Voorwoord
KER NS TA D
E N E R G I EVOOR V O O RKERNSTAD K E R N S TA DNL ENERGIE
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
1
In deze reeks verschenen ook KER NS TA D
K E R N S TA D N L
H E R B R U I K I N K E R N S TA D Geraadpleegde bronnen KERNSTAD NL (van Urban Opportunities) Verkocht Wegens Vrede, Dienst Landelijk Gebied, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Mei 2011 Strategische ontwikkelverkenning Cruquius, Stichting Cruquius, Mei 2011 REOS Bestuurlijke intentieverklaring: visie, ambities, opgaven en aanpak. 9 Juni 2016 REOS Internationale Vergelijking, Vereniging Deltametropool, Oktober 2014 Grenzen Verschuiven, Juni 2014 Nederlandse Kantorenmarkt 2015, NVM Business, maart 2016 Graven en Puzzelen, Gemeente Amsterdam, 11Mei 2012 Masterplan Badhoevedorp 2010, Gemeente Haarlemmermeer, 12 Juni 2008 Defensie Eiland, Karres en Brands, 27 maart 2012 Perspectiefkaart Traceomlegging A9, Januari 2012 Staat van de Gemeenten, VNG, Juni 2015 http://www.nul20.nl/dossiers/van-masterplan-naar-spelregels http://www.platform31.nl/nieuws/amsterdams-cruquiusgebied-organische-gebiedsontwikkeling http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=39294 http://www2.deloitte.com/nl/nl/pages/data-analytics/articles/woningmarkt-resultaten-2015-state-of-the-state.html http://wonenopdefensieeiland.nl/ http://cruquius.nl/ http://www.buurtbestuurt.nl/Public/OverBuurt/Index/46 http://kennisbank.platform31.nl/pages/28024/Millinxbuurt-prachtig-opgeknapt-maar-nog-niet-klaar-om-los-te-laten.html http://gebiedsontwikkeling.nu http://www.nrc.nl/nieuws/2016/07/06/hou-de-randstad-in-beweging-pak-de-lightrail-en-de-deelauto-3121017-a1510322 http://www.nrp.nl/nieuws/een-duurzame-aanpak-van-leegstand/ http://www.cruquiusconnects.nl/ http://kennisbank.platform31.nl/websites/kei2011/files/KEI2003/documentatie/kei-publicaties/V89_Inspiratielab_Millinxbuurt_Rotterdam_ jan2012.pdf
K E R N S TA D N L
M O B I L I T E I T K E R N S TA D
1
B U I T E N D E K E R N S TA D
Colofon Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 E mail@urbanopp.nl I www.urbanopportunities.nl contactpersoon: ir Remko Veenstra bnsp
Auteurs : Angéla Kortleven & ir Remko Veenstra Onderzoek : Angéla Kortleven Illustraties : Angéla Kortleven Uitwerking : Angéla Kortleven Uitgegeven : 15 juni 2016 14 juli 2017 (gewijzigde versie) Urban Opportunities - Den Haag - NL Het onderzoek naar KERNSTAD inclusief vervolgonderzoeken zijn tot stand gekomen door bijdragen van het onderzoeks- en inspiratieplatform Urban24Hub.NL en het stedenbouwkundig adviesbureau Urban Opportunities uit Den Haag.
2
Copyrights @2016 - 2017 Gebruik van kaartmateriaal en/of gegevens uit deze publicatie is alleen toegestaan met bronvermelding. Auteurs en kopierechten foto’s afbeelding 1 (voor/achterblad): Andre Kuipers (ISS NightPod) afbeelding 2: Michiel Haas afbeelding 3: bron: rotterdamdanst.nl afbeelding 4: bron: gewoonovergeld.nl afbeelding 5: bron: wesepe.nl afbeelding 6: bron: kroonshop.nl afbeelding 7: bron: tilburgers.nl afbeelding 8: bron: leermeerover.webnode.nl afbeelding 9: Jan Tuijp afbeelding 10: Ad Meskens (bron: commons.wikipedia.org
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Voorwoord
D
D
KERKERN NS ST TA A
KERNSTAD is een ongewone observatie van hoe Nederland ongemerkt ruimtelijk en economisch veranderd is. Bestuurlijk meegaan in deze verandering is niet vanzelfsprekend. Angst voor verlies van identiteit speelt hierin een belangrijke rol.Hierdoor dreigen, voor het oprapen liggende, voordelen van deze veranderingen niet benut te worden. Het debat over de ruimtelijke indeling van ons land kan deze patstelling doorbreken. Hiertoe hebben wij een viertal verkennende onderzoeken naar de effecten van KERNSTAD in de periode 2015 - medio 2017 uitgevoerd: wat kan een frame als KERNSTAD ons opleveren op het vlak van energie, mobiliteit en hergebruik? De uitkomsten van de onderzoeken hebben ons verrast. De onderzoeken leerden ons dat de betekenis groter is. De gelaagdheid dwingt ons democratie opnieuw uit te vinden. Het belang van collectieve bottum-up initiatieven, naast top-down inspanningen, is daarin erg belangrijk. Niet vanwege de kwantiteit, wel vanwege ĂŠn omgevingskwaliteit ĂŠn draagvlak. Dit boekwerk is de weerslag van een verkennende onderzoek naar de mogelijkheden om KERNSTAD van duurzame energie te voorzien. Dit vervolgonderzoek komt voort uit de verwachting dat een aantal steden in het KERNSTAD gebied tot 2040 te maken zal gaan krijgen met een bevolkingsgroei van circa 10%. Het lijkt voor de handliggend dat dit zal leiden tot een toename van de energievraag. Op dit moment ontbreekt het aan een inspirerende ruimtelijke visie hiervoor. De onderzoeken hebben als doel bij te dragen aan het debat over de ruimtelijke indeling van Nederland. Veel plezier met het lezen van dit onderzoek. ir R. Veenstra bnsp van Urban Opportunities
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
3
Inhoud
KER NS TA D
07 Introductie 08 Inleiding 09 KERNSTAD ?? Wat is dat?
10 Kenmerken van KERNSTAD 11 Groen versus stedelijk 12 Inwoners en economische topregio’s 13 Energie en energievoorzieningen 16 Energieverbruik 17 Mogelijkheden energievoorzieningen
7 13
Introductie
Kenmerken KERNSTAD
Amsterdam
Den Haag Utrecht
Rotterdam
Eindhoven
Energie
10 22 25 Oogst
Nawoord
22 Laaghangend fruit 23 Zee van energie
25 Nawoord en vervolg 27 Aantekeningen 27 Geraadpleegde bronnen
4
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Samenvatting
KER NS TA D
Wanneer er vanuit vogelvlucht naar de indeling van Nederland gekeken wordt, valt op dat er een stedelijk en een landelijk gedeelte is. Het stedelijke gebied beslaat nog geen 20% van Nederland en huisvest bijna de helft van de bevolking. Binnen dit gebied, met de titel KERNSTAD, liggen veel grote steden waaronder Amsterdam Utrecht, Eindhoven, Rotterdam en Den Haag. Binnen deze stedelijke agglomeratie met globaal dezelfde omvang als de agglomeratie Parijs, ligt Het Groene Hart en nog zes andere natuurgebieden. Op dit moment is de verwachting dat een aantal steden in het KERNSTAD gebied tot 2040 te maken zullen gaan krijgen met een bevolkingsgroei van circa 10%. Het lijkt voor de handliggend dat dit, door deze bevolkingsgroei, zal leiden tot een toename van de energievraag. Een groot deel van de huidige energiecentrales gelegen binnen KERNSTAD stoten veel CO2 uit. Zij versterken daarmee het broeikaseffect. Om dit effect tegen te gaan wordt er nagedacht over duurzame oplossingen voor de energievoorziening.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Om een bijdrage te leveren aan deze gedachte zijn vier varianten bedacht die het gebied KERNSTAD van duurzame energie kunnen voorzien: 1. Een ‘schild’ van energie: Gebruiken wat de regio’s aan de grenzen van KERNSTAD te bieden hebben 2. Een zee van energie: Windmolens in de Noordzee 3. Een groene ‘kern’ van energie: Windmolens in het Groene Hart 4. Energie uit de stad: Restenergie uit steden hergebruiken Deze varianten zijn ruimtelijk en economisch verkend. Een van deze varianten, ‘Zee van energie’, is als laaghangend fruit nader uitgelicht. ‘Zee van energie’ kan gerealiseerd worden door de windmolens te plaatsen in de aangewezen gebieden: IJmuiden Ver, Hollandse Kust en Borssele. Het samen aan duurzame energie werken ontwikkelt zich gestaag: menig energieplan komt tot stand. De betrokkenheid bij duurzame energie groeit. Collectiviteit is hierbij het sleutelbegrip: van energiecorporaties tot aan beleggingsfondsen. Allen streven ze naar duurzame energieproductie, voor een schone duurzame toekomst.
5
KER NS TA
De initiatiefnemers
D
Urban Opportunities wil mens, economie en hun leefomgeving verbinden door te luisteren naar wensen en behoeften door in te spelen op situatie, actualiteit en veranderbaarheid. Urban Opportunities is een ontwerp en adviesbureau op het gebied van de leefomgeving.
Onze ervaring: samen werken op basis van uitnodiging, ontmoeting, verbinding en respect voor elkaars belangen leidt tot toekomstbestendige plannen met meerwaarde.
In ons werk gaan wij uit van wat er al is. Analyse van de bestaande omgeving leidt ons naar de -al dan niet verborgenaanwezige kwaliteiten. Hierop bouwen wij elke opdracht, van groot naar fijn, van complex tot eenvoud, verder. Onze ruimtelijke voorstellen vinden hierin hun basis. Herstellen waar nodig, verbeteren waar mogelijk.
URBAN24HUB is een kennis- en inspiratieplatform en ziet stedenbouw als een zoektocht naar een breed en gedragen ruimtelijk perspectief dat voortvloeit uit heldere analyses, ontwerpend onderzoek en ruimtelijk inzicht.
6
De economie nodigt ons uit creatief te zijn. Soms door te zoeken naar wat beter kan, soms door nieuwe bouwstenen aan te dragen, soms door ervoor te zorgen dat er een discussie ontstaat om verandering in gang te zetten.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Introductie
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Afbeelding 2
7
KER NS TA
Inleiding
D
KERNSTAD is een reactie op de plannen van het kabinet Rutte II om de twaalf provincies op te schalen tot vijf ‘superprovincies’. Deze opschaling, tot stand gekomen van uit een bestuurlijk oogpunt, mist een ruimtelijke en economische onderbouwing.
Belangrijk ruimtelijk kenmerk is dat het niet één dominante kern heeft, maar vele kernen, als parels aan een ketting. Elke parel met zijn eigen kleur, identiteit, en glans, aantrekkingskracht. Een regenboog aan verscheidenheid als stedelijke gebied.
In het door Urban Opportunities in 2014 uitgevoerde onderzoek is getracht deze aspecten wat beter te belichten om zo een bijdrage aan de discussie omtrent de indeling van Nederland te kunnen leveren.
Dit onderzoek laat zien dat de ruimtelijke en economische verwevenheid binnen KERNSTAD al veel groter en hechter is dan de bestuurlijke. Met de uitkomsten van dit onderzoek, cq. uitgaan van het meer -stedelijke- kerngebied (KERNSTAD) en het -landelijke- Buitengebied, lijkt een debat over de herindeling van Nederland zeer wenselijk.
Met de Nota Ruimte verdween de visie om tot één metropool te komen. Hierin werd de Randstad gesplitst, uit angst dat dit anders een te groot machtsblok zou worden, in een noord- en een zuidvleugel. Niettemin, vanuit ruimtelijk en economisch perspectief gezien, verzwakt deze splitsing juist ons land.
Vanmorgen zat ik in de trein naar mijn werk. Uit verveling pakte ik mijn telefoon en merkte tot mijn schrik dat de batterij bijna leeg was. Shit, dacht ik. In de hoop dat mijn collega’s een oplader voor mij te leen hadden stopte ik mijn telefoon weer in mijn tas. De schrik zat er goed in: hoe zou ik anders vandaag mijn sociale leven moeten bijhouden, hoe zou ik ooit deze dag kunnen overleven zonder mijn telefoon... (AK)
8
In KERNSTAD blijft én de Randstad één geheel én wordt de regio Eindhoven bij dit gebied betrokken. Deze regio lijkt economisch en ruimtelijk veel op die van de Randstad regio. Het samenvoegen van deze regio’s versterkt de concurrentie kracht jegens andere Europese regio’s.
Wat zijn de mogelijkheden om KERNSTAD van energie te voorzien? Hierbij zijn, in het kader van een visie om het genoemde debat te voeden, de volgende vragen opgeteld: 1. Wat is de huidige energiebehoefte cq wat wordt er verbruikt en op welke wijze wordt het gebied KERNSTAD op dit moment van energie voorzien? 2. Welke mogelijkheden van energie voorziening zijn er voor KERNSTAD?
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
KERNSTAD ?? Wat is dat?
KER NS TA D
Vanuit de lucht kijkend, wordt snel duidelijk dat ons land qua indeling te verdelen valt in een landelijk en een stedelijk gebied. Dit drukbevolkste deel van Nederland hebben we de naam KERNSTAD gegeven. Het andere deel van Nederland wordt in dit onderzoek “Buitengebied” genoemd. Binnen de grenzen van het urbaan gebied KERNSTAD liggen drie metropoolregio’s: Amsterdam, Rotterdam-Den Haag en Eindhoven. Tussen deze metropoolregio’s liggen een aantal grote en middelgrote steden.
Uit een analyse volgt dat binnen het gebied KERNSTAD op ruimtelijk en economisch vlak anders in elkaar steekt dan de rest van Nederland. Zo wonen er niet alleen meer mensen, het biedt ook werk aan mensen uit de rest van Nederland. Mede daardoor is in dit deel van Nederland het leven veel intensiever. Wegen, openbaar vervoer, bijna alles is er in grotere dichtheid en wordt dus veel intensiever gebruikt dan in de rest van Nederland.
Dit stedelijke gebied, van 6.900 km² groot, is een vijfde van Nederland. Hier wonen en werken rond de 8,5 miljoen mensen. In het “Buitengebied”, de andere 80% van ons land, woont en werkt de andere helft van de bevolking (met ook de helft van het nationale inkomen).
Figuur 3 laat zien welk gebied KERNSTAD beslaat en waar de metropoolregio’s zijn.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Figuur 3. KERNSTAD
WIST JE DIT? De bevolkingsdichtheid van KERNSTAD is circa 1.230 inw./km2. Dit is bijna evenveel als de bevolkingsdichtheid van de dichst bevolkte provincie (ZH). METROPOOLREGIO Een metropoolregio is een aaneenschakeling van steden en dorpen waarvan de inwoners zich gedragen alsof zij in één stad wonen. Het diffusere omringende land, het achterland, is niet altijd stedelijk, waar de inwoners door werk en/of voorzieningen aan de metropoolregio verbonden zijn.
9
Kenmerken van KERNSTAD
10
Afbeeldingen 3 en 4
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Groen versus stedelijk
KER NS TA D
Om te kunnen bepalen op welke wijze KERNSTAD van energie voorzien kan worden en op welke locaties deze energievoorzieningen geplaatst kunnen worden, is het belangrijk om te weten hoe KERNSTAD ruimtelijk ingedeeld is. Waar liggen de stedelijke gebieden, waar de natuurgebieden en waar bevinden de economische activiteiten cq topregio’s. De vele gegevens hierover zijn verwerkt in bijgaande vier kaarten (zie figuur 4, 5, 6 en 7).
Binnen de grenzen van KERNSTAD liggen veel grote steden, zoals Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Eindhoven en Utrecht. Dit zijn de grootste steden die KERNSTAD kent. Naast de grote steden, liggen er ook een aantal natuurgebieden binnen in het gebied KERNSTAD. Dit zijn het Groene hart(1), het Rivierengebied(2), Arkemheen-Eemland(3), Hoeksche Waard(4), het Groene Woud(5), de Nieuwe Hollandse Waterlinie(6) en de Stelling van Amsterdam(7). Zie figuur 5.
7 3
6 1
2
4 5-
Figuur 4. Stedelijke gebieden in KERNSTAD
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Figuur 5. Groen versus stedelijk
11
KER NS TA
Inwo ners en econ om i sc h e top reg i o’s
D
Op de vorige bladzijde werd duidelijk waar de stedelijke gebieden en waar de natuurgebieden in KERNSTAD liggen. Informatie over inwoners per gemeente is hieronder aangegeven. Uit figuur 6 blijkt dat in de buurt van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven de meeste inwoners wonen (100.000+). In de buurt van de natuurgebieden wonen (logischerwijs) de minste inwoners (tot 50.000). De reden dat er in de aangegeven gebieden veel mensen wonen is dat er veel werk voor handen is.
Door de verwachte bevolkingsgroei van circa 10% tot 2040, zal de werkgelegenheid de komende decennia binnen KERNSTAD groeien. Mede daarom zijn deze gebieden in het beleid benoemd tot economische topregio’s (zie figuur 7). In de economische topregio’s zijn veel bedrijven te vinden en wonen veel mensen. Wat betekent dit doet voor het energieverbruik in deze gebieden? En hoe is het verwachte energieverbruik buiten de steden? Deze vragen zullen in het volgende hoofdstuk beantwoord worden.
0 - 10.000 10.000 - 20.000 20.000 - 30.000 30.000 - 40.000 40.000 - 50.000 50.000 - 60.000 60.000 - 70.000 70.000 - 80.000 80.000 - 90.000 90.000 - 100.000 100.000 +
Figuur 6. Aantal inwoners per gemeente
12
Figuur 7. Economische topregio’s
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Energieverbruik en energievoorzieningen
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Afbeelding 5
13
14
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
‘Een kolencentrale in je achtertuin is niet leuk, maar als je er met een stel mensen in slaagt drie windmolens in je dorp neer te zetten en het halve dorp haalt daar zijn energie vandaan, dan is het wel leuk. Dat spreekt mensen aan. Ze zijn zelfvoorzienend en niet afhankelijk van grote bedrijven.’ Hij vergelijkt het met een moestuin. ‘Dat doe je niet omdat het efficiënt is, maar omdat het leuk is om te doen.’ Rolf Schippers van Natuur & Milieu E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Afbeelding 6
15
KER NS TA
Energi eve rbr u i k
D
Om Nederland van energie te voorzien zijn er, verspreid over het hele land, 29 energiecentrales aanwezig, Dit zijn gas-, kolen- en uraniumcentrales. Ook zijn er een aantal windmolenparken. De meeste centrales zijn gelegen in en om KERNSTAD. In totaal liggen 11 energiecentrales binnen de grenzen van KERNSTAD. Dit komt doordat, met de komst van stadsgas aan het eind van de negentiende eeuw, de gasfabrieken aan de rand van de steden geplaatst werden. Na de vondst van het Nederlandse aardgas In 1948 veranderden de locaties van de gascentrales. Deze werden niet meer
aan de rand van de stad gebouwd maar in de buurt van de bronnen. Daar verwacht wordt dat de energievraag tot 2040 zal groeien, is het belangrijk dat er, naast de bestaande energiecentrales, andere manieren bedacht worden om KERNSTAD van energie te voorzien. De huidige energiecentrales stoten veel CO2 uit, wat het broeikaseffect verergert. Daarom wordt er veel nagedacht over duurzame oplossingen voor het verkrijgen van energie. Om hieraan een bijdrage te leveren zijn vier varianten beschreven die kunnen bijdragen aan de energievoorziening voor KERNSTAD.
Wat opvalt is dat in de meest stedelijke gebieden per woning het minste energie verbruikt wordt. Dit komt onder andere door dat woningen in steden dichter op elkaar staan. In steden is het vaak warmer dan in het buitengebied. Er komt relatief veel warmte vrij door onder andere bedrijven en verkeer.
Energiecentrales in Kernstad
Figuur 8. Energieverbruik woningen per gemeente
16
Figuur 9. Energiecentrales Nederland
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Mogelijkheden energievoorzieningen
KER NS TA D
De klimaatdoelstellingen enerzijds, de verwachte toename van de energievraag anderzijds zijn aanleiding voor een beknopte variantstudie naar mogelijke energievoorzieningen voor KERNSTAD. Hierbij is het maatschappelijke vraagstuk inzake de energietransitie van fossiele naar duurzame energie van groot belang.
ENERGIETRANSITIE Energietransitie is een beleidsplan van de overheid om van fossiele brandstoffen naar volledig duurzame energiebronnen zoals zonne- en windenergie over te stappen. Volgens dit plan moet Nederland in 2020 één van de duurzaamste landen van Europa zijn.
Middels een beknopte verkennende studie, in de vorm van vier varianten, wordt bekeken op welke wijze het stedelijke gebied KERNSTAD van energie kan worden voorzien.
Afbeelding 7
Vergelijkender wijs worden de varianten vergelken op de volgende punten: - situering ten opzichte van de topregio’s - uitvoerbaarheid - hoeveelheid energie die het oplevert - horizonvervuiling
Stad Biomassa Aardgas Stadsgas Windenergie
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Figuur 10. Ontwikkeling energiecentrales Nederland
Vanaf eind 1900 is het mogelijk om elektrisch te koken, dit zorgde er voor dat er geen gas meer nodig is. De locatie van elektriciteitscentrales hangt af van verschillende factoren. Zo moet een windmolenpark op een plek staan waar veel wind is.
17
Schild van energie
KER NS TA D
In deze variant wordt er gebruik gemaakt van wat de gebieden binnen KERNSTAD te bieden hebben. Amsterdam, Eindhoven en Rotterdam hebben veel industrie. De restwarmte kan gebruikt worden om woningen en andere gebouwen in deze gebieden te verwarmen. De warmte kan door een netwerk van leidingen in de grond, een warmtenet, vervoerd worden. Hierbij is het van belang dat er de afstanden niet al te groot zijn, om het verlies te beperken.
Amsterdam
Den Haag Utrecht
Rotterdam
Eindhoven
Figuur 14. Een schild van energie
Beoordeling ‘schild van energie’ Ligging ten opzichte van de topregio’s De ligging ten opzichte van de topregio’s is zeer goed. Iedere topregio heeft namelijk een eigen energiebron, de energie kan snel verplaatst worden van de bron naar de stad. Op deze manier koelt de warmte van de fabrieken en de kassen niet af voordat het bij de stad is. Uitvoerbaarheid Het idee is uitvoerbaar. Er wordt al gebruikt gemaakt van deze methodes om energie op te wekken door oa. het energiebedrijf Nuon. De aanleg van de warmte- transportbuizen kost wel veel geld.
18
In de buurt van Den Haag zijn veel kassen. Deze kassen hebben in de zomer een overschot aan warmte. Deze warmte kan worden ‘afgegeven’ aan diep in de ondergrond aanwezig water. In de winter kan het verwarmde water worden opgepompt en gebruikt worden voor het verwarmen van woningen en andere gebouwen in de omgeving. In de buurt van Utrecht en tussen Rotterdam en Eindhoven is veel natuur te vinden. Hier kunnen windmolens geplaatst worden om deze gebieden en andere steden van energie te voorzien. Al deze ‘energiecentrales’ vormen als het ware een schild om KERNSTAD heen. Hoeveelheid energie die het oplevert Dit hangt af van het aantal fabrieken en kassen dat wordt aangesloten op het netwerk. Het bedrijf Afvalverwerking Rijnmond (AVR) levert al genoeg energie voor ongeveer 45.000 huishoudens en bedrijven Horizonvervuiling Deze variant zal niet voor veel horizonvervuiling zorgen. Er wordt voornamelijk gebruik gemaakt van aanwezige fabrieken en kassen. Enkel in de twee gebieden waar deze niet aanwezig zijn, worden windmolens geplaatst om energie te verkrijgen.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Zee van energie
KER NS TA D
Ten westen van KERNSTAD ligt de Noordzee. Deze wordt al bij KERNSTAD betrokken door de havens in Rotterdam en Amsterdam. Een andere manier om de Noordzee bij KERNSTAD te betrekken, is de zee gebruiken om KERNSTAD van energie te voorzien.
Amsterdam
Den Haag Utrecht
Op dit moment zijn er twee windparken in de Noordzee aanwezig en wordt er gebouwd aan drie nieuwe windparken. Er zijn door de overheid vier nieuwe locaties aangewezen waar windparken gebouwd mogen worden. In KERNSTAD zijn ongeveer de helft van de huishoudens in Nederland gehuisvest (ongeveer 3,8 miljoen). Voor 3,8 miljoen huishoudens is een vermogen van 3.382 megawatt nodig, dit zijn ongeveer 340 windmolens van 10 MW).
Rotterdam
Eindhoven
Figuur 16. Een zee van energie
Deze kunnen geplaatst worden op de hiervoor aangewezen locaties; Borssele, IJmuiden Ver, Hollandse Kust en ten noorden van de Waddeneilanden.
Beoordeling ‘zee van energie’ Ligging ten opzichte van de topregio’s De ligging ten opzichte van de topregio’s is niet heel goed. Er moet een groot netwerk aangelegd worden om de energie bij Eindhoven te laten komen. De windmolens staan wel vlak bij de andere topregio’s. Uitvoerbaarheid Het idee is uitvoerbaar, er staan twee windparken in de Noordzee en er wordt gebouwd aan drie anderen. Ook zijn er plannen om voor 2023 windparken met een totaalvermogen van 4.450 in de Noordzee te hebben.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Hoeveelheid energie die het oplevert Om het gebied KERNSTAD van energie te voorzien is er naast de aanwezige parken nog een vermogen van 2424 MW nodig. Dit zijn ongeveer 250 windturbines van 10 MW Horizonvervuiling Deze variant zal wel voor horizonvervuiling zorgen maar hier merk je op het land niks van. De windmolens staan zo ver van de kust dat ze alleen te zien zijn vanaf zee en vanuit de lucht.
19
Groene kern van energie
KER NS TA D
aantal windmolens in het Groene Hart. Dit is te zien in figuur 12. Amsterdam
Den Haag
De grote steden en de stedelijke gebieden omringen Het Groene (figuur 11). Vanuit de gedachte dat het altijd gunstig is wanneer de bron dicht bij de afnemer gesitueerd is kan Het Groene Hart naast de functie als recreatief natuurgebied ook een bron van energie zijn. Eén van de mogelijkheden is om aan de randen (meer) windmolens te plaatsen. Hiermee blijft het midden gedeelte windmolen vrij en blijft alle ruimte voor de natuur.
Utrecht
Rotterdam
Eindhoven Figuur 11. Energie uit een kern
Utrecht Midden in KERNSTAD ligt natuurgebied Het Groene Hart. Het gebied wordt gekenmerkt door relatief weinig bebouwing. De nadruk ligt op het groen. Dit deel bestaat voor een groot gedeelte uit gras- en watervlakten. Vanuit het oogpunt van open ruimte leent dit gebied zich goed voor het plaatsen van windmolens. In 2014 staan er een beperkt Beoordeling ‘energie uit het groene hart’ Ligging ten opzichte van de topregio’s De ligging van de windmolens ten opzichte van de topregio’s is erg goed. De afstand naar elke stad is bijna even groot. De opgewekte energie kan dus snel vervoerd worden naar de steden en hun omliggende gebieden. Uitvoerbaarheid Het idee is uitvoerbaar, er staan namelijk al windmolens in het Groene Hart. Wanneer er te veel windmolens komen te staan zullen de dieren in het gebied hier wel last van ondervinden.
20
Figuur 12. Aanwezige windmolens in het Groene Hart
Hoeveelheid energie die het oplevert Dit hangt af van het aantal windmolens dat geplaatst wordt. Om heel KERNSTAD van energie te voorzien is er een vermogen van 3.382 MW nodig, Dit zijn ongeveer 340 windmolens van 10 MW. Er staan (in 2014) ongeveer 20 windmolens in het Groene Hart. Er zullen nog 320 windmolens van 10 MW bij moeten komen. Horizonvervuiling De windmolens zullen voor veel horizonvervuiling zorgen. Er komen in een natuurgebied plots grote windturbines te staan, dit zal het gebied een totaal andere uitstraling geven.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Ein
Energie uit de stad
KER NS TA D
Gebouwen hebben in de winter vaak een overschot aan koude en in de zomer een overschot aan warmte. Deze overschotten kunnen worden opgevangen en opgeslagen in de grond (koude-warmte opslag).
Figuur 20. Energie uit de stad
Amsterdam
Warmtepomp
Den Haag
Met de opgeslagen warmte kunnen in de winter gebouwen verwarmd worden en omgekeerd in de zomer gekoeld worden (figuur 19).
Warmtepomp
Beoordeling ‘energie uit de stad’ Ligging ten opzichte van de topregio’s De ligging ten opzichte van de topregio’s is erg goed. De energiebronnen zijn namelijk de gebouwen in de regio’s zelf. De energie hoeft alleen vervoerd te worden van de gebouwen naar de gebouwen. Uitvoerbaarheid Het idee is uitvoerbaar, in de nieuwbouwwijk Harnaschpolder in Delft wordt gebruik gemaakt van riothermie. Warmte koude opslag wordt bijvoorbeeld toegepast in de nieuwe wijk Park Hoog Lede te Vlaardingen.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Utrecht
Warmtepomp Warmtepomp
Warmtepomp
Rotterdam
Op deze manier kan de stad als energie bron voor zichzelf ‘zorgen’. Steden verbruiken veel energie. Hierbij gaat veel energie verloren. Dit is zonde, deze rest energie kan beter hergebruikt worden voor bijvoorbeeld het verwarmen of juist koelen van woningen en andere gebouwen. De riolering geeft energie in de vorm van warmte, gebouwen kunnen verwarmd worden door leidingen met water langs de rioolleidingen te laten lopen. Op deze manier kan de warmte van het rioolwater overgegeven worden op het water in de leidingen. Dit principe wordt riothermie genoemd (figuur18).
Warmtepomp
Warmtepomp
Warmtepomp
Eindhoven
Figuur 19. Warmte- koudeopslag
Warmtepomp
Warmtepomp
Figuur 18. Riothermie
Warmtepomp
Warmtepomp
Hoeveelheid energie die het oplevert De hoeveelheid energie die deze variant oplevert hangt af van het te veel aan warmte en kou die gebouwen hebben. Met riothermie kan tot 50% van het totale energieverbruik van huishouden teruggewonnen worden. Horizonvervuiling Deze variant zorgt niet voor horizonvervuiling. Er wordt gebruik gemaakt van bestaande en nieuwe gebouwen. De leidingen lopen onder de grond, waardoor deze niet zichtbaar zijn.
21
Laagha ngend fruit
22
Afbeelding 8
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Zee van energie
KER NS TA D
In het Nationaal Energieakkoord is afgesproken dat 16% van de energie in 2023 duurzaam moet worden opgewekt. Om die doelstelling te halen, zijn alle verschillende duurzame energiebronnen nodig. Windenergie op zee is daarbij onmisbaar. Afgesproken is dat windenergie op zee in 2023 in totaal 4.450 MW elektriciteit moet leveren. Daarmee kunnen ruim 5 miljoen huishoudens van elektriciteit worden voorzien. Dat betekent 3.450 MW bovenop de 1.000 MW die al gebouwd of in aanbouw is. Dit geeft aan dat deze variant op reletief korte termijn werkelijk te realiseren is, in vergelijking tot de drie andere varianten. De routekaart voor de realisatie van de afspraken ziet er (eind 2014) als volgt uit: 2015: 2 x 350 = 700 MW Borssele 2016: 2 x 350 = 700 MW Borssele 2017: 2 x 350 = 700 MW Zuid-Holland 2018: 2 x 350 = 700 MW Zuid-Holland 2019: 2 x 350 = 700 MW Noord-Holland
Transformator
Om KERNSTAD van energie te voorzien zijn er windmolens nodig met een totaal vermogen van circa 3.450 MW. Op dit moment staan er twee windmolenparken in de Noordzee met samen een vermogen van 228 MW. Er zijn nog drie windmolenparken in ontwikkeling met samen een vermogen van 730 MW. In totaal hebben deze vijf windmolenparken een vermogen van 958 MW. Om heel KERNSTAD van energie te voorzien is er nog een vermogen van ca 2.500 MW nodig. De grootste windmolen van nu, heeft een vermogen van 10 MW. Uitgaande van een 10 MW windturbine zullen er 250 windturbines nodig zijn om heel het gebied KERNSTAD van energie te voorzien. Deze kunnen gebouwd worden op de locaties in figuur 22, uitgelicht in figuur 24. In figuur 23 wordt de schematisch weergave van “zee van energie” weergegeven.
IJmuiden Ver
Hollandse Kust
Borssele
Figuur 22 Locaties nieuwe windmolenparken
Powerstation
Figuur 23 Schematische weergave ‘zee van energie’
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
23
Energie voor KERNSTAD doe je samen
KER NS TA D
Energieplannen en corporaties Steeds vaker nemen burgers het initiatief om gezamenlijk een energieplan te realiseren. Soms groeit zo een burgerinitiatief uit tot een energiecorporatie. Het voorziet dan op een duurzame en relatief goedkope manier een gebied van energie. Daarmee samen werken aan een betere omgeving. Zo zijn er corporaties die burgers ondersteunen bij de aanschaf en installatie van zonnepanelen. Een mooi voorbeeld van samen aan duurzaamheid werken is de Groene Regentes. Eind 2015 opende 75 verenigde buurtbewoners een collectieve zonneweide bovenop een sporthal.
"
2019
2018
"
"
2017
"
2016
"
2015
Elementen van de routekaart Nader te bepalen gebieden, minimaal 10 NM uit de kust Aangewezen gebieden
"
Indicatief kabeltrace Indicatief platform
Overige informatie
´
Bestaande parken en parken in aanbouw Nautische 12 mijl 0
1,75 0
Figuur 24. Locaties en routekaart nieuwe windparken
24
3,5 2
7 4
8
10,5 nm 12
16
km
Impactbeleggen Een andere vorm is “mede-eigenaar” worden van een windmolenpark. Zo kent ons land een beleggingsfonds wat het grote publiek wil betrekken bij de financiering van windmolenparken op de Noordzee. Het fonds speelt daarmee in op de groeiende behoefte aan impactbeleggingen. Het mes snijdt aan twee kanten: niet uitsluitend investeren vanuit financieel gewin maar ook er maatschappelijk iets goeds mee bereiken. Het fonds (Meewind) streeft naar een 100 % duurzame energieproductie in Nederland, voor een schone en duurzame toekomst. Het fonds biedt iedereen de mogelijkheid om te investeren in duurzame energieprojecten. E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Nawoord en ver volg
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Afbeelding 9
25
KER NS TA
Nawoord en vervolg
D
Nederland bestaat grofweg uit een een min of meer aaneengesloten stedelijk en landelijk gebied. Het stedelijke gebied, de agglomeratie KERNSTAD, beslaat bijna 1/5 van Nederland en huisvest de helft van de bevolking. Binnen KERNSTAD liggen grote steden zoals Amsterdam, Utrecht, Eindhoven, Tilburg, Rotterdam en Den Haag. Verwacht dat er tot 2040 een bevolkingsgroei zal plaatsvinden van 10%. Meer mensen impliceert meer vraag naar energie. Waar is de ruimte voor duurzame energiebronnen, zoals zonne- en windenergie? Wat zijn de mogelijkheden? In de Noordzee zijn drie locaties aan gewezen waar nieuwe windmolenparken mogen komen. Het plaatsen van 250 windturbines met elk een vermogen van 10 MW op deze locaties, zorgt samen met de al aanwezige windturbines voor genoeg energie om het gebied van KERNSTAD van energie te voorzien.
Ik kom even terug op het verhaal over mijn telefoon. Hieruit blijkt dat energie een steeds belangrijkere rol is gaan spelen in ons leven. Energie is onmiskenbaar heel belangrijk, al was het alleen maar omdat zonder energie onze smartfoon het niet meer doet. Ook hebben we bijvoorbeeld geen lekker warm huis om in thuis te komen na een zware werkdag (AK)
26
De agglomeratie KERNSTAD gebruikt niet alleen energie maar kan energie leveren. Restwarmte uit de riolering kan gebruikt worden voor het verwarmen van gebouwen. Het overschot aan warmte in de zomer kan in de winter gebruikt worden om de gebouwen te verwarmen. Omgekeerd kan winterkoude gebruikt worden om in de zomer gebouwen mee te koelen.
De grote steden en hun omringende gebieden hebben elk hun karakteristieke eigenschappen die voor energie voor KERNSTAD kunnen zorgen. Restwarmte van de industie van Amsterdam, Eindhoven, Tilburg en Rotterdam kan gebruikt worden voor het verwarmen van gebouwen. In de omgeving van Den Haag zijn veel kassen te vinden, waarvan de restwarmte gebruikt kan worden voor het verwarmen van gebouwen. Vervolg Uit deze studie blijkt dat KERNSTAD veel mogelijkheden heeft zichzelf van energie te kunnen voorzien. Zonder urgentie gebeurt er niet veel. Is een optimalisering van deze ‘Een zee van energie’ wat nu nodig is of hebben we het meest baat van een polyvalente energie netwerk van vraag en aanbod? En welke hindernissen zijn te verwachten? Wat kunnen we bereiken met het verder democratiseren van energie? Wat zijn de mogelijkheden om burgers actief mee te laten participeren in de ontwikkelingen? Energie komt langzaam uit de ‘dode hoek’. Niet alleen neemt steeds meer het belang toe, ook de interesse in energie is groeiende. Energie is meer dan nut en nodig, hoe meer je ermee te maken hebt hoe leuker het wordt. In dat opzicht is het net sport. De rapportage van het tweede vervolgonderzoek “hergebruik” wordt medio 2016 verwacht.
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Aantekeningen / Geraadpleegde bronnen
KER NS TA D
Aa nteken in ge n
KERNSTAD NL (van Urban Opportunities) Energietrends 2014 De ratio van ruimtelijk-economisch topsectorenbeleid http://www.geo-grafisch.nl/apps_voor_nederland http://www.tennet.eu/nl/nl/net-projecten/elektriciteitsnet.html http://www.c2w.nl/Uploads/2011/9/07-Energiekaart-TW38.pdf http://www.CBS.nl http://www.windstats.boschenvanrijn.nl/ http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2009/04/06/randstad-380-van-groot-belang-voor-energievoorziening.html http://www.nwea.nl/hoeveel-elektriciteit-levert-een-windmolen-op http://www.randstad380kv-noordring.nl/onderwerpen-planfase/het-elektriciteitsnetwerk http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0001-Bevolkingsomvang-en-huishoudens.html?i=15-12 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/windenergie/windenergie-op-zee http://bouwprofsnederland.nl/forum/topics/riolering-als-nieuwe-energiebron?xg_source=activity http://www.joostdevree.nl/shtmls/riothermie.shtml http://www.tauw.nl/expertise/energie/voor-bedrijven/energie-uit-afvalwater/ http://www.nrc.nl/nieuws/2014/09/26/kabinet-wil-drie-locaties-voor-windmolens-op-zee-vergunningen-vervallen/ http://www.happynews.nl/2010/02/26/de-grootste-windturbine-ter-wereld-genereert-10-mw-en-drijft/#.VFuC9PmG-lc http://www.meewind.nl http://www.omroepwest.nl/nieuws/27-10-2014/delft-den-haag-en-westland-binnenkort-verwarmd-door-fabrieken http://www.technischweekblad.nl/enschede-krijgt-warmte-uit-riool.230938.lynkx http://www.parkhooglede.nl/deelplan5/woningtype/?xml_houseType=25867327-4D51-E311-8700-005056AA000E
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
Afbeelding 10
Geraadpleegde bronnen
27
Dit boekwerk is u aangeboden door:
Urban Opportunities verbindt mens, economie en leefomgeving
Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 I www.urbanopportunities.nl I www.kernstad.nl
Wijnhaven 88 2511 GA Den Haag T +31 (0)70 87 00 460 I www.emma.nl I www.kernstad.nl