B U I T E N D E K E R N S TA D
In deze reeks verschenen ook Voorwoord
KER NS TA D
KER NS TA D
H E R B R U I K I N K E R N S TA D
E N E R G I EVOOR V O O RKERNSTAD K E R N S TA DNL ENERGIE
Geraadpleegde bronnen KERNSTAD NL (van Urban Opportunities) Verkocht Wegens Vrede, Dienst Landelijk Gebied, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Mei 2011 Strategische ontwikkelverkenning Cruquius, Stichting Cruquius, Mei 2011 REOS Bestuurlijke intentieverklaring: visie, ambities, opgaven en aanpak. 9 Juni 2016 REOS Internationale Vergelijking, Vereniging Deltametropool, Oktober 2014 Grenzen Verschuiven, Juni 2014 Nederlandse Kantorenmarkt 2015, NVM Business, maart 2016 Graven en Puzzelen, Gemeente Amsterdam, 11Mei 2012 Masterplan Badhoevedorp 2010, Gemeente Haarlemmermeer, 12 Juni 2008 Defensie Eiland, Karres en Brands, 27 maart 2012 Perspectiefkaart Traceomlegging A9, Januari 2012 Staat van de Gemeenten, VNG, Juni 2015 http://www.nul20.nl/dossiers/van-masterplan-naar-spelregels http://www.platform31.nl/nieuws/amsterdams-cruquiusgebied-organische-gebiedsontwikkeling http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=39294 http://www2.deloitte.com/nl/nl/pages/data-analytics/articles/woningmarkt-resultaten-2015-state-of-the-state.html http://wonenopdefensieeiland.nl/ http://cruquius.nl/ http://www.buurtbestuurt.nl/Public/OverBuurt/Index/46 http://kennisbank.platform31.nl/pages/28024/Millinxbuurt-prachtig-opgeknapt-maar-nog-niet-klaar-om-los-te-laten.html http://gebiedsontwikkeling.nu http://www.nrc.nl/nieuws/2016/07/06/hou-de-randstad-in-beweging-pak-de-lightrail-en-de-deelauto-3121017-a1510322 http://www.nrp.nl/nieuws/een-duurzame-aanpak-van-leegstand/ http://www.cruquiusconnects.nl/ http://kennisbank.platform31.nl/websites/kei2011/files/KEI2003/documentatie/kei-publicaties/V89_Inspiratielab_Millinxbuurt_Rotterdam_ jan2012.pdf
E N E R G I E V O O R K E R N S TA D
K E R N S TA D N L
M O B I L I T E I T K E R N S TA D
Colofon Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 E mail@urbanopp.nl I www.urbanopportunities.nl contactpersoon: ir Remko Veenstra bnsp
Het onderzoek naar KERNSTAD inclusief vervolgonderzoeken zijn tot stand gekomen door bijdragen van het onderzoeks- en inspiratieplatform Urban24Hub.NL en het stedenbouwkundig adviesbureau Urban Opportunities uit Den Haag.
2
1
K E R N S TA D N L
Auteurs : Florian Mans & ir. Remko Veenstra Onderzoek : Florian Mans Illustraties : Florian Mans Uitwerking : Florian Mans Uitgegeven : 6 maart 2017 14 juli 2017 (gewijzigde versie) Urban Opportunities - Den Haag - NL
1
Copyrights @2017 Gebruik van kaartmateriaal en/of gegevens uit deze publicatie is alleen toegestaan met bronvermelding. Auteurs en kopierechten foto’s: afbeelding 1, 2 (voorblad): Windmolens - rtvoosst.nl en De Ronde Venen (Wilnis) afbeelding 3: Bronckhorst - R. Veenstra afbeelding 4: Eenrum - rtvnoord.nl afbeelding 5: Luchtopname Loevestein - Museaactueel afbeelding 6: Monsson group turkey afbeelding 7: Bundercruyse hoeve afbeelding 8: Windmolenpark - RTL Nieuws afbeelding 9: Bijenkorven - depositphotos afbeelding 10: Chalet Eifel afbeelding 11: Atelierwoning LR - onb.nl afbeelding 12: Schoorstenenhuis - Mark Sekuur afbeelding 13: Priesterstraat 2 Sint - Denijs afbeelding 14: Afsluitdijk - Deltacommissaris afbeelding 15 (achterblad): Schapen in de wei - niet bekend
B U I T E N D E K E R N S TA D
Voorwoord
KER NS TA D
KERNSTAD is een ongewone observatie van hoe Nederland ongemerkt ruimtelijk en economisch veranderd is. Bestuurlijk meegaan in deze verandering is niet vanzelfsprekend. Angst voor verlies van identiteit speelt hierin een belangrijke rol. Hierdoor dreigen, voor het oprapen liggende, voordelen van deze veranderingen niet benut te worden. Debat over de ruimtelijke indeling van ons land kan deze patstelling doorbreken. Hiertoe hebben wij een kwartet aan verkennende onderzoeken naar de effecten van KERNSTAD in de jaren 2015 - 2016 uitgevoerd: wat kan een frame als KERNSTAD opleveren op het vlak van bijvoorbeeld energie, mobiliteit en hergebruik? De uitkomsten van de onderzoeken hebben ons verrast. De onderzoeken leerden ons dat de betekenis groter is. De gelaagdheid dwingt ons de ‘democratie in’ opnieuw uit te vinden. Het belang van collectieve bottum-up initiatieven, naast top-down inspanningen, is daarin erg belangrijk. Niet vanwege de kwantiteit, wel vanwege én omgevingskwaliteit en draagvlak. Bijgaand boekwerk is de beknopte weerslag van het deelonderzoek naar het gebied BUITEN DE KERNSTAD. Het is een verfrissende en inspirerende kijk op het buitengebied van ons land. Ik wens u veel plezier met het lezen van dit onderzoek. ir. R. Veenstra bnsp directeur van Urban Opportunities
B U I T E N D E K E R N S TA D
3
Inhoud
KER NS TA D
07 Introductie 08 Inleiding 09 Het wat en waarom van KERNSTAD 10 Het buitengebied 11 Huidige situatie en ontwikkelingen 12 Demografische ontwikkelingen 14 Ruimtelijke situatie 15 Omgaan met krimp 18 Strategie van het buitengebied 20 Betekenis en kwaliteit van het buitengebied
7 19
Introductie
11 26 29 Kenmerken
Scenario’s
Oogst
Nawoord
19 Scenario’s
26 Utbreiding en verdieping 27 Enclaves bouwen in regionaal perspectief 28 Het buitengebied en de toekomst
4
29 Nawoord en vervolg 31 Aantekeningen 31 Geraadpleegde bronnen B U I T E N D E K E R N S TA D
Samenvatting
KER NS TA D
Veel landelijke gemeenten en kleine steden in het buitengebied krimpen of dreigen te krimpen als gevolg van een (nieuwe) trek naar de grote stad. Het doembeeld van dichtgetimmerde huizen dringt zich op. Het lijkt zich zelf te versterken: woningen komen leeg te staan, de WOZ waarde van de woningen daalt. Krimp en leegstand zijn in dit soort gemeenten een gegeven, maar krimp duidt niet op deze sombere toekomst. Dit is slechts het gevolg van een veranderende samenleving. Krimp en ruimte bieden juist de mogelijkheid voor dit soort gemeentes en regio’s om zichzelf te herontdekken en opnieuw uit te vinden net zoals de grote steden dat deden. Het onderzoek naar het buitengebied en evaluaties van krimp geven weer dat het Buitengebied anders functioneert dan KERNSTAD en daarom om een andere aanpak vraagt. In plaats van het groei-denken is het beter om te kijken naar het belang en de kwaliteit van de omgeving op lokale en regionale schaal.
Op lokale schaal betekent dit: terug gaan naar ruimtelijke kwaliteit en identiteit van kleine steden en landelijke gebieden. Op regionale schaal betekent dit: op zoek gaan naar sterkten en kwaliteiten van de regio en daarbij voortbouwen op kennis en infrastructuur van de regio. Iedere gebied vraagt hierbij om een eigen aanpak. Om het buitengebied vanuit een ander licht te bezien hebben wij vier verkennende scenario’s bedacht die een nieuw perspectief bieden op de wijze waarop we het buitengebied gebruiken: 1. enclaves bouwen; als collectief kleine complexen creëren om gemeenschappelijk te wonen, 2. future agriculture; vernieuwing van de agrarische sector. 3. energy valley; creëren van een energie regio die produceert en innoveert en voortbouwt op kennis en infrastructuur, 4. recreatie en natuur; ruimte benutten voor natuur en recreatie. Daarnaast speelt ook de vraag hoe het buitengebied zich in de verre toekomst kan ontwikkelen. Het effect dat we nu zien van krimpende gebieden kan misschien enkel een tijdelijk fenomeen zijn.
‘‘om het buitengebied te begrijpen kunnen we niet naar grote steden kijken.’’
B U I T E N D E K E R N S TA D
5
KER NS TA
De initiatiefnemers
D
Urban Opportunities wil mens, economie en hun leefomgeving verbinden door te luisteren naar wensen en behoeften door in te spelen op situatie, actualiteit en veranderbaarheid. Urban Opportunities is een ontwerp en adviesbureau op het gebied van de leefomgeving.
Onze ervaring: samen werken op basis van uitnodiging, ontmoeting, verbinding en respect voor elkaars belangen leidt tot toekomstbestendige plannen met meerwaarde.
In ons werk gaan wij uit van wat er al is. Analyse van de bestaande omgeving leidt ons naar de -al dan niet verborgenaanwezige kwaliteiten. Hierop bouwen wij elke opdracht, van groot naar fijn, van complex tot eenvoud, verder. Onze ruimtelijke voorstellen vinden hierin hun basis. Herstellen waar nodig, verbeteren waar mogelijk.
URBAN24HUB is een kennis- en inspiratieplatform en ziet stedenbouw als een zoektocht naar een breed en gedragen ruimtelijk perspectief dat voortvloeit uit heldere analyses, ontwerpend onderzoek en ruimtelijk inzicht.
6
De economie nodigt ons uit creatief te zijn. Soms door te zoeken naar wat beter kan, soms door nieuwe bouwstenen aan te dragen, soms door ervoor te zorgen dat er een discussie ontstaat om verandering in gang te zetten.
B U I T E N D E K E R N S TA D
Introductie
B U I T E N D E K E R N S TA D
Afbeelding 3
7
KER NS TA
Inleiding
D
Figuur 1. Agglomeratie Parijs en KERNSTAD
Het onderzoek BUITEN DE KERNSTAD is een vervolg op de studie KERNSTAD NL. In deze studie zoomen we in op het nietKERNSTAD gebied; het overige Nederland.
Figuur 2. Agglomeratie Londen en KERNSTAD
Parijs Inwoners: 11.200.000 Oppervlakte: 3.751 km² Dichtheid: 2.985 inw/km² Groei: + 0,55% per jaar
Hoe zit dit deel (4/5 van het totaal) van Nederland in elkaar? Hoe anders is dit deel van ons land in relatie tot de hectiek van KERNSTAD? Wat is het perspectief? Waar liggen de kansen? We gaan op zoek naar de antwoorden. Hierbij bekijken we de diverse planologisch aspecten, zoals: 1. hoe ontwikkelt de bevolking zich en wat zijn hiervan de effecten? 2. hoe is Nederland ruimtelijk ingedeeld? 3. hoe wordt omgegaan met krimp en wat zijn hierbij de mogelijkheden? Na de kenschets van het niet-KERNSTAD gebied verkennen we het perspectief van dit deel van ons land middels een viertal scenario’s als opmaat van en aanzet tot nieuwe inzichten. Op deze wijze dragen wij bij aan het debat over de toekomst van Nederland, waarbij de nadruk ligt op kracht en identiteit.
De studie KERNSTAD NL is een reactie op de plannen van het kabinet Rutte II om de twaalf provincies op te schalen tot vijf ‘superprovincies’. Dit plan was overwegend ingezet vanuit een bestuurlijke/politieke invalshoek en miste een gedegen ruimtelijk economisch analyse. Het in 2014 door Urban Opportunities geïnitieerde onderzoek KERNSTAD NL had tot doel zowel deze aspecten beter te belichten en bij te dragen aan de discussie over de ruimtelijke indeling van ons land. In de laatste decennia van de vorige eeuw verdween de visie om tot één metropool te komen. Uit angst dat dit anders een te groot machtsblok zou worden werd zelfs de randstad gesplitst in een noord en een zuidvleugel (dit ondanks dat, gezien vanuit economisch perspectief, deze splitsing ons land verzwakte). Ruimtelijk en economisch bezien vormen de randstad en de regio Eindhoven een samenhangend gebied. Op deze situatie speelt de studie KERNSTAD NL in.
Londen Inwoners: 14.400.000 Oppervlakte: 5.175 km² Dichtheid: 2.791 inw/km² Groei: + 1,3% per jaar
8
B U I T E N D E K E R N S TA D
Het wat en waarom van KERNSTAD
KER NS TA D
Vanuit de lucht kijkend, wordt snel duidelijk dat ons land qua indeling te verdelen valt in een landelijk en een stedelijk gebied. Dit drukbevolkste deel van Nederland hebben we de naam KERNSTAD gegeven. Het andere deel van Nederland wordt in dit onderzoek “buitengebied” genoemd. Binnen de grenzen van het urbaan gebied KERNSTAD liggen drie metropoolregio’s: Amsterdam, Rotterdam-Den Haag en Eindhoven. Tussen deze metropoolregio’s liggen een aantal grote en middelgrote steden. Dit stedelijke gebied, van 6.900 km² groot, is een vijfde van Nederland. Hier wonen en werken rond de 8,5 miljoen mensen. In het “buitengebied”, de andere 80% van ons land, woont en werkt de andere helft van de bevolking met ook de helft van het nationale inkomen. Uit een analyse volgt dat het gebied KERNSTAD op ruimtelijk en economisch vlak anders in elkaar steekt dan de rest van Nederland. Zo wonen er niet alleen meer mensen, het biedt ook werk aan mensen uit de rest van Nederland. Mede daardoor is in dit deel van Nederland het leven veel intensiever. Wegen, openbaar vervoer, bijna alles is er in grotere dichtheid en wordt dus veel intensiever gebruikt dan in de rest van Nederland.
B U I T E N D E K E R N S TA D
Figuur 3. KERNSTAD in Nederland
KERNSTAD NL Inwoners: 8.500.000 Oppervlakte: 6916 km² Dichtheid: 1230 inw/km² Groei: + 1% per jaar
METROPOOLREGIO Een metropoolregio is een aaneenschakeling van steden en dorpen waar van de inwoners zich gedragen alsof zij in één stad wonen. Het diffusere omringende land, het achterland, is niet altijd stedelijk, waar de inwoners door werk en/of voorzieningen aan de metropoolregio verbonden zijn.
9
KER NS TA
Het buitengebied
D
Buitengebied in zijn gangbare betekenis refereert aan het buitenstedelijk gebied. In deze studie volgen wij dit niet. “Ons” buitengebied is niet alleen buitenstedelijk gebied, de periferie, maar heel Nederland minus het KERNSTAD gebied.
Dit overige deel van ons land is niet alleen maar platteland en/of natuur. Meer dan 70% van ons land woont in stedelijk gebied. Nederland is in vergelijking met andere landen sterk “klein verstedelijkt” én daar mee vooral een ‘land van kleine steden’.
Dit buitengebied beslaat in totaal 4/5 van het Nederlandse oppervlak en huisvest iets meer dan de helft van de bevolking. Daarnaast heeft het ook een veel lagere bevolkingsdichtheid dan KERNSTAD NL: 248 inw/km² tegenover 1194 inw/km².
Het buitengebied omvat de provincies Friesland, Groningen, Drenthe, Over ijssel, Gelderland, Limburg en Zeeland en delen van de overige provincies Noord-Holland, Flevoland, Utrecht en Noord-Brabant en Zuid-Holand.
BUITENGEBIED KERNSTAD
Figuur 4 Het BUITENGEBIED en KERNSTAD.
10
B U I T E N D E K E R N S TA D
KER NS TA D
Huidige situatie en ontwikkelingen
Afbeelding 4
B U I T E N D E K E R N S TA D
11
Demografische ontwikkelingen
KER NS TA D
Bevolkingsgroei in procenten prognose 2012 - 2040 0-5
%
Bevolkingsdichtheid aantal inwoners per km2 25 - 250
5 - 10 %
250 - 500
10 - 33 %
500 - 1.000
afname toename
1.000 - 2.500
0 - 10 %
2.500 - 6.298
10 - 20 %
Kernstad
20 -62 %
2040
2010
1980
1950
Figuur 6. bevolkingsgroei per gemeente, prognose 2040. Bron: pbl
Figuur 7. bevolkingsdichtheid in Nederland. Bron: pbl
De Nederlandse bevolking verandert: na de tweede wereldoolog groeide onze bevolking sterk. We worden steeds ouder en het aantal gepensioneerden ten opzichte van de beroepsbevolking wordt hierdoor steeds groter.
Figuur 6 laat zien dat veel stedelijke gebieden binnen KERNSTAD sterk groeien. Deze groei wordt echter niet veroorzaakt door een geboorteoverschot. Dit komt omdat de bevolking zich verplaatst. Er vindt een nieuwe trek naar de stad plaats. Te zien is dat veel randgemeentes blauw gekleurd zijn. Dit geeft aan dat vooral de perifere gebieden in Nederland de komende jaren sterk zullen krimpen. Een groot deel van de gemeentes ligt in de 0-10% groei. Het inwonertal is hier echter kleiner (zie figuur 7). Dit geeft weer dat mogelijke groei gering is of dat de bevolking daar stagneert.
De verwachte bevolkingsprognose geeft aan dat deze bevolkingspiramide zich langzaam stabiliseert. De totale bevolking groeit nog wel, maar deze vlakt steeds verder af. En hoewel de groei van het aandeel ouderen afvlakt neemt de grijze druk nog steeds toe. Dit komt omdat het verschil in leeftijdsgroepen ook verder stabiliseert.
Figuur 5. Bevolkingspiramide’s. Bron: pbl
12
B U I T E N D E K E R N S TA D
KER NS TA D
Prognose aantal 65-plussers prognose 2012 - 2040 15 - 20 % 20 - 25 % 25 - 30 % 30 - 45 %
Prognose grijze druk (2012-2040) aantal 65-plussers per honderd 20-64 jarigen 23 - 40 40 - 45 45 -50 50 - 60 60 - 92
Figuur 8. prognose aantal 65-plussers per 2040
Figuur 9. prognose grijze druk per 2040
Doordat kinderen het ouderlijk huis verlaten en ouderen minder verhuizen, blijven ouderen in relatief grote woningen wonen. Hierdoor ontstaat een krappe woningmarkt voor gezinnen die meer ruimte zoeken. Naarmate de tijd verstrijkt komt een groot deel van deze woningen na het overlijden van de bewoner leeg te staan. Dit betekent dat er mogelijk in de toekomst een ruimere woningmarkt zal ontstaan. Dit is gunstig voor huishoudens die meer ruimte zoeken.
B U I T E N D E K E R N S TA D
13
Ruimtelijke situatie
KER NS TA D
Bodemgebruik Nederland Woonterrein
Bevolkingsdichtheid aantal inwoners per km2 25 - 250
Bouwterrein
250 - 500 Overig bebouwd terrein Recreatieterrein Agrarisch terrein Bos
500 - 1.000 1.000 - 2.500 2.500 - 6.298 Kernstad
Natuurlijk terrein
100
Water
5,2 4,1
9,7
60
80
Figuur 11. Kaart ruimtegebruik in Nederland. Bron: cbs
20
2,9 3,8 6,6 4,3
Nederland bestaat in veel opzichten uit een verzameling van kleine steden. Of zoals de rijksbouwmeester Floris Alkemade schrijft in ‘emancipatie voor de periferie’: ‘‘Nederland is geen vol land, maar een lege stad.’’Nederland bestaat voor een substantieel deel uit min of meer aaneengesloten stedelijke gebieden met
hoge dichtheden. In dit gedeelte woont de helft van ons land. Dit gebied (1/5 van NL) fungeert als een magneet en kent een hoge dichtheid van wonen, voorzieningen en arbeidsplaatsen. Het trekt veel mensen aan. De huidige tendens laat zien dat veel mensen in de sterk verstedelijkte gebieden blijven wonen. Voorheen trokken mensen de stad uit naarmate het gezin groeide. De vraag in hoeverre deze beweging er in de toekomst uit ziet valt nog te bezien. Het is mogelijk dat KERNSTAD blijft groeien maar evenzo is het mogelijk dat er in de toekomst (weer) een trek naar buiten de stad plaats zal vinden.
0
Ruimtegebruik Nederland in procenten
40
63,4
Is Nederland wel of niet dichtbevolkt? Het netto oppervlak van Nederland is ca. 34.000 km². Ruim 60% daarvan wordt gebruikt voor landbouw. Iets meer dan 10% is bebouwde ruimte. Dat is te zien in figuur 11, waar het ruimtegebruik van ons land weergegeven wordt. Hieruit blijkt dat Nederland een sterk agrarisch land is.
Figuur 12. bevolkingsdichtheid in Nederland. Bron: pbl
Figuur 10. Tabel ruimtegebruik. Bron: cbs
14
B U I T E N D E K E R N S TA D
Omgaan met krimp
KER NS TA D
Door krimp neemt het aantal gebruikers van oa infrastructuur en voorzieningen af terwijl de kosten gelijk blijven. Het op peil houden hiervan is op termijn niet houdbaar. De verhoudingen tussen vraag en aanbod zijn ontregeld en de omgang met krimp verlangt een andere manier van denken.
Migratiesaldo per gemeente aantal vestigers - vertrekker per 1.000 inwoners -10 - -4 -4 - 0 0-4 4 - 15 Kernstad
De oorzaken van krimp en niet-groei zijn nauwelijks te beïnvloeden. De begrijpelijke reactie om effecten van deze ontwikkeling te bevechten of terugdraaien is gedoemd te mislukken. De oplossing ligt veel meer in het omarmen van krimp en het verwelkomen als kans en niet als bedreiging: niet langer het (constante) groei-denken maar opnieuw gaan nadenken over de wijze waarop steden en gebieden in het buitengebied zich kunnen ontwikkelen. In zijn boek Anti-Stad beschrijft M. Hermans het voorstel voor terugbouw. Het principe is gebasseerd op een transitie van groei naar niet-groei en waarbij gefocust wordt op kleiner groeien. ‘‘Kleiner groeien hoeft niet negatief te zijn.’’ Hierbij wordt gekeken naar ruimtelijke kwaliteit en identiteit in regionaal en lokaal perspectief. Hierbij speelt de vraag: hoe kan je kwaliteit toevoegen door weg te halen? Sloop is ingrijpend en vernietigt vaak historie en daarmee identiteit. De historie van vele kleinere binnensteden vormt vaker een obstakel dan een trap.
B U I T E N D E K E R N S TA D
Figuur 13. migratiesaldo per gemeente. Bron: Volksgezondheid en zorg
Benut historie als drempel, maar voorkom dat het een museumstad wordt, bepleit T. Vermeend hierover. In het artikel ‘‘de kracht van krimp’’ biedt E. Zuidema een perspectief op krimp als kans door beter te kijken naar krimp en gebruik te maken van de mogelijkheden die het brengt. Het belang om regionale overheden samen te brengen met lokale bewoners is evident en zo het creëren van perspectief. Het voorbeeld van Zuidema komt uit Denemarken. In Jutland vormde de lokale bewoners het initiatief en gaf de overheid sturing en financiele steun om samen het beheer en ontwikkeling te delen.
Het ’stimuleren van groei in het ene gebied resulteert in een afname van groei in een ander gebied.’’
15
KER NS TA D
16
B U I T E N D E K E R N S TA D
KER NS TA D
B U I T E N D E K E R N S TA D
Afbeelding 5
17
Strategie van het buitengebied
KER NS TA D
Vijf strategiën voor het buitengebied. Anders Denken Architecten, stedenbouwkundigen en planologen zijn niet langer alleen schepper of ontwerper van de gebouwde omgeving maar visionair van de nieuwe ruimte. De gevolgen van een veranderende samenleving, van demografische transities en krimp vragen ons om anders na te denken over de wijze waarop wij nadenken over de inrichting van Nederland. Hierin doen we er verstandig aan onze manier van denken aan te passen aan de veranderende samenleving. Ofwel dat steden niet langer afzonderlijke centra met aanliggende buitenwijken zijn, maar onderdeel van een grensoverschrijdend netwerk.
ders denken An
pectief Pers
icipatie Part
instrum en
n te
er en he Be
erimentatie Exp
Perspectief Om terug te kunnen bouwen is het van belang lokale bewoners en regionale overheden perspectief te bieden op de toekomst. Waarin zij een centrale rol kunnen spelen in de herontwikkeling van hun gebied. Ook al is dit er een met minder mensen en middelen. Hierbij is de noodzaak om onderzoek te doen naar lokale identiteit en cultuur voor de inpassing van terugbouw van groot belang. Zonder een toekomstig perspectief is dit onmogelijk: ‘’een toekomstgerichte propositie biedt openingen om op kwalitatieve wijze kleiner en gelukkiger te groeien’’
Participatie Zonder het engagement van bewoners heeft terugbouw geen kans van slagen. Het is een proces waarbij voor alle partijen evenveel gestuurd en gebouwd wordt als de architect en de wethouder. Beheer en instrumenten Planning van niet-groei is voornamelijk reactief. De oorzaken van niet-groei zijn nauwelijks te beïnvloeden. Zachte instrumenten als communicatie, zelforganisatie en culturele interventies hebben hierbij meer effect op de stedelijke ontwikkeling dan de traditionele ‘’harde’’ instrumenten. Voor terugbouw hebben we behoefte aan nieuwe instrumenten. Traditioneel beheer is onhaalbaar en daarom is het van belang om verder te kijken naar mogelijkheden en verantwoordelijkheden voor gedeeld beheer. Experimentatie Het loslaten van groei-denken dwingt ons om tegen onze ‘natuur’ in te gaan en onbekende vragen en processen te ontdekken. Deze onwetendheid biedt de noodzaak om oplossingen te zoeken voor deze vragen door middel van experimentatie.
Figuur 14. Strategie Buitengebied © Florian Mans
18
B U I T E N D E K E R N S TA D
KER NS TA D
Scenario’s
Afbeelding 6
B U I T E N D E K E R N S TA D
19
KER NS TA
Betekenis en kwaliteit van het buitengebied
D
Te zien is dat er een afname plaats vindt van het inwonertal in veel kleine steden en landelijke gemeentes in het buitengebied en dat er een trek plaats vindt naar KERNSTAD. Het feit dat het buitengebied krimpt biedt daarmee ook meer mogelijkheden dan in KERNSTAD. Om de eenvoudige reden dat het buitengebied meer ruimte heeft. Krimp is in deze zin geen teken van een falende periferie maar het gevolg van een veranderende samenleving.
Niet groeien of kleiner groeien betekent terug gaan naar de kern en kwaliteit van de regio. Hierbij kan het buitengebied gebruik maken van de vele ruimte die het heeft om meer te experimenteren. Krimp biedt hierbij de kans voor het buitengebied om zichzelf opnieuw uit te vinden en daarmee de sterktes en potenties van het buitengebied te herontdekken en daarop voort te bouwen. Door de bestaande infrastructuur te benutten en gebruik te maken van de ruimte kan het buitengebied in zijn eigen onbekende kwaliteit groeien.
ENERGY VALLEY
VERBINDEN VAN KENNIS EN INNOVATIE
RUIMTE VOOR EXPERIMENT KERNSTAD
NATUUR & RECREATIE KERNSTAD
KRIMP ALS KANS VOOR HERUITVINDING
Figuur 15. Kwaliteiten buitengebied Š Florian Mans
20
Figuur 16. Vlekkenplan Nederland Š Florian Mans
B U I T E N D E K E R N S TA D
Mogelijkheden in het buitengebied
KER NS TA D
Is het mogelijk om op een andere manier naar het buitengebied te kijken met kennis van ontwikkelingen? Kunnen we op een andere manier naar ruimte kijken? Hierbij gaan we op zoek naar alternatieve denkwijzen die ons terugbrengen naar de aard en kwaliteit van het buitengebied. Middels een beknopte verkennende studie, in de vorm van vier varianten, wordt bekeken op welke wijze er anders gekeken kan worden naar het buitengebied. Waarbij we de kwaliteiten en potenties van de regio presenteren om die mogelijk in de toekomst beter te benutten. De scenario’s beoordelen we op een aantal punten: - schaalniveau - bijdrage aan klimaat - bijdrage aan economie - ruimte voor innovatie - bottom up/top down - uitvoerbaarheid
EUROPA internationaal
EU
intern
NEDERLAND nationaal
NED
nat
KERNSTAD regionaal
KER
reg
ROTTERDAM lokaal
ROTT
lo
Figuur 17. Vlekkenplan Nederland © Florian Mans
B U I T E N D E K E R N S TA D
Figuur 18. figuur schaalniveau’s © Florian Mans
21
KER NS TA
Enclaves bouwen
D
Het buitengebied vraagt een andere invulling en denkwijze voor wonen: uitgaan van de mogelijkheden en kwaliteiten van de lokale omgeving en naar een wijze waarop het financieel haalbaar is.
Als coöperatie sta je sterker en kun je ruimtelijk en economisch meer bepalen. Een voorbeeld is dat een kleine groep zijn eigen kleine buurtschap realiseert of een oud gebouwcomplex transformeert naar een eigen wooncomplex.
Hierbij hebben wij het concept van enclaves bouwen onderzocht. Het principe is als volgt: kleine groepen woningzoekenden organiseren zich als een coöperatief / gezamenlijk collectief in plaats van als individu op zoek te gaan naar woongelegenheid.
Op deze manier kan men gemakkelijker de omgeving aanpassen aan de vraag. Het bouwt voort op reeds bestaande infrastructuur en vertaalt de ruimtelijke kwaliteit van het buitengebied beter naar een woon en leefomgeving.
Organiseren
Collectief budget
Nieuwbouw of Transformatie Figuur 19. Scenario Enclaves bouwen. © Fl. Mans
22
Beoordeling ‘Enclaves bouwen’ Schaalniveau
lokaal
Bijdrage aan klimaat
minder goed
Bijdrage aan economie
minder goed
Ruimte voor innovatie
minder goed
Bottom up/Top down
bottom up
Uitvoerbaarheid
zeer goed
Beoordeling
goed voor lokale woningbouwopgave maar draagt niet bij aan de versterking van de regio
B U I T E N D E K E R N S TA D
Energy Valley
KER NS TA D
In 2003 werd Energy Valley gevormd. Dit is een initiatief waarbij de meest noordelijke provincies: Groningen, Friesland, Drenthe en een gedeelte van Noord Holland samenwerken aan een regionale energie-agenda. Het doel van de stichting is onder andere om startende ondernemers met duurzame initiatieven te ondersteunen in hun oprichting en om bij te dragen aan het verder verduurzamen van de energieproductie. Het noorden van Nederland produceert bijna een kwart van de Nederlandse energie en is centraal gelegen op het europees gas-en stroomnet. Het concept bouwt voort op veel aanwezige expertise en kennis in de regio en speelt een significante rol in de transitie naar een duurzame energieproductie. Energie is een grote economische motor van het noorden en dat is duidelijk te zien. Energy Valley is daarbij een goed voorbeeld hoe aanwezige kennis en infrastructuur benut kan worden om de regio te versterken. Daarbij is het interessant om verder te kijken hoe vergelijkbare varianten de potentie van andere regio’s in het buitengebied beter kunnen benutten. Beoordeling ‘Energy Valley’ Schaalniveau
internationaal
Bijdrage aan klimaat
zeer goed
Bijdrage aan economie
zeer goed
Ruimte voor innovatie
zeer goed
Bottom up/Top down
top down
Uitvoerbaarheid
goed
Beoordeling
goed voorbeeld van gebruik maken van kennis en infrastructuur van de regio
B U I T E N D E K E R N S TA D
0
50 km
Figuur 20. Scenario Energy Valley. © Fl. Mans
23
KER NS TA
Future Agriculture
D
Bijna 70% van de Nederlandse grond wordt gebruikt voor landbouw. De vraag is hoe deze sector met zo grote ruimtelijke impact er in de toekomst uit kan zien. Hieronder doen we een greep naar recente ontwikkelingen die spelen in de sector en enkele mogelijkheden die daar het gevolg van kunnen zijn. • meer focus op duurzaamheid en biologische landbouw, • opkomst van de circulaire economie; minder weggooien en meer hergebruiken, • samenwerkingsverbanden als bioconnect en meer uitwisseling van kennis met bijvoorbeeld de universiteit van Wageningen, • steeds meer en betere technologie. Deze ontwikkelingen geven weer dat er een gedeeltelijke verschuiving is van intensieve landbouw naar een meer duurzame en innovatieve sector. Het
Figuur 21. De boer van de toekomst © Fl. Mans
24
merendeel van de innovaties in kennis en technologie komt van de boeren zelf. Er ontbreekt nog een overkoepelend innovatie orgaan, zoals Energy Valley die deze concepten bij elkaar kan brengen en kan ondersteunen. De technologie groeit snel en daarmee ook de mogelijkheden voor de agrarische sector. De Poolse vestiging van PWC heeft in mei 2016 een inschatting gemaakt van de marktwaarde die drones zouden kunnen hebben per industrie. De agrarische sector stond daarin op de tweede plaats met een verwachte waarde van $ 32,4 miljard wereldwijd. Een vraag die hierop volgt is hoe de boer in de toekomst nog een boer kan zijn. Misschien bestaat een boerenbedrijf in de toekomst uit een team van specialisten of doet een boer al die taken in één. Hoe de toekomst voor de agrarische sector eruit gaat zien is niet te zeggen, maar de mogelijkheid voor het buitengebied om hierin het voortouw te nemen en in te zetten op innovatie en ontwikkeling is er.
Beoordeling ‘Future agriculture’ Schaalniveau
regionaal
Bijdrage aan klimaat
zeer goed
Bijdrage aan economie
zeer goed
Ruimte voor innovatie
zeer goed
Bottom up/Top down
beide
Uitvoerbaarheid
minder goed
Beoordeling
veel ruimte voor innovatie maar werkelijke uitvoering en implementatie is nog ver weg
B U I T E N D E K E R N S TA D
Natuur en recreatie
KER NS TA D
De bos-en houtsector heeft recentelijk een voorstel gemaakt om 100.000 ha bos bij te bouwen. Dit plan moet bijdragen aan het behalen van de klimaatdoelstellingen, meer biodiversiteit creëren en zorgen voor een betere connectie tussen verschillende ecologische hoofdstructuren en beschermde natuurgebieden. Daarnaast biedt dit scenario ook meer mogelijkheden voor actieve recreatie. Hierbij kan gekeken worden naar wat voor recreatieve verbindingen gelegd kunnen worden om meer actieve participatie tussen mens en natuur mogelijk te maken.
De veluwe een gebied met een vergelijkbare oppervlakte
≈ 100.000 hA
100.000 hA
Hoeveelheid bos dat bijgebouwd moet worden
Beoordeling ‘Natuur en recreatie’ Schaalniveau nationaal Bijdrage aan klimaat
zeer goed
Bijdrage aan economie
minder goed
Ruimte voor innovatie
minder goed
Bottom up/Top down
top down
Uitvoerbaarheid
goed
Beoordeling
draagt veel bij aan het klimaat en verdere verduurzaming maar is van aard monofunctioneel
B U I T E N D E K E R N S TA D
0
50 km
Figuur 22. bewerking recreatie, bos, natuurlijk terrein en water 2012 bron: clo
25
Uitbreiding en verdieping
26
Afbeelding 11
B U I T E N D E K E R N S TA D
Enclaves bouwen in regionaal perspectief
KER NS TA
Financiering
C o l l ec t i ef
Het idee is dat met een gebiedsgerichte aanpak vanuit regionale schaal gebieden
Bestuur
Instrumenten
Financiering
Uitvoering
Figuur 23. Enclaves bouwen in regionaal perspectief Š Fl. Mans
B U I T E N D E K E R N S TA D
Vervolgens kun je kijken naar gedeelde kosten die tegenover gedeeld beheer staan. Voorbeeld hiervan is ABC beheer: A gebied in algemeen belang moet beheerd worden door gemeente B gebied kan ook door anderen beheerd kan worden C gebied kan worden overgedragen aan instanties of personen
Transformeren
De vraag die hierop volgt is hoe je dit principe op bestuurlijk regionaal schaalniveau kunt toepassen. Het principe wordt van onderaf geinitieerd maar is daardoor enkelvoudig toepasbaar. Regionale coĂśrdinatie en top-down en bottom-up samen brengen is van belang. Om op deze wijze een betere uitvoering mogelijk te maken.
of locaties aangewezen kunnen worden met een flexibele invulling voor dit soort initiatieven. Om hiermee beter in te kunnen spelen op de verandere vraag. Hiervoor kun je aparte wettelijke kaders en instrumenten vormen om dit soort invulling mogelijk te maken. Voordeel is dat je vanuit regionale schaal vrijstaande initiatieven in context kunt plannen.
Nieuwbouw
D
Het principe van enclaves bouwen is dat je als georganiseerd collectief sterker staat en daardoor meer kunt afdwingen. Hierbij zoeken we een aansluiting op ruimtelijke kwaliteit en identiteit en proberen we deze future proof te maken door het een flexibel karakter te geven.
Afbeelding 12 en 13
Maak Gelderland Mooier is een initiatief van de provincie Gelderland, gemeentes en bewoners om de inwoners mee te laten denken en praten in de ontwikkeling van hun provincie. Hierin kunnen bewoners kwaliteiten of gebieden van significante waarde aangeven en zelf voorstellen doen over de ontwikkeling van hun provincie. Dit soort vormen van bewoners participatie zijn misschien wel de manier om ontwikkelen in het buitengebied mogelijk te maken.
27
KER NS TA
Het buitengebied en de toekomst
D
Vele gebieden in het buitengebied zullen verder krimpen of geheel stagneren. Dit brengt vele economische en sociale gevolgen teweeg. In ‘Hypotheses on urban shrinking’ van P. Oswalt staat dat dit een gevolg is van een afvlakkende economische en demografische conjunctuur. Een die waar te nemen is in de hele westerse wereld. Elk gebied is anders en reageert verschillend op aanpassingen. Hierdoor is het erg moeilijk om goed te kunnen reflecteren op wat wel en niet werkt. Uitkomsten kunnen onverschillig zijn en resutaten kunnen elkaar tegenspreken maar als we de vraag niet stellen zullen we ook nooit een antwoord krijgen.
dat op onze stedelijke samenleving en daarmee ten gevolge het buitengebied? Met de komst van de zelfrijdende auto zouden mensen verder kunnen reizen in een kortere tijd. Hiermee wordt het ook mogelijk om onze reistijd effectiever te benutten. Terwijl de auto ons vervoert kunnen wij onze administratie afhandelen of overleggen maken. De mogelijkheden zijn legio. Als gevolg hiervan kunnen we verder van ons werk gaan wonen wat wonen in het buitengebied daarmee een aantrekkelijke optie maakt. Dit zijn vragen die we nog niet kunnen beantwoorden maar waarop we wel moeten inspelen door te experimenteren en te onderzoeken.
Er zijn meer stippen op de horizon. Wat betekent de steeds verdere automatisering van ons werk? Wat voor effect heeft
Figuur 24. Het buitengebied en de toekomst © Fl. Mans
28
B U I T E N D E K E R N S TA D
Nawoord en ver volg
B U I T E N D E K E R N S TA D
Afbeelding 14
29
KER NS TA
Nawoord en vervolg
D
Veel gemeenten in het buitengebied zullen de komende jaren te maken krijgen met krimp en niet-groei. Deze stagnatie en afname komt door een demografische transitie en een verschuivende verhouding tussen vraag en aanbod. De transitie is het gevolg van een veranderende samenleving. Dit is niet uniek voor ons land. Veel gebieden in Europa zullen in de toekomst de gevolgen proeven van een afvlakkende economische en demografische groei. Deze studie geeft aan dat ondanks de krimp en de daaraan gekoppelde economische gevolgen er vele mogelijkheden zijn voor het buitengebied om zich te ontwikkelen. Het grote aanbod aan ruimte is voor het buitengebied zowel een zwakte als een sterkte. De aantrekkelijkheid en kwaliteit van het culturele landschap en de grote open hoeveelheid ruimte bieden vrijheid tot experimentatie.
30
Net als de grote steden moet het buitengebied zichzelf opnieuw uitvinden, door terug te gaan naar de kern en kwaliteit op lokaal en regionaal schaalniveau en daarop voortbouwen. De vier scenario’s vormen een aanzet tot een toekomstig gebruik van het buitengebied. Vervolg Deze studie was vooral een beschouwing van de ontwikkelingen en effecten die spelen in het buitengebied en geven een aanzet tot nieuwe mogelijkheden. Met de kennis van deze ontwikkelingen in ons achterhoofd kunnen we verder denken over kansen en sterkten van het buitengebied.
B U I T E N D E K E R N S TA D
Aantekeningen / Geraadpleegde bronnen
KER NS TA D
Aa nteken in ge n
Geraadpleegde bronnen KERNSTAD NL (van Urban Opportunities) De Anti-stad, M. Hermans (na10) De emancipatie voor de periferie, F. Alkemade (College van Rijksadviseurs) De stad verbeeld 2015 (pbl) Bereikbaarheid verbeeld 2014 (pbl) De Nederlandse bevolking verbeeld 2014 (pbl) Evaluatie krimpexperimenten 2013 (Platform 31) Nederland verbeeld 2012 (pbl) Innovatieregio Energy Valley 2009 (Energy Valley) Energy Valley Region kaart 2008 (Energy Valley) Hypotheses on urban shrinking in the 21st century, P. Oswalt (shrinkingcities.com) The Flexible city, T. Bergevoet & M. van Tuijl 2016 (na10) https://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E5CDDD84-6EDD-40B5-8B43-B87C2DA86EFB/0/leegstandinnederland2013.pdf https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/37/pbl-cbs-regionale-prognose-2016-2040 https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2014/09/alle-provincies-dragen-bij-aan-goederenexport--infographic-http://www.clo.nl/indicatoren/nl0061-bodemgebruikskaart-voor-nederland http://www.clo.nl/indicatoren/nl2165-leegstand-woningen http://www.clo.nl/indicatoren/nl2168-woningwaarde https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/bevolking/regionaal-internationaal/bevolkingsomvang https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/bevolking/regionaal-internationaal/leeftijdsopbouw https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/bevolking/regionaal-internationaal/vestiging-en-vertrek https://www.abnamro.nl/nl/images/Generiek/PDFs/020_Zakelijk/02_Sectoren/Agrarisch/Akkerbouw%252C_trends_en_toekomst.pdf https://economie.rabobank.com/publicaties/2015/november/regionale-economische-prognoses-2016/ https://www.rabobank.com/en/images/Toekomstvisie%20publieksversie.pdf http://jelmermommers.nl/wordpress/wp-content/uploads/2011/08/LEI-De-agrarische-sector-in-Nederland-naar-2020.pdf http://www.wur.nl/nl/show/Landbouw-ecologisch-intensiveren.htm http://www.nu.nl/binnenland/4340307/bos--en-houtsector-wil-100000-hectare-nieuw-bos-bouwen-in-nederland.html https://maakgelderlandmooier.gelderland.nl/Breng+gebieden+in+beeld/bouwstenen+voor+ruimtelijke+kwaliteit/enclaves+stedendriehoek/default.aspx http://themasites.pbl.nl/balansvandeleefomgeving/jaargang-2014/mobiliteit-en-bereikbaarheid/nabijheid
B U I T E N D E K E R N S TA D
31
Dit boekwerk is u aangeboden door:
Urban Opportunities verbindt mens, economie en leefomgeving
Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 I www.urbanopportunities.nl I www.kernstad.nl
Wijnhaven 88 2511 GA Den Haag T +31 (0)70 87 00 460 I www.emma.nl I www.kernstad.nl