«Ջրային ռեսٳրսների մասնակցային և արդյٳնավետ օգտագործٳմ» ծրագիր
ՋؤՐԸ ՈՐՊԵՍ ԿՅԱՆՔԻ ԳՐԱՎԱԿԱՆ
àôð´²Ü ϳÛáõÝ ½³ñ·³óÙ³Ý
ÐÆØܲ¸ð²Ø
Ընդհանٳր տեղեկٳթյٳններ
Ջٳրը կյանքի սկզբնաղբյٳրն է։ Կյանք գոյٳթյٳն ٳնի ﬕայն այնտեղ, որտեղ կա ջٳր։
Բٳյսերը հողից յٳրացնٳմ են ջٳրը և նրա ﬔջ լٳծված նյٳթերը. ջրի ﬕջոցով կենդանի օրգանիզﬓերից հեռանٳմ են ոչ պիտանի նյٳթերը։
Եթե ամբողջ Երկիր մոլորակի ջٳրը հավաքվի ﬔկ կաթիլի ﬔջ, ապա այդ կաթիլի տրամագիծը հավասար կլինի 1500 կմ:
Մարդ ٳօրգանիզմը շٳրջ 75%-ով բաղկացած է ջրից
70%
Ջٳրը ծածկٳմ է Երկիր մոլորակի մոտ 70%-ը:
Քաղցրահամ ջٳրը կազմٳմ է համաշխարհային ջրային պաշարների ընդաﬔնը 3%-ը, ընդ որٳմ ﬔծ մասը պարփակված է սառցադաշտերٳմ:
Խﬔլ ٳենթակա է քաղցրահամ ջրերի մոտ 1%-ը:
1%
3%
Ջրի շրջապտٳյտը բնٳթյան ﬔջ Երկրի վրա եղած ջրի ընդհանٳր քանակն անփոփոխ է և գտնվٳմ է անընդհատ շարժման ﬔջ։ Եթե երկրագնդի վրա տեղٳﬓերի տեսքով թափվող ջրի քանակը հավասարաչափ բաշխենք երկրի մակերեսի վրա, ապա կստացվի մոտ 1 ﬔտրանոց ջրի շերտ։ Ծովերի ٳօվկիանոսների, գետերի ٳլճերի մակերևٳյթից ջٳրը գոլորշիանٳմ է՝ խտանալով մթնոլորտի վերին շերտերٳմ, առաջացնելով ամպեր, և տեղٳﬓերի տեսքով թափվٳմ է Երկրի վրա։ Ջրի զգալի տոկոսը հետ է վերադառնٳմ երկրի մակերես հենց տեղٳﬓերի տեսքով։ Մի մասը թափվٳմ է օվկիանոսների և ծովերի վրա, իսկ մյٳս մասն էլ, հոսելով տեղանքի լանջերով՝ ձևավորٳմ է գետեր, որոնք էլ, իրենց հերթին, թափվٳմ են լճեր, ծովեր և օվկիանոսներ։ Հողի վրա թափված ջրի ﬓացած մասը ներծծվٳմ է (ինֆիլտրվٳմ է) գրٳնտի ﬔջ՝ ճեղքերով անցնելով դրա խորքային մաս և այդպիսով ձևավորելով ջրային ռեսٳրսների ստորգետնյա պաշարներ։ Ստորգետնյա ջրային ռեսٳրսների ﬕ մասը կٳտակվٳմ է գետնի տակ, իսկ մյٳս մասն էլ, անցնելով մակերևٳյթ՝ սնٳմ է գետերը։ Ջրի տեղափոխٳթյան այդ պրոցեսը կոչվٳմ է ջրի շրջապտٳյտ բնٳթյան ﬔջ։ Գոյٳթյٳն ٳնի ջրի շրջապտٳյտի երկ ٳձև.
1.
ՓՈՔՐ ԿԱՄ ՏԵՂԱԿԱՆ ՇՐՋԱՊՏؤՅՏ, երբ գոլորշիացվող ջٳրը այլ վայր չի տեղափոխվٳմ, այլ բարձրանալով վերև, վերադառնٳմ է նٳյն ավազանը մթնոլորտային տեղٳﬓերի տեսքով:
4
2.
ՄԵԾ ՇՐՋԱՊՏؤՅՏ, երբ գոլորշիացված ջٳրն օդային զանգվածների ﬕջոցով տեղափոխվٳմ է հարյٳրավոր կիլոﬔտրերով դեպի ցամաք և թափվٳմ այնտեղ ՝ սնٳցելով գետերը, ստորերկրյա ջրերն ٳսառցադաշտերը։
Ն ՅԻ ՏԱ Ր Ր ԼՈ ՆԵ ՆՈ Մ ՄԹ ԵՂؤ Տ
ՀԱԼՉՈՂ ՋՐԵՐ
ՏՐԱ ՆՍ
ՊԻ
ՐԱ
Ցؤ
Մ
Մ
Ցؤ
Ր
ԼՈ
ԳՈ
Ա ՇԻ
ԳԵՏ ՄԱԿ
ԵՐԵ
ԼԻՃ
Վؤ ՀՈՍ ԹԱՅԻ Ն Ք
ԳՐ
ؤ ՆՏ ՋՐ ԱՅԻՆ ԵՐ ՋՐ ԱՄ ԵՐ ԺՇ ԵՐ
Ս
Ո ԱՆ
ԿԻ ՕՎ
Տ
Ջٳրը հսկայական աշխատանք է կատարٳմ Երկրի ընդերքٳմ: Այն մակերեսից ներծծվٳմ է հողի ստորին շերտեր և հակառակը` աղբյٳրների տեսքով դٳրս է գալիս մակերես՝ առաջացնելով ճեղքեր և ստորերկրյա դատարկٳթյٳններ: Ներծծվելով ստորին շերտեր՝ ջٳրը լٳծٳմ է այնտեղ առկա տարբեր քիﬕական նյٳթեր և կախված այդ նյٳթերի կազﬕց և խտٳթյٳնից, դառնٳմ հանքային կամ քաղցրահամ աղբյٳր: Ընդերքից դٳրս եկող ջրերը հաճախ իրենց հետ բերٳմ են ﬔծ քանակٳթյամբ աղեր, թթٳներ, գազեր և այլն: 5
Ջրի շրջապտٳյտը համարվٳմ է աշխարհագրական թաղանթի (որն ընդգրկٳմ է մթնոլորտի ներքին շերտը ﬕնչև օզոնային շերտ, ջրոլորտն ամբողջٳթյամբ և քարոլորտի վերին շերտը, ٳր մարդը ծավալٳմ է իր աշխատանքային գործٳնեٳթյٳնը) աﬔնակարևոր գործընթացը։ Ջրի շրջապտٳյտի շնորհիվ մշտական կապ է հաստատվٳմ ջրոլորտի, մթնոլորտի, քարոլորտի, կեսնոլորտի և մարդոլորտի ﬕջև:
Ստորերկրյա ջրերի ձևավորٳմը Ինչպես արդեն նշվեց, ջրի ﬕ մասը թափանցելով հողի ﬔջ և այնٳհետև կٳտակվելով երկրի ընդերքٳմ ձևավորٳմ է ստորերկրյա ջրեր։ Ընդերքի ապարները լինٳմ են ջրատար (ջրաթափանց) և ջրաﬔրժ։
Ջրաﬔրժ շերտ Ջրի մակարդակ
Ջրատար շերտ Ջրաﬔրժ շերտ Արտեզյան ջրհոր
Ջրատար են կոչվٳմ այն ապարները, որոնց ﬕջով ջٳրը կարող է հեշտٳթյամբ թափանցել։ Օրինակ՝ ավազը։
6
Ջրաﬔրժ են կոչվٳմ այն ապարները, որոնց ﬕջով ջٳրը չի թափանցٳմ։ Օրինակ՝ բազալտը, մարմարը։ Կախված նրանից, թե որտեղ են կٳտակվٳմ ստորերկրյա ջրերը, դրանք լինٳմ են գրٳնտային կամ ﬕջշերտային։ Գրٳնտային ջրերն առաջին ջրաﬔրժ շերտի վրա կٳտակված ջրերն են, իսկ ﬕջշերտայինները՝ երկ ٳջրաﬔրժ շերտերի ﬕջև կٳտակվածները։ Եթե տեղանքի ռելիեֆը լեռնային է, ապա գոգավորٳթյٳններٳմ կٳտակված ﬕջշերտային ջրերը գտնվٳմ են որոշակի ճնշման տակ: Բավական է վերին ջրաﬔրժ շերտը ծակել և ջٳրը սեփական ճնշման տակ դٳրս կշատրվանի Երկրի մակերևٳյթ: Այդ ջրերն անվանٳմ են արտեզյան: Արտեզյան անվանٳﬓ առաջացել է Ֆրանսիայի Արտٳա (լատիներեն՝ Artesium) պատմական մարզից, որտեղ առաջին անգամ այդպիսի ջրհոր է փորվել: Արտեզյան ջրերով հարٳստ է նաև Արարատյան դաշտը:
Հիﬓականٳմ ստորերկրյա ջրերը բավականին մաքٳր են լինٳմ: Դրանք կարելի է առանց լրացٳցիչ մաքրման օգտագործել խﬔլ ٳև կենցաղային նպատակների համար:
6 7
Ջրի պահանջարկն աշխարհٳմ Քաղաքակրթٳթյան զարգացման հետ մարդն իր կենսագործٳնեٳթյան ﬔջ սկսٳմ է ավելի ﬔծ քանակٳթյամբ ջٳր օգտագործել: Ժամանակակից քաղաքակիրթ մարդٳն օրական անհրաժեշտ է ավելի քան 250 լիտր ջٳր: Միայն սննդառٳթյան գործընթացը նորմալ կազմակերպել ٳհամար մարդٳն անհարժեշտ է լինٳմ 10 լիտր քաղցրահամ ջٳր:
! Այսօր ավելի քան 400 մլն մարդ ապրٳմ է խիստ սակավ ջրի պայմաններٳմ, ընդ որٳմ, համաձայն հաշվարկների, այդ ցٳցանիշը ﬕնչև 2050թ. կավելանա շٳրջ 10 անգամ՝ դառնալով 4մլրդ.:
!
!
Շٳրջ 1 մլրդ մարդ չٳնի խﬔլ ٳջٳր ստանալٳ հնարավորٳթյٳն, 850 մլն էլ ոռոգման ջրի բացակայٳթյան պատճառով սովի է դատապարտված:
Ջրի աղտոտվածٳթյٳնից առաջացող հիվանդٳթյٳններից տարեկան մահանٳմ է մոտ 2 մլն մարդ` հիﬓականٳմ երեխաներ: Զարգացող երկրներٳմ հիվանդٳթյٳնների 75%-ը կապված է ջրի հետ:
Ներկայٳմս մարդիկ արդեն օգտագործٳմ են տարեկան վերականգնվող քաղցրահամ ջրային ռեսٳրսների ողջ պաշարի շٳրջ 55%-ը: Ակնկալվٳմ է, որ 2025թ.-ին այդ ցٳցանիշը կդառնա 70%: 8
55%
2018թ.
2.000.000 մարդ
70% 2025թ.
Արդյٳնաբերٳթյան զարգացٳմը, մոլորակի էկոլոգիական խնդիրները հետզհետե նվազեցնٳմ են խﬔլ ٳջրի պաշարները: Իր հերթին, արդյٳնաբերական և կենցաղային թափոնների զգալի մասն (շٳրջ 80%-ը) առանց նախնական մաքրման և ﬖասազերծման հոսٳմ է խﬔլ ٳջրի բաց ավազաններ: Ջրի ﬔծ սպառողներ են կոմٳնալ-կենցաղային ոլորտը և գյٳղատնտեսٳթյٳնը։ Օրինակ, 2016թ.-ին Հայաստանٳմ ﬕայն ոռոգման նպատակների համար օգտագործվել է 1,5 մլրդ. խոր. մ-ից ավել ջٳր, իսկ ջրամատակարարման համար՝ շٳրջ 125 մլն. խոր. մ ջٳր։
125,000,000մ³ ջٳր > 1,500,000,000մ³ ջٳր
Հայաստանի Հանրապետٳթյան ջրային ռեսٳրսները Հայաստանն աչքի է ընկնٳմ զարգացած, բայց անհամասեռ ջրագրական ցանցով: Հանրապետٳթյٳնٳմ կան շٳրջ 9480 գետեր, որոնցից 380-ը ٳնեն 10 կմ և ավելի երկարٳթյٳն և ﬕայն 4-ը՝ Ախٳրյանը, Դեբեդը, Հրազդանը և Որոտանը 100 կմ-ից երկար են։ Հայաստանի բոլոր գետերը, բացառٳթյամբ Սևանա լճի ջրավազանի գետերի, Արաքսի և Քٳռի վտակներ են: Արաքսի գետավազանին է պատկանٳմ հանրապետٳթյան գետերի 76%-ը, իսկ Քٳռին՝ 24%-ը: ՀՀ գետերի ջրերը հիﬓականٳմ օգտագործվٳմ են ոռոգման, հիդրոէներգետիկայի և արդյٳնաբերٳթյան նպատակով։
9
Գետերի ջրային ռեսٳրսների ռացիոնալ օգտագործման համար Հայաստանٳմ կա 87 ջրամբար՝ մոտ 1,4 մլրդ խոր. մ ընդհանٳր ծավալով: Դրանք հիﬓականٳմ օգտագործվٳմ են ոռոգման, էներգետիկ և ձկնաբٳծական նպատակներով: Ջրամբարներից աﬔնախոշորն Ախٳրյանն է՝ 525 մլն.խոր.մ. ծավալով, որից օգտվٳմ է նաև Թٳրքիան՝ ½ օգտագործելի ծավալի սկզբٳնքով: Հանրապետٳթյան տարածքٳմ կա 100-ից ավելի լիճ, որոնցից աﬔնաﬔծն ٳնշանակալին Սևանն է, որը գտնվٳմ է Գեղարքٳնիքի մարզٳմ, ծովի մակերևٳյթից 1900 մ բարձրٳթյան վրա։ Մեծٳթյամբ երկրորդ լիճը Արփի լիճն է։ Այն գտնվٳմ է Աշոցքի գոգավորٳթյան արևմտյան մասٳմ ծովի մակերևٳյթից 2020 մ բարձրٳթյան 10
վրա։ Լճից սկիզբ է առնٳմ Ախٳրյան գետը։ Մնացած բոլոր լճերը անհաﬔմատ փոքր են։ Հանրապետٳթյան ստորերկրյա ջրերի տարեկան պաշարներն ըստ որոշ գնահատٳﬓերի կազմٳմ են շٳրջ 4 մլրդ. խոր. մ, որից ﬕայն 1,1 մլրդ. խոր. ﬔտրը համաձայն ՀՀ Ջրի ազգային ծրագրի, ՀՀ Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրային ռեսٳրսներն են:
4,000,000,000մ³ ջրի տարեկան պաշար
1,100,000,000մ³ Արարատյան դաշտի ջրային ռեսٳրսներ
Ջրային ռեսٳրսների աղտոտٳմ Հանրապետٳթյան գետերի ջրի որակը զգալիորեն տատանվٳմ է, ինչը կապված է տվյալ գետավազանٳմ արդյٳնաբերٳթյան, կենցաղային մաքրման կայանների առկայٳթյٳնից, բնակչٳթյան խտٳթյٳնից և այլն: 2016թ.-ի դրٳթյամբ «Լավ» մաքրٳթյան դաս
Ձորագետ, Գարգառ, Աղստև, Գետիկ, Ձկնագետ, Արփա, Կարճաղբյٳր, Արգիճի, Գեղի գետեր
«Վատ» մաքրٳթյան դաս
Դեբեդ գետը սահմանին մոտ հատվածٳմ, Ախթալա, Շնող, Կարկաչٳն, Հրազդան գետը Երևանից ներքև ընկնող հատվածٳմ, Կարճևան գետեր
Արարատյան դաշտավայրٳմ Վեդի գետի Ուրցաձոր գյٳղից վերև հատվածٳմ ջٳրը «լավ» որակի է (2-րդ դաս), իսկ Արարատից ներքև հատվածٳմ` «ﬕջակ» (3-րդ դաս)՝ պայմանավորված ամոնիٳմ և ֆոսֆատ իոններով և կախٳթային մասնիկներով: 11
Արարատյան դաշտի խնդիրը Արարատյան դաշտը Հայաստանի տնտեսٳթյան համար ռազմավարական նշանակٳթյٳն ٳնի։ Այն հարٳստ է արտեզյան բարձրորակ ստորերկրյա ջրերով, որոնք առանց լրացٳցիչ վերամշակման համապատասխանٳմ են խﬔլ ٳջրի որակի չափանիշներին։ Բացի այդ, Արարատյան դաշտի ջրերը համարվٳմ են հանրապետٳթյան խﬔլٳ ջրի ռազմավարական պաշար։
2006թ.-ից սկսած այստեղ ձևավորվեցին զգալի թվով ձկնաբٳծարաններ, որոնք դարձան Արարատյան դաշտի խոշոր ջրօգտագործողները։ 2013թ.-ին ձկնաբٳծٳթյան, ոռոգման և այլ նպատակների համար գերշահագործվող Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրերը գերազանցեցին դրանց տարեկան բնական վերականգնման ծավալը մոտ 1,6 անգամ: 12
Ընդ որٳմ ջրառի զգալի մասն արդյٳնահանվٳմ է պոմպերով։ Այդ ժամանակ պոմպերով հանվող ջրերի հարաբերակցٳթյٳնը ինքնահոսող ջրերի նկատմամբ մոտավորապես հետևյալն էր. շٳրջ 32388 լ/վրկ հանվٳմ է պոմպերով 680 հորից, 31596 լ/վրկ հանվٳմ է ինքնահոսով 1115 հորից: Արարատյան դաշտٳմ ընդհանٳր առմամբ գոյٳթյٳն ٳնի մոտ 2810 հոր, որոնց ﬕ մասը կոնսերվացված է, իսկ ջրառի հիﬓական մասն ընկնٳմ է Արարատյան դաշտի կենտրոնական շրջանի վրա: Հորերի անհավասար բաշխٳմը նաև ազդٳմ է Արարատյան դաշտի ողջ ջրային համակարգի անհավասարակշռٳթյան վրա: Որպես անխնա ջրառի հետևանք արտեզյան աղբյٳրների ջրի մակարդակը կտրٳկ նվազեց և արտեզյան աղբյٳրների հասանելիٳթյան գոտին փոքրացավ շٳրջ 3 անգամ՝ 32760 հա-ից (1984թ.-ի դրٳթյամբ) դառնալով 10706 հա (2013թ.-ի դրٳթյամբ): Աղբյٳրների ջրի մակարդակի նվազման հետևանքով կրճատվեց այն համայնքների թիվը, որոնք օգտագործٳմ էին արտեզյան ջրերը խﬔլٳ, կենցաղային և ոռոգման նպատակների համար: Արարատյան դաշտի անխնա ջրօգտագործٳմը կբերի աղետալի հետևանքների։ Արդեն իսկ նման շահագործٳﬕց նվազել է հորերի ինքնաբٳխ ճնշٳմը, ինչի պատճառով զգալիորեն իջել է ինքնաշատրվանող հորերի մակարդակը՝ գործող հորերٳմ ջրի մակարդակը նվազել է 6-9 ﬔտրով, իսկ որոշ դեպքերٳմ ﬕնչև 15 ﬔտր: Հետագայٳմ ջրերի քանակի նվազման պատճառով զգալիորեն կվատանա Արարատյան դաշտի արտեզյան ջրերի որակը, ինչի արդյٳնքٳմ ﬔնք կկորցնենք ստորերկրյա բարձրակարգ որակի ջրերի թանկագին շտեմարան: Գիտակցելով Արարատյան դաշտի տագնապալի իրավիճակը՝ ՀՀ կառավարٳթյٳնը ձեռնարկٳմ է ﬕ շարք ﬕջոցառٳﬓեր, մասնավորապես, ջրօգտագործման թٳյլտվٳթյٳնների տրամադրման զգալի խստացման, ապօրինի հորած հորերի կապարակնքման, հորերի փականային ռեժիﬕ բերման և այլ աշխատանքներ: 13
Ո՞րն է ելքը Ակնհայտ է, որ առանց ջրի անհնար է պատկերացնել մարդկٳթյան ոչ ﬕայն հետագա զարգացٳﬓ, այլ նٳյնիսկ գոյատևٳմը երկրագնդի վրա: Ջրային ռեսٳրսը բնٳթյան այն եզակի բարիքներից է, որն անﬕջական կապի ﬔջ է էկոհամակարգի բոլոր տարրերի հետ և ապահովٳմ է մարդٳն գրեթե բոլոր բնٳթյան բարիքներով, ինչպես նաև երաշխավորٳմ է գյٳղատնտեսٳթյան և տնտեսٳթյան զարգացٳմը: Որպեսզի ջٳրը, որպես բնٳթյան արժեք, կարողանա գալիք սերٳնդներին էլ պարգևել իր բարիքները, անհրաժեշտ է այն խնայողաբար ٳ արդյٳնավետ օգտագործել, այլապես շատ մոտ ապագայٳմ ﬔր սերٳնդները կզրկվեն բնٳթյան այնպիսի գանձից, ինչպիսին է մաքٳր ջٳրը:
Ահա թե ինչ ٳանչափ կարևոր է Արարատյան դաշտի բնակչٳթյան գիտակից ٳսրտացավ վերաբերմٳնքը ստորերկրյա ջրերի արդյٳնավետ օգտագործման հարցٳմ։ Նրանք օժտված են անհրաժեշտ օրենսդրական և բարոյական իրավٳնքներով ոչ ﬕայն վերահսկելٳ ստորերկրյա ջրերի արդյٳնահանٳﬓ ٳօգտագործٳմը, այլև մասնակցٳթյٳն ٳնենալ ٳայդ կենսական նշանակٳթյٳն ٳնեցող բնական պաշարի վերաբերյալ կայացվող որոշٳﬓերին։
14
àôð´²Ü ϳÛáõÝ ½³ñ·³óÙ³Ý
ÐÆØܲ¸ð²Ø
«Ուրբան» կայٳն զարգացման հիﬓադրամ Urban Foundation for Sustainable Development
www.urbanfoundation.am info@urbanfoundation.am ՀՀ, ք. Երևան 0070, Ալեք Մանٳկյան 9 +374 60 612070
«Ազգային ջրային համագործակցٳթյٳն» ՀԿ
Երևանի պետական համալսարանի Էկոլոգիական իրավٳնքի գիտաٳսٳﬓական կենտրոն
“Country Water Partnership” scientific, ecological NGO
Yerevan State University Environmental Law Resource Center
Այս բրոշյٳրը ստեղծվել է Աﬔրիկայի ժողովրդի աջակցٳթյամբ` ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալٳթյան (ԱՄՆ ՄԶԳ) ﬕջոցով: Բրոշյٳրի բովանդակٳթյٳնը ﬕﬕայն հեղինակներինն է և պարտադիր չէ, որ արտահայտի ԱՄՆ ՄԶԳ կամ ԱՄՆ կառավարٳթյան տեսակետները:
«Ջրային ռեսٳրսների մասնակցային և արդյٳնավետ օգտագործٳմ» ծրագրի նպատակն է խթանել Արարատյան դաշտի ջրային ռեսٳրսների պատասխանատ ٳկառավարٳﬓ ٳօգտագործٳմը` հանրային մասնակցٳթյան և իրազեկման ﬕջոցով, ինչպես նաև խթանել վարքագծի փոփոխٳթյٳնները՝ ստորգետնյա ջրերի արդյٳնահանման կրճատٳմը ապահովել ٳհամար: Ծրագիրն իրականացվٳմ է ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալٳթյան ֆինանսավորմամբ` «Ուրբան» կայٳն զարգացման հիﬓադրաﬕ կողﬕց՝ «Ազգային ջրային համագործակցٳթյٳն» ՀԿ-ի և ԵՊՀ Էկոլոգիական իրավٳնքի գիտաٳսٳﬓական կենտրոնի հետ համատեղ։