukatorów.

Nauka inspiruje! Materiały pomocnicze dla nauczycieli związane z tematyką 50 Tygodni w Mieście Nauki Katowice 2024

Wydawca:

Politechnika Śląska

Koncepcja i opracowanie:

Krzysztof Gronowicz

Agnieszka Kliks-Pudlik

Korekta:

Wydawnictwo Politechniki Śląskiej

Redakcja tekstów:

Agnieszka Kliks-Pudlik

Aleksandra Kuzior

Opracowanie graficzne, projekt okładki oraz skład:

Katarzyna Kowalczyk

Agnieszka Pilsyk

Fotografie:

Krzysztof Gronowicz str.: 120

Katarzyna Kowalczyk str.: 31-33, 43-45, 55-57, 75-77, 107-109, 159-160, 207-209

Karolina Marszał str.: 39-41, Maciej Mutwil str.: 119, 121, 143-145, 151-153, 171-173, 175-176

Agnieszka Pilsyk str.: 11-13

Tomasz Stokłosa str.: 15-17, 99-101

Jan Szady str.: 91-93, 103-105, 135-137, 183-185

iStock str.: 20, 23-25, 27-29, 35-37, 47-49, 51-53, 59-61, 63-65, 67-69, 71-73, 79, 83-85, 87-89, 95-97, 115-117, 123-125, 127-129, 131-133, 139-141, 147-149, 163-165, 167-169, 187-188, 191-193, 195-197, 199-201

Pozostała część pochodzi ze zbiorów Centrum Promocji i Komunikacji

Druk:

Drukarnia Kolumb. Chorzów on-line@drukarniakolumb.pl tel. 32 352 16 90

Copyright by Politechnika Śląska Gliwice 2024

ISBN 978-83-7880-968-5

Nakład: 14 000 egz.

Publikacja jest dofinansowana ze środków Województwa Śląskiego - Współorganizatora Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024

Sfinansowane ze środków UE. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autora lub autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Badań Naukowych (REA). Unia Europejska ani REA nie ponoszą za nie odpowiedzialności.