ελληνισμός 2018. 09

MAGYARORSZÁGI GÖRÖGÖK ORSZÁGOS ÖNKORMÁNYZATA 1054 Budapest, Vécsey u. 5.

ελληνισμός Έκδοση της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας • Αύγουστος, Σεπτέμβριος 2018

Oυγγρική βοήθεια για την αποκατάσταση των ζημιών από τις φονικές πυρκαγιές

2

Η φονικότερη πυρκαγιά στην ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Στις 23 Ιουλίου 2018 και ώρα 12:03 το μεσημέρι, ξέσπασε πυρκαγιά στη Δυτική Αττική, στην περιοχή των Γερανείων Ορέων, κοντά στην Κινέτα, όπου κατέκαψε μεγάλη έκταση, μεταξύ της οποίας και οικισμούς. Στις 16:41 το απόγευμα της ίδιας μέρας, ξέσπασε δεύτερη φωτιά στην Ανατολική Αττική, όπου ξεκίνησε από την ανατολική πλευρά της Πεντέλης και κατευθύνθηκε προς τους οικισμούς Νέος Βουτζάς και Μάτι, η οποία επεκτάθηκε με γρήγορο ρυθμό λόγω των ισχυρών τοπικών ανέμων, έχοντας ως αποτέλεσμα -εκτός των φυσικών και υλικών καταστροφών- δεκάδες θύματα στο Μάτι. Ο τελευταίος επίσημος απολογισμός αναφέρεται σε 99 νεκρούς (από τις 11 Σεπτεμβρίου) ενώ υπήρξαν και 164 τραυματίες, εκ των οποίων οι 23 παιδιά. Την ίδια ημέρα, ο Πρωθυπουργός της χώρας, Αλέξης Τσίπρας, κήρυξε τριήμερο εθνικό πένθος εις μνήμη των δεκάδων νεκρών από την πυρκαγιά. Στο διάστημα αυτό, οι σημαίες στη Βουλή και στην Ακρόπολη κυμάτιζαν μεσίστια. Κατά τις αυτοψίες που διενέργησαν τις τρεις πρώτες ημέρες μηχανικοί του Υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών σε 3.236 κτήρια, κρίθηκαν μη κατοικήσιμα τα 1.657, ποσοστό 51,21% επί του συνόλου.

H πυρκαγιά στο Νέο Βουτζά και το Μάτι ήταν η φονικότερη στην ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους και η δεύτερη πιο φονική πυρκαγιά παγκοσμίως κατά τον 21ο αιώνα, μετά τις πυρκαγιές στην Αυστραλία στις 7 Φεβρουαρίου 2009 που είχαν σκοτώσει 180 άτομα. Και από ουγγρικής πλευράς υπήρξε άμεση αντίδραση συγκεκριμένα, στις 10 Αυγούστου στην Έδρα της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας ο Ούγγρος Υφυπουργός Θρησκευμάτων, Εθνικοτήτων κ. Miklós Soltész ανακοίνωσε οικονομική ενίσχυση 2 εκατομμυρίων φιορινιών. Η βοήθεια αυτή οποία καταβάλλεται από την ουγγρική κυβέρνηση για την αποκατά-

σταση των δασικών περιοχών. Η ενίσχυση διαβιβάζεται στις αρμόδιες ελληνικές αρχές μέσω της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας. Για το ζήτημα αυτό κινητοποιήθηκαν και οι Ούγγροι δασοκόμοι. Ο κ. András Mocz, ως πρόεδρος του Συλλόγου Δασοκόμων Ουγγαρίας και της Εθνικής Ένωσης Ιδιωτών Δασοκαλλιεργητών και Γεωργών (MEGOSZ) της Ουγγαρίας ανακοίνωσε την προθυμία των φορέων αυτών για παροχή τεχνικής βοήθειας στην αποκατάσταση των πυρόπληκτων περιοχών. Η MEGOSZ προέβη επίσης σε έκκληση προς την κοινότητα των δασοκόμων για την αντιμετώπιση ζημιών που προκλήθηκαν στην Ελλάδα από της πυρκαγιές. Πολύ γρήγορα συγκεντρώθηκαν 1 εκατομμύρια φιορίνια στον τραπεζικό λογαριασμό της οργάνωσης (OTP: 11705008-20438153), στον οποίον αναμένονται και περαιτέρω δωρεές. Ο κ. Γιώργος Κουκουμτζής, Πρόεδρος της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας (ΑΕΟΥ) ανακοίνωσε την επιθυμία για την τοποθέτηση δίγλωσσης αναμνηστικής πλάκας σε πυρόπληκτη περιοχή για την φιλανθρωπική βοήθεια που προσέφερε η Ουγγαρία. Στις εργασίες αναδάσωσης στις πυρόπληκτες περιοχές αναμένεται να συμμετάσχει αποστολή της Αυτοδιοίκησης που θα ταξιδέψει στην Ελλάδα. Από κοινού με τον Εκπρόσωπο των Ελλήνων στο Ουγγρικό Κοινοβούλιο κ.Θανάση Σιανό ευχαρίστησαν εκ μέρους της Ελληνικής Κοινότητας στην Ουγγαρία το Υφυπουργείο, αλλά και την ουγγρική κυβέρνηση για την προσφορά τους.

O Πρόεδρος του Ουγγρικού Κοινοβουλίου Λάσλο Κόβερ απέστειλε συλλυπητήριο τηλεγράφημα στον Ελληνα Ομόλογό του Νίκο Βούτση εκφράζοντας την βαθιά του λύπη και την αμέριστη συμπαράσταση της χώρας του προς τον ελληνικό λαό Ανδρέας Οικονόμου

3

Soltész Miklós: segíti a magyar kormány a görögországi erdőtűz utáni helyreállítást mányt gyűjtöttek össze, ez két hektár új erdő szaporítóanyagát és annak elültetését fedezi.

Kukumzisz György, a Magyarországi Görögök Országos Önkormányzatának elnöke elmondta a támogatásból a tűzvész által elpusztított területeken platánfát fognak ültetni, amely a fenyőnél jobban ellenáll a tűznek, és emléktáblán köszönik meg a kormány támogatását.

Sianos Tamás,az Országgyűlés görög nemzetiségi szószólója felidézte: a halálos áldozatok száma megközelíti a százat, sokan olyan súlyosan megégtek, hogy csak DNS-vizsgálattal tudják megállapítani a személyazonosságukat.

A nemzetiségi szószóló megköszönte a Miniszterelnökség gyors, határozott döntését a támogatásról.

Facsemeték beszerzésének támogatásával segíti a görögországi tűzvész utáni helyreállítást a magyar kormány – jelentette be Soltész Miklós, a Miniszterelnökség államtitkára, budapesti sajtótájékoztatóján.

A görögországi tűzvészben 125 négyzetkilométer fenyőerdő égett le, 4000 ház sérült meg A magyar kormány feladata, hogy ahol baj van ott segítsen.

A támogatásból a tűzvész által elpusztított területeken platánfákat fognak ültetni.

Az egyházi, nemzetiségi kapcsolatokért és az üldözött keresztények megsegítéséért felelős államtitkár elmondta: a magyarországi görög közösség kérte az államtitkárságtól, hogy segítse az erdőtűz által érintett területek rehabilitációját.

A kormány a felkérésnek eleget téve a nemzetiségi támogatásokon keresztül kétmillió forintot ad a Magyarországi Görögök Országos Önkormányzatának az erdőterületek rehabilitációjára – tette hozzá.

Felhívta a figyelmet arra: a szolidaritás független attól, hogy a görög kormánnyal más pártcsaládhoz tartoznak, más az álláspontjuk a migráció kérdésében, vagy abban, hogyan alakul hosszú távon az európai integráció, mert a kormány feladata, hogy ahol baj van ott segítsen.

Kifejezte reményét, hogy a magyar kormány segítsége után más nemzetek is felismerik: európai összefogással segíteni tudnak a bajbajutottakon.

Görögország Nyugat-Attika régiójában július 23-án késő este keletkezett a tűzvész.

Mocz András, az Országos Erdészeti Egyesület alelnöke, a Magán Erdőtulajdonosok és Gazdálkodók Országos Szövetségének elnöke a sajtótájékoztatón közölte: az erdők helyreállítására az erdészek az elmúlt néhány napban egymillió forint ado-

4

A facsemetéket arra a területre telepítik, ahol a legnagyobb tűzkárok keletkeztek.

A facsemetéket növényegészségügyi és logisztikai okokból Görögországban vásárolják majd meg. Mocz András elmondása szerint 40-50 centiméteres facsemetéket ültetnek a megsemmisült erdők helyén.

Mocz András, a Magyar Erdészeti Egyesület alelnöke, illetve a Magán Erdőtulajdonosok és Gazdálkodók Országos Szövetségének (MEGOSZ) elnöke bejelentette, hogy szakmai segítséget kívánnak nyújtani a tűzvész sújtotta erdős területek rehabilitációjánál. Újságírói kérdésre válaszolva elmondta: a facsemetéket Görögországban kell megvásárolni, mert ellentmond a szakma törvényeinek, hogy északról vigyenek le egy más klímájú, mediterrán területre facsemetéket. A MEGOSZ is felhívást tett közzé az erdész-szakma irányába a görögországi erdőtűzben keletkezett károk enyhítésére. Nagyon gyorsan összegyűlt 1 millió forint a szervezet által megadott bankszámlára (OTP: 11705008-20438153), melyre további adományokat is várnak “Görög erdőtűz” jeligével a közleményben. forrás: ΜΤΙ, 2018. augusztus 10. péntek

Βασίλειος Θερμός: Η εν Χριστώ ζωή ως εξαγιασμός των δυνατοτήτων του ανθρώπου και σεβασμός της αξιοπρέπειάς του Στον προφήτη Ησαΐα υπάρχει μια δήλωση για τον Μεσσία: «Καλάμι τσακισμένο δεν θα το συντρίψει, λυχνάρι που καπνίζει δεν θα το σβήσει» (42: 3). Εκτός από φανέρωση της αγάπης και φιλανθρωπίας του Θεού, η φράση αυτή διαθέτει και ισχυρή ανθρωπολογική σημασία. Σημαίνει ότι ο Θεός, δρώντας πάνω στον άνθρωπο, αποδέχεται και διατηρεί όσα αυτός ήδη διαθέτει και Τού προσφέρει. Με άλλα λόγια, δεν εξαφανίζει τις ανθρώπινες δυνάμεις, έστω και αν είναι ατελείς (που πάντοτε είναι), αλλά αγιάζει και εκκλησιοποιεί το προϋπάρχον. Πολύ αργότερα, στην ίδια γραμμή, ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς γράφει: «Προσθέτει (ο Θεός) οικοδομώντας ό,τι λείπει, αλλά δεν αφαιρεί τα θεμέλια επειδή δεν υψώθηκαν ακόμη οι τοίχοι, ούτε γκρεμίζει τους τοίχους επειδή δεν τοποθετήθηκε πάνω τους η στέγη».1 Η Χάρη δηλαδή στηρίζεται στα υπάρχοντα και αναπληρώνει τα ελλείποντα. Η θεολογική διατύπωση των παραπάνω είχε λάβει χώρα από τον Λεόντιο Βυζάντιο: «Οι υπέρ φύσιν ενέργειες δεν αναιρούν τις φυσικές, αλλά τις οδηγούν και τις ωθούν, έτσι ώστε και εκείνες να τις κατορθώνουμε και να παίρνουμε δύναμη για τα υπέρ φύσιν… Αν η φύση δεν είναι κατά φύσιν, ούτε για τα υπέρ φύσιν υπάρχει τόπος».2 Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι τα υπερφυσικά δώρα της Χάριτος χορηγούνται βασιζόμενα στα φυσικά δώρα που ο καθένας μας διαθέτει. Οπωσδήποτε και αυτά αποτελούν δώρα του Θεού, τίποτε δεν είναι δικό μας. Όμως οι φυσικές δυνατότητες είναι εκείνες με τις οποίες όλοι είμαστε εξοικειωμένοι και πορευόμαστε στη ζωή. Είναι εκείνες οι οποίες συγκροτούν την ανθρώπινη φύση, διαμορφώνουν την ταυτότητά μας, ορίζουν το ποιοι είμαστε, μας βοηθούν να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας σε συνέχεια μέσα στον χρόνο. Απέναντι σε αυτή την οικεία πραγματικότητα, ο Θεός έρχεται κατ’ αρχήν ως ξένος. Κομίζει το εντελώς διαφορετικό, το ανοίκειο, το απολύτως ανόμοιο ως προς την φύση. Εξαιτίας της άπειρης φιλανθρωπίας Του, όμως, δεν έρχεται με ασυμβατότητα και δεν στοχεύει να μας τρομάξει. Έρχεται ως ένας από εμάς, με ανθρώπινη φύση. Και λόγω αυτής της οικειότητας τιμά την δική μας ανθρώπινη φύση. Η τιμή αυτή στα έσχατα παίρνει τη μορφή του αγιασμού, της χριστοειδούς αλλοιώσεως, της δημιουργίας του νέου εν Χριστώ ανθρώπου. Όμως, σε ετούτη εδώ τη ζωή η ανθρώπινη φύση πώς τιμάται; Με το να καταστή πρώτη ύλη για την δημιουργία του νέου εν Χριστώ ανθρώπου, με το να παράσχει το υλικό πάνω στο οποίο η αγιότητα θα πάρει μορφή. Ο Θεός δεν εγκαθιστά σε εμάς ένα καινούργιο υλικό, δεν φτιάχνει μέσα μας κάτι που δομικά δεν προϋπήρχε, αλλά με την Χάρη Του ανασχηματίζει και καθιστά καινούργια την ψυχική δομή την οποία Τού προσφέρουμε. Ο άγιος Μάξιμος γράφει επ’ αυτού αυτού: «Ο νοῦς τοῦ Χρι-

στοῦ, τόν ὁποῖο ἀποκτοῦν οἱ ἅγιοι, σύμφωνα μέ ἐκεῖνον πού εἶπε “ἐμεῖς ἔχουμε νοῦν Χριστοῦ” (Α´ Κορ. 2: 16), δέν δημιουργεῖται σέ μᾶς μέ στέρηση τῆς δυνάμεως τοῦ νοῦ πού ἔχουμε, οὔτε ὡς συμπλήρωμα τοῦ δικοῦ μας νοῦ, οὔτε ὅτι ἔρχεται κατά τήν οὐσία καί τή ὑπόστασή του στό δικό μας νοῦ, ἀλλά μέ τή θεία ἰδιότητά του λαμπρύνει τή δύναμη τοῦ νοῦ μας καί τήν ὁδηγεῖ στήν ἐνέργεια τήν ἴδια μέ τή δική του».3 Έτσι η πνευματικότητα μέσα από την ορθόδοξη προοπτική, έχει χαρακτήρα οντολογικό. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι αφορά σε ολόκληρο τον άνθρωπο, στην ακεραιότητά του, έτσι ώστε να μη μένει τίποτα έξω από την πορεία του προς τον Θεό – ούτε τα συναισθήματα, ούτε οι επιθυμίες του, ούτε το σώμα του. Κι όλα ο Θεός τα αγκαλιάζει με αγάπη και στοργή, ώστε εμείς να βλέπουμε μέσα τους τη σφραγίδα της αγάπης και της σοφίας του Θεού. Ο πραγματικός Χριστιανός ξέρει να διακρίνει κάθε ανθρώπινη λειτουργία από την αμαρτία και αναγνωρίζει στη φύση του ανθρώπου την ευλογία της δημιουργικής πρόνοιας του Θεού. Καμία από τις ψυχικές λειτουργίες του ανθρώπου δεν πρέπει να χαθή ή να παραμερισθή, αλλά όλες καλούνται να εξαγιασθούν. Κατά την φράση του Ἁγίου Ἰγνατίου Θεοφόρου «καί αὐτά πού πράττετε σωματικά, καί αὐτά πνευματικά εἶναι, διότι τά πράττετε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ».4 Αγιασμός, δηλαδή, δεν είναι η ακύρωση ή περιθωριοποίηση κάποιων λειτουργιών επειδή αμαρτάνουν, αλλά η μεταμόρφωση όλων τους. Ο Θεός ενδιαφέρεται και για την αρτιότητά μας. Ειδικότερα για το σώμα, πνευματικό δεν είναι το άϋλο (όπως εσφαλμένα έχουν νομίσει πολλοί Χριστιανοί για αιώνες), αλλά το εν Αγίω Πνεύματι συντελούμενο. Τι σημαίνει να μην είναι ο άνθρωπος άρτιος ψυχικά; Γύρω μας αρκετοί αδελφοί μας θέτουν στο περιθώριο κάποιες από τις ψυχικές τους λειτουργίες (διάνοια, συναίσθημα, επιθυμία) ή περιθωριοποιούν το σώμα. Αν εξαιρέσουμε τη διάνοια, η οποία παρέχει μια ψευδαίσθηση δύναμης και ελέγχου, το σώμα, τα συναισθήματα, και οι επιθυμίες μάς δίνουν την αίσθηση ότι διακατέχονται από αμαρτωλές κινήσεις και ότι δεν υπόκεινται στον απόλυτο έλεγχό μας. Έτσι κινητοποιούμε μηχανισμούς άμυνας με τους οποίους αποδυναμώνουμε αυτά τα μέρη της ανθρώπινης φύσης, οπότε η ψυχική μας ζωή γίνεται ελλιπής και νοσηρή. Αναπόφευκτα επηρεάζεται και η πνευματική μας ζωή. Αυτό που χρειάζεται επιπλέον να προσέξουμε είναι ότι το ανθρώπινο δυναμικό δεν πρέπει να υποτιμάται και να τίθεται στο περιθώριο, όχι απλώς επειδή είναι έργο του Θεού, αλλά και επειδή μέσα του διαθέτει τις προϋποθέσεις εκείνες οι οποίες υπηρετούν τη σωτηρία. Εκτός από πρώτη ύλη, η ανθρώπινη φύση προικίσθηκε με τις ιδιότητες εκείνες οι οποίες συμβάλλουν στον σχηματισμό των αρετών. Ο Θεός έφτιαξε

1 Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων 1.3.51, .

2 Κατά αφθαρτοδοκητών, 86/1, 1333ΒΔ.

3 Κεφάλαια θεολογικά καί οἰκονομικά, ἑκατοντάς β´, 83.

4 Ἐπιστολή πρός Ἐφεσίους, 8, ΒΕΠΕΣ 2, 266.

5

έτσι τον άνθρωπο, ώστε ο ψυχικός του κόσμος να αποτελεί την υποδομή για τις αρετές. Πολλοί Πατέρες (Βασίλειος, Δωρόθεος, Ισαάκ, Μάξιμος, Δαμασκηνός) τονίζουν πως οι αρετές είναι φυσικές, η δυνατότητά τους είναι σπαρμένη στην ανθρώπινη φύση. Αλλά πέρα από αυτή την αισιόδοξη πατερική στάση, ειδικά ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας έχει μετατρέψει την θεολογία του σε έναν ύμνο για τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα γράφει κάτι τολμηρό: «Είναι ανάγκη να πιστεύουμε ότι ο Θεός εναπέθεσε στη φύση μας δύναμη για την αντιμετώπιση κάθε αμαρτίας κι έδωσε εντολή για να μετατρέψουμε εμείς τη δύναμη σε ενέργεια. Και τότε, αφού με την χρησιμοποίηση των δικών μας μέσων θα γινόμαστε με τις δυνάμεις του ίδιου μας του εαυτού αγαθοί, θα πρόσθετε ο Θεός ό,τι εξαρτάται από αυτόν, θα ολοκλήρωνε έτσι μέσα μας τον αγαθό άνθρωπο και θα κατέπαυαν οι αγώνες και η σπουδή»5. Και αλλού κάνει συγκεκριμένη αυτή την γενική αρχή, στο πρόσωπο της Θεοτόκου: «Η Παρθένος νίκησε την πρωτάκουστη και θαυμαστή αυτή νίκη χρησιμοποιώντας μόνο τον εαυτό της και τα όπλα που έδωσε ο Θεός σε όλους τους ανθρώπους για τον αγώνα της αρετής ».6 Δεν θα πρέπει εδώ να νομίσουμε ότι ο άνθρωπος σώζεται μόνος του, δεν είναι αυτό το πνεύμα του Καβάσιλα. Η έμφαση βρίσκεται στις εγγενείς δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης, καθώς και στη δύναμη της βούλησης. Πίσω από όλα αυτά υπάρχει πάντα η Χάρη, αλλά ήταν όντως ανάγκη να εξαρθή και η ανθρωπολογική διάσταση της σωτηρίας. Στην προσπάθεια αυτή ο άγιος χρησιμοποιεί και μια όμορφη λέξη: ευγένεια. Ο άνθρωπος ανήκει σε καλό γένος. Μάς λέει αλλού: «Έτσι την πρώτη καθαρότητα έδωσε στη φύση με την πρόοδό της η μητέρα. Και ο Υιός έδωσε τη δεύτερη και καλύτερη... Φανέρωσε έτσι σ’ αυτόν τον κόσμο, σαν στον παράδεισο, καθαρό κι ολόκληρο τον άνθρωπο, τέτοιον που πλάσθηκε στην αρχή και τέτοιον που έπρεπε να μείνει και τέτοιον που θα ήταν στη συνέχεια, αν αγωνιζόταν για την ευγένειά του. Γιατί, αφού έπρεπε η ανθρώπινη φύση να συναντηθεί με τη θεία και να ενωθή μαζί της τόσο στενά, ώστε να υπάρχει και στις δύο η ίδια υπόσταση, ήταν προηγουμένως ανάγκη να φανερωθή η κάθε μία αμιγής. Και ο Θεός βέβαια φανερώθηκε όπως ήταν δυνατόν σ’ αυτόν να φανερωθή, ενώ τον άνθρωπο τον φανέρωσε μόνη η Παρθένος. Κι έτσι ο Ιησούς, που ήταν Θεός και έγινε και άνθρωπος, παρουσιάσθηκε αφού προηγουμένως φανερώθηκε χωριστά η κάθε μία από τις δύο του φύσεις».7 Σαν να μην έφτανε αυτή η φιλανθρωπία του Θεού, η οποία αναζητά την ολοκληρία μας περισσότερο από όσο την θέλουμε εμείς οι ίδιοι, μάς εντυπωσιάζει και μία ακόμη πρωτοβουλία Του. Εκτός από την αρτιότητα του ανθρώπου νοιάζεται και για την αξιοπρέπειά του. Οργάνωσε την σωτηρία του ανθρώπου με λεπτότητα και ευγένεια. Ο Νικόλαος Καβάσιλας είναι ο πατέρας που περισσότερο από όλους περιέγραψε αυτά τα γνωρίσματα του Χριστού. Συγκεκριμένα, παρουσιάζει τον Χριστό να χαίρεται να λαμβάνει από εμάς την πνευματική φτώχεια μας ως δώρο. Γράφει: «Ποτέ Του δεν είχε ανάγκη από τίποτε και δεν ξέρει άλλο από το να προσφέρη και να ευεργετή. Σήμερα όμως, χωρίς να σταματήση το σωτήριο έργο Του, περνά στη δεύτερη θέση, έρχεται ανάμεσα σ’ αυτούς που ευεργετούνται. Και δεν χαίρεται τόσο για τις μεγάλες δωρεές που χάρισε Αυτός στην κτίση και που Τον αποδεικνύουν γενναιόδωρο, όσο για τα μικρά που έλαβε από τους ευεργετημένους, γιατί έτσι φανερώνεται ότι είναι φιλάνθρωπος. Kαι θεωρεί ότι Τον δοξάζουν όχι μόνο εκείνα που ο Ίδιος έδωσε στους φτωχούς δούλους, αλλά κι όσα oι φτωχοί Τού χάρισαν. Γιατί αν και διάλεξε από 5 Εις την υπερένδοξον της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου Γέννησιν, «Η Θεομήτωρ», εκδ. Αποστολικής Διακονίας, 1989, σ. 63.

6 Ό.π., σ. 75.

7 Εις την υπερένδοξον της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου Γέννησιν, «Η Θεομήτωρ», εκδ. Αποστολικής Διακονίας, 1989, σ. 105-107.

6

τη θεία δόξα την κένωση και καταδέχθηκε να πάρη σαν δώρο από μας την ανθρώπινη φτώχεια, ο πλούτος Του έμεινε αναλλοίωτος και μετέτρεψε πάνω του το δώρο μας σε κόσμημα και βασιλεία».8 Ο Καβάσιλας εννοεί εδώ ότι τιμάμε τον Χριστό όταν Τού προσφέρουμε την πνευματική μας φτώχεια για να τή μετατρέψει σε πλούτο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την διαδικασία της μετάνοιας. Η παρατήρησή του, παράδοξη εκ πρώτης όψεως, είναι πολύ σωστή από ψυχολογικής πλευράς: αποτελεί πράγματι δώρο εκ μέρους μας να προσφέρουμε στον Χριστό τη φτώχεια μας επειδή στην πράξη αποδεικνύεται πολύ δύσκολο. Απαιτεί θυσία για να δώσουμε αυτό το δώρο. Λόγω της θυσίας μας, λοιπόν, την οποία η μετάνοια συνεπάγεται, ο Χριστός αισθάνεται ευεργετημένος! Ο σημαντικός θεολόγος Παναγιώτης Νέλλας, μελετητής του Νικολάου Καβάσιλα, είχε ονομάσει αυτό το χαρακτηριστικό της θεολογίας του θεοκεντρικό ανθρωπισμό.9 Ανέδειξε δηλαδή την έγνοια του μεγάλου αυτού Πατέρα για την αξία και για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, για το μεγαλείο του και την ευγένειά του, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα με έξοχο τρόπο την τιμή την οποία ο Χριστός μάς επιφυλάσσει. * Ένα αναπόσπαστο συστατικό της ανθρώπινης φύσης είναι οπωσδήποτε η ελευθερία μας. Κάθε περιορισμός της ελευθερίας του ανθρώπου μειώνει ή τραυματίζει την αξία και την αξιοπρέπειά του. Εδώ ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας μάς πλοηγεί σε παράξενες θάλασσες: «Γενικά η θέληση μάς κυβερνά. Αν αυτή αιχμαλωτισθή κάπου εκεί αιχμαλωτίζονται τα πάντα. Και όποιος εξουσιάζει τη θέληση ενός ανθρώπου, αυτός εξουσιάζει ολόκληρο τον άνθρωπο. Όσων λοιπόν η θέληση κυριεύθηκε ολοκληρωτικά από τον Χριστό και είναι ενωμένη μονο με Αυτόν, και ο Χριστός είναι το υποκείμενο και της επιθυμίας και της αγάπης και της αναζήτησής τους, αυτών ολόκληρη η ύπαρξη και η ζωή ανήκει στον Χριστό».10 «Με τη δημιουργία του ανθρώπου ο Χριστός έγινε κύριος της ανθρωπίνης φύσεως, ενώ με την ‘καινήν κτίσιν’ γίνεται κύριος της ανθρωπίνης θελήσεως, πράγμα που σημαίνει ότι εξουσιάζει πραγματικά τους ανθρώπους, αφού κυρίευσε τον ηγεμόνα νου και το αυτεξούσιο, τα οποία συνιστούν ουσιαστικά τον άνθρωπο».11 «Με έναν θαυμαστό εξαναγκασμό και με μια φιλάνθρωπη τυραννία μάς ελκύει κοντά Του και μάς συνάπτει μαζί Του».12 Μια «εξωτερική» ανάγνωση των αποσπασμάτων αυτών 8 Εις τον Ευαγγελισμόν της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας, «Η Θεομήτωρ», εκδ. Αποστολικής Διακονίας, 1989, σ.

121.

9 Παναγιώτη Νέλλα, Ζώον θεούμενον: προοπτικές για μια ορθόδοξη κατανόηση του ανθρώπου, εκδ. Εποπτεία, 1979, σ. 171.

10 Περί της εν Χριστώ ζωής, Ζ 82-83, μετάφραση και έκδοση Ι. Ησυχαστηρίου Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος Σουρωτής, 2005.

11 Ό.π., Δ 86-88.

12 Ό.π., Λόγος Α΄ 13.

αναμφίβολα θα ενεργοποιήσει ερωτήματα εύλογα για τον σύγχρονο άνθρωπο: Τι γίνεται με την ελευθερία μας; Πού πάει ο σεβασμός της προσωπικότητάς μας; Πώς η κατάληψη της ελευθερίας μας συμβιβάζεται με την αξία του ανθρώπου, την οποία μάλιστα ακούμε ότι σέβεται και ο Ίδιος ο Θεός; Τον άνθρωπο του Διαφωτισμού τόν πονάνε οι λέξεις του Καβάσιλα: «κατακτώντας», «εξουσιάζει», «κυριεύθηκε». Νομίζω ότι την έξοδο από το «πρόβλημα» μπορούν να υποδείξουν μόνο οι βαθιά ερωτευμένοι. Διότι αυτοί και αυτές γνωρίζουν να παραδίδονται ολοκληρωτικά, χωρίς να αισθάνονται ότι μειώνεται η αξιοπρέπειά τους. Ολόκληρο το έργο Περί της εν Χριστώ ζωής αποτελεί έναν ύμνο στην αγάπη του Χριστού για τον άνθρωπο. Για την ακρίβεια, τήν ονομάζει έρωτα. Και ανατρέπει έτσι το σκηνικό, αποδεικνύοντας τα παραπάνω ερωτήματα άτολμα, παραμένοντα στον προθάλαμο της ανθρώπινης εμπειρίας. Δεν θα ήταν εφικτό να αναπτυχθή θείος έρωτας από τον άνθρωπο, παρά μόνο ως απόκριση σε έναν άλλο έρωτα, του Θεού. Αυτός ο έρωτας φανερώθηκε προς την ανθρωπότητα στο πρόσωπο του Χριστού. Στον βαθύ έρωτα ποθεί κανείς να παραδοθή στον άλλον, να κυριευθή από τις επιθυμίες του. Στην χριστοκεντρική ερωτική έλξη ο προσανατολισμός κοιτά προς το μέλλον. Ο Χριστός έχει προσλάβει τον καθένα μας και αδημονεί (θα έπρεπε και εμείς μαζί Του!) να δει το πραγματικό πρόσωπό μας να ανατέλλει εν Αυτώ. Ο έρωτας του πιστού προς τον Χριστό, ενισχυόμενος από τον σταθερό έρωτα του Χριστού προς τον πιστό, καρποφορεί διαρκώς τις αρετές και «γεννά» αδιάκοπα το νέο πρόσωπό μας. Ο ανθρώπινος έρωτας είναι οπωσδήποτε «τύπος» του θείου –σε αυτό συμφωνούν ανενδοίαστα Αγία Γραφή και Πατέρες. Παρ’ όλα αυτά ο πρώτος, ακόμη και στις καλύτερες στιγμές της αυτοπαράδοσης, φλερτάρει με την αναβίωση της αρχέγονης βρεφικής «μακαριότητας», γι’ αυτό και εγκυμονεί τον κίνδυνο εγκλωβισμού σε μια αυτοαναφορική απόλαυση. Ο έρωτας που περιγράφει ο Καβάσιλας δεν νοσταλγεί κάποιο παρελθόν˙ η ματιά του είναι σταθερά προσηλωμένη στο μέλλον. Επιπλέον είναι έρωτας γόνιμος, γεννώντας διαρκώς νέους υιούς και θυγατέρες της Βασιλείας. Και τι γίνεται με την ελευθερία; Πρώτα απ’ όλα δεν χάνεται επειδή η ερωτική αυτοπαράδοση στον Χριστό δεν αποτελεί βήμα της αναγκαιότητας, αλλά καρπό ελεύθερης απόφασης, ενεργοποιημένη με ευγνωμοσύνη από την εμπειρία της θεϊκής αγάπης. Δεύτερον, ο Χριστός είναι ο μόνος στον Οποίο αν παραδώσει κάποιος την ελευθερία του αυτή δεν αλλοιώνεται, αφού Αυτός αποτελεί πηγή της και παρακαταθήκη της. Αντίθετα, αυξάνεται μυστικά, μέχρι να φανερωθή στην πληρότητά της εσχατολογικά (Κολ. 3: 4). Έτσι η κατακυρίευση του ανθρώπου δια του Χριστού διασώζει ακέραιη την ανθρωπολογία και αποδεικνύεται, όχι

ΔΙΕΘΝΕΣ

απειλή, αλλά το φυσικό «τέλος» (σκοπός) της ύπαρξής μας, για τον οποίο όλα τα υπόλοιπα έγιναν. * Ο άνθρωπος έχει μεγαλείο επειδή αντανακλά το άπειρο μεγαλείο του Θεού. Την αντίστοιχη ευγένεια του Θεού πλέον, καθώς και την αγαπητική διακριτικότητά Του, ο σπουδαίος γέροντας Σωφρόνιος Σαχάρωφ περιγράφει ως εξής: «(Το Άγιον Πνεύμα) ποιεί τα πάντα αοράτως, ως τις κρυπτόμενος θαυμαστός Φίλος, μη θέλων να επιβαρύνη ημάς δια της ευγνωμοσύνης προς Αυτόν, διότι γνωρίζει ότι εν τη παρούση καταστάσει ημών το ευγενές αίσθημα της ευγνωμοσύνης γίνεται φορτίον. Η μεγάλη μακαριότης της γνώσεως Αυτού έρχεται βαθμηδόν, κατά το μέτρον κατά το οποίον αναδύεται εντός ημών δια της συνεργίας Αυτού η υποστατική αρχή. Δυνάμει αυτής αρχόμεθα να προσλαμβάνωμεν το παν, και το Θείον Πρωταρχικόν Είναι και το κοσμικόν είναι, δι’ άλλου τρόπου προσιδιάζοντος εις τον άνθρωπον-υπόστασιν, την τετελειωμένην εικόνα Εκείνου, Όστις απεκαλύφθη εις τον Μωυσήν δια του Ονόματος Εγώ Ειμι».13 Και για να μην παραμείνουν αμφιβολίες κατά πόσο μια τέτοια πνευματικότητα, ως εξαγιασμός των δυνατοτήτων μας, είναι εφικτή από ανθρώπους που ζουν στον κόσμο γράφει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος καταρρίπτοντας τα αυτονόητα με τα οποία γαλουχήθηκαν γενιές χριστιανών: «Ὁ Ησαΐας πού εἶδε τά Σεραφείμ, καί μέ γάμο ἔζησε καί τή χάρη δέν ἔσβησε... Ὁ προφήτης δέν εἶχε γυναῖκα; Καί δέν ἔγινε ἐμπόδιο γιά τό Πνεῦμα ὁ γάμος, ἀλλά καί συζοῦσε μέ τή γυναῖκα του καί προφήτης ἦταν. Ὁ Μωυσῆς δέν εἶχε γυναῖκα; Καί πέτρες ἔσχισε, καί ἀνέμους ἄλλαξε, καί μέ τόν Θεό συνομιλοῦσε, καί θεία ὀργή ἀπεσόβησε. Ὁ Αβραάμ δέν εἶχε γυναῖκα; Καί πατέρας ἐθνῶν ἔγινε καί τῆς Ἐκκλησίας ὅλης”.14 Πῶς γίνεται αὐτό; Μάς απαντά ο άγιος Μάξιμος, υπενθυμίζοντας ότι με την Ενανθρώπηση του Χριστού η ανθρώπινη φύση μπολιάστηκε με προοπτικές ασύγκριτα υψηλότερες από εκείνες που ήδη έλαβε κατά την δημιουργία: «Ὑπάρχουν μαζί στόν Λόγο τά μυστήρια τοῦ γάμου καί τῆς ἀγαμίας, μέσῳ τοῦ Μωυσῆ ἀπό τή μιά, πού δέν ἐμπόδισε ὁ γάμος του νά γίνη ἐραστής τῆς θείας δόξης, καί ἀπό τήν ἄλλη μέσῳ τοῦ Ἠλία πού παρέμεινε τελείως ἔξω ἀπό κάθε συνάφεια γάμου, ἐπειδή ὁ Λόγος καί Θεός ἐκείνους πού ρυθμίζουν καί τά δύο σύμφωνα μέ τούς θεϊκούς νόμους διακηρύττει ὅτι τούς κάνει οἰκείους Του μέ τρόπο μυστικό».15 13 Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι, σ. 299-300.

14 Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ἔπαινος τῶν ἀπαντησάντων ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καί περί εὐταξίας ἐν ταῖς δοξολογίαις, καί εἰς τό “Εἶδον τόν Κύριον καθήμενον...”, ὁμιλία δ’, P.G. 56, 122.

15 Ἁγίου Μαξίμου, Περί διαφόρων ἀποριῶν, 41, ΕΠΕ 14Δ, 205-207.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Με πρωτοβουλία της Ιεράς Μητροπόλεως Αυστρίας Ουγγαρίας και του Τμήματος Βυζαντινής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε (28-29 Αυγούστου) στο ξενοδοχείο Αctor της Βουδαπέστης, Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με τίτλο : ¨Η εν Χριστώ ζωή στην Ορθόδοξη Παράδοση¨. Το Θρησκευτικό αυτό Συνέδριο έγινε υπό την αιγίδα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Αυστρίας και Εξάρχου Ουγγαρίας κ.Αρσενίου. Εκτός του κ.Αρσενίου την Επιστημονική Επιτροπή του Συνεδρίου απάρτιζαν οι Καθηγητές του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ κ.κ. Χρήστος Αραμπατζής και Φώτιος Ιωαννίδης καθώς επίσης και ο Υπ.Δρ.Θ, ΑΠΘ Csaba Őtvős. Επικεφαλής της Οργανωτι-

κής Επιτροπής του Συνεδρίου ήταν ο κ. Παϊσιος Λαρεντζάκης, Πρωτοσύγκελος Ι.Μ. Αυστρίας. Το Περιοδικό Ελληνισμός στα πλαίσια της καλής και στενής συνεργασίας με την Ιερά Μητρόπολη Αυστρίας, Εξαρχία Ουγγαρίας δημοσιεύει ενδιαφέρουσες ομιλίες του Συνεδρίου μεταφρασμένες και στα ουγγρικά, αρχίζοντας με την ομιλία του π.Βασιλείου Θερμου Επίτιμου Καθηγητή της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών με τίτλο : ¨Η εν Χριστώ ζωή ως εξαγιασμός των δυνατοτήτων του ανθρώπου και σεβασμός της αξιοπρέπειάς του¨ (α.οικ)

7

Vasileios Thermos: Az élet Krisztusban mint az ember lehetőségeinek gazdagsága és méltóságának tisztelete Ézsaiás prófétánál van egy kinyilatkoztatás a Messiásról „A megrepedt nádszálat nem töri össze, a pislákoló mécsest nem oltja el, igazán hirdeti a törvényt” (42,3). Azon kívül, hogy ez a szövegrész Isten szeretetének és emberszeretetének a megnyilatkozása, erőteljes antropológiai jelentést is hordoz. Azt jelenti, hogy Isten - munkálkodva az emberen, - elfogadja és megtartja azt, amivel ő már rendelkezik és amit felkínál az Úrnak. Más szóval, nem tünteti el az emberi erőket, még ha tökéletlenek is (mindig azok), hanem megszenteli és egyházába emeli a már meglévőket.

Sokkal később, ugyanerről a sorról Palamasz Szent Gergely ezt írja: “Hiszen erre épül rá a többi, de nem ássa ki a már lefektetett alapokat amiatt, mert még nem emelkedtek fel a falak, se nem rontja le ezeket amiatt, mert még nem nyugszik rajta tető.” A kegyelemnek tehát a meglévő az alapja a hiányzót pedig pótolja.

A teológiai megfogalmazása a fentieknek Bizánci Leótól származik: „A természetfeletti erők nem közömbösítik a természetit, hanem vezetik és késztetik, hogy igazgathassuk őket és erőt nyerjünk a természetfelettihez… Ha a természet nem a természetnek megfelelő, a természetfelettinek sincs helye.”

Megállapítjuk tehát, hogy a kegyelem természetfeletti ajándékait a természetes ajándékok alapján kapjuk, amelyek mindannyiunkban megvannak. Ezek is mindenképpen Istentől valók, semmi sem a miénk. De a természetes képességeink azok, amelyeket mindnyájan ismerünk és amelyekkel törekszünk az életben. Ezek építik föl az emberi természetet, formálják az identitásunkat, meghatározzák azt, hogy kik vagyunk és segítenek, hogy mindig felismerjük magunkat.

Ezzel az ismerős valósággal szemben, Isten először idegenként érkezik. Az egészen mást hozza, az ismeretlent, a természettől teljesen különbözőt, mivel az ő természete teljesen megközelíthetetlen. Határtalan emberszeretete miatt azonban nem összeférhetetlenül érkezik és nem is célja megijeszteni minket.

Közülünk valóként jön, emberi természettel. És emiatt az isme-

8

rős volta miatt tiszteli az emberi természetünket.

Ez a tisztelet a végső időben a megszentelődés alakját ölti, a Krisztus szerinti változásét, az Új Ember teremtését Krisztusban mint minden ontológiai lehetőség megismerését és Isten szerinti megigazulásét. Mindazonáltal, ebben az életben hogyan tiszteli az emberi természetet? Azzal, hogy első anyaggá válik az új ember teremtéséhez Krisztusban, azzal, hogy biztosítja azt az anyagot, amelyben a szentség formát ölt. Az Úr nem ad hozzánk új anyagot, nem alkot valami újat bennünk, ami korábban nem létezett, hanem az ő Kegyelmével újjáépíti és új szerkezetet ad a léleknek, amelyet felajánlunk neki.

Szent Maximosz így ír erről: „Krisztus értelme (νοῦς), amelyet elnyernek a szentek, ahogy egyikük mondta „Bennünk pedig Krisztus értelme van” (Kor. 1., 2:16), nem úgy teremtődik meg bennünk, hogy megfoszt minket az értelmünktől, nem is kiegészítésként az értelmünkbe, nem is úgy, hogy a lényege és a hüposztázisa szerint érkezik az értelmünkbe, hanem az isteni minőségével megvilágosítja az értelmünk erejét és vezeti az energiáiban, mely az övével azonos/mint a sajátját”. Így a lelkiségnek ortodox nézőpontból ontológiai jellege van.

Mit jelent ez? Azt, hogy az egész emberre vonatkozik, az ő teljességében, hogy így ne maradjon ki semmi az ő Isten felé való törekvéséből – sem az érzései, sem a vágyai, sem a teste. Isten pedig mindezt átöleli szeretettel és gyengédséggel úgy, hogy ezekben Isten szeretetének pecsétjét és bölcsességét lássuk.

A valódi keresztény meg tud különböztetni minden fiziológiai emberi működést a bűntől (vagyis bármilyen hamis működéstől) és felismeri az ember természetében Isten teremtő gondviselésének áldását. Az ember lelki funkcióiból semmit sem kell elveszíteni vagy eltörölni, hanem mindnek meghívása van a megszentelődésre.

Antiochiai Szent Ignác szerint „Az, amit testileg cselekszel, spirituális, mert Jézus Krisztusban cselekszed”. A megszentelődés tehát nem bizonyos funkciók eltörlése vagy félretétele mivel bűnt követnek el, hanem mindegyikük átalakítása. Istent a teljességünk (is) érdekli. Különösen a testre vonatkozóan, a spirituális nem a megfoghatatlan (ahogy azt tévesen gondolta sok keresztény évszázadokon át) hanem a Szent Lélekben teljesül.

Mit jelent az, hogy az ember lelkileg nem teljes? Körülöttünk elég sok testvérünk félreteszi bizonyos lelki működéseit (a tudatát, az érzéseit, a vágyait) vagy háttérbe szorítja a testet.

Ha kizárjuk a tudatot, amely egy erő és kontroll illúzióját kelti, akkor a test, az érzések és a vágyaink is olyan érzést keltenek, mintha bűnös indíttatásuk lenne és nem állnának teljes ellenőrzésünk alatt. Így mozgásba hozunk olyan védelmi mechanizmusokat, melyekkel elgyengítjük emberi természetünk ezen részeit, s így a lelki életünk hiányos és egészségtelen lesz.

Ez elkerülhetetlenül kihat a spirituális életünkre is.

Különösen figyelnünk kell arra, hogy az emberi potenciált nem kell alábecsülni vagy félreállítani – nem egyszerűen azért, mert Isten műve, hanem azért is, mert megvannak benne azok az előfeltételek, melyek az üdvössé-

get szolgálják. A megszentelődés folyamatában nem az eszköz az, ami meghal, hanem a bűnös viszony vele, miközben kivirágoznak az átalakulásra váró tulajdonságok. Például a vágy a szerelem felé, a harag a türelem felé mozog.

Az első anyagon kívül, az emberi természetnek olyan tulajdonságok is adattak, melyek hozzájárulnak az erények kialakulásához. Isten úgy teremtette az embert, hogy a lelkivilága alapot képezzen az erényeknek. Számos atya (Vazul, Dorotheosz, Izsák, Maximosz, Damaszkuszi János) hangsúlyozzák, hogy az erények természetesek, a lehetőségük magjai az emberi természetben vannak elvetve.

De az egyházatyáknak ezen az optimista álláspontján túl, Kabaszilasz Szent Nikolaosz teológiáját egy emberről szóló himnusszá alakította.

Különösen merészen ír: „Fontos, hogy higgyük, hogy Isten erőt plántált a természetünkbe, hogy szembe nézzünk minden bűnnel és arra utasított minket, hogy az erőt mi energiává alakítsuk. És így, a saját eszközeinket használva, a saját erőnket használva jók leszünk. Hozzáteszi az Isten, ami tőle függ, kiteljesítve így bennünk az jó embert és megszűnnek a küzdelmek és az igyekezet.” Máshol pedig ezt az általános bevezetőt írja az Istenszülő személyéhez: „A Szűz véghezvitte ezt a soha nem hallott és csodálatos győzelmet, csak önmagát használva és a fegyvereket, melyeket az Isten minden embernek adott az erényért való küzdelemben.”

Itt nem kell azt gondolnunk, hogy az ember magától üdvözül, nem ez Kabaszilasz lelkülete. A hangsúly az emberi természettel veleszületett lehetőségeken van és az akarat erején. Ezek mögött mindig ott van a kegyelem, de valóban szükséges volt, hogy kicsúcsosodjon a megváltás antropológiai nézőpontja is, az a tény, tudniillik, hogy az emberi természet is érintett és milyen változásokat hordoz magában, hogy senki se gondolja azt, hogy passzív módon megváltoztatja őt a kegyelem.

Máshol ezt mondja: „Így a természetünknek az első tisztaságot az anya adta. A Fiú pedig a másodikat és a jobbat… Így jelenítette meg ebben a világban, mint a paradicsomban, tisztán és teljességében az embert, azt, akit kezdetben teremtett és amilyennek maradnia kellett volna és amilyen lett volna később, ha küzdött volna a jóságáért. Mivel az emberi természetnek találkoznia kellett az istenivel és egyesülnie vele oly szorosan, hogy a kettő egy hüposztázisként létezzen, előbb szükség volt arra, hogy mindkettő tisztán önmagában jelenjen meg. És Isten persze úgy jelent meg, ahogy lehetséges volt számára megjelenni, míg az embert csak a Szűz jelenítette meg. És így Krisztus, aki Isten volt és emberré lett, megjelent, mivel korábban külön megjelent mindkét természete.”

Az erre való törekedésben a szent egy szép szót használ: ευγένεια (eugenia: eu+genos). Az ember tehát egy „jó fajhoz” tartozik, Isten képmását hordja, képes az átalakulásra.

Mintha nem lenne elég Istennek ez az emberszeretete, amely követeli a teljességünket jobban, mint mi magunk szeretnénk, még egy kezdeményezésével nyűgöz le minket. Az ember teljességén kívül a méltóságával is törődik. Az ember üdvözülését finoman és jóságosan szervezte meg. Nikolaosz Kabaszilasz ír legtöbbet az atyák közül Krisztusnak ezen tulajdonságairól. Úgy mutatja be Krisztust, mint aki örül, hogy a lelki szegénységünket ajándékozzuk neki.

Ezt írja: „Soha nem volt szüksége semmire és nem tud mást csak felajánlani és jót tenni. Ma viszont, anélkül, hogy abbahagyná üdvözítő tevékenységét, a második helyre érkezik, azok közé, akikkel jót tett. És nem annyira a nagy ajándékoknak örül, melyeket Ő adott a teremtésben és amelyek nagylelkűnek mutatják, hanem inkább a kicsiknek, azoktól, akikkel jót tett, mert így mutatkozik meg, hogy emberszeretető. És úgy gondolja, hogy nemcsak azok dicsőítik, melyeket Ő adott szegény szol-

gáinak, hanem mindaz, amit a szegények felajánlottak Neki.

Mert bár az isteni dicsőség helyett a kiüresedést választotta és elfogadta - hogy az emberi szegénységet kapja tőlünk ajándékba - a gazdagsága változatlan maradt és dísszé és királysággá alakította magában az ajándékunkat.”

Kabaszilasz itt azt akarja mondani, hogy Krisztust megtiszteljük, amikor felajánljuk neki lelki szegénységünket, hogy gazdagsággá alakítsa azt. Valójában ez a megtérés folyamatáról szól. Megfigyelése, mely első látásra ellentmondásosnak tűnhet, pszichológiai oldalról nagyon helytálló: részünkről valóban ajándék, hogy felajánljuk Krisztusnak a szegénységünket, mert a gyakorlatban ez nagyon nehéznek bizonyul. Áldozatot követel, hogy odaadjuk ezt az ajándékot. Az áldozatunk miatt, melyre az alázat utal, Krisztus jótevőnek érzi magát!

Egy jelentős teológus, Panaiotisz Nellasz, aki Nikolaosz Kabaszilaszt tanulmányozta, teológiájának ezt a jellemzőjét istenközpontú humanizmusnak nevezte el. Megmutatta mégpedig, hogyan törődik a hatalmas Atya az ember értékével és méltóságával, fenségességével és jóságával, nagyszerűen bemutatva ugyanakkor azt a tiszteletet, melyet Krisztus megtart a számunkra. * Az emberi természet egyik elválaszthatatlan összetevője mindenképp a szabadságunk. Az ember szabadságának mindenfajta korlátozása csökkenti vagy sérti az ember értékét és a méltóságát. Itt szent Nikolaosz Kabaszilasz különös vizekre kalauzol minket: „Általában az akaratunk irányít minket. Ha az legyőzetik valahol, ott minden legyőzetik. És az, aki uralkodik az ember akaratán, az egész emberen uralkodik. Akiknek az akaratát tehát teljesen Krisztus vezérli, és csak Ővele egyesülnek, Krisztus is aláveti magát a vágyaiknak, a szeretetüknek és a törekvéseiknek és az ő teljes létezésük és életük Krisztushoz tartozik.” ”Az ember teremtésével Krisztus az emberi természet ura lett, míg az „új teremtéssel” az emberi akarat ura lesz, ami azt jelenti, hogy valóban irányítja az embereket, mivel uralkodott a vezérlő értelem és a szabad akarat felett, melyek az ember lényegi összetevői.” „Egy csodálatos kényszerrel és egy emberszerető zsarnoksággal a közelébe vonz minket és összekapcsol magával.”

Ezeknek az idézeteknek a „külső” olvasata kétségtelenül logikus kérdéseket vet föl a mai ember számára: Mi történik a szabadságunkkal? Hová lesz a személyiségünk tisztelete? A szabadságunk legyőzése hogyan illik össze az ember értékével, amit állítólag maga Isten is tisztel? A felvilágosodás emberének fájnak Kabaszilasz ezen szavai: „legyőz”, „uralkodik”, „vezérel”. Úgy gondolom, hogy ebből a „problémából” a kiutat csak olyanok mutathatják meg, akik már estek mély szerelembe.

9

Mert ők tudják, milyen teljesen átadni magukat, anélkül, hogy úgy éreznék, csökken a méltóságuk. Kabaszilasz egész munkája egy himnusz Krisztus ember iránti szeretetéről. Egész pontosan szerelemnek nevezi. És feje tetejére állítja így a dolgok elrendezését, finoman bizonyítva a fenti kérdéseket, az emberi tapasztalat előterében maradva.

Nem lenne lehetséges, hogy az emberben isteni szerelem fejlődjön, csak válaszként egy másik szerelemre, Istenére. Ez a szerelem az emberiség számára Krisztus személyében jelent meg. A mély szerelemben az ember átadja magát a másiknak, hogy a vágyai uralják.

A Krisztus-központú szerelem vonzásában a jövő irányába tekintünk. Krisztus elfogadott mindnyájunkat és nagyon szeretné látni (nekünk is kellene vele együtt), hogy a valódi személyiségünk növekedik benne. A hívő Krisztus iránti szerelme - megerősödve Krisztus állandó szerelmével a hívő felé - szüntelenül erényeket gyümölcsözik és folyamatosan „megszüli” az új személyiségünket.

Az emberi szerelem mindenképpen az isteni „tüposza” – ebben minden kétséget kizáróan egyetértenek a Szentírás és az atyák is. Mindazonáltal az első szerelem, még az önátadás legjobb pillanataiban is, a gyermek eredeti, „boldog” állapotával incselkedik, és ezért magában hordozza a lelki regresszió kockázatát, és azt, hogy az örömöket önmaga szolgálatába állítsa.

A szerelem, melyet Kabaszilasz leír, nem nosztalgiázik a múltba révedve, tekintete szilárdan a jövő felé irányul. Ezen kívül ez a termékeny szerelem, amely folytonosan új lányakat és fiakat szül a Királyságnak. És mi történik a szabadsággal? Először is nem veszik el, mert a szerelmes önátadás Krisztusnak nem egy szükséges lépés, hanem szabad döntés gyümölcse, melyet az isteni szeretet iránti hála működtet. Másodszor, Krisztus az egyetlen, Akinek, ha átadja magát valaki, a szabadsága nem változik meg, hiszen Ő maga annak forrása és alapanyaga. Ellenkezőleg, titokzatosan megnövekszik, amíg meg nem jelenik a maga teljességében a végső időkben. (Kol. 3:4) Így az ember legyőzése Krisztuson keresztül megtartja érintetlenül az antropológiát és megmutatkozik, hogy nem fenyegetése, hanem létezésünk természetes „vége” (célja), amelyért minden más lett.

* Az ember magasztos, mert Isten határtalan fenségét örökölte.

Isten hasonló mértékű jóságát és szerető tapintatosságát Szaharovi Szofroniosz atya így írja le: „A Szentlélek mindent láthatatlanul tesz, mint a rejtőzködő csodálatos barát, nem akarván terhelni bennünket az iránta érzett hálával, mert tudja, hogy jelen állapotunkban a hála jó érzése teherré lesz. Az ő ismeretének boldogságos állapota fokozatosan jön el, olyan mértékben, ahogy felemelkedik bennünk a hüposztatikus kezdet (αρχή) az Ő együttműködésével.”

A szövegben leírt csodák egyesek számára megközelíthetetlennek tűnnek. Vannak keresztények, akik képtelen arra, hogy természetük jóságát és hivatásuk nagyságát a hétköznapi szokásaikkal összefüggésbe hozzák. És hogy ne maradjon kétség affelől, hogy egy ilyen szellemiség, mint a képességeink megszentelése lehetséges világi emberek számára, Aranyszájú Szent János így ír, lerombolva a magától értetődőt, ami keresztények nemzedékeit táplálta: „Ézsaiás próféta, aki látta a szeráfokat, házasságban élt és a kegyelmet nem oltotta ki… A prófétának nem volt felesége? A házassága mégsem lett a Lélek akadálya, mert a feleségével élt és próféta is volt. Mózesnek nem volt felesége? Mégis ketté tudta hasítani a sziklát, megváltoztatni a szelek irányát, beszélgetni magával Istennel, elhárítani az isteni haragot. Ábrahám, neki nem volt felesége? Mégis, a nemzetek atyja lett és az egész egyházé.”

Hogyan lehetséges ez? Szent Maximosz felel nekünk, emlékeztetve, azzal, hogy Krisztus Emberré lett, az emberi természetbe olyan lehetőségek vésődtek be, melyek összehasonlíthatatlanul nagyobbak azoknál, amiket a teremtéskor kapott. „A Logosz-szal a házasság és a cölibátus misztériuma is létezik – egyrészről Mózesnél látjuk, hogy a házasság nem volt akadálya, hogy az isteni dicsőség szerelmese legyen; másrészről, Illésnél látjuk, hogyan maradt kívül teljesen a házasság kötelékein. Mert azoknak, akik az isteni törvénynek megfelelően szabályozzák egyiket vagy másikat, az Ige és Isten azt hirdeti, hogy titkos módon rokonságába fogadja őket.”

Beszámoló az „Élet Krisztusban az ortodox hagyomány szerint” című nemzetközi tudományos konferenciáról.

Főméltóságú Arszeniosz metropolita rendezésében Budapest adott otthont a 2. nemzetközi, görög-magyar tudományos konferenciának. A thesszalonikai Arisztotelész Egyetem Teológiai Fakultása és a Magyarországi Exarchátus közös szervezésében görög és magyar előadók és érdeklődők találkoztak 2018 augusztus 28-29-én az Actor Hotelben.

A kétnapos konferenciát a Metropolita atya imádsága és rövid beszéde nyitotta meg, aki kifejezte örömét és köszönetét a megjelenteknek, külön kiemelve azt a szeretetet, amelyet a nagy számban megjelent görög hallgatóság mutatott azzal, hogy ellátogattak Budapestre. A Metropolita atya abbéli reményének is hangot adott, hogy a konferencián elvetett mag meghozza majd gyümölcsét, valamint bízik a görög és magyar közösség további együttműködésében.

A konferencia gazdag programjának keretében 20 görög és magyar előadó tartott előadást, 6 szekcióban. A professzorok, kutatók és PhD hallgatók különböző oldalról, teológiai, dogmatikai, vallástörténeti, pszichológiai és

10

szociológiai oldalról hozták el és mutatták be eredményeiket, saját kutatási és érdeklődési területükről példázva azt, hogy mit jelent az élet az ortodox vallás számára. A bemutatott témák kronológiailag lefedték a teljes ortodox hagyományt, a korai keresztény hagyomány teológiai és dogmatikai vitáiól egészen napjainkig, a kortárs szentek tanításainak és az ortodox hitről tanúskodó életutaknak a bemutatásáig terjedtek a felvetett kérdések. Az előadások többségében a gyakorlati oldalra helyeződött a hangsúly, de akadt közöttük elvontabb, tudományosabb előadás is.

A résztvevők a kávészünetekben és a közös étkezéseken folytathatták az eszmecserét, míg az estéken és a 2. nap délutáni szünetében a dunai hajózásra és a város megtekintésére nyílt lehetőség.

A visszajelzések alapján a konferencia sikeresnek mondható.

Ezt bizonyítja az is, hogy nemcsak az együttműködésnek, hanem a konferenciának is lesz folytatása. Minden második évben Budapest ad otthont az előadásoknak, míg a páratlan években a Thesszalonikai Egyetem vállalja ezt a szerepet. (a.oik)

Ευαγγελία Τσαρούχα ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ (1906-1977) Ο Μενέλαος Λουντέμης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, από εύπορη οικογένεια της Πόλης που χρεοκόπησε μετά από την εγκατάστασή της στο ελληνικό κράτος. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση και εντάχθηκε στο ΕΑΜ, όπου διετέλεσε και γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου εξορίστηκε στη Μακρόνησο και τον Άη Στράτη. Από το 1958 ως τη μεταπολίτευση του 1974 έζησε αυτοεξόριστος στη Ρουμανία, Την πρώτη του εμφάνιση στη λογοτεχνία την πραγματοποίησε γύρω στο 1930 με δημοσιεύσεις ποιημάτων και διηγημάτων στο περιοδικό Νέα Εστία. Το 1938 εξέδωσε τη συλλογή διηγημάτων «Τα πλοία δεν άραξαν», για την οποία τιμήθηκε με το Μέγα Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας. Το σύνολο του έργου του καλύπτει όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου (πεζογραφία, ποίηση, δοκίμιο, θέατρο, παιδική λογοτεχνία, μετάφραση κ.α.). Ο Μενέλαος Λουντέμης ανήκει στους Έλληνες λογοτέχνες του μεσοπολέμου που στράφηκαν προς τον κοινωνικό ρεαλισμό. Στο έργο του « Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα» αξιοσημείωτη είναι η ψυχογραφική τεχνική του συγγραφέα που δημιουργεί ολοκληρωμένους, ζωντανούς χαρακτήρες. Το απόσπασμα που ακολουθεί δείχνει τη δίψα του παιδιού για τα γράμματα.

Mια μέρα κάθισε και παίδεψε το κεφάλι του. Το ‘βαλε κάτω και το παίδεψε, το ‘πλεξε όπως είδε να κάνουν οι γύφτοι με το καλάθι. Στο τέλος το βρήκε: Θα ‘πιανε φιλία με τα βιβλία. Θα γύρευε να μάθει από κει, αυτά που του ‘κρυβαν οι μεγάλοι πίσω απ’ τα παραμύθια που λέγανε αυτοί οι μικροί χάρτινοι «παππούδες» που κάθονται στα γόνατά σου και σου λένε τις ιστορίες τους χωρίς καμώματα και παρακάλια. Μα στο χωριό, που δούλευε παραπαίδι, δεν είχε χαρτοπουλειά. Έπρεπε, λοιπόν, να παρακαλέσει κανένα μπάρμπα απ’ αυτούς που κατεβαίνανε στην πολιτεία και πουλούσανε το καλαμπόκι τους να του φέρει ένα. Και μια μέρα αυτό έγινε. Έπιασε έναν τέτοιο γερούλη, του ‘βαλε στη χούφτα καναδυό μεταλλίκια* και, «σε παρακαλώ», του λέει, «αν βρεις, εκεί που πας, κανένα βιβλίο που να λέει καλές ιστορίες, πάρ’ το μου. Ε; Πολύ θα σε περικαλέσω, όμως...». Έβαλε ο παππούς τα μεταλλίκια στην απαλάμη του, τα πασπάτεψε με το δάχτυλο, αναποδογύρισε ένα, για να δει τι έχει από κάτω... έστρωσε με το δάχτυλο τα μουστάκια του... και του τα ‘δωσε πίσω. «Πάρ’ τα», του λέει. «Αν τα χαρτιά λένε καλά παραμύθια... μου τα λες και μένα και ξεχρεώνουμε. Αν, πάλι, δε λένε, θα σου πάρω ένα αυτί. Ε;...». Το παιδί τρόμαξε. Ο γέρος τότε έβαλε τα γέλια... «Άιντε, άιντε... Σύχασε*...», είπε. «Δε σου παίρνω αυτί, σου παίρνω ένα μεταλλίκι. Σύμφωνοι;». Σε τρεις μέρες του ‘φερε ένα χαρτί, λίγο πιο χοντρό απ’ το βαγγέλιο, και του το ‘δωσε. «Το πασπάτεψα από παντού», λέει στο παιδί. «Δε βγαίνει τίποτα. Για πάρ’ το εσύ, μην ‘πα και σε γνωρίζει και συνεννοηθείτε». Το παιδί τ’ άνοιξε τρέμοντας. Ήταν σαν μικρό σπιτάκι, «Ιστορία Σεβάχ του Θαλασσινού» έλεγε το ξώφυλλό του. Αυτό ήταν! Το παιδί έπεσε πάνου στο βιβλίο με τα μούτρα. Και το διάβαζε, το διάβαζε ολόκληρο το χειμώνα. Το διάβαζε και ξανά το διάβαζε και πάλι το ξαναδιάβαζε, και το ‘μαθε νεράκι. Κείνος ο μπάρμπας, που του το ‘χε φέρει, τ’ άκουε και τρέμανε τα μουστάκια του. Όμορφο βιβλίο. Μόνο που είχε μια παραξενιά. Έλεγε την ιστορία του μονάχα σ’ όποιον ήθελε. Ώσπου να κλείσει κείνη η χρονιά, είχε καταπιεί κι άλλα καμιά δεκαριά βιβλία. Στη βιβλιοθήκη μου έχω κι ένα άλλο βιβλίο με αφιέρωση του ποιητή Μενέλαου Λουντέμη, το οποίο φέρει τον τίτλο «Κραυγή στα πέρατα» και το είχε δωρίσει ο ποιητής στον καθηγητή TrencsényiWaldapfel Imre, ο οποίος μας το χάρισε όταν αρχίσαμε με τον σύζυγό μου Κάλμαν να ασχολούμαστε με την νεοελληνική λογοτεχνία. Στη σελίδα 42η βρίσκεται το ποίημα «ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΑ…» και ο Λουντέμης βάζει σε πλαίσιο τους στίχους που θα ήθελε να μεταφραστούν στα ουγγρικά. Αυτό πραγματοποιήθηκε ύστερα από πολλά χρόνια, όταν ανέλαβε ο φίλος μας Άρπαντ Παπ να το μεταφράσει, με την βοήθειά μου, για να περιληφθεί στην ανθολογία «Κελιά με θέα τη θάλασσα» (197Ο), αργότερα όμως, ο ίδιος ο Άρπαντ Παπ με παρακάλεσε να βοηθήσω τον Γκάμορ Γκάραϊ να μεταφράσει τα ίδια αποσπάσματα για την ανθολογία «Η τρελή ροδιά» που προετοίμαζε για έκδοση (1984). Ελληνικά παραθέτουμε όλο το ποίημα, ουγγρικά τους στίχους του πλαισίου.

11

Φτάνει μόνο να ‘ρθει, να ακουστεί στην εξώπορτα... η φωνή του ταχυδρόμου. Τότε, Μανούλα, μπορεί και να μην είμαι καλά. Μα εσύ να πιστέψεις τη γραφή μου” “Είμαι καλά”. Είμαι καλά... Αφού μπορώ και σέρνω το μολύβι. Είμαι καλά... Αφού μπορώ και το ψελλίζω. Είμαι καλά... Αφού αραδιάζω στο χαρτί, “Είμαι καλά”.

«ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΑ…» «Η αλληλογραφία θα διενεργείται εφ’ απλού δελταρίου επί του οποίου θ’ αναγράφωνται ολίγοι λέξεις υπό την έννοιαν ότι ο αποστολεύς υγιαίνει» Eίμαι καλά, Μητερούλα... αυγή μου... Σπεύδω να καλοπιάσω τον φόβο σου. Είμαι καλά. Κάθομαι κάτω απ’ τον ίσκιο της λύπης μου, κι αφήνω την πένα μου να κλάψει... Μάνα... Τρεμούλα των χεριών... Χρόνια που ξεφεύγεται απ’ την μπόλια... Στεναγμέ που μετράς τον μισεμό μου... Είμαι καλά. “Πρώτον, Σεβαστή μου...” “Πρώτον έρχομαι να ερωτήσω...” Και δεν ρωτώ τίποτα. Εδώ δεν ρωτούν. Όλοι “Είναι καλά...” Κι ας ανεμίζονται οι κρεμάλες πάνω απ’ τα κεφάλια τους. Κι ας τρώει τα πόδια τους η ύαινα, η πίσσα. Είμαι καλά. “Πρώτον, Μητερούλα... Υγείαν έχω” Και το στήθος μου φωνάζει σαν πρόβατο βραχνό. Κι ο ραβδιστής μετράει την ώρα στα πλευρά μου. “Πρώτον, Μητερούλα...” Μα συγχώρα με και σήμερα. Συγχώρα με και σήμερα που δεν θα μάθεις την αλήθεια. Η αλήθεια γέρασε και δεν ταξιδεύει. Δεν περνά τη θάλασσα. Η αλήθεια, Μανούλα, είναι βόλι. Και δεν θα την πω. “Είμαι καλά”. Σήμερα κλείνω τα χίλια γράμματα. Μα ξέρω... Πως έχεις χρόνους να πάρεις μήνυμά μου. Μα συχώρα με. Συχώρα με, Μητέρα. Για τα χίλια μονότονα “Είμαι καλά” Τα χίλια μονότονα ψέματά μου. Πήρα ξανά για να σου γράψω. Έχω την κάρτα μου στα γόνατα. Και τη χαϊδεύω σαν περίλυπο πουλί! Το χέρι πια το γράφει μοναχό του το μικρό, πικρό του μάθημα: “Είμαι καλά”. Ξέρω, αχ, Μητερούλα... Ξέρω πως σου στέλνω κάθε μέρα την ταχτική δόση της πίκρας μου. Ξέρω πως τη χαϊδεύεις τούτη την ψευτιά μου... Πως τη ραίνεις με δάκρυα και παραμιλάς. Ξέρω. Μα δεν κάνει φτερά άλλη λέξη από ‘δω... “Είμαι καλά”. Μπορείς, ακριβή μου, να τη διαβάσεις και δίχως φως. Δεν είναι καν ανάγκη να τη διαβάσεις.

12

Αχ, να μπορούσα να ‘χα έναν ουρανό γεμάτο από ψεύτικα τέτοια πουλιά. Και να τα ‘χυνα στο διάστημα... Για να ‘ρχονται - κι όταν εγώ δεν θ’ ανασαίνω. Να ‘ρχονται και να ραμφίζουν το τζάμι του σπιτιού μας. (Αυτό που κοιτάζει κατά τη θάλασσα) Και να κελαηδούνε. Να κελαηδούνε σμήνη τις ψευτιές: “Είμαι καλά”. Μανούλα εσύ... Εσύ που διαβάζεις με τα δάχτυλα. Εσύ πού μιλάς τη γλώσσα των χεριών... Ακούμπησε τα χείλη σου στο χαρτί Έτσι όπως έβρισκες, σαν ήμουν παιδί, τον πυρετό μου... Και διάβασε πάνω στ’ άγραφο χαρτί Και διάβασε ολόισια απ’ την καρδιά μου: Μάνα... Αχ... Μάνα, Μάνα... Το κορμί που κανάκεψαν τα χέρια σου έλιωσε σήμερα κάτω απ’ το λιθάρι. Η φωνή που νανούριζε τον ύπνο σου βέλαξε κατ’ απ’ το μαχαίρι. Μα εσύ γέλα, ακριβή μου. Γέλα... Πες πως ξύπνησες απ’ όνειρο κακό. Και γέλα να τα διώξεις. Γέλα, κι εγώ... ησύχασε, Μανούλα. “Είμαι καλά” Σήμερα μου χύσανε το φως μου. Είμαι καλά. Είμαι καλά. Χτες κόψανε τα νύχια μου. Τρόμοι μου πήραν τα φρένα μου. Είμαι καλά. Είμαι καλά. Αύριο θα με σταυρώσουν. Είμαι καλά. Είμαι καλά. Είμαι καλά... Είμαι καλά. Κι ας μην έχω πια μυαλό να το σκεφτώ. Είμαι καλά. Κι ας μην έχω πια μιλιά να το φωνάξω. Είμαι καλά. Κι ας μην έχω χέρι να το γράψω. Γι’ αυτό το σκάβω. Το σμιλεύω επιτύμβιο. Πάνω σ’ αυτόν τον ανεμόδαρτο γκρεμνό. Σ’ αυτό το τρελό νεκροταφείο πως όλοι οι νεκροί του «Ε Ι Ν Α Ι Κ Α Λ Α ! !»

Caruha Vangelió Menelaosz Lundemisz (1906-1977) Menelaosz Lundemisz Konstantinápolyban született, jómódú család sarja, amely csődbe jutott görögországi áttelepülésük után. Részt vett a nemzeti ellenállási mozgalomban, az EAM értelmiségi szervezetének vezetője volt. A polgárháború idején Makroniszosz és Ai-Sztratisz-szigetekre száműzték. 1958 és 1974 között Romániában élt. Az irodalomban 1930 körül jelent meg először versekkel és prózaírásokkal, a „Nea Esztia” folyóiratban. 1938-ban megkapta a “Nagy Állami Próza” díját „A hajók nem kötöttek ki” című novelláskötetért. Alkotóművészete magába foglal minden írott műfajt (prózát, költészetet, esszéket, színházi darabokat, ifjúsági irodalmat, műfordítást, stb.).

Menelaosz Lundemisz azokhoz a két háború közötti írókhoz tartozik, akik a társadalmi realizmus felé fordultak. Az „Egy gyerek számolja a csillagokat” című ifjúsági regényében figyelemreméltó az író lélekrajzi technikája, ahogy kiteljesedett, élő jellemeket ábrázol. A következő regényrészlet a gyerek műveltség iránti vágyakozását mutatja. „Egy napon nekilátott gondolkodni. Úgy kínozta az agyát, forgatta, ahogy a cigányok teszik a vesszőkkel kosárfonás közben. Végül rájött, mire van szüksége: a könyvekkel fog összebarátkozni. Tőlük fogja megtudni azokat a dolgokat, amelyeket eltitkolnak a felnőttek, ezektől a kicsi papír „nagyapóktól”, akik letelepszenek az ember térdére és kérés vagy megjátszás nélkül elmesélik történetüket.

De a faluban, ahol inaskodott nem volt papírbolt. Meg kellett kérnie valakit, azok közül, akik a városba jártak eladni kukoricájukat, hogy hozzon neki egy könyvet. És egy napon sikerült neki. Sikerült olyan apót találnia, akinek a markába téve egy pár rézpénzt, azt mondta neki: - Kérlek, ha találsz arra felé, amerre jársz, olyan könyvet, amelyben szép történetek vannak, vedd meg nekem. Megteszed?”

Az öregapó a tenyerében tartotta a rézpénzt, ujjával megtapogatta, megfordította, hogy lássa, mi van a másik oldalán… ujjával megsimogatta bajuszát… és visszaadta az érméket.

- Tartsd meg - mondta neki. - Ha a papírok szép dolgokat mesélnek… elmondod nekem is, s nem tartozunk semmivel egymásnak. Ha meg nem, akkor elveszem az egyik füledet. Na? A gyerek megrémült. Az öregapó akkor elkezdett nevetni…. - Na, na, nyugodj meg, nem egy füledet viszem el, hanem egy rézpénzt. Egyetértesz?

Három nap múlva hozott neki egy könyvet, kicsit vastagabbat az Evangéliumnál, és odaadta neki.

- Alaposan megtapogattam - mondja a gyereknek. - Semmit sem sikerült kivennem belőle. Vidd el te, hátha téged megismer és megértitek egymást” A gyerek, remegő kezekkel nyitotta ki a könyvet. Olyan volt, mint egy házikó, „A tengerjáró Szindbád meséje” olvasta a borítón. Ez az! A gyerek falta az oldalakat. Egymásután többször is elolvasta a tél folyamán.

Annyiszor elolvasta már, hogy mint a vízfolyást tudta kívülről. Az öregapó, aki meghozta a könyvet, hallgatta a történetet, s remegett a bajusza. Szép könyv. Csak különös. Csak annak mondta el a történetet, akit ő választott.

Amíg véget nem ért az év, egy tucat hasonló könyvet olvasott el a gyerek.”

Könyvtáramban még egy dedikált Menelaosz Lundemisz könyv van „Kiáltás a mindenséghez” címmel, amelyet Trencsényi-Waldapfel Imre professzor úrtól kaptunk Kálmánnál, amikor az újgörög irodalommal kezdtünk foglalkozni.

A könyv 42. oldalán található a „Jól vagyok…” című vers, a költő saját kezű bekeretezett, fordításra ajánlott részeivel. E kérését pár évvel később sikerült teljesíteni, amikor is nyersfordításaim alapján Papp Árpád barátunk lefordította a „Tengerre néző cellák” című antológia részére (1970), majd Papp Árpád kérésére Garai Gábor részére készítettem nyersfordítást ugyanezekről a versszakokról, így Garai Gábor műfordításában került a Papp Árpád által szerkesztett „A bolond gránátalmafa” című antológiába (1984).

13

„Jól vagyok…”

“A levélben a feladó néhány szót írhat, melynek értelme az, hogy jól van.”

(A Börtönszabályzatból)

“Jól vagyok, Anyám, hajnalcsillagom, feledd el gyorsan aggodalmaid. Mert jól vagyok.

Nagy bánatom árnyékába telepszem és tollam eleresztem, hadd sírjon… Anyám…

Látom megreszkető kezed.

Hópihék szökdösnek ki fejkendőd alól.

Sóhajod várja visszatértemet, Hát, jól vagyok. „Először is megkérdezem…” Semmit se kérdezek.

Itt senki sem kérdez. Mindenki „Jól van”.

Akkor is, ha bitófa áll fejünk felett, akkor is, ha lábunk hiéna rágja már…

Mindenki jól van.

Először is, Anyácskám… „Jól vagyok.”

Tüdőm, mint a rekedt birka, hörög, s hátamra méri a kínok óraütéseit, „Először is hát, Anyám…” Ó, bocsásd meg, hogy az igazat ma sem tudhatod még.

Az igazság megvénült már, nem kelhet útra többé.

Az igazság halált hozó golyó. Nem mondom én ki.

Csak azt, hogy „Jól vagyok”. ...

Tudom… tudom jól, hogy nyomorúságom fejadagját küldöm itt néked el. Tudom, hogy hazugságom megsimogatod, könnyed pereg rá, s beszélsz összevissza…

Tudom… De innen más szó szárnyra nem kél, csak az, hogy: „Jól vagyok.” ...

14

Jól vagyok… hisz tudom még fogni a tollat.

Jól vagyok… hisz még el tudom dadogni, jól vagyok… hisz összefűzi agyam még e csüggedt szókat: „Jól vagyok.” Ó, anyám, ki ujjaiddal olvasol, ki kézmozdulatok nyelvén is értesz, csókold meg a levelem úgy, ahogy csókkal mérted lázam gyerekkoromban, s olvasd el (és töröld ki ezt a szót: „Jól”.)

Anyám, édesanyám!

Kövek közt őrlődött e test, mit két kezed becézett valaha.

S e hang, mely álmaidban bölcsődalként zenélt, most, mint tagló alatt a borjú, fölüvöltött.

De te csak mosolyogj, Drágám, te mosolyogj csak…

Rossz álom volt… Mosolyogj. És nyugodj meg, mert „Jól vagyok”.

Ma kivájták szemem. A fény elhagyott. Jól vagyok.

Jól vagyok. Tegnap leperzselték a körmeim.

A rémület elvette hangom. Jól vagyok.

Jól vagyok. Holnap keresztre szegeznek. Ó, jól vagyok… Jól vagyok. Jól vagyok.

Jól vagyok, bár nincs fejem, hogy felfogja ezt, jól vagyok, bár nincs hangom, hogy kimondja ezt.

Jól vagyok, bár kezem sincs, hogy leírja ezt.

Ezért vésem, rovom, mint sírkőbe az írást, e vihar- verte szörnyű szakadékban, e tébolyodott Temető falába, minden halottai nevében: „Jól vagyunk!”

Garai Gábor fordítása

Dr. Diószegi György Antal Manno Miltiadesz emlékezete

90 esztendővel ezelőtt, 1928-ban készült el a pesti görög Manno Miltiadesz tervei alapján a Ferencváros labdarúgó szakosztályának külön címere: közismert, hogy e jelvény fő alakja egy, a karmai között focilabdát tartó sas. E jelkép a forrása a napjainkban is népszerű „zöld sasok” megnevezésnek. „A győzelem reményébe vetett hit!”: megítélésem szerint ennek az üzenetnek a jelképe a Manno Miltiadesz által megalkotott „zöld sas”. Értelmezésem alapja az, hogy a sas képében a test-lelki emelkedettségnek és a minden lehetőséget megragadó küzdőszellemnek egysége jelenik meg. E jelkép azt üzeni, hogy a testedzésbe befektetett rengeteg idő és elszántság, a testi erő és a lelkierő egysége révén érhető csak el a kívánt magas teljesítmény. A csapat ennek a felfogásnak a jegyében olyan magas szintet érhet el, mint az Égbe emelkedő sasok: ennek a teljesítményből fakadó méltó lélekkel kívánt, elérendő eredménynek a reménye jelenik meg a zöld színű sas ábrázolásában. E körben indokolt utalnom arra, hogy a görög mitológiában a sas az Olümposzon lakozó Zeusz madara volt: ebben a 90 éve megalkotott jelképben is tetten érhetőek ezen nagyszerű alkotóművész műveltségi világa és görög családi gyökerei! A világ hét csodájaként közismert Zeusz-szobor az olümpiai templom ékessége volt! Zeusz és Olümposz okán fontos megemlékezni az ókori olümpiai pánhellén ünnepségek csodálatos világáról, melynek testműveltségi újjáéledése valósult meg 1896-ban Athénban az első újkori olimpia megtartása révén. Ráadásul ezen, a békeés sporteszmények egyetemes értékvilága jegyében megszervezett olimpiai játékok megrendezése egybeesett az 1821-ben megindított görög szabadságharc 75. évfordulójával. Testvére, Manno Leonidasz a magyar csapat tagja volt az 1896-os athéni olimpián; míg Manno Miltiadesz az 1912-es stockholmi olimpián versenyzett az evezősnyolcas tagjaként.

A magyarországi görög kereskedők közé tartozó Manno Dömötör (1835-1917) gabonakereskedő fiaként született Manno Miltiadesz (1879–1935), aki kiváló művészként és sportemberként „Milti” becenéven közkedveltségnek örvendett. Számos sportág kiemelkedő teljesítményű képviselőjeként lett közismert. Labdarúgóként a középcsatári poszton játszott.

1901-ben és 1902-ben az első két magyar bajnokság gólkirálya volt: csapatával (Budapesti Torna Club) megnyerte a bajnokságot, ekkor lett válogatott labdarúgó is. 1901-ben 17 gólt lőtt 6 mérkőzésen: e rekordja ma is fennáll! A I. világháborúban az 1. honvéd huszárezred tisztjeként többször megsebesült, ezért visszavonulni kényszerült a versenyzéstől. Művészi életútja ezt követően teljesedett ki: ennek köszönhető a focilabdát tartó sas megszületése, ami napjainkban is minden Fradi-szurkoló szívét megdobogatja! Művészi pályája kapcsán fontos megemlíteni, hogy 1932-ben Los Angelesben az olimpia szellemi versenyén a művészeti versenyek szobrászati kategóriájában a „Birkózók” című alkotása ezüstérmes lett. A Fradi-jelkép azért születhetett meg, mert Milti egyik legközelibb barátja volt Malaky Mihály (1878-1932), aki 1899-től az FTC-alapító tagjai közé tartozó labdarúgóként és rendkívül jelentős sportvezetőként meghatározó szerepet töltött be a labdarúgócsapat első 33 esztendejének számos eredményében és a nemzetközi sikerek elérésében is. Évtizedeken átívelő barátság volt ez: amikor 1914. május 31-én sor került az FTC-pályáján a II. francia-magyar labdarúgómérkőzésre, akkor e mérkőzést beharangozó plakát is Milti alkotása volt. Jó érzés arra emlékezni, hogy milyen sok nemzetközi siker

született e 9 évtized alatt a világ számos pontján e remekbe szabott, nemzetközi szinten is jegyzett „sasos”-jelkép égisze alatt!

Manno Miltiadesz ókori görög oszlopos síremléke megtalálható a Fiumei úti sírkertben (barátja, Malaky Mihály síremlékétől mintegy száz méterre): a 46. parcellában nyugszik. A világhírű művész, Milti alkotása, az immár 90 esztendős Fradi-címer Ferencváros különleges helytörténeti örökségtárába tartozik!

Fentebb már említette, hogy az Athénban 1896-ban megtartott első modern olimpiai játékra utazó magyar csapat egyik tagja a pesti görög Manno Leonidasz volt. 25 esztendővel később, Trianon után az ország fizikai és lelki újjáépítése volt a legfőbb feladat: e célból jelent meg Manno Leonidasz „A Nemzeti Stadion ügye” (Bp., 1921.) címet viselő műve. Ebben a kor fontos célkitűzése, a Budapesten megrendezendő olimpia előkészítését és gyakorlati megvalósításának tervét vázolta föl egy, az összes sportág számára versenyzési és edzési lehetőséget biztosító sportpark megalkotása révén. Manno Leonidasz színes térképmelléklete szerint az összes sportág számára versenyzési és edzési lehetőséget biztosító sportpark megalkotására volt szükség: az ún. Szúnyogszigetet (Újpesti-sziget vagy Népsziget, valójában félsziget) javasolta helyszínként, ahol szerinte olimpiát lehetett volna rendezni (pl. lett volna itt evezőspálya; stadion 400-as futókörrel, 500-as kerékpárpályával, atlétikai- és futballpályával; gigantikus emeletes tornacsarnok; labdarúgó edzésekre és gyeplabda mérkőzésekre szolgáló ikerpálya a körülötte futó motorpályával; teniszpályák; lovaspóló-pálya; rögbi- és krikettpálya; folyóvízi uszoda).

A sport műveltségi diplomáciai értékének kimagasló történelmi jelentőségét igazolja a következő adalék! Athénban 2003 szeptemberében Magyarország köztársasági elnöke görögországi hivatalos látogatáson vett részt: a tiszteletére adott díszvacsorán Mádl Ferenc köztársasági elnök a pohárköszöntője zárógondolataként az alábbiakat rögzítette: „A 2004. évi olimpiai játékokra nagy megmérettetésre készül Görögország. Látjuk a megfeszített munkát, és biztosak vagyunk annak sikerében.” „Emelem poharamat a görög nép boldogulására; Görögország és Magyarország barátságára!” (1) E magyar-görög nemzetbarátság jegyében fontos hangot adnom azon reményemnek, hogy egyszer majd a Testnevelési Egyetem kertjében emlékmű kerül fölállításra a Nemzetközi Olimpiai Bizottság első elnöke, a görög Demetriosz Vikelasz (1835-1908) dicsőséges emlékezete céljából. A modern olimpiai mozgalom létrejöttében meghatározó szerepet betöltő görög Demetriosz Vikelasz kiváló költő, író és műfordító a görögül megjelentetett önéletírásában megemlékezett a pesti görög Vikelasz/Bikelasz/Bekella-rokonairól közös őseik okán. (2) A görög Vikelasz/Bikelasz/Bekella-család ezen ágának tagjai a pesti görög közösség meghatározó személyiségeiként kimagasló szerepet töltöttek be a pesti görög templom felépítésében, az 1821ben megindult görög szabadságharc támogatásában, valamint a reformkori hungarofil görög értékvilág létrejöttében. A magyarországi görög, Bekella Ottó édesapja volt Bekella Miklós, akinek jelentőségét emléktábla örökítette meg napjaink számára is a pesti görögök által 2 évszázada épített templomban. A magyarországi görög közösség értékteremtése jegyében végzett kutatásom során a pesti görög Bekella-család történetének számos érdekes adatára sikerült ráakadnom, melyek a magyar reformkor és a görög szabadságharc, a filhellén magyar és a hungarofil görög közhangulat kapcsolódási pontjai tekintetében is igen érdekesek.

15

Indokolt kiemelten hangsúlyoznom, hogy a XVII-XIX. századi magyarországi görögök közösségei két, alapvetően lényeges eszmény jegyében alkottak maradandó értéket az utókor számára.

Egyrészt meg tudták őrizni azt a görög örökséget, amit magukkal hoztak, menekítettek a számukra szabad világot jelentő Magyarországra: e körben a mintegy 35 magyarországi görög templom és 17 magyarországi görög iskola megépítése, valamint az 1821ben megindított győzedelmes görög szabadságharc támogatása a leginkább kiemelendő. Másrészt ezen görög közösségek tagjai magyar hazafivá váltak: a reformkortól kezdve, az 1848-49-es dicsőséges magyar szabadságharc korától Trianon utánig, és még az újkori olimpiák világában is hatalmas művelődéstörténeti értéktárat teremtettek. Igazi sporttörténeti különlegesség, hogy 1896-1936 között minden olimpián ott volt legalább 1 pesti görög sportember a magyar olimpiai csapatban (versenyzőként vagy pedig sportvezetőként). Kimagasló sporttörténeti értéke ez a magyar-görög nemzetbarátságnak, hiszen a pesti görög egyház tagsága e korszakban mintegy 40 fő volt.

1896-tól az újkori olimpia az emberiség közös sportvilágán és a ragyogó sportteljesítményeket nyújtó olimpiai bajnokokon is túlnyúló üzenetet hordoz. Az olimpia eszménye azt közvetíti mindannyiunk számára, hogy a nemzetek közötti vetélkedés és küzdés kizárólag a sportpályákon valósuljon meg. A béke jegyé-

ben kell élnünk! Szabadságvágy és békeeszmény így függenek össze! Kleanthisz Paleologosz lelket melengető és békét üzenő örök érvényű jelmondata a következő: „Olympiában dobog a világ szíve!”. Dobogjon vele a miénk is!

Források: (1) Magyar Külpolitikai Évkönyv. 2003. Összeállította a Külügyminisztérium. Szerkesztette: Külügyminisztérium Dokumentációs Főosztály Torda Endréné. Bp., 2003. 322., 323. o.; (2) Demetriosz Vikelasz: Az életem. Athén, 1908.

Tisztelt ünneplő közösség!

A sport több évezrede kíséri végig az emberiség történetét, gondoljunk csak az ógörög kor óta fennálló olimpiára. A sport elengedhetetlen az egészséges élethez, szórakozást jelent nem csak a gyerekeknek, hanem mindenkinek. És ha már itt vagyunk Manno Miltiades sírjánál, aki a Ferencváros sasos jelképét alkotta, és ma van a futball éjszakája, akkor melyik konkrét sportot is hozhatnám fel, ha nem a focit. Ez a hatalmas tömegeket mozgató sport, több mint 240millió aktív sportolóval és sokszor ennyi érdeklődővel a világ legtöbbet nézett sportja. A foci kezdetleges változatait, már háromezer évvel ezelőtt az akkori Kínában is játszották, azóta, mint minden mást is az ember a történelem folyamán átformálta, szabályokat kötött rá és ezzel elindulhatott a sikerének útján, ahova a mai nappal már azt mondhatjuk, megérkezett. Mindenkinek megvan a saját kapcsolata a sporttal, valamilyen szinten mindenki volt már sportoló, mindenkinek megvan a saját útja a sport világában. Nekem például a kenu és a foci játszotta a legnagyobb szerepet, de lehetnének ezek más sportok is.

Rengeteg sportág van a mai világban és mégis mindegyiknek megvan a saját közönsége és közössége, ez a dolog a sport legnagyobb értéke. Mindenki talál egy olyat, ami neki tetszik, amit ő szívesen csinál, vagy amit a barátaival szívesen követ és azzal, hogy ezekre megvan a lehetőség, nyitva áll a kapu megannyi kis közösség létrejöttére.

Engedjék meg, hogy egy picit beszéljek a családom szerepéről a magyar sporttörténelemben. Ha nem is olyan nagy

16

sportokban volt szerepe a családnak mint a foci, néhány elismerésre való sportember akkor is található a családban. Az Úri sportnak számitó lovaspóló Magyarországi megtelepedésében fontos szerepe volt például Batthyány Kázmérnak és Batthyány Gábornak is, de legfőképpen Batthyány Elemérnek, aki Angliát leszámítva 1875-ben Európában elsőként, nem mellesleg Magyarországon bemutatta a sportot az itteni közönségnek. A Magyarországi vitorlázásnak szintén úttörője volt Batthyány-Strattmann Ödön, aki a balatoni yacht klubbot alapította. Az utolsó kiemelkedő sport, ami sokak szerint nem is sport, pedig 10 óra várakozás a mínuszban tényleg sport, a vadászat.

A család férfitagjai évszázadokon át a vadászattal töltötték szabadidejük egy részét, egészen dédnagyapám és nagyapámig, akik ezt a szép hagyományt megtörték, de édesapám és jómagam képviseletében újra jelen van a családban.

Ennek a gyors összefoglalónak egy célja volt, megmutatni, hogy mindenki vérében ott van a sport és az iránta érzett szeretet, minden családnak van olyan tagja akire sportteljesítménye miatt joggal büszke lehet és, hogy megmutassam a sportnak szinte tényleg páratlan közösség kovácsoló képessége van.

Köszönöm a figyelmet! Köszönöm ismételten a Magyarországi Görögök Országos Önkormányzatának a meghívását.

Budapest, 2018. 09. 07.

Batthyány Boldizsár

Στις χρυσές σελίδες της διεθνούς αθλητικής πολιτιστικής ιστορίας ο Μιλτιάδης Μάννος (1879-1935) Μετά από πρωτοβουλία του Ούγγρου δημοσιογράφου – αθλητικού ιστοριογράφου Alfréd Joó, εκπροσώπου του Συλλόγου Φίλων Ιστορίας – Batthyány Casino, πραγματοποιήθηκε στο φημισμένο Καφέ – εστιατόριο της Βουδαπέστης Remiz, στις 7 Σεπτεμβρίου, εκδήλωση προς τιμή των «πρώτων σκόρερς - κανονιέρηδων» των μέχρι τώρα ουγγρικών πρωταθλημάτων ποδοσφαίρου. Τίτλος της συνάντησης : «Πρωϊνό με τους βασιλιάδες των γκολ» Η εν λόγω εκδήλωση διοργανώθηκε με την συμβολή και την υποστήριξη της Ferencváros (FTC) αλλά και της Ουγγρικής Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου (MLSZ) και ήταν ουσιαστικά ο προπομπός της κεντρικής εκδήλωσης που ακολούθησε την ίδια ημέρα (7/9/’18) στη Βουδαπέστη με την ονομασία «Ποδοσφαιρική Ολονυκτία» Η Αυτοδιοίκηση Ελλήνων Ουγγαρίας με τις πρωτοβουλίες του Προέδρου της Γιώργου Κουκουμτζή αναδεικνύει την χρυσή κληρονομιά και την προσφορά που άφησε στον τομέα του αθλητισμού αλλά και του πολιτισμού ένας μεγάλος Έλληνας της Ουγγαρίας ο Μιλτιάδης Μάννος (1879 - 1935). Η Ελληνική Κοινότητα ήταν λοιπόν εκεί πιστή στο ραντεβού αυτό με την ιστορία. Γιορτάζοντας τον πρώτο σκόρερ του πρώτου Ουγγρικού Πρωταθλήματος τον Μιλτιάδη Μάννο, ο οποίος συνάμα φιλοτέχνησε το σύμβολο του Αθλητικού Ομίλου της Φέρεντσβαρος, τον αετό, περνώντας έτσι στην αιωνιότητα της ένδοξης «πράσινης ιστορίας» του Συλλόγου. Ο Μιλτιάδης γνωστός ως «Μίλτι» ήταν δύο φορές πρώτος σκόρερ στα πρώτα ουγγρικά πρωταθλήματα ποδοσφαίρου, περιόδων 1901 και 1902 ως μέλος της ομάδας BTC (Αθλητικός Όμιλος Βουδαπέστης) και ο πρώτος σκόρερ της Εθνικής Ουγγαρίας σε επίσημο αγώνα. Ο ίδιος ήταν 11 φορές πρωταθλητής στο καγιάκ κανό, κατέκτησε αργυρό μετάλλιο στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πρωτάθλημα του πατινάζ ταχύτητας

καθώς επίσης ήταν εξαιρετικός στην πάλη στην ποδηλασία στον στίβο στο σκί και στην κολύμβηση. Ο Μιλτιάδης Μάννος θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν ένας από τους καλύτερους all – round sportsman της εποχής, αν όχι ο καλύτερος. Δεν τον ξεπερνούσε ούτε και ο Maxwell Woosnam (1892-1965) που οι Αγγλοι θεωρούσαν ως κορυφαίο του είδους. Ο «Μίλτι» είχε επίσης πλούσια δράση στον χώρο της ζωγραφικής της γλυπτικής της σχεδίασης κερμάτων. Υπήρξε επίσης ποιητής και ένδοξος αξιωματικός Ουσάρος κατά τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο. Πραγματικός «άνθρωπος της Αναγέννησης» του 20ου Αιώνα. Δεν έπαψε ποτέ να αθλείται αποσύρθηκε μόνο από τον επαγγελματικό αθλητισμό λόγω των τραυμάτων που υπέστη στον πόλεμο. Μετά την εκδήλωση στο Ρεμίζ ακολούθησε κατάθεση στεφάνων στον τάφο του Μιλιτάδη Μάννου στο Νεκροταφείο της Βουδαπέστης Fiumei ενώ ακούστηκαν ομιλίες από τον ιστορικό επιστήμονα, ερευνητή Dr. György Antall Dioszegi, τον διοργανωτή Alfréd Joó, και τον απόγονο της οικογένειας Batthyány. Χαιρετισμούς απηύθυναν επίσης εκπρόσωπος της Ουγγρικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου, και της Ομοσπονδίας Κωπηλασίας. Τις εκδηλώσεις τίμησαν εκτός από τον Γιώργο Κουκουμτζή Πρόεδρο της ΑΕΟΥ και το επιτελείο του, μέλη της οικογένειας Batthyány, ο Εκπρόσωπος των Ελλήνων στο Ουγγρικό Κοινοβούλιο Θανάσης Σιανός με τους συνεργάτες του, παλαίμαχοι Ούγγροι κανονιέρηδες-πρώτοι σκόρερς (Dunai II. Antal, Kozma Mihály, Imre Boda κ.α), ο Διευθυντής του Μουσείου της Φέρεντσβaρος, Τσάμπα Τόμπακ καθώς και άλλοι κοινωνικοί και αθλητικοί φορείς. Παρόν ήταν επίσης και ο πιο μεγάλος εν ζωή Ούγγρος πρώτος σκόρερ ο 86χρονος Zoltán Friedmanszky της ΜΤΚ. Ανδρέας Οικονόμου

17

Δημήτρης Γ. Λέτσιος ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΟΥΓΓΡΟΙ – ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ1 1

Ο βασικός τίτλος, το Βυζάντιο και οι Ούγγροι, είναι αναμφίβολα, αλλά σκόπιμα πολύ ευρύς, για να καταστεί σαφές ότι έμφαση και βαρύτητα δίνεται εδώ στην επεξήγηση, που τον συνοδεύει. Αρκεί να αναφερθεί ότι η επιστημονική έρευνα για το θέμα αυτό ουσιαστικά στηρίζεται στην παλιά, με το γενικό αυτό τίτλο μελέτη του Πατριάρχη της έρευνας των σχέσεων του Βυζαντίου με τους Ούγγρους και τα τουρκικά φύλα, Gyula Moravcsik, η οποία παραμένει, εν πολλοίς, αξεπέραστη.2 Για ορισμένα σημεία που θα εξεταστούν ειδικότερα εδώ, είναι σημαντική σχετική μονογραφία του Τάκη Αντωνόπουλου,3 καθώς και άλλες συναφείς ερευνητικές εργασίες,4 που ασχολούνται με τις σχέσεις του Βυζαντίου με τους λαούς των Βαλκανίων και της Κεντρικής Ευρώπης, κατά την εποχή στην οποία θα επικεντρωθούν οι ειδικότερες αναφορές, που θα ακολουθήσουν (9ος- 10ος αι.).5

1 Η παρουσίαση αυτή έγινε στη διάρκεια ημερίδας, που οργανώθηκε από την διοίκηση της ελληνικής ομογένειας στο Κοινοβούλιο της Βουδαπέστης, στις 19 Οκτωβρίου 2016. Στην επεξεργασμένη και βιβλιογραφικά συμπληρωμένη αυτή μορφή της αφιερώνεται ως ελάχιστος φόρος μνήμης και χρέους στον αλησμόνητο φίλο Andreas Schminck.

2 .Πρωτότυπο: Gyula Moravcsik, Bizánc és a magyarság, Budapest 1953 (αγγλική μτφ.: Του Ιδιου, Byzantium and the Magyars, Amsterdam-Budapest 1970.

3 Παναγιώτης Αντωνόπουλος, Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος και οι Ούγγροι (Ιστορικές Μονογραφίες 17), Αθήνα 1996.

4 Ενδεικτικά, από την παλιότερη βιβλιογραφία: F. Dölger, Ungarn in der byzantinischen Reichspolitik, Archivum Europae Centro-orientalis 8(1942), 315-342 (: Του Ιδιου, 30 Aufsätze zur Geschichte, Kultur und Sprache des byzantinischen Reiches, Ettal 1961, 152-177· F. Dvornick, The Making of central and eastern Europe, London 1949 (ανατ.. Florida 1974)· C. M. Macartney. The Magyars in the ninth century, Cambridge 1930 (ανατ. 1968)· F. Makk, Les relations Hungaro-byzantines au Xe-XIIe siècles, Ếtudes Historiques Hongroises 4(1990): European Intelectual Trends and Hungary, 12-22· D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971· H. Wolfram, Die Geburt Mitteleuropas. Grenzen und Räume.

Geschichte Österreichs vor seiner Entstehung (378–907), Wien 1995. Από την πιο πρόσφατη βιβλιογραφία και ειδικά για την εποχή αυτή, Gy. Kristo, Hungarian History in the Ninth Century, Szeged 1996· F. Makk, Ungarische Außenpolitik (896-1196), Herne 1999. Πολύ ενδιαφέρουσα, όχι μόνον για το ευρύ κοινό, η συνολική διαπραγμάτευση της ιστορίας της Ουγγαρίας, Bryan Cartledge, The will to survive. A History of Hungary, 32011. Για την περίοδο που εδώ εξετάζεται και ιδιαίτερα για την ουγγρική μετανάστευση, 3-12, 517.

5 Η παρουσίαση που γίνεται εδώ, εν μέρει επαναλαμβάνει, αλλά και συμπληρώνει με άλλα στοιχεία, παλιότερη μελέτη μου για ανάλογο θέμα: Δημήτρης Λέτσιος, Η βυζαντινή διπλωματία στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, στο: Διπλωματία και πολιτική. Ιστορική προσέγγιση, εκδ. Σοφία Πατούρα-Σπανού, Αθήνα 2005. Συμπληρωματικά στην εδώ αναφερόμενη, επιλεγμένη βιβλιογραφία, πρέπει να ληφθούν υπόψη και τα στοιχεία της μελέτης εκείνης.

18

Κεντρική και ανατολική Ευρώπη περί το 1050 R. Magocsi, Historical Atlas of Central East Europe, Seattle και London 1993, σ. 14

ΣΧΕΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΥΓΓΡΩΝ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΣΤΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΟΥΓΓΡΩΝ ΣΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Αρκετά πριν οι Ούγγροι καταλάβουν την περιοχή στην οποία είναι σήμερα εγκαταστημένοι, το Βυζάντιο διατηρούσε μαζί τους στενές επαφές και πληροφορίες βυζαντινών πηγών καταγράφουν επισκέψεις βυζαντινών απεσταλμένων στην περιοχή των Ούγγρων. Η οικογένεια των Σκληρών διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Προερχόμενοι από την Αρμενία, εμφανίζονται κατά τον 9ο αι. ως διοικητές της βυζαντινής Πελοποννήσου και παίζουν ρόλο και στις βυζαντινοουγγρικές σχέσεις.6 Κατά τη διάρκεια των βυζαντινοβουλγαρικών συγκρούσεων, ο Αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ (886-912) απέστειλε το 894 το Νικήτα Σκληρό με δρόμωνες στο ποταμό Δούναβη, για να προσφέρει δώρα στους Ούγγρους – Τούρκους στις πηγές – 6

Oxford Dictionary of Byzantium, III, σ. 1911˙ W. Seibt, Die Skleroi, Vienna 1976, 24-25 (6. Niketas Skleros (Ende 9. Jh.).

Από Cartledge, The will to survive

και να τους στρέψει εναντίον των Βουλγάρων. Η αποστολή αυτή του Νικήτα Σκληρού ήταν επιτυχής. Συναντήθηκε με τους ηγέτες των Ούγγρων Αρπαδήν και Κουσάνη,7 που δέχθηκαν να επιτεθούν στους Βουλγάρους και ο Νικήτας επέστρεψε, φέρνοντας ομήρους. Πράγματι οι Ούγγροι αποδείχτηκαν πολύτιμοι σύμμαχοι. Η βυζαντινή στρατηγική εναντίον των Βουλγάρων κατά τις συγκρούσεις αυτές συμπληρώθηκε με αποστολή χερσαίων και θαλασσίων δυνάμεων,8 και οι Τούρκοι, όπως καταγράφεται στις πηγές «αιχμαλώτευσαν πάσαν την Βουλγαρίαν»,9 την στιγμή που οι δυνάμεις των Βουλγάρων ήταν απασχολημένες με την απόκρουση της επίθεσης των στρατευμάτων του Νικηφόρου Φωκά.10 Την εποχή αυτή οι Ούγγροι ήταν εγκαταστημένοι σε περιοχές στα βορειοανατολικά των Βουλγάρων και ο Νικήτας Σκληρός συναντήθηκε με τους ηγεμόνες τους στην περιοχή, που αναφέρεται στις πηγές ως Etelköz (Ατελκούζον). Η ονομασία αυτή συναντάται δύο φορές στο De administrando Imperio

7 Gyula Moravvcsik, Fontes Byzantini historiae Hungariae aevo ducum et regum ex stirpe Árpád descendentium, Budapest 1988 (στη συνέχεια: Fontes), 59. Αναλυτικά για την ανάδειξη του Αρπαδή, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας των Τούρκων, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Πορφυρογεννήτου, μετά από παρέμβαση και παραχώρηση των Χαζάρων που ήλεγχαν την περιοχή, βλ. και Fontes, 42 π.

8 Georgius Continuatus, Fontes, 52 κ.π.

9 Η διήγηση για τα συμβάντα αυτά είναι παρεμφερής στις διάφορες πηγές της βυζαντινής χρονογραφίας που τα καταχωρούν: Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού (Fontes, 59-61), Συνεχιστής Θεοφάνους (Fontes, 66-68), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, εκδ. Hans Thurn (CFHB), Berlin 1973, 175 και Ιωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, έκδ. L. Dindorf, Leipzig 1870, III, 443. Βλ. γενικά: W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Atanford 1997, 464 και αναλυτικότερα: Ε. Κυριάκης, Βυζάντιο και Βούλγαροι (7ος-10ος αι.). Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου (Ιστορικές Μονογραφίες 13), Αθήνα 1993, με συμπληρωματική βιβλιογραφία.

10 Πατρίκιος και δομέστικος, αποκαλούμενος και παλαιός, παππούς του ομώνυμου Αυτοκράτορα. Βλ. Le traité sur la guérilla de l’empereur Nicéphore Phocas, εκδ. G. Dagron και H. Mihaescu, Paris 1986, Παράρτημα: J.-C. Cheynet, Les Phocas. Επίσης, Nikephoros Phokas der Ältere, Νικηφόρος 25545, Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, herausgegeben von der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. 2. Abt., (867-1025), 4. Band, Berlin-New York 2013, 682687.

(38,30 και 40,24, στη συνέχεια: DAI)11 και οι συγκεκριμένες αναφορές δεν επιτρέπουν να προσδιοριστεί επακριβώς γεωγραφικά. Όπως σχολιάζει ο Moravcsik, η ονομασία προέρχεται από τα αρχαία Ουγγρικά (Etel-Küzü) και σημαίνει η περιοχή ανάμεσα στα δύο ποτάμια (Μεσοποταμία). Είναι πιθανό το όνομά της να προέρχεται από την ονομασία ενός από τα ποτάμια που την προσήγγιζαν, ίσως τον Δόν ή τον Δνείπερο. Η αναφορά ότι βρισκόταν δυτικά της Λεβεδίας, που περιλαμβάνεται στο DAI (38,6671), δεν επιτρέπει να βγουν ασφαλή συμπεράσματα για τη γεωγραφική της θέση, αφού η χώρα των Πατσινακιτών στο έργο αυτό εκτείνεται από ποταμό Δον ως τον ποταμό Δούναβη. Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τους Βουλγάρους, αν και ο νέος ηγεμόνας τους Συμεών12 είχε μεγαλώσει την Κωνσταντινούπολη, κυριαρχούνται τη διετία 894-896, από συγκρούσεις. Οι Ούγγροι, όπως αναφέρθηκε, συμπαρατάχθηκαν με τους Βυζαντινούς και ο Συμεών υπέστη βαρεία ήττα από αυτούς, ώστε, κατά τον Συνεχιστή του Θεοφάνη «τον Βασιλέα περί της ειρήνης ικέτευεν».13 Ο Βούλγαρος ηγεμόνας, σε συνεργασία με τους Πατσινάκες,14 οργάνωσε επίθεση εναντίον του Ατελκούζου με καταστροφικές συνέπειες, που αναγκάζουν τους Ούγγρους να εγκαταλείψουν την περιοχή και να μετακινηθούν στα εσωτερικά του λεκανοπεδίου των Καρπαθίων. Ο Συμεών, έχοντας αποδυναμώσει έναν από τους αντιπάλους του, τους Ούγγρους, που έμειναν αβοήθητοι από το Βυζάντιο κατά την διπλή επίθεση που δέχτηκαν, μέσω του απεσταλμένου του Αυτοκράτορα, Λέοντα Χοιροσφάκτη,15 συνήψε τελικά το 896 ανακωχή με το Βυζάντιο. Βασικός όρος, που επιβλήθηκε από τον Συμεών, ήταν να επιστρέψουν οι Βυζαντινοί τους Βουλγάρους αιχμαλώτους, που είχαν εξαγοράσει από τους Ούγγρους.16 Οι καταστροφές που υπέστη η περιοχή από τις επιθέσεις των Πατσινακιτών και των Βουλγάρων, ανάγκασαν τους Ούγγρους να κινηθούν προς την μοναδική δυνατή διέξοδο με κατεύθυνση δυτικά και το πέρασμά τους στα ανατολικά Καρπάθια σηματοδοτεί την αρχή της «ουγγρικής κατάκτησης»

11 Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, έκδ. Gy. Moravcsik και μετ. R. J. H. Jenkins (CFHB 1), Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington D. C., 1967. Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, II: Commentary, by F. Dvornik, R. J. H. Jenkins, B. Lewis, Gy. Moravcsik, D. Obolensky, S. Runciman, London 1962. Για το έργο αυτό εξαιρετικά χρήσιμη και η γερμανική, σχολιασμένη μετάφραση: Die Byzantiner und ihre Nachbarn. Die de administrando imperio genannte Lehrschrift des Kaisers Konstantinos Porphyrogennetos für seinen Sohn Romanos, μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια Klaus Belke και Peter Soustal (Byzantinische Geschichtsschreiber 19), Wien 1995. Ειδικά για το Ατελκούζον: N. A. Oikonomidès, L’histoire dus Bas-Danube aux XeXIe siècles, RESEE 3(1965), 68 κ. π.. Βλ. σχόλια DAI 148 και Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, τομ. I-II, Budapest 1942-1943 (Berlin 21958), εδώ II 77.

12 Βλ. Γιασμίνα Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10ο αιώνα (Ιστορικές Μονογραφίες 15), Αθήνα 1995, 76 κ. π. και σε άλλα σημεία, με πρόσθετη βιβλιογραφία. Oxford Dictionary of Byzantium, III, σ. 1984.

13 Συνεχιστής Θεοφάνη, 357,12-359,16 (Fontes, 65 κ. π.).

14 Βλ. DAI, Σχόλια, 12-16, 142-45.

15 G. Kolias, Léon Choerosphactès. Magistre, Proconsul et Patrice, Athènes 1939.

16 Στη βουλγαρική βιβλιογραφία διίστανται οι απόψεις, αν πρόκειται για συνθήκη ειρήνης ή απλή ανακωχή. Διεξοδική παρουσίαση των γεγονότων, με πλήρη αναφορά στις πηγές και παραπομπές στις σχετικές επιστημονικές εργασίες, Κυριάκης, στο ίδιο, 120 κπ., 207κ.π. Πρβλ., Μωυσείδου, στο ίδιο, 106 κπ.

19

Τα κυριότερα κεφάλαια του έργου DAI, που σχετίζονται με το θέμα, είναι τα παρακάτω: 13: Περί των πλησιαζόντων εθνων τοις Τούρκοις, 38: Περί της γενεαλογογίας του έθνους των Τούρκων καί όθεν κατάγονται, 39: Περί του έθνους των Καβάρων, 40: Περί των γενεών των Καβάρων καί των Τούρκων, και 41: Περί της χώρας της Μοραβίας.

(Landdnahme),17 όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία. Πολυάριθμες πηγές σε αραβική, ελληνική και σλαβική γλώσσα προσφέρουν στοιχεία για την προϊστορία της ουγγρικής κατάκτησης, ενώ για την βυζαντινή εποχή οι σχετικές πληροφορίες του έργου του Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου έχουν προκαλέσει αρκετές επιστημονικές συζητήσεις και αντικρουόμενες ερμηνείες. Η κατάληψη της λεκάνης των Καρπαθίων, που η έναρξή της χρονολογείται στο 896, θεωρείται ως αφετηρία της ιστορίας της σημερινής Ουγγαρίας και η χώρα γιόρτασε το 1896 την χιλιετία της ιστορίας της, με σειρά εκδηλώσεων, που κορυφώθηκαν με την έκδοση κοινής πράξης από τα δύο βουλευτικά σώματα, στις 8 Ιουνίου του 1896.18 Με τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογγέννητο συναρτάται, μεταξύ άλλων, και ευρεία λογοτεχνική δημιουργία, που είναι ενταγμένη στην εποχή που έχει χαρακτηριστεί «Μακεδονική Αναγέννηση». Αν και για τον όρο αυτό, όπως και για τον όρο «Βυζαντινός ανθρωπισμός», που συνδυάζεται μαζί της, έχουν εκφρασθεί αμφιλεγόμενες απόψεις, εδώ θα σημειώσουμε ότι δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς η προσωπική συμβολή του Αυτοκράτορα στα έργα που συνδέονται με το πρόσωπό του και ότι, μαζί με το έργο που εδώ σχολιάζεται, ανάμεσα στα υπόλοιπα έργα του κεντρική θέση κατέχουν οι συλλογές: De thematibus και De cerimoniis. Ο Κωνσταντίνος ήταν γιός του Λέοντα Σοφού και της ερωμένης του Ζωής Καρβονοπσήνας, τον οποίο απέκτησε, όντας χήρος για τρίτη φορά. Ο Αυτοκράτορας, με την βοήθεια του Πατριάρχη Νικολάου Μυστικού, πέτυχε να χρίσει τον Κωνσταντίνο διάδοχό του τις 6 Ιανουαρίου 906, ενώ, πραγματοποιώντας τέταρτο γάμο στη συνέχεια, προκάλεσε το γνωστό πρόβλημα της τετραγαμίας, και ανακήρυξε τη Ζωή Αυγούστα.19 17 Gyula Kristó, Konstantinos Porphyrogennetos über die Landnahme der Ugarn, στο: Byzanz und Ostmitteleuropa 950-1453. Beiträge zu einer table-ronde des XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996, εκδ. Günter Prinzing και Maciej Salomon (Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 3), Wiesbaden 1999, 13-21.

18 Βλ. The National Assembly of Hungary, Budapest 2016, 23, εκδ. του Γραφείου του Κοινοβουλίου της Ουγγαρίας.

19 Το θέμα έχει πολυσυζητηθεί, και σε σχέση το γνωστό ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας, ως προς τη μορφή του εικονιζόμενου Αυτοκράτορα. Αντί πολλών, με πρόσθετες βιβλιογραφικές αναφορές, βλ. Ioli Kalavrezou, Irregular Marriages in the Eleventh Century and the Zoe and Constantine Mosaic in Hagia Sophia, στο: Law and Society in Byzantium, Ninth-Twelfth Centuries, εκδ. Aggeliki Laiou και Dieter Simon, Washington D.C. 1994, 241-259. Σημαντικές οι παρατηρήσεις του αείμνηστου φίλου, Andreas Schminck, που έχει ασχοληθεί με την εποχή αυτή διεξοδικά στις πολυάριθμες μελέτες του. Ενδεικτικά, για το θέμα αυτό: Andreas Schminck, “Rota tu volubilis”. Kaisermacht und Patriarchenmacht in Mosaiken, στο: Cupido legum, εκδ. Ludwig Burgman, Marie Theres Fögen και Andreas Schminck, Frankfurt am Main 1995, 211-234.

20

Ο βασικός γεωγραφικός προσδιορισμός, που περιλαμβάνεται στο έργο του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου (913-959), το οποίο διασώζεται με τον τίτλο De administrando Imperio (DAI : Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν), για την «Τουρκία»20 είναι ο εξής: “Οί δέ Τούρκοι παρά τών Πατσινακιτών διωχθέντες ήλθον καὶ κατεσκήνωσαν είς τήν γήν, είς ήν νύν οίκουσιν. Εν αυτω δε τώ τόπω παλαιά τινα έστιν γνωρίσματα˙ καί πρώτον μέν έστιν η τού Βασιλέως Τραϊανού γέφυρα κατά τήν τής Τουρκίας αρχήν, έπειτα καί η Βελέγραδα από τριών ήμερών της αύτής γεφύρας, έν ή καί ο Πύργος εστίν του Αγίου καί Μεγάλου Κωνσταντίνου, τού Βασιλέως, καί πάλιν κατά τήν του ποταμού αναδρομήν έστιν τό Σέρμιον εκείνο λεγόμενον από τής Βελεγράδας οδόν έχον ημερών δύο, καί από τών εκείσε η Μεγάλη Μοραβία, η αβάπτιστος, ήν καί εξήλειψαν οι Τούρκοι, ής ήρχε το πρότερον ό Σβενδοπλόκος.”21 Κατάλοιπα της γέφυρας του Τραϊανού διακρίνονται σήμερα απέναντι στο Turnu Severin.22 Η κατασκευή της γέφυρας έγινε με εντολή του αυτοκράτορα Τραϊανού, για να διευκολύνει τον ανεφοδιασμό των στρατευμάτων που πολεμούσαν στην Δακία. Βρισκόταν ανατολικά από τις αποκαλούμενες Σιδηρές Πύλες, από την Drobeta-Turnu Severin στη σημερινή Ρουμανία στο Kladovo στη Σερβία. Για τον εκχριστιανισμό της περιοχής της Μεγάλης Μοραβίας, που συνδυάζεται και με τη δράση των Ιεραποστόλων των Σλάβων, Κυρίλλου και Μεθοδίου, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία και μεγάλη επιστημονική συζήτηση για συγκεκριμένα ζητήματα. Εδώ σημειώνεται μόνον ότι η αναφορά «αβάπτιστος» είναι λανθασμένη. Είναι γνωστό ότι στην Μοραβία – Μεγάλη Μοραβία, όπως αναφέρεται στο DAI – ο εκχριστιανισμός ξεκίνησε με τη δράση Βαυαρών ιεραποστόλων στις αρχές του 8ου αι. Αρχαιολογικά ευρήματα έχουν φέρει στο φως κατάλοιπα εκκλησιών του 9ου αι., καθώς και βυζαντινά κοσμήματα, είδη μεταξοτεχνίας και ένα νόμισμα του Αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ (842-867), στοιχεία που τεκμηριώνουν επαφές με την βυζαντινή Αυτοκρατορία.23 Η Μοραβία ως ηγεμονία εμφανίστηκε στην περιοχή της Πανονίας, μετά την διάλυση της ηγεμονίας των Αβάρων, στις αρχές του 9ου αι. και έφτασε στο απόγειο της με τον ηγεμόνα Σβενδοπλόκο. Αντιδρώντας στη Βαυαρική επιρροή, ο Ηγεμόνας της Μοραβίας Ρατισλάβος, ζήτησε το 862 την αποστολή βυζαντινών Ιεραποστόλων και έτσι εστάλησαν στην περιοχή ο Κύριλλος και Μεθόδιος. Το τέλος της Μοραβίας χρονολογείται στο 906-907,24 όταν απορροφήθηκε και περιήλθε πλήρως υπό ουγγρικό έλεγχο.

20 Για την ιστορία των Ούγγρων στις βυζαντινές και άλλες πηγές και για την επωνυμία «Τούρκοι», βλ. DAI Σχόλια, 145-53.

21 DAI 40, 176, 27-34. Για το απόσπασμα αυτό βλ. και DAI, Σχόλια 151, καθώς και τη γερμανική μετάφραση και τα σχόλια, Klaus Belke και Peter Soustal, ο. π., 195. (Για το Σβενδοπλόκο βλ. και DAI 41,2. Ηγεμόνας της Μοραβίας +894).

22 DAI 40, 28, σχόλια 151.

23 Ενδεικτικά για τους Ιεραποστόλους των Σλάβων: Antony-Emil N. Tachiaos, Cyril and Methodius of Thessalonica. The Acculturation of the Slavs, Thessaloniki 1989.

24 P. Antonopoulos, The Magyar raids and their consequences, Byzantinoslavica 54(1993), 158-166, εδώ 255, σ. 4.

Ο κόσμος του Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου Όπως σημειώνει ο Paul Magdalino, η ιστορική και γεωγραφική αποτύπωση ήταν θεμελιώδεις για «την ταυτότητα του Βυζαντίου, ως οικουμενικής αυτοκρατορίας, με μακροχρόνια ιστορική παρουσία και έκταση, που εξαπλώνονταν σε τρεις Ηπείρους».25 Ο συγγραφέας ασχολείται διεξοδικά με την γεωγραφική εικόνα που καταγράφει το έργο του Κωνσταντίνου Πορφυρογενήτου De administrando imperio, αλλά και με το σύνολο των προβλημάτων που σχετίζονται με το έργο και τη σύνθεσή του (πηγές, ατομική συμβολή του Αυτοκράτορα κτλ.). Το έργο έχει μια πολύ ξεκάθαρη δόμηση, η οποία ομαδοποιεί τις γνώσεις, που ο Αυτοκράτορας ήθελε να μεταλαμπαδεύσει στο γιο και διάδοχό του, Ρωμανό Β΄. Oι πληροφορίες από το ανωτέρω έργο, που σχολιάζονται εδώ, είναι ενταγμένες στο τρίτο τμήμα του, το οποίο, σύμφωνα με την ομαδοποίηση που παρουσιάζει ο Magdalino, περιλαμβάνει τα κεφάλαια 14-46 του έργου, τα οποία καταγράφουν τις διαφορές μεταξύ των εθνών, με τα οποία έρχεται σε επαφή και έχει σχέσεις η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι γεωγραφικές και εθνογραφικές πληροφορίες αποτελούν το επίκεντρο των κεφαλαίων 36‒42 του DAI και περιγράφουν τη ζωή και την ιστορία των νομάδων, που ζούσαν στις στέπες και είχαν στρατηγική σημασία για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Κυρίαρχη θέση ανάμεσα στα νομαδικά αυτά φύλα έχουν οι Πετσενέγοι και Μαγυάροι, που ο Κωνσταντίνος τους αποκαλεί Τούρκους, Η προέλευσή τους από την περιοχή των Χαζάρων μέχρι την προώθηση και την εγκατάσταση των Μαγυάρων στην περιοχή της αποκαλούμενης «Μεγάλης Μοραβίας» θεωρείται ότι καταγράφονται στο τμήμα αυτό του έργου του Πορφυρογεννήτου, με βάση πληροφορίες από προφορικές πηγές των λαών αυτών. Η συνέχεια και η ολοκλήρωση της διήγησης στο τελευταίο κεφάλαιο (42), περιλαμβάνει στοιχεία που καταγράφονται σε βυζαντινές πηγές, και συγκεκριμένα στο Συνεχιστή του Θεοφάνη. Όπως αξιολογεί τη γεωγραφική εικόνα που προσφέρει το DAI ο Magdalino, σε συνδυασμό και με τα άλλα δύο βασικά έργα του ίδιου Αυτοκράτορα – De ceremoniis και De thematibus – δεν πρόκειται για συνεκτική γεωγραφική καταγραφή στοιχείων, αλλά αντανακλά αυτό που αποκαλεί «επίδειξη ισχύος στις συμβολικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης». Παρά την έλλειψη σφαιρικότητας και συνοχής στη γεωγραφική απεικόνιση, τις ανακρίβειες και τις παραλείψεις, τα έργα του Κωνσταντίνου συνολικά, αλλά και ειδικότερα το DAI, που εδώ σχολιάζεται διεξοδικότερα, παρουσιάζει την οπτική του Αυτοκράτορα, τις προτεραιότητες και τα στοιχεία που έχουν κεντρική θέση στην εξωτερική πολιτική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την βυζαντινή «Οι-

25 P. Magdalino, Constantine VII and the Historical Geography of Empire, στο: Imperial Geographies in Byzantine and Ottoman Space, εκδ. Bazzaz Sahar, Yota Batsaki, και Dimiter Angelov (Center for Hellenic Studies, Hellenic Studies Series 56), Washington, DC 2013: http://nrs.harvard.edu/urn-3:hul.ebook:CHS_BazzazS_etal_eds.Imperial_ Geographies.2013. Από την εκτενέστατη σχετική βιβλιογραφία, για τη σημασία του έργου του Κωναταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου, αναφέρονται ενδεικτικά: Arnold Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his World, Oxford 1973· Byzantium and Europe, First International Byzantine Conference, Delphi, 20-24 July 1985, έκδ. European Cultural Center of Delphi, Αθήνα 1987· Constantine VII Porphyrogenitus and his Age, Second International Byzantine Conference, Delphi, 22-26 July 1987, έκδ. European Cultural Center of Delphi, Αθήνα 1989. Κατατοπιστική ανάλυση της λογοτεχνικής παραγωγής του Πορφυρογεννήτου στο: Alexander Kazhdan, A History of Byzantine Literature (850-1000), έκδ. Christine Angelidi (National Hellenic Research Foundation, Institute for Byzantine Research, Research Series 4), Athens 2006, 133-183.

κουμένη»26, από τη σκοπιά της Κωνσταντινούπολης. Εύλογα ο Magdalino σχολιάζει ότι περιοχές που σκιαγραφούνται, όπως Κροατία, Ουγγαρία και Ουκρανία, δεν ήταν ποτέ στον άμεσο έλεγχο του Βυζαντίου, όμως ήταν ενταγμένες στο χάρτη του «βυζαντινού ιμπεριαλισμού του 10ου αι.».27 Εκκλησιαστική οργάνωση – Η μητρόπολη τουρκίας Ως προς τις θρησκευτικές και εκκλησιαστικές σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους Ούγγρους, πέρα από την προηγούμενη, γενική αναφορά στη δράση των Ιεραποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην περιοχή της Μοραβίας, θα ακολουθήσουν στη συνέχεια λίγες, επιλεγμένες παρατηρήσεις. Η πρώτη σύνδεση της Ουγγαρίας με το Βυζάντιο σε εκκλησιαστικό επίπεδο ανάγεται στην βάπτιση στην Κωνσταντινούπολη δύο Ούγγρων φυλάρχων, του Bulcsú και του Termacsu (Gyula). Ο δεύτερος φαίνεται ότι έλαβε, με τη βάπτισή του, το όνομα Στέφανος, ήταν από τους προγόνους του Αγίου Στεφάνου της Ουγγαρίας και η βάπτιση αυτή συνδέεται με τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄.28 Με τη βάπτισή του, δέχτηκε από του Βυζαντινούς δώρα και τιμητικούς τίτλους (φίλος και πατρίκιος), ενώ κατά την επιστροφή του, μέσω του ποταμού Maros, συνοδευόταν από έναν βυζαντινό μοναχό, τον Ιερόθεο, που ορίστηκε «επίσκοπος Τουρκίας» από τον Πατριάρχη Θεοφύλακτο. Αυτός ήταν πιθανότατα ο πρώτος βυζαντινός επίσκοπος-ιεραπόστολος για την Ουγγαρία. Στο πλαίσιο των διπλωματικών σχέσεων του Βυζαντίου με την Ουγγαρία, η επίσκεψη αυτή των δύο επιφανών Ούγγρων και η βάπτισή τους συνδυάζεται με την σύναψη πενταετούς συμφωνίας ειρήνης – για πρώτη φορά το 943 – με βάση την οποία οι Ούγγροι αναλάμβαναν την υποχρέωση να σταματήσουν τις επιδρομές εναντίον βυζαντινών εδαφών. Η ανανέωση της πενταετούς αυτής συμφωνίας ήταν ο λόγος της επίσκεψης των Ούγγρων ηγετών, έγινε δεν και αφετηρία ενίσχυσης των εκκλησιαστικών και θρησκευτικών σχέσεων ανάμεσα στην Ουγγαρία και το Βυζάντιο.29 Η αποστολή ενός βυζαντινού κληρικού, του Γαβριήλ, στους Ούγγρους, όπως αναφέρεται στο DAI 8, 23-33, με επιδίωξη να πεισθούν, ώστε να επιτεθούν στους Πατσινακίτες, είναι ένα θέμα που έχει προκαλέσει αρκετές επιστημονικές συζητήσεις, ως προς τη χρονολόγηση της.30 Επιλέγοντας, έστω και αυθαίρετα, την ευρηματική ερμηνευτική προσέγγιση του Τ. Λουγγή, για τη μεθοδολογία ένταξης των πληροφοριών στο DAI και την κατανομή τους στα διάφορα – ευδιάκριτα – μέρη του, μπορούμε να πούμε ότι η αποστολή του Γαβριήλ πρέπει να χρονολογηθεί στην εποχή του Λέοντα του Σοφού, όπου προσιδιάζει ευχερέστερα στο ευρύτερο πλαίσιο των σχέσεων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους βαλκάνιους γείτονές της, αλλά και στο συνολικό περίγραμμα των βυζα26 Βλ. ενδεικτικά: Το Βυζάντιο ως Οικουμένη (Κατάλογος Έκθεσης), Ώρες Βυζαντίου – Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο, έκδ. Υπουργείου Πολιτισμού, Αθήνα 2001.

27 Magdalino, ο. π.

28 Η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενής. Βλ. ενδεικτικά, N. Oikonomidès, À propos des relations ecclésiastiques entre Byzance et la Hongrie auXIe siècle: le Métropolite de Tuquie, Revue des Études Sud-Est Européennes 9(1971), 527-533, εδώ 530, σημ. 20 και Sándor Lázló Tóth, The Territories of the Hungarian Tribal Federation around 950 (Some Observations on Constantine VII’s “Tourkia”), στο: Byzanz und Ostmitteleuropa (ο. π., σημ.

16), 23-33, εδώ 30.

29 Ενδιαφέρουσα και περιεκτική η πρόσφατη μελέτη της Éva Révécz, Die ersten byzantinischen Oberpriester Turkias – Hierotheos, Theophylaktos, Antónios, Démétrios, Ióannés, Studia Hungro-Bulgarica III, Semen-Szeged 2014, 55-68.

30 Ενδεικτικά, Αντωνόπουλος, Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος και οι Ούγγροι, 131 κ. π., με πρόσθετες βιβλιογραφικές παραπομπές. Βλ. και DAI Σχόλια, 16.

21

Επίλογος

ντινοουγγρικών σχέσεων, αφού είναι γνωστό ότι το 943 έχουμε σύναψη πενταετούς ανακωχής με τους Ούγγρους, ενώ η άφιξη δύο Ούγγρων αξιωματούχων και η βάπτισή τους που προαναφέρθηκε ανάγεται στο 948.31 Η έρευνα των πηγών έχει αναδείξει ότι κατά τον 11ο και τον 12ο αι. υπήρχε στην Ουγγαρία μια εκκλησιαστική επαρχία, με την ονομασία «Μητρόπολις Τουρκίας». Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές επιστημονικές απόψεις ως προς τη σημασία της, το γεγονός είναι αξιοσημείωτο από δύο πλευρές: Αφενός επειδή οι σχέσεις της Ουγγαρίας με το Βυζάντιο περιλάμβαναν και μια εκκλησιαστική διάσταση και αφετέρου, λόγω ταυτόχρονης παρουσίας στην Ουγγαρία δύο επισκοπών, με διαφορετικό εκκλησιαστικό προσανατολισμό, από την εποχή της ίδρυσης του Ουγγρικού Βασιλείου. Κατά πάσα πιθανότητα, η συμμαχία του Αγίου Στεφάνου με τον Βασίλειο Β΄ (976-1025) έπαιξε αποφασιστικό ρόλο για την ίδρυση μητρόπολις στην Ουγγαρία. Οι σχέσεις των δύο ηγεμονικών οικογενειών ενισχύθηκαν όχι μόνον με δυναστικούς γάμους, αλλά και με εκκλησιαστική συνεργασία. Το έγγραφο ίδρυσης του Μοναστηρίου στο Veszprémvölgy, που χρονολογείται στο 1018, τεκμηριώνει την υπαγωγή του στον «Μητροπολίτη Τουρκίας». Δεν είναι εύκολο να διευκρινιστούν οι καθημερινές σχέσεις συνύπαρξης Λατίνων και Ελλήνων Ορθόδοξων κληρικών και είναι βέβαιο ότι παρατηρούνταν και εντάσεις. Η πραγματικότητα αυτή άλλαξε άρδην μετά την τέταρτη Σταυροφορία και το 1215 η τέταρτη Σύνοδος του Λατερανού όριζε κανόνες για την διοίκηση και την οργάνωση της εκκλησιαστικής αυτής συμβίωσης, που πρακτικά σήμαινε ότι τελετές κατά το ελληνοορθόδοξο τυπικό γίνονταν παράλληλα με λατινικές εκκλησιαστικές τελετές, συχνά και στους ίδιους ναούς.32 Ούγγροι επιστήμονες συμπεραίνουν, με βάση αποσπάσματα μεταφράσεων της Βίβλου που έχουν βρεθεί, ότι η εκκλησιαστική παρέμβαση του Βυζαντίου είχε και πολιτιστική διάσταση, με σχολή μετάφρασης, η οποία ήταν προγενέστερη του 12ου αι. Στη συνέχεια η λατινική παράδοση εκτόπισε αυτή την πολιτιστική παρουσία. Είναι χαρακτηριστικός πάντως, ο δογματικός διάλογος του Αρχιεπισκόπου Esztergom Ιώβ, με τον αυτοκράτορα του Ισαάκιο Β΄ (1185-1195).33

31 Τηλέμαχος Λουγγής, Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυροέννητου De administrando imperio (Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν), μια μέθοδος ανάγνωσης, Θεσσαλονίκη 1990, 92 κ. π. Πρβλ. του Ίδιου, Über die zwei gegensätzkichen Richtungen der byzantinischen Außenpolitik im ost europäischen Raum im 10. Jahrhundert, στο: Byzanz und Ostmitteleuropa, 35-43, και Αντωνόπουλος, ο. π., 132 κ. π.

32 Oikonomidès, ο. π. (σημ. 27)· István Baán, The Metropolitanate of Turkia.

The Organization of the Byzantine Church in Hungary in the Middle Ages, στο: Byzanz und Ostmitteleuropa, 45-53· Éva Révécz (ο. π., σημ. 28).

33 Baán, ο. π., 53.

22

Στις σχέσεις Βυζαντίου και Ουγγαρίας, και κατά την περίοδο που επιλέχθηκε να σχολιασθεί εδώ αλλά και τους επόμενους αιώνες μέχρι την εποχή της τέταρτης Σταυροφορίας και την άλωση της Κωνσταντινούπολης, υπάρχουν πολλά και σημαντικά στοιχεία, που έχουν μελετηθεί και παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, η corona graeca και το αποκαλούμενο «στέμμα του Μονομάχου» αποτελούν ξεχωριστά θέματα που θα αναφερθούν και θα παρουσιαστούν στη συνέχεια της ημερίδας. Συγκρατούμε μόνον ότι το «στέμμα» δόθηκε στον Géza, περί το 1075, όταν συνθηκολόγησε με τον Κωνσταντίνο I΄ Δούκα (1059-1067), ανέβηκε στο θρόνο της Ουγγαρίας και νυμφεύθηκε μια ανιψιά του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη (1078-1081).34 Ολοκληρώνοντας, επαναλαμβάνω ότι ασχολήθηκα και εδώ, κυρίως με πληροφορίες που συνδέονται με ένα έργο του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου, για το οποίο είχα κάνει και στο παρελθόν ορισμένες παρατηρήσεις, σε μια ανάλογη παρουσίαση. Καταλήγοντας, θα σημειώσω, ως επιγραμματική, συμπερασματική διαπίστωση: Η βυζαντινή κοσμοθεώρηση είχε κεντρικό άξονά της μια εικόνα οικουμενικότητας, που προσδιόριζε τον Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης ως επίγειο εκπρόσωπο του Θεού και προστάτη της θρησκείας σ’ ολόκληρο τον Κόσμο. Μια κοσμοθεωρία με ρωμαϊκά κατάλοιπα και νοσταλγική διάσταση, που έμεινε ζωντανή στον αυτοκρατορικό τίτλο, ακόμη κι όταν η Αυτοκρατορία ψυχορραγούσε. Έτσι, μερικές φορές σε έργα που απηχούν άμεσα ή έμμεσα τις συντεταγμένες της βυζαντινής προπαγάνδας, όπως το DAI, δίνεται η εντύπωση επιρροής και σε περιοχές συχνά μακρινές, που ελάχιστα εφάπτονται με τη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου. Η πραγματικότητα είναι πολλές φορές δυσανάλογη. Στα Τακτικά του Λέοντα του Σοφού, που περιέχουν και στοιχεία για την πολεμική τέχνη των Τούρκων, τα οποία έχουν μελετηθεί,35 αναδεικνύεται μια εικόνα διαφορετική. Εδώ οι Ούγγροι: «ούτερ γάρ γείτονες είσίν ουτε μήν πολέμου ημιν, αλλά καί μάλλον υπήκοοι ῾Ρωμαίοις σπουδάζουσι αναδείκνυσθαι».36 (Ο κ. Δημήτρης Λέτσιος διατελεί Πρέσβυς της Ελλάδας στην Ουγγαρία. Το ανωτέρω κείμενο είχε αρχικά παρουσιασθεί, υπό την παρούσα δημοσιευμένη μορφή στο Συνέδριο «Χίλια χρόνια ελληνο-ουγγρικών σχέσεων» που έλαβε χώρα στο Ουγγρικό Κοινοβούλιο (19.10.2016). Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή η επαναδημοσίευση, του πολύ ενδιαφέροντος και μοναδικού άρθρου στο Περιοδικό «Ελληνισμός». Ευχαριστούμε τον κ.Πρέσβυ για την πολύτιμη συνεργασία με το Περιοδικό μας ) – α.οικ

34 Γιασμίνα Μωυσείδου, Το στέμμα του Μονομάχου· μια συζήτηση χωρίς τέλος, στο: Βυζάντιο Κράτος και Κοινωνία (Μνήμη Νίκου Οικονομίδη), εκδ. Άννα Αβραμέα, Αγγελική Λαΐου, Ευάγγελος Χρυσός, Αθήνα 2003, 403-416, εδώ 409. Η Συνέχεια της Χρονογραφίας Ιωάννου του Σκυλίτζη, εκδ. Ευ. Τσολάκης, Θεσσαλλονίκη 1968, 185: «Δέδωκεν καὶ τὴν ἀνεψιὰν αὐτοῦ ὁ βασιλεὺς θυγατέραν οὖσαν Θεοδούλου τοῦ Συναδηνοῦ τῷ κράλῃ τῆς Οὐγγαρίας εἰς γυναῖκα…». Βλ. και Jonathan Shepard, Byzantium and the Steppe-Nomads: The Hungarian Dimension, στο: Byzanz und Ostmitteleuropa, 55-83, εδώ 73π. και σημ. 58.

35 Ενδεικτικά για τα Τακτικά σημειώνονται: G. Moravcsik, La Tactique de Leon le Sage comme source historique Ongroise: Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 1(1952), 161-184 (ανατ. του Ιδιου, Studia Byzantina, Budapest-Amsterdam 1967, 221-237. Ο Moravcsik έχει περιλάβει τα Τακτικά και στη συλλογή πηγών, Fontes, 14 κ. π. Επιπλεόν, Αντωνόπουλος, στο ίδιο, 135 κ. π., με συμπληρωματική βιβλιογραφία.

36 Τακτικά 76, Fontes 23.

Dimitris G. Letsios BIZÁNC ÉS A MAGYARSÁG Rövid bevezetés, különös tekintettel néhány kiemelt kérdésre A főcím – Bizánc és a magyarság – kétségtelenül, ám szándékosan nagyon általános, hogy világos legyen: a hangsúly itt a kísérő magyarázatokon van. Elég, ha csak annyit mondunk, hogy a témával kapcsolatos tudományos kutatás lényegében a Bizánc és a magyarság, valamint a török törzsek kapcsolatait vizsgáló kutatások ősatyjának, Moravcsik Gyulának azonos című tanulmányára támaszkodik, mely sok tekintetben máig sem vesztett érvényességéből. 1 Bizonyos, e helyütt részletesebben vizsgálandó témák tekintetében fontos munka Takis Antonopoulosnak a tárgyról írott monográfiáj2 csakúgy, mint más, a tárgykörre vonatkozó tudományos dolgozatok3, melyek Bizáncnak a Balkán és Közép-Európa népeivel fenntartott kapcsolatait vizsgálják az alábbi eszmefuttatások fókuszában álló korszakban (IX–X. század). 4 Bizánc és Magyarország kapcsolatai a magyar honfoglalás előtt A magyarok betelepülése mai hazájukba A magyarokkal Bizánc már jóval honfoglalásuk előtt szoros kapcsolatokat tartott fenn, bizánci források pedig beszámolnak bizánci küldöttek látogatásairól a magyarok szállásterületén.

A Skléros család jelentős szerepet játszott a Bizánci Birodalom története során. Az Örményországból származó család a IX. században vezető tisztségviselőket adott a bizánci Peloponnészosznak és szerepe volt a bizánci-magyar kapcsolatokban is.5 1 Eredeti kiadás: Moravcsik Gyula, Bizánc és a magyarság, Budapest, 1953. (angol fordítás.: Uő, Byzantium and the Magyars, Amsterdam-Budapest 1970.)

2 Panagiotis Antonopoulos, Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος και οι Ούγγροι (Ιστορικές Μονογραφίες 17), Athén, 1996.

3 Néhány fontosabb munka a régebbi szakirodalomból: F. Dölger, Ungarn in der byzantinischen Reichspolitik, Archivum Europae Centro-orientalis 8(1942), 315–342 (Uő, 30 Aufsätze zur Geschichte, Kultur und Sprache des byzantinischen Reiches, Ettal 1961, 152–177· F. Dvornik, The Making of central and eastern Europe, London, 1949 (újranyomva: Florida 1974)· C. M. Macartney. The Magyars in the ninth century, Cambridge, 1930 (újranyomva: 1968)· F. Makk, Les relations Hungaro-byzantines au Xe-XIIe siècles, Ếtudes Historiques Hongroises 4(1990): European Intelectual Trends and Hungary, 12-22· D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971· H. Wolfram, Die Geburt Mitteleuropas. Grenzen und Räume. Geschichte Österreichs vor seiner Entstehung (378–907), Wien 1995. Az újabb szakirodalomból a szűkebben vett korszakról: Gy. Kristó, Hungarian History in the Ninth Century, Szeged 1996· F. Makk, Ungarische Außenpolitik (896–1196), Herne, 1999. Nagyon érdekes, és nemcsak a széles közönség számára Bryan Cartledge átfogó Magyarország-története: B. Cartledge, The will to survive. A History of Hungary, 2011. Az e helyütt vizsgált időszakról és különösen a magyarok bejöveteléről ld. 3–12 és 517 old.

4 Jelen előadás részben egy korábbi, hasonló témájú tanulmányomból merít, további adatokkal kiegészítve: Dimitris Letsios, Η βυζαντινή διπλωματία στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. In: Διπλωματία και πολιτική. Ιστορική προσέγγιση. szerk.: Sofia Patoura-Spanou, Athén 2005. Az itt megadott, válogatott szakirodalom kiegészítéseképpen figyelembe veendők az abban foglaltak is.

5 Oxford Dictionary of Byzantium, III, p. 1911˙ W. Seibt, Die Skleroi, Vienna 1976, 24-25 (6. Niketas Skleros (Ende 9. Jh.).

A bizánci-bolgár háború idején VI. Leó császár (886−912) 894-ben Niketas Sklérost dromónok (hadihajók) élén a Dunához küldte azzal, hogy ajándékokkal kedveskedve a magyaroknak – akiket a korabeli források a „türkök” névvel illetnek – őket a bolgárok ellen fordítsa. Niketas Skléros küldetését siker koronázta. Találkozott a magyarok vezéreivel, Árpáddal és Kusánnal6, akik ráálltak, hogy megtámadják a bolgárokat, Niketas pedig túszokkal tért vissza hazájába.

A magyarok valóban értékes szövetségeseknek bizonyultak.

E harcok során a bolgárok ellen alkalmazott bizánci stratégia szárazföldi és tengeri erők bevetésével egészült ki7, a „türkök” pedig a források szerint „meghódították egész Bolgárországot”,8 miközben a bolgár erőket lekötötte a Nikephoros Phokas seregeinek támadása elleni védekezés.9 Ebben az időszakban a magyarok a bolgároktól északkeletre eső vidékeken laktak, Niketas Skléros pedig a forrásokban Etelköznek (Atelkuzon) nevezett területen találkozott vezéreikkel. Ez a név kétszer szerepel a De administrando imperio (a továbbiakban DAI) szövegében (38, 30 és 40, 24),10, de a konkrét szöveghelyek nem adnak támpontot a terület pontos földrajzi behatárolásához.

6 Gyula Moravcsik: Fontes Byzantini historiae Hungariae aevo ducum et regum ex stirpe Árpád descendentium, Budapest, 1988 (a továbbiakban: Fontes), 59. Árpád megválasztásához, aki – a Bíborbanszületett értesülései szerint – a területet uraló kazárok közbelépése és beleegyezése nyomán lett a türkök első fejedelme, ld. többek között: Fontes, 42 sk.

7 Georgius Continuatus, Fontes, 52 skk.

8 Ezen eseményeket a róluk beszámoló bizánci krónikák hasonlóan írják le: Georgius Monachus Continuatus (Fontes, 59-61), Theophanes Continuatus (Fontes, 66-68), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. Hans Thurn (CFHB), Berlin1973,175 és Ioannis Zonaras, Epitome Historiarum, ed. L. Dindorf, Leipzig 1870, III, 443. Ld. továbbá: W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford 1997, 464 részletesebben pedig: E. Kyriakes, Βυζάντιο και Βούλγαροι (7ος–10ος αι.). Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου (Ιστορικές Μονογραφίες 13), Athén, 1993, további szakirodalommal.

9 Patrikios és domestikos, akit a „palaios” („előző” vagy „öregebb”) jelzővel is illettek, a hasonnevű császár nagyapja. Ld.: Le traité sur la guérilla de l’empereur Nicéphore Phocas, ed..G. Dagron és H. Mihaescu, Paris 1986, Függelékben: J.-C. Cheynet, Les Phocas. Továbbá: Nikephoros Phokas der Ältere, Νικηφόρος 25545, Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, herausgegeben von der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. 2. Abt., (867–1025), 4. Band, Berlin-New York 2013, 682– 687.

10 Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, ed. Gy. Moravcsik, angol ford. R. J. H. Jenkins (CFHB 1), Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington D. C., 1967. Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, II: Commentary, by F. Dvornik, R. J. H. Jenkins, B. Lewis, Gy. Moravcsik, D. Obolensky, S. Runciman, London, 1962 (a továbbiakban: DAI, Jegyzetek). Rendkívül hasznos a mű német, jegyzetekkel ellátott, fordítása is: Die Byzantiner und ihre Nachbarn. Die „De administrando imperio“ genannte Lehrschrift des Kaisers Konstantinos Porphyrogennetos für seinen Sohn Romanos, fordította, bevezetővel és jegyzetekkel ellátta Klaus Belke és Peter Soustal (Byzantinische Geschichtsschreiber 19), Wien 1995. Etelközről részletesebben: N. A. Oikonomidès, L’histoire du Bas-Danube aux Xe-XIe siècles, RESEE 3(1965), 68 skk. Ld. még a következők jegyzetanyagában: DAI 148 és Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, I-II, Budapest 1942–1943 (Berlin 21958), II 77.

23

Moravcsik szerint a név az ómagyar nyelvből eredeztethető (Etel-Küzü), jelentése folyóköz (mint Mezopotámia). Valószínű, hogy a közeli Don és Dnyeper folyók egyikének korabeli nevéből származik. A DAI hely megjelölése, miszerint Levédiától nyugatra található (38,66–71), nem teszi lehetővé, hogy földrajzi elhelyezkedésére vonatkozólag biztos következtetéseket vonhassunk le, mivel ugyanezen forrás szerint a besenyők országa a Don folyótól a Dunáig terjedt.

Bizánc és a bolgárok viszonyát, bár utóbbiak új fejedelme, Simeon11 Konstantinápolyban nevelkedett, 894 és 896 között konfliktusok jellemezték. A magyarok, ahogy arról már szóltunk, a bizánciak oldalára álltak, akiktől Simeon végül súlyos vereséget szenvedett, olyannyira, hogy Theophanes Continuatus szerint „békéért esdekelt a császárhoz” 12. A bolgár fejedelem ezután, a besenyőkkel szövetkezve13, támadást indított Etelköz ellen. Ez katasztrofális következményekkel járt a magyarokra nézve, akik kénytelenek voltak elhagyni a területet és a Kárpát-medencébe költözni. Simeon, miután egyik ellenfelét, a kettős támadás idején bizánci segítség nélkül maradt magyarokat ily módon meggyengítette, végül, 896-ban, León Choirosfaktés császári követ14 révén fegyverszünetet kötött a bizánciakkal. Simeon rászorította a bizánciakat, hogy elfogadják legfontosabb feltételét, nevezetesen, hogy küldjék vissza neki a magyaroktól megvásárolt bolgár foglyaikat.15 A besenyő és bolgár támadások által szállásterületükön okozott pusztítások arra kényszerítették a magyarokat, hogy az egyetlen lehetséges menekülési útvonalon Nyugat felé vonuljanak. Átkelésük a Keleti-Kárpátokon a szakirodalomban „honfoglalás” néven emlegetett hódítás16 kezdetét jelzi. [Pontosabb megfogalmazás: a honfoglalás hódítással veszi kezdetét – a szerk.] A honfoglalás előzményeiről számos arab, görög és szláv nyelvű forrás közöl adatokat, ami pedig a bizánci kort illeti, a Bíborbanszületett Konstantin művében található értesülések számos tudományos vitát gerjesztettek, melyek során egymással ellentétes értelmezések láttak napvilágot.

A Kárpát-medence elfoglalása, melynek kezdetét 896-ra teszik, a mai Magyarország történetének kezdetét jelzi. Megszületésének ezredéves évfordulóját az ország 1896-ban egy sor nagyszabású rendezvénnyel ünnepelte. Ezek csúcspontja az Országgyűlés két háza által 1896. június 8-án megtartott közös ünnepi ülés volt, amelyen felolvasták a honalapítás emlékének törvénybe iktatásáról szóló, nem sokkal korábban megszavazott törvény szövegét. 17 Bíborbanszületett Konstantinhoz kapcsolható, egyebek között, az a széleskörű irodalmi alkotó tevékenység, amely a „makedón reneszánsz” néven ismert korszakban bontakozott ki. Noha e megjelölésről, csakúgy mint a hozzá társítható „bizánci humanizmus” terminusról sok egymástól eltérő nézet látott napvilágot, itt annyit jegyzünk meg, hogy nem lehet pon11 Ld. Yasmina Moisidou, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10ο αιώνα (Ιστορικές Μονογραφίες 15), Athén, 1995, 76 skk. és másutt, további szakirodalommal. Oxford Dictionary of Byzantium, III, σ. 1984.

12 Theophanes Continuatus, 357,12–359,16 (Fontes, 65 κ. π.).

13 Ld. DAI, Jegyzetek, 12–16, 142–45.

14 G. Kolias, Léon Choerosphactès. Magistre, Proconsul et Patrice, Athènes 1939.

15 A bolgár szakirodalomban megoszlanak az álláspontok arról, vajon békeszerződésről vagy egyszerű fegyverszünetről van szó. Az eseménytörténetet részletesen, az összes forrás megjelölésével és a vonatkozó szakmunkákra utalva tárgyalja Kyriakes, i. m. 120 sk., 207 sk. Ld még., Moisidou, i.m. 106 sk.

16 Gyula Kristó, Konstantinos Porphyrogennetos über die Landnahme der Ungarn, in: Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453. Beiträge zu einer table-ronde des XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen1996, ed. Günter Prinzing és Maciej Salomon (Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 3), Wiesbaden 1999, 13–21.

17 Ld. The National Assembly of Hungary, Budapest 2016, 23, kiadta a Magyar Országgyűlés Hivatala.

24

tosan meghatározni, milyen mértékű volt a császár személyes részvétele a nevéhez kötött művek összeállításában, és hogy az itt tárgyalt munkáján kívül, művei között a De thematibus és a De cerimoniis című kompilációk foglalnak el kitüntetett helyet.

Konstantin Bölcs Leónak és szeretőjének, Zoé Karbonopsinának a fia volt, akit apja azután nemzett, hogy harmadszorra is megözvegyült. A császárnak Nikolaos Mystikos pátriárka segítségével sikerült fiát 906. január 6-án trónörökössé felkennie, majd ezt követően, negyedik házasságával, kiváltotta az ismert „tetragámia” ügyet, és Zoét Augustává emelte.18 A DAI témánkhoz kapcsolódó főbb fejezetei a következők: 13: A türkökkel szomszédos népekről, 38: A türkök népének eredetéről, és hogy honnan származnak, 39: A kabarok népéről, 40: A kabarok és türkök törzseiről, és végül 41: Moravia földjéről.

A Bíborbanszületett Konstantin (ur. 913–959) De Administrando Imperio (DAI – Fiához Romanoszhoz) cím alatt fennmaradt műve a következőképpen adja meg „Turkia” 19 földrajzi helyzetét: „A türkök pedig a besenyőktől elűzetve elmentek és letelepedtek arra a földre, melyen ma is laknak. Ezen a helyen vannak bizonyos régi emlékek: az első, ahol Turkia kezdődik, Trajánusz császár hídja, azután még háromnapi útra ettől a hídtól Belgrád, amelyben a szent Nagy Konstantin császár tornya is van, és ismét a folyó visszakanyarodásánál van az úgynevezett Szirmium Belgrádtól kétnapi útra, és azokon túl a kereszteletlen Nagy Moravia, melyet a türkök megsemmisítettek, s amelyen előbb Szvatopluk uralkodott.”20 18 A témáról sok vita folyt, többek között a Haghia Sophia híres mozaikja kapcsán, különös tekintettel az ott ábrázolt császár személyére. Jó áttekintést ad, bő szakirodalommal Ioli Kalavrezou, Irregular Marriages in the Eleventh Century and the Zoe and Constantine Mosaic in Hagia Sophia, in: Law and Society in Byzantium, Ninth-Twelfth Centuries, ed. Aggeliki Laiou és Dieter Simon, Washington D.C. 1994, 241–259.

Jelentősek feledhetetlen barátom, Andreas Schminck észrevételei, aki nagyszámú tanulmányában részletesen foglalkozott ezzel a korral. E témáról kiváltképpen: Andreas Schminck, „Rota tu volubilis”. Kaisermacht und Patriarchenmacht in Mosaiken, in: Cupido legum, ed. Ludwig Burgman, Marie Theres Fögen és Andreas Schminck, Frankfurt am Main 1995, 211–234.

19 A magyarok történetéről a bizánci és más forrásokban és a „türk” elnevezésről ld. DAI, Jegyzetek 145–53.

20 DAI 40, 176, 27-34. E szövegrészről ld. még: DAI, Jegyzetek 151, csakúgy, mint Klaus Belke και Peter Soustal német fordítását és jegyzeteit, i. m.., 195. (Szvatoplukról ld. még: DAI 41,2. Moravia fejedelme +894). [Α DAI részletek magyar fordítását Moravcsik Gy.: Bíborbanszületett Konstantin: A birodalom kormányzása, Budapest 1950 kiadásából vettem át. /A fordító megjegyzése/ ]

Traianus hídjának maradványai ma Turnu Severinnel szemben láthatók.21 A hidat Traianus császár parancsára építették, hogy megkönnyítse a Daciában harcoló seregek utánpótlással történő ellátását. A Vaskaputól keletre, a mai Románia területén található Drobeta-Turnu Severin és a szerbiai Kladovo között.

Nagy Morávia keresztény hitre térítéséről – mely részben a szlávok apostolai, Cirill és Metód tevékenységéhez köthető – gazdag szakirodalom áll rendelkezésre, konkrét kérdéseiről pedig komoly tudományos vita zajlik. Itt csak annyit jegyzünk meg, hogy az ország „megkereszteletlenségére” vonatkozó utalás téves. Ismeretes, hogy Morávia – a DAI Nagy Morávia néven említi – keresztény hitre térítését bajor hittérítők kezdték el a VIII. század elején. Régészeti ásatások IX. századi templomok maradványait tárták fel, továbbá bizánci ékszereket, selyemszövetek maradványait és egy pénzérmét III. Mihály császár (842–867) arcképével. Ezek a leletek a Bizánci Birodalommal fenntartott kapcsolatokról tanúskodnak.22 Morávia, mint fejedelemség, Pannóniában az avar fennhatóság megszűnte után jelent meg, a IX. század elején, és Szvatopluk fejedelem idején élte fénykorát. A bajor befolyás ellensúlyozására Rasztiszláv fejedelem 862-ben Bizánctól kért hittérítőket, kérését teljesítendő küldték a térségbe Kyrillost és Methodiost (Cirillt és Metódot). A morva állam bukása 906–907-re tehető,23 amikor is teljesen magyar fennhatóság alá került.

Bíborbanszületett Konstantin világa Mint Paul Magdalino rámutatott, a történelmi adatok és a földrajzi viszonyok rögzítése alapvető fontossággal bírt „Bizánc, mint hosszú történelmi múlttal rendelkező, három földrészre kiterjedő, egyetemes birodalom önazonossága szempontjából”.24 A szerző részletesen taglalja a Bíborbanszületett Konstantin De Administrando Imperio című művében megjelenő földrajzi világképet, valamint a művel és annak összeállításával kapcsolatos problémák összességét (források, a császár személyes részvétele stb.).

A mű felépítése nagyon világos, áttekinthető: azon ismereteket foglalja rendszerbe, melyeket a császár át akart adni fiának és trónja örökösének, II. Romanosnak. A fenti mű itt tárgyalt információit a harmadik rész tartalmazza, amely – Magdalino felosztása szerint – a 14–46. fejezeteket foglalja magában.

Ezek azokat a népeket, ill. a köztük lévő különbségeket, írják le, amelyek kapcsolatba kerültek, ill. kapcsolatot tartottak fenn a Bizánci Birodalommal.

A DAI 36–42. fejezeteinek súlypontját a földrajzi és néprajzi adatok képezik. Azoknak a sztyeppelakó nomádoknak az élet21 DAI 40, 28, Jegyzetek 151.

22 A szlávok apostolairól különösen: Antony-Emil N. Tachiaos, Cyril and Methodius of Thessalonica. The Acculturation of the Slavs, Thessaloniki, 1989.

23 P. Antonopoulos, The Magyar raids and their consequences, Byzantinoslavica 54(1993), 158–166, ehhez pedig 255, 4. old.

24 P. Magdalino, Constantine VII and the Historical Geography of Empire, in: Imperial Geographies in Byzantine and Ottoman Space, ed. Bazzaz Sahar, Yota Batsaki, και Dimiter Angelov (Center for Hellenic Studies, Hellenic Studies Series 56), Washington DC 2013: http://nrs.harvard.edu/urn3:hul. ebook:CHS_BazzazS_etal_eds.Imperial_Geographies.2013.

A VII. Konstantinról szóló igen terjedelmes szakirodalomból a következőket emeljük ki: Arnold Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his World, Oxford 1973· Byzantium and Europe, First International Byzantine Conference, Delphi, 20–24 July 1985, ed. European Cultural Center of Delphi, Athén, 1987. Constantine VII Porphyrogenitus and his Age, Second International Byzantine Conference, Delphi, 22–26 July 1987, ed.

European Cultural Center of Delphi, Athén, 1989. A Bíborbanszületett korának irodalmáról informatív elemzés olvasható itt: Alexander Kazhdan, A History of Byzantine Literature (850–1000), ed. Christine Angelidi (National Hellenic Research Foundation, Institute for Byzantine Research, Research Series 4), Athens, 2006, 133–183.

módjáról és történetéről számolnak be, akik a Bizánci Birodalom szempontjából stratégiai jelentőséggel bírtak. E nomád törzsek között kiemelt helyet foglalnak el a besenyők és a magyarok, akiket Konstantin türköknek nevez. A magyarok elindulását a kazárok országából, előrenyomulásukat és végül letelepedésüket a Nagy Moráviának nevezett területen a Bíborbanszületett művének ezen fejezetei általános vélemény szerint e népek tagjaitól származó szóbeli információk alapján írják le. Az elbeszélés folytatása és befejezése az utolsó, 42. fejezetben bizánci forrásból, nevezetesen Theophanes Continuatustól származó elemeket tartalmaz.

A DAI földrajzi világképe – a császár másik két alapvető munkáját: a De ceremoniist és a De thematibust is figyelembe véve – Magdalino szerint nem a földrajzi tények koherens bemutatását szolgálja, hanem „erődemonstráció azon térségekre vonatkozóan, ahol Konstantinápoly jelképes hatalmat gyakorolt”. Konstantin valamennyi műve, különösen pedig az e helyütt részletesebben elemzett DAI, bár földrajzi leírásaikból hiányzik a globális szemlélet és a következetesség, pontatlanságaik és kihagyásaik ellenére is jól szemléltetik a császár látásmódját, a Bizánci Birodalom külpolitikájában központi helyet elfoglaló prioritásokat és tényeket, egyáltalán, a bizánci „Oikumené”-t 25, ahogy azt Konstantinápolyból látták. Magdalino joggal mutat rá, hogy az itt leírt vidékek, mint pl. Horvátország, Magyarország vagy a mai Ukrajna területe soha nem álltak Bizánc közvetlen ellenőrzése alatt, azonban helyet kaptak „a X. századi bizánci imperializmus” térképén.26 Egyházszervezet – Turkia metropólitája Ami a Bizánci Birodalomnak a magyarokkal fenntartott vallási és egyházi kapcsolatait illeti, mármint Cirill és Metód fentebb nagy vonalakban érintett moráviai hittérítői tevékenységén túl, a következőkben ezek egyes vonatkozásaihoz szeretnék néhány megjegyzést fűzni.

Magyarország első kapcsolatfelvétele Bizánccal egyházi téren két magyar törzsfő: Bulcsú és Termacsu Konstantinápolyban történt megkeresztelkedéséig vezethető vissza.

Utóbbi a keresztségben valószínűleg a Stephanos nevet kapta, egyike volt Szent István király őseinek, és megkeresztelése VII. Konstantin császárhoz köthető.27 Megkeresztelkedése alkalmából ajándékokat és megtisztelő (filos, azaz „barát” és patrikios, azaz „patrícius”) címeket kapott a bizánciaktól. 952-ben egy másik magyar előkelő, Gyula is felvette a keresztséget Konstantinápolyban, a visszaúton pedig vele tartott egy bizánci szerzetes, bizonyos Hierotheos, akit Theophylaktos pátriárka a „Turkia püspöke” címmel ruházott fel. Minden bizonnyal ő volt az első bizánci hittérítő püspök magyar földön.

Bizánc és a magyarok diplomáciai kapcsolatainak keretében e két magas rangú magyar látogatása és megkeresztelkedésük azzal az öt esztendőre szóló békeszerződéssel függ össze, melyet először 943-ban kötöttek meg, és amelyben a magyarok vállalták, hogy felhagynak a bizánci területek elleni portyázásokkal. Ezen ötéves békeszerződésnek a megújítása adott alkalmat a magyar vezetők látogatására, mely egyben a közöttük 25 Ld. többek között.: Το Βυζάντιο ως Οικουμένη (Kiállításkatalógus), Ώρες Βυζαντίου – Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο, a görög Művelődésügyi Minisztérium kiadványa, Athén, 2001.

26 Magdalino, i. m.

27 A vonatkozó szakirodalom gazdag. Ld. többek között, N. Oikonomidès, À propos des relations ecclésiastiques entre Byzance et la Hongrie au XIe siècle: le Métropolite de Tuquie, Revue des Études Sud-Est Européennes 9(1971), 527-533, különösen pedig 530, 20. lábj. és Sándor László Tóth, The Territories of the Hungarian Tribal Federation around 950 (Some Observations on Constantine VII’s “Tourkia”), in: Byzanz und Ostmitteleuropa (ο. π.,σημ. 16), 23-33, különösen 30. old.

25

kialakult egyházi-vallási kapcsolatok szorosabbra fűzésének nyitánya lett.28 Egy bizánci klerikus, bizonyos Gabriel elküldése a magyarokhoz (DAI 8, 23–33) azzal a feladattal, hogy meggyőzze őket: támadják meg a besenyőket, számos, az esemény datálásával kapcsolatos, tudományos vitát gerjesztett.29 Ha – bár némileg önkényesen – Tilemachos Loungis ötletes hermeneutikai megközelítését fogadjuk el annak a módszernek a megfejtésére, mely alapján a DAI-ba felvett információkat kiválogatták, majd elhelyezték a könyv különböző – egymástól világosan elkülönülő – részeibe, Gabriel küldetését Bölcs Leó korára kell tennünk, hiszen ebben a korban jobban beilleszthető a Bizánci Birodalom és balkáni szomszédainak kapcsolatrendszerébe, de a bizánci-magyar kapcsolatok összképébe is, mert, mint ismeretes, a 943-ban kötött, öt évre szóló békeszerződést 948-ban követte a két magyar vezető már említett látogatása és megkeresztelkedésük. 30 A forráskutatások kiderítették, hogy a XI. és a XII. században Magyarországon létezett egy „Turkiai Metropólia” nevű egyháztartomány. A jelentőségéről alkotott eltérő tudományos nézetektől függetlenül ez a tény két szempontból is figyelemreméltó: egyrészt, mert nyilvánvalóvá teszi, hogy a magyar-bizánci kapcsolatoknak egyházi dimenziójuk is volt, másrészt, mert azt jelenti, hogy Magyarországon az államalapítás korától fogva egyidejűleg két, egymástól eltérő egyházi irányultságú püspökség létezett.

Szent István szövetsége II. Basileios császárral (ur. 976– 1025) minden valószínűség szerint döntő szerepet játszhatott a magyarországi metropólia megalapításában. A két uralkodócsalád kapcsolatait nemcsak dinasztikus házasságokkal, de egyházi téren folytatott együttműködéssel is megszilárdították.

A veszprémvölgyi monostor 1018-ra datálható alapítólevele tanúsítja, hogy az intézmény „Turkia Metropolitájának” alárendeltségébe tartozott.

Nem könnyű világos képet alkotni a latin rítusú keresztények és a görög ortodoxok együttéléséről, de bizonyos, hogy voltak közöttük feszültségek. Ez a helyzet a negyedik keresztes hadjárat után hirtelen megváltozott, és 1215-ben a Negyedik Lateráni Zsinat szabályokat alkotott az egyházak együttélésének igazgatási és szervezeti kereteiről. Ez a gyakorlatban azt jelentette, hogy a görög ortodox rítus szerinti szertartások a latin szertartásokkal párhuzamosan folytak, gyakran ugyanazon templomokban. 31 Magyar kutatók előkerült bibliafordítás-töredékekből arra következtetnek, hogy Bizánc beavatkozása az egyházi ügyekbe kulturális hatást is gyakorolt, melynek része volt egy, a XII. század előtt működött, fordítói műhely. A későbbiekben a latin hagyomány ezt a kultúrát kiszorította. E folyamat jellemző dokumentuma Jób esztergomi érsek hitvitája II. (Angelosz) Izsák császárral (ur. 1185–1195). 32

28 Érdekes és tartalmas Révécz Éva közelmúlban megjelent tanulmánya: Die ersten byzantinischen Oberpriester Turkias – Hierotheos, Theophylaktos, Antónios, Démétrios, Ióannés, Studia Hungaro-Bulgarica III, SemenSzeged 2014, 55-68.

29 Erről ld. P. Antonopoulos, Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος και οι Ούγγροι, 131 sk., további szakirodalmi utalásokkal. Ld. még DAI Jegyzetek 16.

30 Tilemachos Loungis, Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου De administrando imperio (Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν), μια μέθοδος ανάγνωσης, Thesszaloniki, 1990, 92 sk. Ld még : Uő, Über die zwei gegensätzlichen Richtungen der byzantinischen Außenpolitik im osteuropäischen Raum im 10. Jahrhundert, in: Byzanz und Ostmitteleuropa, 35-43, és Antonopoulos, i.m., 132 sk.

31 Oikonomidès, ο. π. (σημ. 27) ·István Baán, The Metropolitanate of Turkia.

The Organization of the Byzantine Church in Hungary in the Middle Ages, in: Byzanz und Ostmitteleuropa, 45–53·Éva Révécz (i. m., 28.lábj.).

32 Baán, i. m. 53.

26

Epilógus Bizánc és Magyarország kapcsolataiban az itt tárgyalt korszakban, de a későbbi századokban is, egészen a IV. keresztes hadjáratig, sőt Konstantinápoly elestéig, számos jelentős, nagy érdeklődésre számot tartható elemet találunk, melyek már eddig is több tanulmányhoz szolgáltattak anyagot. Példának okáért a „corona graeca” és az ún. Monomakhosz-korona egyenként is külön kutatások tárgyát képezik, amelyekről a mai nap előadói még beszélni fognak. Itt csak annyit említünk meg, hogy a koronát I. Géza király 1075 körül kapta, miután – elfoglalván a magyar trónt – békét kötött VII. (Dukasz) Mihály (ur. 1071–1078) császárral, és feleségül vette a későbbi III. Niképhoros Botaneiatés császár (ur. 1078–1081) egyik unokahúgát.33 A befejezéshez közeledve megismételném, hogy itt főleg Bíborbanszületett Konstantin császár egyik művében található értesülésekkel foglalkoztam, amely műhöz egy korábbi, hasonló ismertetésben már fűztem néhány észrevételt.

Előadásom lezárásaképpen, összefoglaló következtetésként az alábbiakat szeretném leszögezni: A bizánci világkép középpontjában egy olyan egyetemesség-eszme állt, amely szerint a Konstantinápolyban trónoló császár Isten földi képviselője és a vallás védelmezője az egész világon. E világkép tartalmazta a római örökség néhány elemét, és volt egy nosztalgikus dimenziója, amely a császár címeiben még akkor is tovább élt, amikor a birodalom már haláltusáját vívta.

Ily módon, amikor a bizánci propaganda irányvonalát – közvetlenül vagy közvetve – tükröző munkákat olvasunk, néha az a benyomásunk, hogy a birodalom olyan, gyakran távoli, vidékek fölött is befolyást gyakorolt, amelyek alig-alig érintkeztek a bizánci érdekszféra határaival. A valóság ettől sokszor nagyon különbözött.

Bölcs Leó Taktikájából, mely a türkök hadművészetéről is tartalmaz adatokat (ezek már számos tanulmány tárgyát képezték34), más kép rajzolódik ki. E szerint a magyarok: „…most sem szomszédaink, sem nem ellenségeink, sőt inkább arra törekednek, hogy a rómaiak alattvalóinak mutatkozzanak”.35 Fordította: Glázer Tamás (Dr. Dimitrios G. Letsios jelenleg Görögország magyarországi nagykövete. Jelen előadás elhangzott a Magyar Országgyűlés felsőházi termében 2016. október 19-én az „Ezeréves magyar– görög kapcsolatok” című konferencián. Az Elinismos folyóirat számára megtiszteltetés, hogy helyet adhatunk a nagykövet úr nagyszerű előadásának. Köszönjük együttműködését folyóiratunkkal. - a.oik ) 33 Yasmina Moisidou, Το στέμμα του Μονομάχου· μια συζήτηση χωρίς τέλος, in: Βυζάντιο Κράτος και Κοινωνία (Μνήμη Νίκου Οικονομίδη), ed.

Anna Avramea, Angeliki Laiou, Evangelos Chrysos, Athén 2003, 403–416, különösen pedig 409. Η Συνέχεια της Χρονογραφίας Ιωάννου του Σκυλίτζη, ed. Ev. Tsolakes, Thesszaloniki 1968, 185: «Δέδωκεν καὶ τὴν ἀνεψιὰν αὐτοῦ ὁ βασιλεὺς θυγατέραν οὖσαν Θεοδούλου τοῦ Συναδηνοῦ τῷ κράλῃ τῆς Οὐγγαρίας εἰς γυναῖκα…» („És a basileus unokahúgát, Theodóros Synadénos leányát is feleségül adta Magyarország királyához”).

Ld. még Jonathan Shepard, Byzantium and the Steppe-Nomads: The Hungarian Dimension, in: Byzanz und Ostmitteleuropa, 55–83, 73. sk. és 58. lábj.

34A Taktikához ld. különösen: G. Moravcsik, La Tactique de Leon le Sage comme source historique Hongroise: Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 1(1952), 161-184 (újranyomása uő., Studia Byzantina, Budapest-Amsterdam 1967, 221-237. Moravcsik a Taktikát felvette a Fontes forrásgyűjteménybe is, 14. old. sk., Ezen kívül ld.

Antonopoulos i.m. 135. old. sk. kiegészítő irodalomjegyzékkel.

35 Τακτικά 76, Fontes 23. [Α magyar fordítás forrása: A magyarok elődeiről és a honfoglalásról. Kortársak és krónikások híradásai. Sajtó alá rendezte: Györffy György. Gondolat Kiadó, Budapest, 1975, 108–114. A fordító megjegyzése]

Επενδυτικές ευκαιρίες στην Ελλάδα Η Ελλάδα σήμερα, μετά από χρόνια οικονομικής κρίσης, έχει στη διάθεσή της ένα ελκυστικό επενδυτικό χαρτοφυλάκιο, με προνομιακά κεφάλαια και ισχυρές προοπτικές ανάπτυξης για κάθε τομέα επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ως γνωστόν, η Ελλάδα εξήλθε των προγραμμάτων επιτήρησης και εισέρχεται σε μια νέα εποχή απαλλαγμένη από μνημόνια. Η οικονομία ανακάμπτει και ισορροπεί. Οι δομικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις βελτιώνουν μακροπρόθεσμα την οικονομική ανάπτυξη. Η βιομηχανική παραγωγή βρίσκεται σε άνοδο, όπως σε ανοδική πορεία βρίσκονται και οι ελληνικές εξαγωγές που έχουν ευθυγραμμιστεί πλέον με το μέσο όρο των εξαγωγών των χωρών της Ευρωζώνης. Επίσης, ο δείκτης ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας έχει βελτιωθεί, ο εργασιακός τομέας ανακάμπτει και ενισχύεται η ιδιωτική κατανάλωση. Παράλληλα, ενισχύεται ο τραπεζικός τομέας, εξελίσσεται η διαδικασία αντιμετώπισης των μη εξυπηρετούμενων δανείων, αυξάνονται οι καταθέσεις και μειώνεται ο ELA. Μειώνεται, δηλαδή, η έκτακτη ενίσχυση ρευστότητας της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας προς τις ελληνικές τράπεζες, ως ένδειξη βελτίωσης της ρευστότητας των ελληνικών τραπεζών οι οποίες αποκτούν και πάλι πρόσβαση στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές. Στο πλαίσιο αυτό, επιταχύνεται η υλοποίηση του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων με σκοπό την περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη, αύξηση της απασχόλησης και βελτίωση των υποδομών. Τομείς «κλειδιά» της ελληνικής οικονομίας με προοπτικές επένδυσης και υψηλών αποδόσεων είναι: ΕΝΕΡΓΕΙΑ Η Ελλάδα έχει ήδη καταστεί κεντρικός παράγοντας, ιδιαιτέρως στην περιοχή της Νότιοανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, προσφέροντας σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες σε επενδυτές που θα ήθελαν να δραστηριοποιηθούν στον ενεργειακό τομέα. Πράγματι, ο συγκεκριμένος τομέας γνωρίζει «άνθιση», εξαιτίας πολλών παραγόντων, όπως: -η απελευθέρωση των αγορών ενέργειας (ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου) και ο περαιτέρω διαχωρισμός της παραγωγής και προμήθειας από τα δίκτυα διανομής.

-η στρατηγική γεωγραφική θέση της Ελλάδος που την καθιστά ως την «φυσική» δίοδο ενεργειακών πόρων που κατευθύνονται προς την Ευρώπη (π.χ. αγωγός φυσικού αερίου ΤΑΠ, γεωτρήσεις για ανεύρεση ενεργειακών κοιτασμάτων σε Αιγαίο και Ιόνιο, κλπ).

– η ιδιωτικοποίηση μεγάλων οργανισμών όπως η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ), η Δημόσια Επιχείρηση Αερίου (ΔΕΠΑ) και τα Ελληνικά Πετρέλαια (ΕΛΠΕ).

– τα μεγάλα έργα υποδομών, όπως π.χ. η ηλεκτρική διασύνδεση των νησιών. Συνολικά στον ενεργειακό τομέα, μέχρι το 2025, θα υλοποιηθούν στην Ελλάδα έργα αξίας €23 δις. Ο ενεργειακός τομέας στην Ελλάδα ελέγχεται από την Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας, συνεισφέρει το 6% στη σύνθεση του ΑΕΠ και απασχολεί 100.000 άτομα. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουριστικός τομέας στην Ελλάδα είναι από τους πλέον ανταγωνιστικούς και προσοδοφόρους. Προσπάθειες καταβάλλονται για τη συνεχή επέκταση της τουριστικής περιόδου, την προσέλκυση τουριστών υψηλότερου εισοδηματικού επιπέδου, την αύξηση της ημερήσιας τουριστικής δαπάνης και την επέκταση σε νέες αγορές. Κατά τα επόμενα έτη, σχεδιάζεται μια διαφορετική προσέγγιση, άλλη από το σύνθημα «ήλιος και θάλασσα». Οι νέες επενδύσεις θα στοχεύουν σε τουριστικά προϊόντα υψηλότερης προστιθέμενης αξίας και θα αφορούν σε πιο συγκεκριμένες δραστηριότητες θεματικού τουρισμού όπως: ναυτικός τουρισμός (Yachting), ιατρικός τουρισμός, θρησκευτικός τουρισμός, συνεδριακός τουρισμός, City Break, κλπ.). Μεταξύ των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του ελληνικού τουρισμού συμπεριλαμβάνονται: – η διεθνής εικόνα της Ελλάδος ως τουριστικού προορισμού – η μορφολογία και γεωγραφία της χώρας μας – η ανεξάντλητη ποικιλία ιστορικών, αρχαιολογικών και καλλιτεχνικών/πολιτιστικών χώρων και αξιοθέατων – η ιδιωτικοποίηση καίριων τουριστικών υποδομών (αεροδρόμια, λιμάνια, ιαματικά λουτρά, εκτάσεις για τουριστική αξιοποίηση, κλπ.). Αξίζει να επισημανθεί ότι τα έσοδα από τον τουρισμό έχουν αυξηθεί κατά 38% μεταξύ των ετών 2010-2016, ενώ το 2017 αυξήθηκαν κατά 10,5% σε σχέση με το 2016, αγγίζοντας το συνολικό ποσό των €14.6 δις. Οι αφίξεις τουριστών στην Ελλάδα το 2017 ξεπέρασαν τα 27,2 εκ. (αριθμός αυξημένος κατά 9,7% σε σχέση με το 2016). Τέλος, η άμεση συμμετοχή του τουριστικού τομέα στη σύνθεση του ΑΕΠ αγγίζει το 10% και η έμμεση το 25%. Μεγάλη ανάπτυξη αναμένεται να έχει ο ιαματικός τουρισμός. Σύμφωνα με διεθνή στοιχεία, ο ρυθμός ανάπτυξης ανά κατηγορία ιαματικού τουρισμού μεταξύ των ετών 2015-2020, θα είναι υψηλότερος από τον ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης του παγκόσμιου ΑΕΠ (4,5%). Η Ελλάδα, με ιαματικά λουτρά σε 752 διαφορετικές τοποθεσίες και με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση. Επενδυτικές ευκαιρίες ανακύπτουν ιδιαιτέρως για ένα σύμπλεγμα ιαματικών πηγών στην κεντρική Ελλάδα, πλησίον της ιστορικής περιοχής των Θερμοπυλών. Διατίθενται 4 εγκαταστάσεις με ξενοδοχεία και κέντρα υδροθεραπείας, καθώς και με υποστηρικτικές υποδομές.

27

Επίσης, προσφέρεται για επένδυση, ιαματική πηγή στην Κύθνο (Κυκλάδες) με ξενοδοχείο και κέντρο υδροθεραπείας το οποίο κατασκευάστηκε μεταξύ 1836-1845. Παρομοίως, προσφέρεται επενδυτική ευκαιρία στην Αιδηψό (Εύβοια), στην πιο γνωστή περιοχή ιαματικών λουτρών της Ελλάδος. Στην έκταση που διατίθεται συμπεριλαμβάνονται κέντρο υδροθεραπείας και άλλες εγκαταστάσεις. ΥΠΟΔΟΜΕΣ Η Ελλάδα βρίσκεται γεωγραφικά στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων (Ευρώπη, Ασία, Αφρική) και από αρχαιοτάτων χρόνων συνδέει διαφορετικούς πολιτισμούς, ανθρώπους και προϊόντα. Κατά συνέπεια, η Ελλάδα έχει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι άλλων χωρών κι έχει αναπτύξει στρατηγικό ρόλο για τις μεταφορές στην ευρύτερη περιοχή. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η στρατηγική θέση των ελληνικών λιμένων παρέχουν αξεπέραστα πλεονεκτήματα για επενδύσεις στον τομέα των μεταφορών. Δια θαλάσσης διεξάγεται ο κύριος όγκος των εμπορευματικών μεταφορών, περίπου το 80% του παγκόσμιου εμπορίου. Χαρακτηριστικό της ανάπτυξης του κλάδου είναι ότι ο αριθμός των εμπορευματοκιβωτίων που διακινούνται μέσω του λιμένος Πειραιώς έχει αυξηθεί από 1,1 εκ. το 2010 σε 4,14 εκ. το 2017. Ο Πειραιάς έχει πλέον καταστεί διαμετακομιστικό κέντρο για τη μεταφορά εμπορευμάτων μεταξύ Ασίας και Ευρώπης. Οι επενδυτικές ευκαιρίες που ανακύπτουν στηρίζονται στα παρακάτω πλεονεκτήματα: – Στρατηγική θέση. Η Ελλάδα αποτελεί μέρος του άξονα Ανατολικής Ευρώπης/Νοτιοανατολικής Μεσόγειου, ο οποίος συνδέει τις θαλάσσιες διασυνδέσεις του Βορρά, της Βαλτικής, της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου.

– Προγραμματισμένη ιδιωτικοποίηση κρίσιμων και στρατηγικών περιουσιακών στοιχείων της του κλάδου εφοδιασμού και μεταφορών (logistics) Ελλάδας, όπως ο Οργανισμός

28

Λιμένος Πειραιά (ΟΛΠ), ο Οργανισμός Λιμένος Θεσαλινίκης (ΟΛΘ) και η ΤΡΑΙΝΟΣΕ.

– Υποδομές Μεταφορών: Οι συνεχείς επενδύσεις στις εγκαταστάσεις του σιδηροδρομικού και του οδικού δικτύου που επιτρέπουν στα μεγάλα λιμάνια της Ελλάδας να συνδέονται πλέον με σύγχρονα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα, διευκολύνοντας έτσι τις διατροπικές μεταφορές εμπορευμάτων και καθιστώντας τις γρήγορες, οικονομικές και αποτελεσματικές.

– Εξέχουσα θέση ελληνικής Ναυτιλίας: οι Έλληνες πλοιοκτήτες ελέγχουν το μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στον κόσμο.

– Τεχνογνωσία και εξειδίκευση: Η Ελληνική βιομηχανία και η μεγάλη ναυτική παράδοση της Ελλάδας διασφαλίζουν τη στελέχωση των περιφερειακών κέντρων διανομής από εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και εξελιγμένα συστήματα εφοδιασμού. Επιχειρηματικές ευκαιρίες ανακύπτουν για: – Επενδύσεις στα Ελληνικά λιμάνια – Επενδύσεις στα Περιφερειακά αεροδρόμια – Επενδύσεις στον Εθνικό Αερολιμένα Αθηνών – Επενδύσεις στο σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο – Επενδύσεις στα Κέντρα Εφοδιαστικών Αλυσίδων – Επενδύσεις στις Υποδομές συναρμολόγησης και διασφάλισης ποιότητας Για περισσότερες λεπτομέρειες οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνήσουν με το Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ): Τηλ: +30 210 3274400, Φαξ: +30 210 3274448-9 Email: info@ hraf.gr πηγή : Γραφείο Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων (ΟΕΥ) της Ελληνικής Πρεσβείας μας στη Βουδαπέστη.

50 χρόνια από την Άνοιξη της Πράγας / Έ να σύντομο χρονικό γράφει από την Πράγα ο Κώστας Τσίβος Το 1968 επρόκειτο να αποτελέσει για την Τσεχοσλοβακία μια χρονιά η οποία χαρακτηρίστηκε από πυκνά γεγονότα που οδήγησαν σε θυελλώδεις ανατροπές προσθέτοντας έτσι άλλο ένα «οχτάρι» στους μέχρι τότε ιστορικούς σταθμούς της χώρας. Η Ανοιξη της Πράγας αποτελεί αναμφίβολα καρπό της γενικότερης χαλάρωσης του ψυχροπολεμικού κλίμακος που συνοδεύτηκε από μια χωρίς προηγούμενο φιλελευθεροποίηση της κοινωνίας, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Στην περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας αυτή η φιλελευθεροποίηση εκφράστηκε κυρίως στον τομέα της τέχνης, με την εμφάνιση λογοτεχνικών βιβλίων και ταινιών που άσκησαν άμεσα ή έμμεσα κριτική στο καθεστώς. Είναι η εποχή που το καθεστώς αποκαθιστά εν ζωή ή μετά θάνατο ορισμένα από τα θύματα – στην πλειονότητά τους «αιρετικούς» κομμουνιστές – της «αμαρτωλής» δεκαετίας του ΄50. Η άκαμπτη λογοκρισία χαλαρώνει και επιτρέπεται η κυκλοφορία βιβλίων, η προβολή ταινιών, ντόπιων και ξένων, που νωρίτερα είχαν απαγορευτεί. Η καθημερινότητα των Τσέχων και των Σλοβάκων εμφανίζει ορισμένα δείγματα «καταναλωτισμού», απελευθέρωσης ή και γενικότερης χειραφέτησης των γυναικών, με την κυκλοφορία περιοδικών ελαφρού περιεχομένου και τη διοργάνωση των πρώτων καλλιστείων σε εργασιακούς χώρους. Δίνονται επίσης οι πρώτες άδειες, κυρίως σε επιστήμονες και καλλιτέχνες, για ολιγοήμερες επισκέψεις σε δυτικά κράτη. Με την άρση της αυστηρής απομόνωσης και τα πρώτα μέτρα φιλελευθεροποίησης ορισμένοι Τσεχοσλοβάκοι διανοούμενοι και στελέχη της διοίκησης αντιλήφθηκαν την υστέρηση της χώρας σε σχέση με την ανάπτυξη που την ίδια περίοδο κατέγραφαν οι γειτονικές καπιταλιστικές κοινωνίες, ειδικότερα η δυτικογερμανική και η αυστριακή. Η γενικευμένη δυσαρέσκεια για την καθυστέρηση της χώρας όχι μόνο στην οικονομία, ιδιαίτερα στον τομέα παραγωγής καταναλωτικών προϊόντων, αλλά και σε ότι αφορά τους ασφυκτικούς περιορισμούς στον τομέα των προσωπικών ελευθεριών, διευρύνθηκε, ιδιαίτερα μεταξύ της νεολαίας και των διανοουμένων. Όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα δείγματα δημόσιας ανυπακοής (συνέδριο συγγραφέων, διαμαρτυρίες φοιτητών της Πράγας) το καθεστώς παρενέβη κατασταλτικά, αν και όχι με τη βιαιό-

τητα της προηγούμενης δεκαετίας. Γενικότερος αναβρασμός επικράτησε και στην ηγεσία του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας. Μια εβδομάδα πριν τα Χριστούγεννα του 1967 συνήλθε στην Πράγα μια από τις τακτικές Ολομέλειες της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, δηλαδή του ανώτατου καθοδηγητικού οργάνου του κόμματος, το οποίο αριθμούσε περί τα εκατό μέλη. Κατά τη διάρκειά του ο οικονομολόγος Ότα Σικ, αφού χαρακτήρισε «κρίσιμη» την κατάσταση της οικονομίας, επέρριψε ευθύνες στον κομματικό ηγέτη Αντονίν Νόβοτνι. Μεταξύ άλλων ζήτησε τον διαχωρισμό του αξιώματος του Α΄ γραμματέα του κόμματος και του Προέδρου της χώρας, αξιώματα που ασκούσε ο Νόβοτνι από τα μέσα της δεκαετίας του ΄60. Στην πορεία της συζήτησης μεταξύ των επικριτών προστέθηκαν και τα κομματικά στελέχη της Σλοβακίας, επικεφαλής των οποίων ήταν ο μέχρι τότε άγνωστος Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Οι μαρτυρίες κάνουν λόγο για μια άνευ προηγουμένου ζωηρή αντιπαράθεση στο ανώτατο κομματικό όργανο. Ο Νόβοτνι προκειμένου να εκτονώσει την ένταση που επικρατούσε, υποσχέθηκε ότι θα παραιτηθεί από το κομματικό αξίωμα, πρότεινε ωστόσο διακοπή της συνεδρίασης προκειμένου «οι συντρόφισσες να ψήσουν τους χριστουγεννιάτικους κουραμπιέδες». Οι εργασίες της Ολομέλειας επαναλήφθηκαν μετά την Πρωτοχρονιά. Το επικριτικό πνεύμα κυριάρχησε και πάλι καθώς ρεφορμιστές, Σλοβάκοι αλλά και ορισμένοι σκληροπυρηνικοί, δυσαρεστημένοι από την πολιτική του Νόβοτνι, συσπειρώθηκαν ζητώντας την παραίτησή του. Έτσι, στις 5 Ιανουαρίου οι Τσεχοσλοβάκοι πολίτες αλλά και οι ηγεσίες των σοσιαλιστικών χωρών πληροφορούνται την απρόσμενη εκλογή του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ στο αξίωμα του κομματικού ηγέτη, καθώς και την αλλαγή ορισμένων στελεχών στο Πολιτικό Γραφείο του κόμματος. Ο Σοβιετικός ηγέτης Λεονίντ Μπρέζνιεφ δέχτηκε αρχικά, μάλλον με ανακούφιση, την είδηση της εκλογής του Ντούμπτσεκ επιλέγοντας, ωστόσο, την τακτική της μη ανάμιξης. Ο ίδιος δεν έκρυβε την αντιπάθειά του προς τον Νόβοτνι, καθώς ο τελευταίος είχε ταχθεί εναντίον του στην εσωκομματική διαμάχη που είχε προ τετραετίας ξεσπάσει στην ηγεσία του σοβιετικού κόμματος. Τότε, μετά την καθαίρεση του Νικήτα Χρουστσόφ, ο Νόβοτνι είχε ταχθεί στο

29

πλευρό του ηττημένου Αλεξάντερ Κοσύγκιν. Η εκλογή Ντούμπτσεκ προκάλεσε ερωτηματικά στους σκληροπυρηνικούς ηγέτες της Πολωνίας και της Ανατολικής Γερμανίας, Βλάντισλαβ Γκομούλκα και Βάλτερ Ούλμπριχτ αντίστοιχα, καθώς δεν διέθεταν επαρκείς πληροφορίες για το ποιόν του νέου Τσεχοσλοβάκου ηγέτη, ο οποίος εκλέχτηκε χωρίς τις πρωθύστερες ευλογίες της σοβιετικής ηγεσίας. Οι δύο ηγέτες, όπως και ο Βούλγαρος ηγέτης Τόντορ Ζίβκοφ, παρέμειναν στη συνέχεια ιδιαίτερα αρνητικοί ως προς το πρόσωπο και τις επιλογές του Ντούμπτσεκ, σε αντίθεση με την αρκετά μετριοπαθή στάση που επέδειξε ο Ούγγρος ηγέτης Γιάνος Κάνταρ. Σημαντικό ρόλο στον αγώνα για την επικράτηση των ρεφορμιστών στην Πράγα έπαιξε η κατάργηση της λογοκρισίας και η οριστική απομάκρυνση του Νόβοτνι και από το αξίωμα του Προέδρου της Τσεχοσλοβακίας. Στην επίσπευση των γεγονότων ιδιαίτερο ρόλο διαδραμάτισε επίσης η φυγή του Τσεχοσλοβάκου στρατηγού Γιαν Σέϊνα, προσωπικού φίλου του Νόβοτνι, ο οποίος στις 25 Φεβρουαρίου ζήτησε άσυλο στη Δύση. Ο Σέϊνα κατέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες λίγο πριν αποκαλυφθούν διάφορες περιπτώσεις διασπάθισης δημοσίου χρήματος στις οποίες πρωταγωνιστούσε ο ίδιος. Το σκάνδαλο που προκάλεσε τη φυγή του Σέϊνα έδωσε το έναυσμα για την άρση κάθε μέτρου λογοκρισίας και στις 30 Μαρτίου οδήγησε στην παραίτηση του Αντονίν Νόβοτνι από το προεδρικό αξίωμα. Στη θέση του εκλέχτηκε ο δημοφιλής, και μέχρι τότε παραγκωνισμένος, στρατηγός Λούντβικ Σβόμποντα, ενώ ακολούθησαν κι άλλες αντικαταστάσεις σκληροπυρηνικών στελεχών στον κομματικό και στον κρατικό μηχανισμό. Η κατάργηση της λογοκρισίας επέφερε μια άνευ προηγουμένου άνθιση της πληροφόρησης καθώς οι εφημερίδες και τα περιοδικά άρχισαν να αναφέρονται σε θέματα απαγορευμένα μέχρι εκείνη την περίοδο. Φοιτητές και πολίτες συμμετείχαν μαζικά σε ανοιχτές συγκεντρώσεις στις οποίες για πρώτη φορά συζητούσαν με στελέχη του κόμματος και άλλους γνωστούς διανοούμενους για τα προβλήματα και τις προοπτικές της τσεχοσλοβακικής κοινωνίας. Η νέα ρε-

30

φορμιστική ηγεσία αγκαλιάστηκε από την πλειοψηφία των πολιτών. Ο ίδιος ο Ντούμπτσεκ, κι άλλα κορυφαία στελέχη, βγήκαν από τα γραφεία τους και άρχισαν να εμφανίζονται σε δημόσιους χώρους. Βρέθηκαν αντιμέτωποι με συγκινητικές χειρονομίες αναγνώρισης και θαυμασμού, οι οποίες ασφαλώς τους κολάκευαν και ενίσχυαν την αυτοπεποίθησή τους. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα κατέρρευσε το κλίμα της γενικευμένης απάθειας και της ληθαργίας. Μάλιστα, γίνεται λόγος για επανεμφάνιση της κοινωνίας των πολιτών. Η πλειονότητα των Τσεχοσλοβάκων υποστήριζε τις μεταρρυθμίσεις σε ένα πλαίσιο δημοκρατικού σοσιαλισμού, ενώ λίγοι ήταν αυτοί που αμφισβητούσαν το ρόλο των κομμουνιστών ή απέβλεπαν σε αλλαγή του καθεστώτος. Από τις αρχές Μαρτίου του ΄60 ο Ντούμπτσεκ άρχισε να κάνει λόγο για την οικοδόμηση ενός ιδιαίτερου τσεχοσλοβακικού δρόμου προς έναν «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο». Το πρόγραμμα των Τσεχοσλοβάκων κομμουνιστών ρεφορμιστών αποτυπώθηκε στο «Πρόγραμμα δράσης» που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1968. Συγγραφέας του «Προγράμματος» ήταν ο συνταγματολόγος Ζντένιεκ Μλύναρζ. Το «Πρόγραμμα δράσης» χωρίς να αμφισβητεί την συνταγματικά κατοχυρωμένη πρωτοκαθεδρία του Κομμουνιστικού Κόμματος πρότεινε σειρά μέτρων που θα οδηγούσαν στην καθιέρωση δημοκρατικών διαδικασιών κατά την εκλογή εκπροσώπων στο Κοινοβούλιο, στα όργανα Τοπικής Αυτοδιοίκησης και στις διοικήσεις των επιχειρήσεων. Ο Μλύναρζ απέκλεισε μεν την εμφάνιση άλλων πολιτικών κομμάτων, ανταγωνιστικών ως προς το Εθνικό Μέτωπο που λειτουργούσε υπό την καθοδήγηση των κομμουνιστών, υποστήριξε ωστόσο τη δημιουργία τάσεων και ιδεολογικών πλατφορμών εντός του ίδιου του Κομμουνιστικού Κόμματος. Μολονότι την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν δυο πολιτικές οργανώσεις (ΚΑΝ, Κ231), οι οποίες δεν είχαν σχέση με τους κομμουνιστές, η επιρροή τους παρέμεινε καθ΄ όλη τη διάρκεια του 1968 εντελώς περιθωριακή. Το «Πρόγραμμα δράσης» πρότεινε την μεταφορά εξουσιών από τον κομματικό μηχανισμό στα αρμόδια κυβερνητικά όργανα. Το κοινοβούλιο επρόκειτο να αποκτήσει ουσιαστικό νομοθε-

τικό ρόλο και όχι απλώς ρόλο επικυρωτικό των κομματικών αποφάσεων. Παράλληλα, το «Πρόγραμμα δράσης» απέβλεπε στη δρομολόγηση μεταρρυθμίσεων στην οικονομία, στην κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων και της ελεύθερης έκφρασης, στην παραχώρηση θρησκευτικών ελευθεριών καθώς και στην αποκατάσταση όσων είχαν φυλακιστεί ή καταδιωχτεί την δεκαετία του ΄50. Οι μεταρρυθμίσεις άγγιζαν όλο το φάσμα λειτουργίας της τσεχοσλοβακικής κοινωνίας καθώς περιλάμβαναν μέτρα που οδηγούσαν στην ομοσπονδοποίηση της χώρας στη βάση δημιουργίας δύο ισότιμων κρατών (Τσεχία και Σλοβακία), αλλά και μέτρα που άγγιζαν την καθημερινότητα των πολιτών, όπως π.χ. την καθιέρωση αξιοκρατικών εισαγωγικών εξετάσεων στα τριτοβάθμια ιδρύματα και την κατάργηση επιλογής φοιτητών βάσει κομματικών ή ταξικών κριτηρίων. Η δρομολόγηση των μεταρρυθμίσεων στην Πράγα μπορεί να προκάλεσε κύματα ενθουσιασμού, στις ηγεσίες όμως των γειτονικών κομμουνιστικών καθεστώτων προκάλεσε σοβαρές ανησυχίες για την περαιτέρω πορεία της Τσεχοσλοβακίας. Οι ανησυχίες προβλήθηκαν επισήμως και με ιδιαίτερα έντονο τρόπο στην σύνοδο των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Δρέσδη στις 23 Μαρτίου του 1968. Σ΄ αυτή οι ηγέτες της Πολωνίας και της Ανατολικής Γερμανίας χαρακτήρισαν τις δρομολογούμενες μεταρρυθμίσεις ως «αντεπανάσταση», καθότι θεωρούσαν ότι υπονομεύουν τα σοσιαλιστικά θεμέλια της χώρας, υποσκάπτουν την πρωτοκαθεδρία του ΚΚ και εξασθενούν τους συμμαχικούς δεσμούς της Τσεχοσλοβακίας με τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη. Ο Ντούμπτσεκ εμφανίστηκε στη σύνοδο αρκετά συναινετικός και ήπιος, διαβεβαιώνοντας τον Μπρέζνιεφ και τους άλλους ηγέτες ότι έχει την κατάσταση υπό έλεγχο. Μετά την επιστροφή του στην Πράγα ο Ντούμπτσεκ δεν ενημέρωσε την κομματική ηγεσία, ούτε την κοινή γνώμη της χώρας για τις επικρίσεις που δέχτηκε κατά τη διάρκεια της συνόδου. Η αντίφαση αυτή παρέμεινε χαρακτηριστική για τη συμπεριφορά του Ντούμπτσεκ καθ΄όλη τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου: Ενώ οι επικρίσεις της Μόσχας και των δορυφόρων της ενισχύονταν, αυτός εξακολουθούσε να διαβεβαιώνει ότι έχει τον έλεγχο της κατάστασης και ότι δεν προτίθεται να αμφισβητήσει τις υποχρεώσεις της Τσεχοσλοβακίας στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Από την άλλη μεριά, αρνούνταν να ενημερώσει την κοινή γνώμη της χώρας του για το εύρος της κριτικής που δεχόταν, όπως και για το ρίσκο που αναλάμβανε ο ίδιος σχετικά με την ανεξαρτησία και την περαιτέρω πορεία της Τσεχοσλοβακίας. Η διχοτόμηση ανάμεσα στις επιδιώξεις της τσεχοσλοβακικής ηγεσίας στο εσωτερικό και η αρνητική πρόσληψη αυτών

των πρωτοβουλιών από τη Μόσχα και τους συμμάχους της, απέβη καθοριστική για το μέλλον της Άνοιξης της Πράγας. Από τη μια η δρομολόγηση των μεταρρυθμίσεων δημιουργούσε μια μεθυστική ατμόσφαιρα στην Τσεχοσλοβακία και απογείωνε την αποδοχή του Ντούμπτσεκ και των συνεργατών του, ενισχύοντας την πεποίθησή τους ότι βρίσκονται σε καλό δρόμο. Όπως ήταν φυσικό δεν ήθελαν να αυτοκτονήσουν πολιτικά εισακούοντας τις συστάσεις ή τις απειλητικές προειδοποιήσεις της Μόσχας και των δορυφόρων της για ακύρωση της μεταρρυθμιστικής πορείας και επιστροφή στο απρόσωπο και γκρίζο μπρεζνιεφικό μοντέλο. Αυτή η διχοτόμηση στη συνέχεια εκφράστηκε και σε επίπεδο ηγεσίας του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας με τη δημιουργία μια μειοψηφικής ομάδας στελεχών με επικεφαλής τον Βασίλ Μπίλακ που άρχισε να απαιτεί συμμόρφωση με τις επιταγές της Μόσχας και επιστροφή στον ενδεδειγμένο δρόμο του σοβιετικού μοντέλου. Η ένταση μεταξύ των ρεφορμιστών και της Μόσχας κορυφώθηκε τους θερινούς μήνες του 1968. Αφορμή αποτέλεσε η δημοσίευση στις 27 Ιουνίου του κειμένου «Δυο χιλιάδες λέξεις», το οποίο συνέταξε ο συγγραφέας Λούντβικ Βάτσουλικ. Με το «μανιφέστο» αυτό εκατοντάδες επιστήμονες και καλλιτέχνες ζητούσαν επιτάχυνση και διεύρυνση των μεταρρυθμίσεων καθώς και παραίτηση του ΚΚ από το συνταγματικά κατοχυρωμένο μονοπώλιο της εξουσίας. Παράλληλα άρχισαν οι συνεδριάσεις των κομματικών οργανώσεων ενόψει του 13ου συνεδρίου του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, το οποίο επρόκειτο να πραγματοποιηθεί τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις το συνέδριο θα οδηγούσε σε περαιτέρω ενίσχυση των ρεφορμιστών. Ενόψει αυτής της προοπτικής, ο μέχρι τότε μετριοπαθής Μπρέζνιεφ άρχισε να εγκαταλείπει τα σχέδια συναινετικής επίλυσης του «τσεχοσλοβακικού ζητήματος» και υπό την ασφυκτική πίεση των σκληροπυρηνικών στελεχών άρχισε να υιοθετεί σταδιακά την επιλογή της στρατιωτικής επέμβασης. Η κοινή στρατιωτική άσκηση 24 χιλιάδων στρατιωτών του Συμφώνου της Βαρσοβίας κοντά στο τσεχο-δυτικογερμανικά σύνορα τον Ιούνιο του ΄68 έμελλε να λειτουργήσει ως ύστατη προειδοποίηση προς τους Τσεχοσλοβάκους ρεφορμιστές για το ενδεχόμενο στρατιωτικής επέμβασης. Στις αρχές Ιουλίου το Πολιτικό Γραφείου του ΚΚ Σοβιετικής Ένωσης απηύθυνε επιστολή στην τσεχοσλοβακική ηγεσία με την οποία εκτιμούσε ότι οι εξελίξεις στην Τσεχοσλοβακία θα οδηγήσουν σε «αντεπαναστατικό πραξικόπημα», σημειώνοντας σαφώς ότι η Μόσχα δεν προτίθεται να παρακολουθήσει με αδράνεια τις εξελίξεις. Το Κρεμλίνο κάλεσε στα μέσα Ιουλίου σε μυστική σύσκεψη στη Βαρσοβία τις υπόλοιπες τέσσερις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, αποκλείοντας απ΄ αυτή την Τσεχοσλοβακία και τη Ρουμανία, καθώς η τελευταία είχε επιλέξει να υποστηρίξει διακριτικά την Πράγα. Ο Σοβιετικός ηγέτης στην Βαρσοβία χαρακτήρισε την κατάσταση στην Πράγα ως «ανοιχτή αντεπαναστατική επίθεση», η οποία θα επέφερε την έξοδο της Τσεχοσλοβακίας από το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Έδωσε παράλληλα την συγκατάθεσή του για την έναρξη των προετοιμασιών της στρατιωτικής παρέμβασης. Παράλληλα η σοβιετική ηγεσία επιχείρησε μια τελευταία προσπάθεια «συνετισμού» της τσεχοσλοβακικής ηγεσίας λαμβάνοντας την πρωτοβουλία για συνάντηση αντιπροσωπειών των δυο χωρών στη μεθοριακή πόλη Τσιέρνα ναντ Νίσοου στα σλοβακικο-σοβιετικά σύνορα. Όταν οι Σοβιετικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι επιχειρήσεις συνετισμού δεν αποφέρουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα προσανατολίστηκαν αποκλειστικά στην προετοιμασία της στρατιωτικής επέμβασης. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα της 20ης Αυγούστου 1968, και ενόσω η τσεχοσλοβακική κομματική

31

ηγεσία συνεδρίαζε στην Πράγα, ο υπουργός Άμυνας Μάρτιν Ντζουρ κλήθηκε να απαντήσει σε τηλεφωνική κλήση του σοβιετικού ομολόγου του Αντρέϊ Γκρέτσκο ο οποίος τον ενημέρωσε ότι άρχισε η επιχείρηση κατάληψης της Τσεχοσλοβακίας. Παράλληλα, τον προειδοποίησε να εκδώσει διαταγή μη προβολής αντίστασης προκειμένου να αποφευχθεί η αιματοχυσία μεταξύ στρατιωτών συμμαχικών κρατών. Λίγη ώρα αργότερα, σοβιετικοί αλεξιπτωτιστές εισέβαλαν στην έδρα του τσεχοσλοβακικού κόμματος, συνέλαβαν όλους τους παρόντες και τους οδήγησαν αεροπορικώς στη Μόσχα. Στην στρατιωτική επιχείρηση έλαβαν μέρος 160.000 στρατιώτες και 4.600 τανκς από τη Σοβιετική Ένωση, την Ανατολική Γερμανία, την Πολωνία, την Ουγγαρία και την Βουλγαρία. Οι τσεχοσλοβακικές ένοπλες δυνάμεις δεν επέδειξαν αντίσταση στους εισβολείς. Διαφορετική ήταν η κατάσταση την επόμενη μέρα στις πόλεις και τα χωριά της Τσεχοσλοβακίας, όταν οι πολίτες με προφανή έκπληξη διαπίστωσαν ότι η χώρα τους είχε καταλειφθεί από στρατιωτικές δυνάμεις. Εκδηλώθηκαν διαδηλώσεις και ενέργειες απείθειας με επίκεντρο την Πράγα, ειδικότερα την περιοχή του ραδιοφωνικού σταθμού, στην οποία είχαν καταγραφεί αιματηρές συγκρούσεις και κατά την περίοδο της επιχείρησης απελευθέρωσης της πρωτεύουσας από τους ναζί, με την διαφορά ότι τότε τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν έρθει ως απελευθερωτές ενώ τώρα ως εισβολείς. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων καταστολής των διαμαρτυριών αλλά και μέσα από άλλες μεμονωμένες ενέργειες των εισβολέων υπήρξαν 130 θύματα, στο σύνολό τους άοπλοι πολίτες. Οι εισβολείς αμέσως μετά την κατάληψη νευραλγικών σημείων της χώρας ανακοίνωσαν τη σύσταση «εργατο-αγροτικής κυβέρνησης» χωρίς να αναφέρουν οτιδήποτε σχετικά με την σύνθεσή της. Σύντομα, οι Σοβιετικοί αντιλήφθησαν ότι οι ντόπιοι σκληροπυρηνικοί συνεργάτες τους στερούνταν οποιουδήποτε λαϊκού ερείσματος. Απέσυραν το εγχείρημα της «εργατο-αγροτικής κυβέρνησης» και επιχείρησαν να μεταπείσουν τους συλληφθέντες Τσεχοσλοβάκους ηγέτες να συναινέσουν με την εισβολή, εγκρίνοντας την «προσωρινή» παραμονή των στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας και παρέχοντας εγγυήσεις για λήψη μέτρων που θα οδηγούσαν στην ακύρωση των μεταρρυθμίσεων της Άνοιξης της Πράγας. Η επιχείρηση συνετισμού των Τσεχοσλοβάκων διήρκησε ένα τριήμερο. Τελικά ο Ντούμπτσεκ και οι σύντροφοί του υπό το βάρος της εισβολής και των ψυχολογικών πιέσεων που τους ασκήθηκαν υποχρεώθηκαν να υπογράψουν το προτεινόμενο «Πρωτόκολλο της Μόσχας», βάσει του οποίου συμφωνούσαν ρητά με την εισβολή, ενώ καλούσαν τους πολίτες της χώρας τους να μην προβάλλουν αντίσταση. Η ταπεινωτική παράδοση της τσεχοσλοβακικής ηγεσίας αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για τους Τσεχοσλοβάκους πολίτες που μέχρι εκείνη τη στιγμή παρέμειναν πιστοί στο πνεύμα της Άνοιξης της Πράγας, εκφράζοντας ποικιλότροπα την αμέριστη υποστήριξή τους προς τη νόμιμη κυβέρνηση της χώρας. Ας σημειωθεί ότι το ταπεινωτικό σύμφωνο από την τσεχοσλοβακική αντιπροσωπεία δεν υπέγραψε μόνο ο Φράντισεκ Κρίγκελ, ηγέτης του Εθνικού Μετώπου. Στη συνέχεια, η τσεχοσλοβακική ηγεσία διασπάστηκε. Ορισμένα στελέχη αντιλαμβανόμενα ότι η σοβιετική εισβολή θα οδηγούσε σε σταδιακό «ξεδόντιασμα» της Άνοιξης της Πράγας, προτίμησαν να παραιτηθούν από τα αξιώματά τους αποσυρόμενοι από την πολιτική ζωή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κορυφαίος συνταγματολόγος Ζντένιεκ Μλύναρζ, ο οποίος αποσύρθηκε στο Εντομολο-

32

γικό Ινστιτούτο του Εθνικού Μουσείου της Πράγας. Άλλοι πάλι, όπως ο γνωστός συγγραφέας Μίλαν Κούντερα, προτίμησαν να εγκαταλείψουν την Τσεχοσλοβακία ζητώντας πολιτικό άσυλο στη Δύση. Από το 1968 έως τις αρχές του 1970 περίπου 100.000 Τσεχοσλοβάκοι, στην πλειονότητά τους επιστήμονες και διανοούμενοι, κατέφυγαν στη Δύση. Τα ηγετικά στελέχη των ρεφορμιστών, που θεώρησαν ότι συναινώντας «προσωρινά» με τους όρους των εισβολέων θα μπορούσαν να σώσουν «κάτι» από το πνεύμα της Άνοιξης της Πράγας διαψεύστηκαν οικτρά. Ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ αφού έκανε την «βρώμικη δουλειά» απαλλάχτηκε τον Απρίλιο του 1969 από τα κομματικά του καθήκοντα και για έναν χρόνο διορίστηκε πρέσβης της Τσεχοσλοβακίας στην Άγκυρα. Στη συνέχεια μετακλήθηκε στην Πράγα, διαγράφτηκε από το Κόμμα και διορίστηκε δασοφύλακας σε μια απομονωμένη περιοχή της Σλοβακίας. Αντίστοιχη μεταχείριση γνώρισαν όχι μόνο τα ρεφορμιστικά στελέχη της τσεχοσλοβακικής ηγεσίας αλλά και εκατοντάδες χιλιάδες μέλη του τσεχοσλοβακικού κόμματος. Περίπου μισό εκατομμύριο ρεφορμιστές κομμουνιστές διαγράφτηκαν εντός του 1969 από το κόμμα. Οι πλέον δραστήριοι απ΄ αυτούς, όπως και οι απόγονοί τους, αποκλείστηκαν από τη δημόσια ζωή, οι περισσότεροι υποχρεώθηκαν να ασκούν χειρονακτικές εργασίες ή επαγγέλματα που δεν είχαν σχέση με την ειδίκευσή τους ή δεν απαιτούσαν επαφή με άλλους ανθρώπους. Κορυφαίο γεγονός διαμαρτυρίας όσον αφορά την καταστολή της Άνοιξης της Πράγας και την επιβολή του καθεστώτος «ομαλοποίησης» που επέβαλαν οι Σοβιετικοί αποτέλεσε η αυτοπυρπόληση του εικοσάχρονου φοιτητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Καρόλου Γιαν Πάλαχ, τον Ιανουάριο του 1969 μπροστά από το κτίριο του Εθνικού Μουσείου της Πράγας. Από τον Απρίλιο του 1969 την ηγεσία της χώρας ανέλαβε, με τις ευλογίες των Σοβιετικών, μια σκληροπυρηνική ομάδα υπό τον Γκούσταβ Χούζακ, η οποία με την ίδια περίπου σύνθεση παρέμεινε στην ηγεσία της χώρας μέχρι τον Νοέμβριο του 1989, όταν παρασύρθηκε οριστικά από τη βελούδινη επανάσταση. Κώστας Τσίβος (Σημ.Περιοδικού: O κ. Τσίβος είναι επίκουρος καθηγητής σύγχρονης ιστορίας και επικεφαλής του Τμήματος Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Καρόλου της Πράγας. Τον ευχαριστούμε για την συνεργασία με το Περιοδικό Ελληνισμός).

Az Országos Idegennyelvű Könyvtár görög nyelvű újdonságaiból Könyvtárunk állománya a közelmúltban jó néhány görög nyelvű szépirodalmi művel gyarapodott, melyek többsége díjazott, illetve az irodalmi lapok által jó kritikát kapott mű.

Az Athéni Akadémia Petrosz Hárisz díját 2017-ben több mű is elnyerte, így Σταύρος Ζουμπουλάκης: Ο στεναγμός των πενήτων című írása, mely nagyszerű összefoglaló Papadiamántisz munkásságáról, elbeszéléseiről, valamint a Nefeli Kiadó által kiadott Βίκυ Τσελεπίδου: Αλεπού, αλεπού, τι ώρα είναι; című műve. Ez utóbbi a kisázsiai eseményeket, a haza, a hovatartozás, az emlékezet és idő, a veszteség és fájdalom kérdéseit teszi a mű központjába, melyek a ma élő generációk számára is aktuálisak.

Különböző – nyomtatott és online – folyóiratok is osztanak díjakat az általuk legjobbnak ítélt alkotások szerzőinek. Így például a www.oanagnostis.gr a legjobb elbeszélésnek adományozott díját 2018ban a Γιώργος Σκαμπαρδώνης: Ντεπό című, 27 elbeszélést tartalmazó műve nyerte el az Ekdoseis Pataki kiadásában.

Regény kategóriában 2018-ban Νίκος Mάντης: Οι τυφλοί, (Ekdoseis Kastanioti), egy évvel korábban pedig ∆ημήτρης Μαμαλούκας: Ο κρυφός πυρήνας των Ερυθρών Ταξιαρχιών (Kedros) nyert díjat. Mindkét regényről sok és jó kritikát olvashatunk a görög sajtóban. Az előbbi helyszíne Görögország - 1972-ben, 1985-ben és 2011-ben. Az utóbbi a 70-es évek Olaszországában játszódó detektívtörténet, mely az akkori évek hangulatát híven tükrözi. Χ. Α. Χωμενίδης: Ο φοίνικας című regényét Éva Pálmer és Ággelosz Szikelianósz szerelmének története ihlette. Az író, H. Α. Homenídisz az 1860 és 1927 közti időszakot tárja elénk, benne a balkáni háborúkkal, a kisázsiai katasztrófával, a kor hírességeivel. A címadó főnix a feltámadás és az örök élet jelképeként az egész műben jelen van.

A többször is díjazott Mihálisz Modinósz legújabb regényében, a Το πλέγμα-ban 20 monológ olvasható emberi kapcsolatokról, szerelmekről, reményről és hazugságról – mindez sokféle szemszögből. Μαρία Καραβία: Παράπλευρες απώλειες : Παιδικά χρόνια στην Αθήνα της Κατοχής και του Εμφυλίου című műve a meg-

szállás és a polgárháború történetét eleveníti fel gyermekszemmel. Sok párhuzamot láthatunk az akkori években Magyarországra érkezett gyerekek elbeszélései és a történet közt. Κώστας Καβανόζης: Τυχερό című regénye igaz történen alapul és a magyarországi görög falu, Beloiannisz is helyszíne a történetnek. Szó van benne Kelet-Trákia kiürítésének történetéről 1922-ben, a polgárháború eseményeiről, az azt követő menekülésről, Beloiannisz faluról és a repatriálásról. Οι πικρές αλήθειες της γλώσσας μου című könyv egy nagy interjú a híres nyelvész, szótáríró Geórgiosz Bambiniótisz athéni egyetemi tanárral a görög nyelvről, ahol szó esik a görög nyelv eredetéről, a fejlődéséről, valamint a kultúráról, a nevelésről is.

Geórgiosz P. Argyriádisz új nyelvtankönyve, a Γραμματική της κοινής νεοελληνικής részletes ragozási táblázatokkal, magyarázatokkal mind a nyelvtanulóknak, mind az iskolásoknak nagy segítséget nyújt. A nyelvtani jelenségeket illetően teljességre törekszik, de megfogalmazásai tömörek, lényegretörőek.

A nyelvtanulóknak és nyelvtanároknak kívánunk segédanyagot nyújtani Γωγώ Γαβριηλίδου: Τα “καλώς κείμενα” για προχωρημένους című könyvével, mely Γ1 és Γ2. szinten szóbeli és írásbeli készségeket is fejleszt. Témái: a nyelv, a társadalmi élet, a környezet, a kultúra, a hagyományok és a pszichológia.

Alexisz Polítisz, akit 2018-ban a www.oanagnostis.gr online irodalmi folyóirat az egész életművéért kitüntetésben részesített, szintén az idén jelentetett meg egy fontos irodalomtörténeti művet, melynek címe: Η ρομαντική λογοτεχνία στο έθνος κράτος 1830-1880; költészet, próza, színház, irányzatok egyaránt fellelhetők benne. Úgy gondoljuk, az irodalomtörténettel foglalkozók számára hasznos kézikönyvvel gazdagítottuk állományunkat.

A fent említett görög nyelvű könyvek könyvtárunkban minden beiratkozott olvasó számára hozzáférhetők és könyvtárközi kölcsönzéssel szinte az ország bármely pontján elérhetők.

Pancsosz Alexandra főosztályvezető, görög nyelvi referens Országos Idegennyelvű Könyvtár

33

Görög szépirodalom az Országos Idegennyelvű Könyvtár állományában Az Országos Idegennyelvű Könyvtár ezres nagyságrendű újgörög nyelvű dokumentumállományával az ország egyik legnagyobb görög gyűjteménye. Személyes kapcsolatok révén több értékes hagyatékot adományoztak intézményünknek az évek során, ezáltal főleg a görög klasszikusok műveivel gyarapodott könyvtárunk. Célunk, hogy a görög nyelven tudó olvasóközönséggel minél több értékes művet megismertessünk.

A görög állományról elmondható, hogy sok jelentős dokumentumot tartalmaz, annak ellenére, hogy mennyiségét tekintve jóval elmarad a kívánatostól. 2007 óta folyik tervszerű állománygyarapítás újgörög nyelvből. Lehetőségeinket a pénzügyi keretek határozzák meg; viszonylag kiszámíthatóan évi egyszeri alkalommal van lehetőségünk vásárlásra nem túl nagy összegben, ezért az állomány reprezentatív jellegű. Igyekszünk beszerezni a legújabb szépirodalmi alkotásokat, a legfrissebb kiadású nyelvkönyveket, hangoskönyveket, irodalom- és nyelvtudományi szakirodalmat.

Könyvtárunkban találhatók ógörög nyelvű dokumentumok is, főleg kétnyelvű kiadvány részeként. Legjelentősebb az Athéni Akadémia által díjazott, a Papyros kiadó gondozásában az 1930-as években megjelentetett sorozat, melyben klasszikus szerzők - mint például Aiszkülosz, Xenofón, Arisztotelész - művei olvashatók ó- és újgörög nyelven. Az ókori görög irodalom Homérosz két nagyszerű alkotásával, az Iliásszal és az Odüsszeiával kezdődik, Homérosztól újgörög nyelven és magyarul megtaláljuk a könyvtárban az Iliászt és az Odüsszeiát is.

A bizánci korszakból főleg az egyházi irodalom alkotásai emelkednek ki, ezek nem tartoznak főgyűjtőkörünkbe.

Az újgörög irodalom kezdetei a XVIII. és XIX. század első évtizedeire datálhatók; a Ión szigeteken létrejövő irodalmi központ legnevesebb képviselője a zakinthoszi születésű Dionísziosz Szolomósz (1798-1857). Alkotásai hozzáférhetők könyvállományunkban, a periodikákban megjelent műfordítások bibliográfiai leírását cikkadatbázisunk tartalmazza. Ő az a minden görög által ismert költő, akinek 158 versszakos Himnusz a Szabadsághoz (Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν) költeményén alapszik a mai görög himnusz. A vers 1823-ban született Kölcsey Ferenc Himnuszával egy időben; görög himnuszként 1865 óta ismert, Nikolaosz Mandzarosz zenésítette meg.

A népnyelv, a dimotiki a XIX. század végén vált egyeduralkodóvá. A költészetben Kosztisz Palamasz (1859-1943) az első jelentősebb alkotó, akinek verseiben a népiesség és a hazafiság eszméi egyaránt fellelhetők. Művei megtalálhatók állományunkban.

A XX. század egyik legjelesebb költőegyénisége Konsztantínosz Kaváfisz (1863-1933). Kavafisz neve alatt 75 címet találunk a katalógusban görög, magyar, angol, spanyol és német nyelven, ami a költő külhoni népszerűségét is mutatja.

A XX. század első felének egyik legismertebb prózaírója Nikosz Kazantzákisz (1883-1957). Világsikerét az önéletrajzi ihletésű Zorba, a görög című regényének köszöntheti. A könyv alapján készült a Mihálisz Kakoiánnisz által rendezett filmdráma, melyet Anthony Quinn fergeteges játéka tett emlékezetessé. Ka-

34

zantzakisz műveinek nagy részét görög nyelven a közelmúltban sikerült beszereznünk. Könyvtárunkban olvashatók: Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Τελευταίος Πειρασμός, Ο Βραχόκηπος, Αναφορά στον Γκρέκο, Οι Αδερφοφάδες, Ασκητική: Salvatores Dei, valamint az ifjúságnak szánt Μέγας Αλέξανδρος.

Két olyan görög szerzőt is meg kell említenünk, akik kiemelkedőt alkottak és munkásságukért irodalmi Nobel-díjban részesültek. Jorgosz Szeferisz (1900-1971) szimbolista költő, író 1963-ban nyerte el a díjat. A modern görög költészet első jelentős képviselői közt tartja számon az irodalomtörténet, főleg verseket, esszéket és naplókat foglal magába életműve. A krétai születésű Odüsszeasz Elítisz (1911-1996), avantgárdból induló, jellegzetes képi világú költő, 1979-ben kapott Nobel-díjat. Legjelentősebb műve a Το Άξιον Εστί (Méltó, 1959), mely a görög nép sorsát, történelmét jeleníti meg emelkedett stílusban. Mikisz Theodorákisz zenésítette meg a költeményt, ami az ismertségéhez nagymértékben hozzájárult.

A magyar közönség előtt is ismert Antónisz Szamarákisz (1919-2003) munkássága, aki mind a világháború, mind a hétéves diktatúra időszakának élethelyzeteit örökítette meg műveiben, melyek állományunkban megtalálhatók.

Az újgörög irodalmi alkotások nemcsak könyvállományunkban, hanem folyóiratainkban ishozzáférhetők.

Ahogy Szabó Kálmán, neogrecista nyilatkozta, „a Nagyvilágban újgörög anyagok is helyet kapnak: Varnalisz és Ritszosz versei, Koszmasz Politisz novellája, amelyek jelezték a lassan táguló horizontot. Megjelennek Kazantzakisz első regényei angol és francia fordítás alapján, Varnalisz: Szókratész igazi védőbeszéde, Kodziasz, Frangiasz, Hadzisz válogatott novellái stb.”

A Nagyvilág című folyóirat (mely 2016 óta szünetel) mellett, a már megszűnt, igen színvonalas – az OIK által a közelmúltban teljes egészében digitalizált – Kafeneio című lap volt az a fórum, ahol a klasszikusok mellett az újgörög szépirodalom más jeles képviselői is teret kaptak, sok műfordítást is közölt. A hazai kortárs műfordítók: Caruha Vangelió, Szabó Kálmán, Vas István, Rónai György, Dudás Kálmán, Lator László, Papp Árpád, Nagyné Szabó Antigóné, Patak Márta; műveik bibliográfiai leírása megtalálható az OIK műfordítás adatbázisában, melyben az újgörög nyelvű irodalmi művek folyóiratokban megjelent fordításai is megtalálhatók 1987-től napjainkig. Jelenleg a magyar nyelvű folyóiratokon kívül a hazai Ellinismos folyóiratban megjelent irodalmi alkotások műfordításainak leírásai kerülnek az adatbázisba. Másik saját építésű adatbázisunk, a nemzetiségi cikkadatbázis a magyarországi hivatalosan elismert 13 nemzetiséggel kapcsolatos publikációk bibliográfiai leírását tartalmazza. 2008 óta mindkét adatbázis jelöli a teljes szövegű hozzáférést is.

A jelenlegi görög állomány az irodalomtörténeti jelentőségű alkotók mellett a kortárs szépirodalom kiemelkedő alakjainak műveit is tartalmazza eredeti nyelven.

Figyelemmel kísérjük a legfontosabb görög irodalmi díjakat, díjosztókat és lehetőségeinkhez mérten igyekszünk beszerezni a díjazott műveket.

Pancsosz Alexandra

Εκπαιδευτική εκδρομή στην Κρήτη (19-26 Αυγούστου 2018)

Πραγματοποιήθηκε με επιτυχία η εκπαιδευτική εκδρομή του σχολείου μας στην Κρήτη με τη συμμετοχή 25 μαθητών και 3 εκπαιδευτικών. Στόχος της εκδρομής εκτός από την σύσφιξη των σχέσεων των μαθητών μας, την επιβράβευσή τους για τις επιδόσεις τους στα μαθήματα και τη συμμετοχή τους στις δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας, ήταν η επαφή των παιδιών με τον ελληνικό-κρητικό πολιτισμό. Στο πλαίσιο αυτό κινήθηκε το πρόγραμμα της εκδρομής που περιλάμβανε επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού και στο Αρχαιολογικό μουσείο του Ηρακλείου. Ο Μινωικός πολιτισμός, ένας από

τους αρχαιότερους πολιτισμούς, άφησε τα σημάδια του στην Κνωσό στα απομεινάρια του παλατιού του Μίνωα αλλά και στα αμέτρητα ευρήματα που ανακάλυψαν αρχαιολόγοι σε πολλές γωνιές της Κρήτης και φανερώνουν τις διαστάσεις και τη σημασία του. Τα ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου που είναι ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα μουσεία της Ευρώπης. Τα εκθέματά του περιλαμβάνουν αντιπροσωπευτικά δείγματα από όλες τις περιόδους της κρητικής προϊστορίας και ιστορίας, που καλύπτουν περίπου 5.500 χρόνια, από τη νεολιθική εποχή μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κυρίαρχη θέση, όμως, στις συλλογές του κατέχουν τα μοναδικά αριστουργήματα της μινωικής τέχνης, την οποία μπορεί κανείς να θαυμάσει σε όλη της την εξέλιξη. Η συλλογή με τις μινωικές αρχαιότητες είναι η σημαντικότερη στον κόσμο και το μουσείο δίκαια θεωρείται το κατ’ εξοχήν μουσείο του μινωικού πολιτισμού. Επαφή με τον πολιτισμό σημαίνει επίσης και επαφή με την κρητική φύση, τα πανύψηλα βουνά της που μοσχοβολούν ρίγανη και τσάι τα μαγευτικά φαράγγια, τις φιλόξενες παραλίες με τα πεντακάθαρα νερά. Ο ντάκος η τσικουδιά, το ελαιόλαδο και άλλα πολύτιμα αγαθά της κρητικής γης που καθορίζουν τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων του νησιού. Η πεζοπορία στο φαράγγι της Σαμαριάς ήταν μια ιδιαίτερη δοκιμασία. Αγγίξαμε τα όρια της αντοχής μας. Βαδίσαμε 17 χιλιόμετρα σε ένα άγριο τοπίο με απότομες κατηφόρες, γκρεμούς και τεράστιες πέτρες, μείναμε άφωνοι με την απίστευτη φυσική ομορφιά και κατανοήσαμε ότι αν έχουμε επιμονή και επιμονή μπορούμε να καταφέρουμε πολλά. Οι υπόλοιπες εκδρομές, μας ξεκούρασαν. Η βόλτα στο Ελαφονήσι όπου παρατηρεί κανείς ένα μοναδικό φαινόμενο: απομεινάρια κοχυλιών βάφουν σε πολλά σημεία την άμμο με ροζ αποχρώσεις, το μοναστήρι της Χρυσοκαλίτισσας χτισμένο ψηλά στο βράχο με υπέροχη θέα προς τη θάλασσα, το ρακόμελο και τα πεντανόστιμα τυριά που γευτήκαμε. Επισκεφτήκαμε το οινοποιείο Πνευματικάκη, όπου παρατηρήσαμε τα βασικά στάδια της παρασκευής και συσκευασίας του κρασιού. Περιηγηθήκαμε στους δρόμους του Ρεθύμνου και των Χανίων, πόλεις πανέμορφες με έντονο το ενετικό στοιχείο τα γραφικά λιμανάκια και τα κάστρα. Παντού ακούγαμε τον μαγευτικό ήχο της κρητικής λύρας και τις μαντινάδες. Όλα τα παιδιά συμμετείχαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε όλα τα προγράμματα και γύρισαν πίσω με πλούσιες εμπειρίες και ευχάριστα συναισθήματα. Πινελόπη Μόκκα

35

Tsaf Tsouf Express tábor

Elérkezett az öröm és boldogság napja! A nyári szünetünket Chalkidiki félsziget Tsaf Tsouf Express táborában kezdjük! Kicsik és nagyok beszálltunk az autóbuszokba és elindultunk, hogy csobbanjunk egyet Sithonia csodás kék vizeiben, konkrétabban Neos Marmaras felé. A sok órás utazás után amint megérkeztünk, a tábor vezetősége udvariasan fogadott bennünket és megmutatták a szállásainkat.

Másnaptól már elkezdődtek a programok. Természetesen az első állomás minden nap a tenger volt. Varázslatos! Minden gyerek úgy lubickolt, mint a delfinek, kajakoztak, labdáztak Görögország forró ege alatt, énekeltek, nevettek és aktívan részt vettek a mindennapos tevékenységekben. Természetesen és elkerülhetetlenül nem volt hiányunk D vitaminban, amire oly nagy szükségünk van.

A tábor területén sokat fürödtünk a medencében és táncoltunk is. A különféle kézműves foglalkozásokon a foglalkozást vezetők szívesen és szeretettel kötötték le figyelmünket délutánonként. Ezen kívül pingpongoztunk – már akiknek sikerült – , fociztunk, kosaraztunk és kézilabdáztunk. A programból nem hiányzott a mozi, a színház, valamint a Ki mit tud? vetélkedő

36

sem, amely valóban a legszebb est volt a táborban. A tábori koszt nagyon finom volt, a csapatunk neve pedig még annál is jobb: Oungarosavroi, azaz Magyarszauruszok!!!

Itt meg kell jegyeznünk, hogy nem maradtunk csak a tábor területén, hanem más gyönyörű tájait is meglátogattuk a Chalkidiki félszigetnek. Az egyik ezek közül Ammouliani szigete volt, amelyre kis hajón, a tenger tiszta vizét átszelve jutottunk el, miközben a tenger hullámai fehér habokat vetettek, és utunkat fehér sirályok kísérték.

Szintén jól sikerült kirándulás volt Nikiti gyönyörű tengerpartjának, szép üzleteinek meglátogatása, és főleg a kitűnő ízű fagylaltok megkóstolása.

Egy másik érdekes kirándulás során meglátogattuk Neos Marmaras városát, amely a hegy és a tenger kitűnő összhangjáról ismert. Nem hiányzott a menüből a híres gyros sem, amit hol máshol kóstoltunk meg?

Hát természetesen gyönyörű Thesszalonikiben, annak is a legszebb és legnagyobb tengerpartján. Séta, fotók, éneklés, boldog gyermekek egy gyrosszal a kézben.

A végére hagytam a legjobbat! A petralonai barlang meglátogatását, ahová vonattal jutottunk el, magas fenyők között utazva. Az egész út varázslatos volt. A barlang szinte irreálisnak tűnt! Sztalagmitok és sztalaktitok mindenütt! Fantasztikus!

Mintha másik bolygón lett volna az ember! A hőmérséklet jóval alacsonyabb volt a kintinél. Az idegenvezetés alatt sok információt megtudtunk a barlangról, utána pedig ajándékokat, emléktárgyakat vásárolhattunk a barlang bejárata előtt.

Ennyi emlékkép, illat, szépség hogyan férne rá egy papírlapra… Mindazokat, amiket láttunk, nem lehet szavakkal leírni, viszont bevésődtek minden gyermek lelkébe és fejébe! FANTASZTIKUSAN éreztük magunkat. Szeretnénk még több ilyen emléket gyűjteni. Egészség legyen, és találkozunk a TSAF TSOUF-ban!!!

Szeretettel és tisztelettel: Giouli Tamouridou

Magyarországi görög tánccsoport lépett fel a Dora Stratou Színház színpadán Előzmények: 1990-es évek végétől állandó görög táncházat működtet Szegeden a Csongrád Megyei Görögök Kulturális Egyesülete. Az ide járó tagokból alakult meg 5 évvel ezelőtt az Eleftheria Tánccsoport, amelynek fenntartója az egyesület, tagjai pedig szegedi egyesületi tagok és szimpatizánsok, többségükben nem görögök.

Az elmúlt 2 évben a folyamatos szakmai fejlődés érdekében az egyesület felvette a kapcsolatot az athéni Dora Stratou Táncszínházzal. Ennek eredményeképpen többször járt már Szegeden a színház vezető koreográfusa, Efstathios Kalogeropoulos, aki több koreográfiát is betanított az együttesünknek. Ezen felül a tánccsoport tagjai közül többen 2017-ben és 2018-ban is részt vettünk egy nyári görögtánc-szemináriumon a athéni Dora Stratou Színházban, ahol öt napon keresztül napi négy órában Görögország különböző területeiről tanultunk táncokat a színház vezető táncosaitól, koreográfusaitól. Ez a kurzus költ-

ségében több százezres kiadással járt, amit a résztvevők saját maguk finanszíroztak.

A 2018-as tánckurzusra készülődve a koreográfus, Stathis jelezte felénk, hogy meglepetése van számunkra, és a szombati napot még mindenféleképpen Athénba tervezzük. Nagy örömmel és megtiszteltetéssel vártuk a fejleményeket, hogy mi lehet az, amiért maradnunk kell még. Idővel azt is elárulta, hogy a táncos fellépő cipőnket se hagyjuk otthon, hozzuk magunkkal.

Itt már sejteni kezdtük, hogy egy közös táncról, egy közös fellépésről lehet szó a tanítványaival.

Még az indulás előtt kiderült, hogy az Unesco Nemzetközi Tánctanács – CID (amelynek az Eleftheria Tánccsoport 2017 óta a tagja) a Dora Stratou Színházzal közösen egy nemzetközi táncfesztivált, az Anapale Fesztivált rendezi meg, és itt lenne lehetőségünk bemutatkozni. Óriási várakozás és öröm lett úrrá az utazó csapaton.

Stathis két athéni tánccsoporttal hozott össze minket: a Filothei Közösségi Tánccsoporttal és a Holargosi Szent Phaneromeni Templom Tánccsoportjával. Velük közösen gyakoroltuk be a mindannyiunk által ismert koreográfiát, amelyet Eleftheria néven a Dora Stratou Színház fesztiválján és színpadán bemutattunk. A több mint 15 perces koreográfiában makedón táncokat táncoltunk, közösen a 3 táncegyüttes, óriási sikert aratva.

Fellépés közben és utána is nagyon meg voltunk hatódva, még az Ilioszt alapító, majd az Eleftheriát megalapító és vezető, 30 éve görög néptáncot táncoló embernek is könnyek szöktek a szemébe a fellépés alatt.

A fellépés után a tánccsoportokkal közösen ünnepeltünk egy vacsora keretein belül. Ők is meghatódtak a fellépés után, sőt megköszönték nekünk, hogy többen úgy ápoljuk, szeretjük és tiszteljük a görög táncokat, hogy nincs görög származásunk, és megköszönték nekünk az élményt, hogy együtt táncolhattunk.

Felemelő volt a görög táncok „szentélyében” ilyen nagyszerű emberekkel együtt táncolni és ezzel hozzájárulni a magyarországi görögség jó hírnevének öregbítéséhez.

Szeltner László

37

Φέρεντς Πούσκας – Η πρώτη επαφή με την Ελλάδα (2) Στο τεύχος αυτό του «Ελληνισμού» ολοκληρώνουμε το άρθρο για τον Φέρεντς Πούσκας που είχαμε αρχίσει στο προηγούμενο τεύχος του Περιοδικού μας για την «πρώτη επαφή» του μεγάλου Μαγυάρου ποδοσφαιριστή με την Ελλάδα. Μια πραγματικά υπέροχη ιστορία, που θα μπορούσε να αλλάξει ολοκληρωτικά την ιστορία του ελληνικού και (γιατί όχι;) του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου… …(συνέχεια από το προήγουμενο τεύχος): Η Hungaria χάνει στο φιλικό από την Εθνική Ελλάδας με 2-1 (πάλι σε κατάμεστο γήπεδο...). Ιστορικό αν μη τι άλλο, αφού αυτό ήταν και το τελευταίο παιχνίδι της βραχύβιας ύπαρξης της. Η αποστολή παραμένει στην Αθήνα για κάποιες μέρες και έστω και την τελευταία της, ο Καρέλλας την αξιοποιεί. Μαζί με τον Πούσκας παρακολουθούν το ντέρμπι Ολυμπιακός - Παναθηναϊκός στο πλαίσιο του (συνεχιζόμενου, αλλά σε δεύτερη μοίρα πλέον από άποψη προβολής) Τουρνουά Πάσχα. Και πάλι φυσικά, στρέφουν τα φώτα πάνω τους. Στα μέσα του πρώτου ημιχρόνου, ο Παναθηναϊκός αποχωρεί διαμαρτυρόμενος για τις διαιτητικές αποφάσεις και μια ώρα μετά επιστρέφει με ενδεκάδα από αναπληρωματικούς! Την σκυτάλη της διαμαρτυρίας την παίρνει ο διαιτητής, ο οποίος αρνείται να συνεχίσει το παιχνίδι με αποτέλεσμα να κατέβει ο ίδιος ο Πούσκας στον αγωνιστικό χώρο κι εν μέσω αποθέωσης και παρατεταμένων προτροπών να πάρει την σφυρίχτρα προκειμένου να αναλάβει αυτός την διεύθυνση του αγώνα! Κάτι που τελικά δεν συμβαίνει, ωστόσο η συγκεκριμένη του ενέργεια (με τον Καρέλλα πάντα σε δεύτερο πλάνο), αλλά και τα σχόλια του μετά το παιχνίδι, κλέβουν και πάλι την παράσταση. Ο Εθνικός συνεχώς βγαίνει κερδισμένος. Κερδίζει σε οπαδούς, σε αναγνώριση, σε προβολή. Κερδίζει σε εισιτήρια, κερδίζει στο γήπεδο και θέτει τις βάσεις για να συνεχίσει να το κάνει και τα επόμενα χρόνια. Λίγες μόνο μέρες μετά την αναχώρηση της Hungaria, ο Καρέλλας φέρνει στην Αθήνα για φιλικό παιχνίδι την Ιντερ. Μοναδικές καταστάσεις για τα (τότε) δεδομένα του ελληνικού ποδοσφαίρου, ξεκάθαρες

απειλές για το κατεστημένο του. Ο Καρέλλας παρασύρεται. Κανονίζει τουρνέ στην Αίγυπτο, δεν αρκείται στις συμφωνίες με τους πέντε Ούγγρους και ζητά την άδεια από την ουγγρική ομοσπονδία προκειμένου να χρησιμοποιήσει σε αυτήν τον Γκαραμβολγκί και τον Σάμπο (από την συμφωνία που είχε κάνει μαζί τους ενόσω βρίσκονταν στην Αθήνα), αλλά και τρία ακόμη στελέχη της πολλά υποσχόμενης εθνικής Νέων της Ουγγαρίας, τον Τάμας Φριντβάλσκι, τον Γιόζεφ Κούζμαν και τον Ιστβάν Στάντσικ, δείγμα ξεκάθαρο των πολύ προχωρημένων προσβάσεων που έχει αποκτήσει στο ουγγρικό ποδόσφαιρο. Δεν προλαβαίνει όμως.

Η είσοδος της Hungaria, με πρώτο πρώτο τον Πούσκας, για το φιλικό με την Εθνική Ενόπλων

Ο Φέρεντς Πούσκας σε χαρακτηριστικό στιγμιότυπο πριν τη σέντρα του φιλικού με τον Εθνικό

38

Εχει ξεπεράσει τα όρια, έχει ενοχλήσει αρκετά. Ταυτόχρονα με το αίτημα του, η ελληνική ομοσπονδία – προφανώς καθοδηγούμενη από τους «μεγάλους» του κέντρου – θεωρεί τις συμφωνίες που έχει συνάψει με τους Ούγγρους δείγμα επαγγελματισμού (το ποδόσφαιρο τότε στην Ελλάδα ήταν ερασιτεχνικό), παραγνωρίζει την άδεια που είχε δώσει η ελληνική κυβέρνηση στον σύλλογο για τα φιλικά με την Hungaria και επιβάλει τεράστιο πρόστιμο (125 φορές μεγαλύτερο του προβλεπόμενου) και δίμηνο αποκλεισμό από κάθε αγωνιστική υποχρέωση, αλλά με αναστολή. Ποινή που δεδομένα – κι ανεξάρτητα από τον ανασταλτικό, ουσιαστικά προειδοποιητικό της χαρακτήρα - δεν θα μπορούσε να σταθεί, αφού χρειάζονταν αποδείξεις πως οι Ούγγροι ήταν επαγγελματίες. Μπορεί να ήταν αποκηρυγμένοι από την πατρίδα τους, μπορεί να απολαμβάναν επαγγελματικών προνομίων (έστω και άτυπα), αλλά ποτέ, η ουγγρική ομοσπονδία δεν θα τους αναγνώριζε επισήμως ως τέτοιους,

αφού κάτι τέτοιο θα σήμαινε πρακτικά την αφαίρεση του χρυσού μεταλλίου που είχαν κατακτήσει οι Μαγυάροι στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1952 (σ.σ. όπου επίσης απαγορεύονταν η συμμετοχή επαγγελματιών αθλητών)! Γι’ αυτό κι η ελληνική ομοσπονδία δεν αρκείται στην πρώτη ποινή. Άμεσα σχεδόν εμφανίζεται μια καταγγελία δωροδοκίας εις βάρος των παραγόντων του Εθνικού. Δεν ήταν η πρώτη φορά σ’ εκείνη τη σεζόν που γίνονταν κάτι τέτοιο (δείγμα της δράσης του Καρέλλα και στο παρασκήνιο), δεν ήταν όμως και απολύτως τεκμηριωμένη. Ο καταγγέλων ποδοσφαιριστής της Προοδευτικής αναιρεί (προφανώς κατόπιν πιέσεων εκ μέρους του Εθνικού) την καταγγελία του, η οποία για την ιστορία αφορούσε παιχνίδι στο οποίο ο Εθνικός ηττήθηκε! Η ζημιά όμως έχει ήδη γίνει. Αυτομάτως, ο ανασταλτικός χαρακτήρας της τιμωρίας περί επαγγελματισμού, δεν υφίσταται κι η ποινή γίνεται άμεσα εκτελεστέα. Ο Καρέλλας... βάζει το χεράκι του, δίνοντας λαβή στους πολέμιους του, με το να προσφύγει στα πολιτικά δικαστήρια αξιώνοντας υπέρογκη αποζημίωση για την ματαίωση της περιοδείας στην Αίγυπτο. Ουσιαστικά έτσι προκαλεί μια εξοντωτική τιμωρία με αποκλεισμό του συλλόγου για έναν χρόνο από κάθε αγωνιστική δραστηριότητα! Απόφαση που στερεί από τον Εθνικό την δυνατότητα να δώσει τα τέσσερα τελευταία παιχνίδια του πρωταθλήματος, όντας τότε στην δεύτερη θέση, δύο μόλις βαθμούς πίσω από τον πρωτοπόρο (και τελικά πρωταθλητή) Ολυμπιακό, τον οποίο κι αντιμετώπιζε στην αμέσως επόμενη αγωνιστική στην κοινή τους έδρα! Την ίδια ακριβώς εβδομάδα, αρχές δηλαδή Ιουνίου του 1957, η FIFA παίρνει επιτέλους θέση για το θέμα των ποδοσφαιριστών της Hungaria, ουσιαστικά επικυρώνοντας τις ποινές που αρχικά είχε επιβάλλει η ουγγρική ομοσπονδία. Οι συμφωνίες του Εθνικού διαλύονται, όπως κι οι φιλοδοξίες του για αλλαγή του status quo στο ελληνικό ποδοσφαιρικό στερέωμα. Το καλοκαίρι, η ποινή του Εθνικού μειώνεται (αφού η ελληνική ομοσπονδία στο σκεπτικό της απόφασης, μεταξύ άλλων, αναγνωρίζει μεταχρονολογημένα πως κι η βραζιλιάνικη ομοσπονδία. κατόπιν εισήγησης της FIFA είχε αναιρέσει αντίστοιχη ποινή που είχε επιβάλλει στην Μποταφόγκο, μια από τις αντιπάλους της Hungaria στην τουρνέ της στην Λατινική Αμερική) και συμμετέχει κανονικά στο πρωτάθλημα της επόμενης σεζόν. Δεν κέρδισε ποτέ τίποτα. Τότε, είχε φτάσει πιο κοντά από ποτέ. Κι ίσως αυτός ήταν ο λόγος που συντηρήθηκε για δεκαετίες ένας από τους μεγαλύτερους λαϊκούς ποδοσφαιρικούς μύθους στην Ελλάδα, που ήθελε τον Καρέλλα να έχει συμφωνήσει και με τους Πούσκας, Γκρόσιτς και Κότσις να συνεχίσουν την καριέρα τους στον Εθνικό. Ποτέ, δεν ειπώθηκε κάτι τέτοιο, ούτε και τα ρεπορτάζ της εποχής το ανέφεραν. Ο Καρέλλας, δεν αποκλείεται να το προσπάθησε. Δεδομένα, είχε την οικονομική δυνατότητα να το κάνει. Και ποιος ξέρει – αν η ιστορία εξελίσσονταν διαφορετικά – μπορεί να το πετύχαινε κιόλας. Την προσβασιμότητά του άλλωστε στα ενδότερα του ουγγρικού ποδοσφαίρου, την απέδειξε. Οι ιστορίες όμως που μέχρι και σήμερα συντηρούνται και θέλουν τα αστέρια της Hungaria να παίζουν σε φιλικό με την φανέλα του Εθνικού, έχοντας συμφωνήσει με τον Καρέλλα, δεν ευσταθούν (στο μόνο που συνυπήρξαν ήταν σε μια προπόνηση-ξεμούδιασμα δύο μέρες πριν το πρώτο φιλικό). Η τιμωρία του Εθνικού αντιμετωπίστηκε κι ακόμη αντιμετωπίζεται ως ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα στην ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου. Προφανώς και ήταν τέτοιο, όμως δεν είχε να κάνει με την έλευση των Ούγγρων στην Αθήνα. Αυτή ήταν απλά η αφορμή, το πάτημα του κατεστημένου για να ανακόψει – μια και καλή – τις προοπτικές του... ενοχλητικού για τα κεκτημένα τους Εθνικού. Κι ίσως γι’ αυτό, η συγκεκριμένη διαστρέβλωση διαιωνίζεται, αφού αντικατοπτρίζει την τότε δυναμική του συλλόγου

Στιγμιότυπο από την επίσκεψη της αποστολής της Hungaria στα γραφεία της Αθλητικής Ηχούς. Στην μέση της πάνω σειράς (από δεξιά προς τα αριστερά), Γκρόσιτς, Πούσκας, Εμιλ Εστράιχερ, στην κάτω (με αντίθετη φορά), ο περίφημος Ελληνας μάνατζερ Βολωνάκης κι ο Κότσις.

και του ιδιοκτήτη του, την απήχηση που είχε (κι εξακολουθεί να έχει) εκείνη η – όπως αποδείχτηκε – ρομαντική προσπάθεια ενός μικρού σωματείου να μπει σφήνα στους παραδοσιακά μεγάλους, έχοντας μάλιστα κι όλες εκείνες τις προοπτικές να αλλάξει την ιστορία του αθλήματος στην Ελλάδα και πιθανότατα και στην Ευρώπη. Αυτό όμως ακριβώς ήταν που ενόχλησε, που προκάλεσε, που πολεμήθηκε κι εν τέλει τιμωρήθηκε εν τη γεννέσει του. Ο Εμιλ Εστράιχερ, ο general manager της Hungaria, προσλαμβάνεται από την Ρεάλ κι ουσιαστικά είναι ο άνθρωπος που φέρνει το καλοκαίρι του 1958 τον Πούσκας στην Μαδρίτη. Δεν καταφέρνει το ίδιο και για τον Κότσις, ο οποίος καταλήγει στην Μπαρτσελόνα μαζί με τον Τσίμπορ. Ο Καρέλλας παραμένει ενεργός στα διοικητικά του Εθνικού κι ουσιαστικά μοναδικός του χρηματοδότης ως τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Τέτοια ήταν η προσήλωσή του που φτάνει να υποθηκεύσει και να εκποιήσει την προσωπική του περιουσία προκειμένου να συντηρήσει τα ταμεία του συλλόγου κι ο ίδιος να καταλήξει άφραγκος, ξεχασμένος στην Αγγλία όπου και πέθανε στις 31 Οκτωβρίου του 1993. Ευτύχησε να μην δει την αγαπημένη του ομάδα, να διαλύεται λόγω χρεών και οικονομικών ατασθαλιών, συνεχίζοντας πλέον την ιστορική της διαδρομή στις μικρότερες κατηγορίες. Ευτύχησε όμως και να δει τον μεγάλο του πόθο, τον Φέρεντς Πούσκας να έρχεται στην Ελλάδα. Δεκατρία χρόνια ακριβώς μετά από την πρωτόδικη ποινή του Εθνικού, στις 27 Μαΐου του 1970, ο Παναθηναϊκός ανακοίνωνε την πρόσληψη του Πούσκας στην τεχνική του ηγεσία. Κι έναν χρόνο αργότερα, ο «Καλπάζων Συνταγματάρχης» οδηγεί τους «πράσινους» στην μεγαλύτερη συλλογική επιτυχία στην ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου, στον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών κόντρα στον Άγιαξ. Κι ο Καρέλλας, ήταν εκεί, στο «Γουέμπλεϊ», ζώντας ως θεατής, ως υποστηρικτής του Πούσκας, αυτό που μια ζωή κυνήγησε ως παράγοντας... ΤΕΛΟΣ Ανδρέας Οικονόμου

* Πηγές : αγγλικό περιοδικό Blizzard (τεύχος 9, Ιούνιος 2013), αρχείο ελληνικής αθλητικής ιστοσελίδας SDNA, Οι φωτογραφίες προέρχονται από τις καθημερινές εκδόσεις της Αθλητικής Ηχούς εκείνης της εποχής..

39

Χρόνια Πολλά θείε Αποστόλη

Η Πρόεδρος της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Βουδαπέστης Σταματούλα Αρβανιτίδου από κοινού με τον Δημήτρη Τοπουζίδη και τον Πρόεδρο της Αυτοδιοίκησης του Ζούγκλο Δημήτρη Μπεκιάρη επισκέφθηκαν στις 17 Αυγούστου την οικογένεια Κουφάκη στην πόλη του Μπουνταόρς. Αφορμή της επίσκεψης ήταν ο εορτασμός των 90ων γενεθλίων του συμπατριώτη μας κ.Αποστόλη Κουφάκη. Όλη μαζί η οικογένεια με τους

στενούς συγγενείς και από την Ελλάδα γιόρτασαν την επέτειο των γενεθλίων του θείου Αποστόλη, ο οποίος συνεχίζει να καλλιεργεί και να φροντίζει τα αμπέλια του για τα οποία είναι ιδιαίτερα περήφανος. Το Περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ του εύχεται Χρόνια Πολλά και Καλά με Υγεία και Χαρά.

Arvanitidu Sztamatula, Topuzidisz Dimitrisz a Fővárosi Görög Önkormányzattól valamint, Betyárisz Dimitrisz a Zuglói Önkormányzattól augusztus 17-én meglátogatták a Kufakisz családot Budaőrsön. Aposztolisz bácsi nemrég töltötte be a 90. évét. Erre a jeles alkalomra mind a négy testvére eljött Görögországból, valamint lánya, unokája, dédunokái.

Nagyon szép délutánt töltöttünk el együtt a csodálatos szőlőben, amit a mai napig az Aposztolisz bácsi művel.

Kívánunk Neki boldogságot, jó egészséget és mindent amit az élet még megadhat. (α.οικ)

40

Αποχαιρετισμός στον Πατερα Σταύρο Καρπαθιωτάκη ΣΕΑΠ όταν σε κάλεσε να απολογηθείς γιατί τόλμησες να ξεπροβοδίσεις τον Νίκο Καζαντζάκη: Είμαι Κρητικός. Είμαι η Εκκλησία. Η Εκκλησία συγχωρεί. Πατέρα Σταύρο, Ήσουν ίσως η τελευταία στην επίγεια ζωή πνευματική σύνδεση με τον Μεγάλο Κρητικό. Πηγαίνεις τώρα κοντά στους Αγίους για να τον συναντήσεις μαζί με όλο το ποίμνιό σου που έχει μεταφερθεί στην αιώνια ζωή. Είμαι σίγουρος ότι ο Νίκος Καζαντζάκης σε περιμένει για να συναντήσει για πρώτη φορά από κοντά τον άνθρωπο που του έδωσε το τελευταίο πνευματικό αποχαιρετισμό. Εμείς στο Μουσείο Καζαντζάκη θα θυμόμαστε πάντα την επίγεια συνάντηση που είχαμε στο σπίτι σου πριν τρία περίπου χρόνια και την κατάθεση ψυχής που μας παρείχες μιλώντας για τη ζωή σου, για τα πιστεύω σου, για τον Μεγάλο Κρητικό στοχαστή. Η κατάθεση αυτή, ηχητικό ντοκουμέντο, φυλάσσεται στο Μουσείο κοντά στα τεκμήρια για τον Νίκο Καζαντζάκη, πολύτιμο απόκτημα για όλες τις ερχόμενες γενιές.

Με αίσθημα βαθύτατης θλίψης έγινε γνωστός στις 25 Αυγούστου 2018, ο θάνατος του 87χρονου πατέρα Σταύρου Καρπαθιωτάκη, του μοναδικού ιερέα που συνόδευσε τη σορό του Νίκου Καζαντζάκη μέχρι την τελευταία κατοικία της στον προμαχώνα Μαρτινέγκο. Η ηρωική στάση του πατέρα Σταύρου κατά την τέλεση της κηδείας του μεγάλου συγγραφέα, το ήθος και η προσφορά του επί δεκαετίες ως ιερέα, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση και αναδεικνύει το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής του. Γι’ αυτή του τη στάση, το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου Καζαντζάκη τον τίμησε σε μια σεμνή συνάντηση στην οικία του το 2015 και σήμερα, στην εξόδιο ακολουθία στον Ιερό Ναό Αγίου Ιωάννη, ο καθηγητής Μιχάλης Ταρουδάκης, Πρόεδρος του Δ.Σ. του Μουσείου Καζαντζάκη, του απηύθηνε τον ακόλουθο αποχαιρετισμό. «Πατέρα Σταύρο, Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, το Ηράκλειο, η Κρήτη, η Ελλάδα ολόκληρη σε αποχαιρετά σήμερα, γεμάτη ευγνωμοσύνη, όχι μόνο για το πνευματικό και κοινωνικό σου έργο, που αφειδώς παρείχες επί πολλές δεκαετίες στο ποίμνιό σου, αλλά και γιατί είχες την τόλμη σε δύσκολες συνθήκες να συνοδεύσεις μόνος εσύ στην τελευταία του κατοικία στα μπεντένια του Ηρακλείου στον προμαχώνα Μαρτινένγκο, τον μεγάλο μας συντοπίτη, τον Νίκο Καζαντζάκη. Η πρωτοβουλία σου εκείνη που βγήκε αυθόρμητα από τα βάθη της ψυχής σου, όταν κανείς άλλος δεν το τολμούσε, έδωσε στον μεγάλο μας συγγραφέα τη δυνατότητα να παρουσιάσει την ψυχή του απέναντι στον Μεγάλο Κριτή με τις ευλογίες της εκκλησίας μέχρι την τελευταία στιγμή που το σώμα συναντά το χώμα για να βρει τον «αναπαμό» που προσδοκά σε όλη την επίγεια ζωή. Και η ζωή σου όλη, πλήρης κοινωνικής προσφοράς αλλά και τόλμης και αποφασιστικότητας να βρίσκεις πάντα λύσεις στα προβλήματα του πλησίον σου, ήταν εμπνευσμένη από τις τρείς φράσεις με τις οποίες αναφέρθηκες στο διοικητή της

Καλό σου ταξίδι, Πατέρα Σταύρο. Σύσσωμο το Δ.Σ και τα στελέχη του Μουσείου Καζαντζάκη μεταφέρουν τα θερμά τους συλλυπητήρια στην πρεσβυτέρα και την πολυπληθή οικογένεια του Πατέρα Σταύρου. Ο Πατέρας Σταύρος θα ζει πάντα στην καρδιά μας» (a.oik)

πηγή: Μουσείο Καζαντζάκη

41

Dr. Purosz Athanasziosz (1937-2018)

Szeretnénk a köszönetünket kifejezni mindazoknak, akik ismervén édesapánk, dr. Purosz Athanasziosz halálának a hírét, együtt éreztek a fájdalmunkban. Édesapánkat hirtelen veszítettük el 2018. június 12-én, temetésére június 21-én került sor Székesfehérváron.

Thanaszisz egy makedóniai kis faluban született 1937-ben. Édesapját kisgyermekként veszítette el, gyermekéveit a harcok okozta félelem és bizonytalanság határozta meg. A szülőháza környékén gyakori volt a puskaropogás, mivel az azzal szemben található rendőrség épülete felé, és onnan gyakran lőttek.

1948-ban rokon partizánok kérték ki az édesanyjától rövid időre, amíg a helyzet normalizálódik. Ő ebbe beleegyezett, de a lábát

42

átkaroló kisebbik gyermekét, Jorgoszt nem adta. A rövid időből a valóságban 26 év lett. Ennyi időnek kellett eltelnie, hogy az édesanyját Thanaszisz újra lássa, Magyarországon. Ahhoz, hogy a hazalátogatáshoz vízumot kapjon, további közel egy évtizedet kellett várnia.

Magyarországra az unokatestvéreivel együtt Albánián keresztül érkezett. Gyermekotthonból gyermekotthonba került.

Ezek közül a legfontosabb állomások Hőgyész és Fehérvárcsurgó voltak. A gyermekotthonok közössége, apa és anya nélkül, a családot jelentették számára.

Magyarországtól egy új élet lehetőségét kapta. Szakmát tanulhatott. Ő a bánya technikust választotta Tatabányán. Egyedül a nagyvilágban, gyökértelenül. Így kellett beilleszkednie és bizonyítania. Az ország több bányájában dolgozott, de olykor-olykor meglátogatta a nagynénijét a Dohánygyárban. Itt ismerte meg későbbi házastársát, a mellette élete végéig kitartó Eleftheriát, az édesanyánkat. A házasságból két gyermekük született: Olga és Alexandrosz.

A családi életet a Dohánygyárban kezdték. Ezután bánya technikusként Fehérvárcsurgón kapott szolgálati lakást, innen az út Székesfehérvárra vezetett. A veszélyes robbantói munkát azonban édesanyánk nem támogatta. Így szorgalmas, kitartó tanulást követően, a görög közösségben az elsők között diplomát szerzett az ELTE jogi karán. Egy rövid kitérőt leszámítva egész életében a VIDEOTON jogtanácsosaként dolgozott, valamint társadalmi munkában a Videoton Sport Club jogi ügyeit intézte. Édesapánk végtelenül tisztességes, becsületes, segítőkész ember volt. A fehérvári lakás állandó látogatói voltak az egykori beosztottak, akik jogi tanácsokért jöttek. Soha senkitől nem fogadott el ezért pénzt. Mindenkinek megadta a méltó tiszteletet.

Nem volt arrogáns, fölényeskedő. Nem tett különbséget módosabb vagy szegényebb ember, értelmiségi vagy fizikai munkás között. Hitt egy igazságosabb társadalomban, az emberi jóságban. Kedves volt, udvarias és előzékeny. Nem volt helyezkedő, köpönyegforgató. Az értékei, az eszményei, a becsülete nem volt eladó. Tartása volt. Ebben nőttek fel a gyermekei is, ez lett a minta.

Thanaszisz szép kort élt meg. 81 éves korában hunyt el.

Ugyanakkor sem öreg, sem beteg nem volt. Egy orvosi rutinvizsgálat során kapott fertőzést.

Emlékét a szívünkben őrizzük. Amit tanultunk tőle, nem feledjük.

Horváthné Puru Olga és Purosz Alexandrosz

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ Ἐπίσκοπος Ἀπαμείας ἐξελέγη ὁ Πρωτοσύγκελλος τῆς Μητροπόλεως Αὐστρίας καὶ Ἀρχιμανδρίτης τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου κ. Παΐσιος Ἡ Ιερά Μητρόπολις Αὐστρίας μετά χαρᾶς ἀνακοινώνει ὅτι ἡ Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἐξέλεξε σήμερον, διά παμψηφίας, κατόπιν προτάσεως τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ καί αἰτήματος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Αὐστρίας κ. Ἀρσενίου, τόν Πανοσιολ. Ἀρχιμανδρίτην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου κ. Παῒσιον Λαρεντζάκην, Πρωτοσύγκελλον τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Αὐστρίας, εἰς Βοηθόν Ἐπίσκοπον αὐτῆς, ὑπό τόν τίτλον τῆς πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Ἐπισκοπῆς Ἀπαμείας. Ἡ εἰς Ἐπίσκοπον χειροτονία τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐψηφισμένου Ἐπισκόπου Ἀπαμείας κ. Παϊσίου, τελεσθήσεται εἰς τόν Ἱερόν Καθεδρικόν Ναόν Ἁγίας Τριάδος Βιέννης, τό Σάββατον, 20ην Ὀκτωβρίου 2018, ὑπό τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Αὐστρίας κ. Ἀρσενίου. Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Αὐστρίας

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Έκδοση της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας Εκδότης: Αυτοδιοίκηση Ελλήνων Ουγγαρίας Υπεύθυνος Έκδοσης: Κουκουμτζής Γεώργιος Αρχισυντάκτης : Οικονόμου Ανδρέας Καλλιτεχνική ∆ιεύθυνση: Πήτερ Ολντερ ∆ιεύθυνση Σύνταξης: 1054 Budapest, Vécsey u. 5. Τηλέφωνα: 06-1-302 7274, 06-1-302 7275 Φαξ: 06-1-302 7277 e-mail: ellinismos@hotmail.com Τυπογραφείο: Pannonia Nyomda Kft. ISSN: 1786-0989 φωτογραφίες : Μαρία Καραγιώργη

ELLINIZMOSZ Az MGOÖ kiadványa Kiadó: az MGOÖ Testülete Felelős kiadó: Kukumzisz Jorgosz Főszerkesztő: Οikonomou Andreas Grafika: www.kornetas.hu 1054 Budapest, Vécsey u. 5.

Telefon: 06-1-302 7274, 06-1-302 7275 Fax: 06-1-302 7277 e-mail: ellinismos@hotmail.com Nyomda: Pannonia Nyomda Kft. ISSN: 1786-0989 Fotók: Karajorgis Maria

A lap megjelenését támogatta a:

43

100: ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ ΘΕΙΕ ΑΝΤΩΝΗ

Η Αυτοδιοίκηση Ελλήνων του Φέρεντσβαρος και η οικογένεια Θεοχαρίδη σε μια ξεχωριστή εκδήλωση γιόρτασε το Σάββατο 1η Σεπτεμβρίου 2018 στον Οίκο του Ελληνισμού, τα 100α γενέθλια του συμπατριώτη μας κ.Αντώνη Θεοχαρίδη. Η εορταστική εκδήλώση συνοδεύθηκε με πλούσιο καλλιτεχνικό και πολιτιστικό πρόγραμμα με την συμμετοχή του συγκροτήματος Πασατέμπος με την Ελένη Θεοχαρίδου , τις Καρυατίδες, το συγκρότημα Ακρόπολης Καμπανία - Γιαννούλα Στεφανίδου καθώς και το χορευτικό συγκρότημα Ελληνισμός. Το Περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ εύχεται στον κ. Αντώνη Θεοχαρίδη Χρόνια Πολλά και Καλά με Υγεία και Χαρά. (α.οικ)