Przewodnik Turystyczny - Powiat Białobrzeski by Urząd Miasta i Gminy Białobrzegi

Przewodnik Turystyczny POWIAT BIAŁOBRZESKI

Adam Bolek

Przewodnik Turystyczny POWIAT BIAŁOBRZESKI

Adam Bolek

Białobrzegi 2010

Przewodnik Turtystyczny POWIAT BIAŁOBRZESKI Adam Bolek Zdjęcia: Adam Bolek Zdjęcia archiwalne ze zbiorów: Biblioteki Publicznej w Białobrzegach, Ireneusza Gumowskiego, Ireneusza Rzeczkowskiego, Adama Bolka, zdjęcia archiwalne Wyśmierzyc ze zbiorów Tadeusza Rostkowskiego. Zdjęcia lotnicze: Adam Świeczko Okładka: Most w Białobrzegach, detal z Białobrzegów, przydrożny krzyż w Kaszowie, Puszcza Stromiecka, pałac w Suchej. Na odwrocie: most w Białobrzegach z lotu ptaka. Projekt graﬁczny: Adam Bolek Skład: Adam Bolek Korekta tekstu: Grażyna Wesołowska, Anna Gocłowska. Mapa powiatu: Archiwum, Starostwo Mapy turystyczne: SKAUT.PL Plany miejscowości: Adam Bolek Publikację wydano dzięki wsparciu Samorządu woj. mazowieckiego. ISBN

Objasnienia znak贸w na mapach

Spis treści Wstęp RYS HISTORYCZNY PRZYRODA Budowa geologiczna Ukształtowanie terenu Wody powierzchniowe Gleby Klimat Świat roślin i zwierząt ATRAKCJE TURYSTYCZNE Zabytki architektury sakralnej Zabytki architektury świeckiej Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody Odkrycia archeologiczne Ciekawe miejsca SZLAKI TURYSTYCZNE Piesze szlaki turystyczne Wycieczki rowerowe Szlak kajakowy Pilicy Ścieżka dydaktyczna MIEJSCOWOŚCI Gmina Białobrzegi Gmina Promna Gmina Radzanów Gmina Stara Błotnica Gmina Stromiec Gmina Wyśmierzyce INFORMATOR POWIATOWY Imprezy promocyjne Baza noclegowo-gastronomiczna Instytucje Indeks miejscowości Bibliograﬁa

9 13 25 26 29 33 38 39 42 55 56 72 80 84 87 92 113 115 131 176 186 193 194 202 221 232 241 250 261 262 266 274 280 284

POWIAT BIAŁOBRZESKI

Powiat białobrzeski pod względem atrakcyjności turystycznej jest bez wątpienia terenem posiadającym potencjalne możliwości dobrego rozwoju. Składa się na to przede wszystkim zróżnicowane i niezmienione środowisko przyrodnicze, w którym najistotniejszą rolę odgrywają: rzeka Pilica i cała jej dolina, rozległe lasy Puszczy Stromieckiej i Pilickiej. Kolejnym elementem przyciągającym turystów są zabytki architektury oraz ciekawa historia wielu miejsc rozsianych na terenie powiatu. Dodatkowy atut to uznanie dużej części powiatu za obszar chronionego krajobrazu „Dolina Pilicy i Drzewiczki” (70 380ha). Przekształcenie tego obszaru w Park Krajobrazowy przyczyniłoby się do dalszego rozwoju turystyki w regionie. Park Krajobrazowy Doliny Pilicy chroniłby walory przyrodniczo-krajobrazowe części dorzecza Pilicy, a w tym: naturalny nieuregulowany bieg rzeki, siedliska wodnobłotne z cennymi ostojami ptactwa, krajobrazową mozaikę łąk, szuwarów, bagien oraz kompleksów leśnych z dużym udziałem lasów wilgotnych i bagiennych, liczne niewielkie cieki i starorzecza. Region nadpilicki zaliczany jest do II kategorii atrakcyjności turystycznej w skali kraju. Tworzy to korzystne warunki do rozwoju turystyki i wypoczynku. Najcenniejszą atrakcją turystyczną w powiecie białobrzeskim jest jego środowisko przyrodnicze. Z nim powinno się wiązać nadzieje na rozwój turystyki w tym regionie. Na terenie powiatu występują lasy, na czele z Puszczą Stromiecką, w której obok bogactwa przyrodniczego spotykamy stare osady oraz ślady działań wojennych. Na obszarze puszczy w granicach powiatu zlokalizowane są dwa rezerwaty przyrody: „Majdan” i „Starodrzew Dobieszyński”. Drugi duży kompleks leśny w zachodniej części powiatu to fragment Puszczy Pilickiej z rezerwatem „Sokół”. Atrakcyjność środowiska i jego zróżnicowanie wyrażają liczne pomniki przyrody. Występują tu okazy drzew

Herb powiatu

www. bialobrzegipowiat.pl bialobrzegi.pl promna.pl radzanow.pl starablotnica.pl ugstromiec.pl wysmierzyce.pl

Flaga powiatu

Wstęp

Powiat Powierzchnia: 639 km2 Liczba ludności: 34 284

Gmina Białobrzegi Powierzchnia: 78 km2 Liczba ludności: 10 461 Gmina Promna Powierzchnia: 120 km2 Liczba ludności: 5 820 Gmina Radzanów Powierzchnia: 82 km2 Liczba ludności: 4 005 Gmina Stromiec Powierzchnia: 157 km2 Liczba ludności: 5 774 Gmina Stara Błotnica Powierzchnia: 96 km2 Liczba ludności: 5 330 Gmina Wyśmierzyce Powierzchnia: 106 km2 Liczba ludności: 2 894

uznane za pomniki przyrody, które warto zobaczyć. Na obszarze powiatu białobrzeskiego występują także zabytki przyrody nieożywionej. Do nich zaliczamy dość licznie występujące tu głazy narzutowe przyniesione przez lądolód skandynawski. Część z nich to pomniki przyrody. Rzeka Pilica jest największą, nie do końca jeszcze wykorzystaną atrakcją turystyczną powiatu. Jej nieuregulowany, kręty bieg, urozmaicone brzegi przyciągają zarówno amatorów kąpieli, wędkarzy, jak i kajakarzy. W Białobrzegach co roku czynne jest kąpielisko. Amatorów kąpieli spotykamy często także w Wyśmierzycach, Brzeźcach, Biejkowie i Białej Górze na tzw. dzikich kąpieliskach. Corocznie organizowane są spływy kajakowe, nie brakuje także indywidualnych kajakarzy. Na brzegach rzeki można znaleźć dużo dobrych miejsc do biwakowania. Drugim elementem determinującym rozwój turystki na terenie powiatu są zabytki architektury i obiekty im towarzyszące. Do cennych obiektów zabytkowych należy zaliczyć również obiekty sakralne, których w powiecie nie brakuje. Oprócz ciekawych przyrodniczo zakątków powiatu, także obﬁtość grzybów i owoców leśnych przyciąga turystę na ten obszar. Taka forma wypoczynku jest bardzo popularna zarówno wśród autochtonów jak też turystów sobotnio-niedzielnych z Warszawy i Radomia. Powiat białobrzeski to obszar, w obrębie którego znajdują się atrakcje turystyczne spełniające oczekiwania różnorodnych grup wczasowiczów. Bliskie położenie dużych miast – Warszawy i Radomia, dogodne połączenia komunikacyjne w kierunku południkowym i równoleżnikowym, stanowią kolejne czynniki sprzyjające wypoczynkowi. Gęsta sieć dróg w granicach powiatu przyczynia się do rozwoju turystyki rowerowej, liczne ścieżki polne i leśne to doskonałe szlaki dla pieszych i konnych turystów.

Rzeka Pilica w Białobrzegach

Stary kościół w Jasionnej w czasie rozbiórki

Rys historyczny

RYS HISTORYCZNY 3500 – 2000 lat p.n.e.

Białobrzegi – Borki – istnieje osada ludności pucharów lejkowatych na tarasie nadzalewowym Pilicy. Prawdopodobnie podobne osady funkcjonują w okolicach Brzeziec. Ludność zajmuje się głównie rolnictwem.

I w. p.n.e.

W okolicy Biejkowa, Brzeziec, Bud Brankowskich, Stromca rozwija się osadnictwo kultury grobów kloszowych i kultury przeworskiej.

VII – VIII w.

Istnieje gród w Radzanowie na tzw. Kościelnej Górze.

XII – XIII w.

Funkcjonuje osada obronna w Kiełbowie Starym, w Lekarcicach Nowych, grodzisko wczesnośredniowieczne w Szczytach.

1124r.

Promna, pałac. Okres międzywojenny.

Powiat Białobrzeski prawdopodobnie w całości leży w granicach archidiakonatu czerskiego. Przesunięcie granicy bardziej na południe wiązane jest z panowaniem Konrada Mazowieckiego. Wówczas prawdopodobnie prawie całość ziem obecnego powiatu weszła w granice Mazowsza. Granice te w przybliżeniu można wyznaczyć, umiejscawiając li-

Rys historyczny

czne na naszym terenie grodziska wczesnośredniowieczne: Siekluki, Błotnica, Gózd, Kiełbów, Szczyty.

Przywilej biskupa lubuskiego Arnolda dla kolegiaty scholastyków sandomierskich, w którym wymienia się Pierzchnię pośród wsi składających dziesięcinę dla kościoła w Sandomierzu.

1191

1230

Zakupienie Bukówna przez bpa krakowskiego Wiesława z Kościelca. W tym okresie powstaje paraﬁa.

Jasionna, stary kościół, lata 70. XX w.

1234

Zbudowanie pierwszego kościoła w Jasionnie.

1242

Wzniesienie kościoła w Stromcu. Paraﬁa liczy około 800 wiernych.

1338

Benedyktyni uzyskują zachodnie tereny powiatu od księcia mazowieckiego i czerskiego Trojdena, który w zamian za Milonów (obecnie Wilanów koło Warszawy) nadaje przywileje dla wsi klasztornych nad Pilicą: Przybyszew, Przybyszowice, Osuchów, Borowe i Wyśmierzyce. Przywilej ten zezwolił opactwu na lokację miasta na prawie magdeburskim w Przybyszewie lub innej wsi klasztornej w jego okolicach.

1359

Przywrócenie „Zapilicza” do Mazowsza – przez Kazimierza Wielkiego, dla Siemowita III.

1378

Erekcja kościoła paraﬁalnego w Wyśmierzycach przez opata benedyktynów płockich.

Rys historyczny

Białobrzegi, ul. Krakowska, 1933r.

1396

Przybyszew i Wyśmierzyce otrzymują prawa miejskie.

1443

Książę mazowiecki Bolesław IV funduje kościół w Jasionnie.

1510

W Sieklukach rodzi się zasłużony dla kultury polskiej pisarz reformacyjny i wydawca druków protestanckich Jan Seklucjan.

1521

Wizytacja arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego w Radzanowie i innych paraﬁach.

1540

2 września, Brzegi (Białobrzegi) otrzymują prawa miejskie nadane przez Zygmunta Starego. Nowo powstałe miasto, którego właścicielką jest Anna Falęcka, otrzymało prawa magdeburskie i szereg przywilejów oraz ulg, m.in.: miasto otrzymuje przywilej organizowania dwóch jarmarków w roku, poniedziałkowych targów tygodniowych, a wszyscy mieszczanie i przedmieszczanie zostali zwolnieni na 12 lat od płacenia podatków miejskich.

1602

Seweryn Kurdwanowski, porzuca wiarę katolicką i zostaje arianinem. Dwór

Rys historyczny

radzanowski stał się ariańskim zborem, do którego zjechali się Bracia Polscy z całej prawie korony na synod.

1613

Sejm uznaje Pilicę za rzekę żeglowną.

1645

Seweryn Kurdwanowski nawraca się funduje kościołowi w Radzanowie piękny ołtarz, by zmazać grzech zbłądzenia w wierze.

1657

Wyśmierzyce zostają najechane, złupione i spalone przez oddziały wojsk Rakoczego. Przez Szwedów spalone zostają Białobrzegi i kościoły w Stromcu i Kaszowie.

1708

Epidemia na terenie ziem powiatu. Wyśmierzyce tracą dwie trzecie mieszkańców.

1779

Przybyszew doświadcza strasznych pożarów. W każdym z nich spłonęło minimum kilkanaście zabudowań, a ostatni zniszczył: kościół, plebanię, szpital oraz 53 domy wraz z budynkami gospodarskimi i zbiorami.

1794

W czerwcu, po bitwie pod Szczekocinami,

Białobrzegi, szkoła powszechna, 1920r.

Rys historyczny

przebywa w Przybyszewie Tadeusz Kościuszko. Na wieść o poddaniu się Krakowa Austriakom wydał on tu odezwę, zwaną przybyszewską. Z Przybyszewem związał się również towarzysz broni Kościuszki, uczestnik Insurekcji, generał Antoni Madaliński, którego krypta grobowa znajduje się w przybyszewskim kościele.

1795

Wyśmierzyce, ulica Mickiewicza. Dawna kuźnia.

Upadek państwa polskiego w wyniku trzeciego rozbioru Polski zmienia w zasadniczy sposób strukturę administracyjną ziem dawnej Rzeczypospolitej. Pilica stała się rzeką graniczną dzielącą Ziemię Białobrzeską między dwa mocarstwa zaborcze. Tereny leżące na lewym brzegu Pilicy (gmina Promna) zostały przyłączone do państwa pruskiego, natomiast obszary prawobrzeżne dostały się pod władanie Austrii. Taki stan utrzymał się do roku 1807, gdy to z ziem trzeciego zaboru pruskiego zostało utworzone Księstwo Warszawskie – w jego skład weszły tereny gminy Promna.

1809

Korpus austriackiego arcyksięcia Ferdynanda d’Este uderza na Księstwo Warszawskie. Przez tereny Ziemi Białobrzeskiej przeszła armia wspomagająca główne siły austriackie, dowodzona przez gen. Mondeta, która przeprawiła się przez Pilicę pod Białobrzegami. Po kwietniowej bitwie pod Raszynem i kilkutygodniowej okupacji Warszawy, ponownie armie austriackie wycofały się na południe. 11 czerwca doszło do tzw. bitwy pod Jedlińskiem. W wyniku bitwy poważne zniszczenia powstały w wioskach położonych miedzy Błotnicą a Jedlińskiem, ostrzał artyleryjski znacznie uszkodził również kościół w Błotnicy. Po wojnie 1809 roku ziemie polskie zagarnięte przez Austrię w trzecim rozbiorze zostały przyłączone do

Rys historyczny

Księstwa Warszawskiego.

1810

5 kwietnia w Niedabylu rodzi się Dionizy Feliks Czachowski (1810-1863), pułkownik powstania styczniowego. Ochrzczony zostaje w stromieckim kościele.

1829

Rozpoczyna się budowa traktu krakowskiego. Inżynier Teodor Urbański wytyczył jego przebieg przez Grójec - Białobrzegi - Radom - Szydłowiec Kielce - Jędrzejów do Krakowa. Budowę - prowadzoną w szybkim tempie – zakończono w połowie lat trzydziestych. Trakt posiadał pełne zagospodarowanie w postaci budynków administracji, stacji pocztowych, gościńców i zajazdów dla podróżnych.

1863

W pierwszym okresie Powstania Styczniowego, na przełomie stycznia i lutego roku w następstwie akcji dywersyjnej powstańców polskich zostaje spalony most na Pilicy w Białobrzegach. Oddział pułkownika Czachowskiego, przemieszczający się z rejonu Przysuchy w kierunku północno-wschodnim, w dniu 25 maja w rejonie Radzanowa został zmuszony do walki z przeważającymi siłami rosyjskimi dowodzonymi przez pułkownika Bulatowicza. W nocy z 9 na 10 listopada na cmentarzu w Bukównie odbył się pogrzeb

Białobrzegi, apteka Rudolfa Bautscha. 1927r.

Rys historyczny

Stromiec, kościół paraﬁalny. Ok. 1920r.

bohaterskiego Czachowskiego.

pułkownika

Dionizego

1870

Komitet Urządzający w Królestwie Polskim postanawia miasto Białobrzegi w powiecie radomskim zmienić na osadę. W tym samym dniu tracą prawa miejskie także Wyśmierzyce i Przybyszew. Miasteczka naszego powiatu podzieliły los wielu miast Królestwa Kongresowego liczących poniżej 3 tysięcy mieszkańców i dochodach nieprzekraczających 1500 rubli rocznie - straciły na wiele lat prawa miejskie, a Przybyszew nie odzyskał tych praw do dnia dzisiejszego.

1914 Falęcice, pałac. 1918r.

W październiku Niemcy i Austriacy przeprowadzają tzw. „ofensywę październikową”. W operacji tej wzięły udział m.in. 2 i 4 batalion z I pułku Legionów Polskich, które zostały podporządkowane 9 armii niemieckiej i wraz z nią miały zdobywać Warszawę. Batalion 4 pod dowództwem Tadeusza Wy r w y - F u r g a l s k i e g o walczył w dniach 21– 26 października na

Rys historyczny

obszarze Białobrzegi – Falęcice – Promna – Budy Michałowskie. Właśnie w rejonie tej ostatniej miejscowości batalion odparł ataki Rosjan, uniemożliwiając im przejście przez Pilicę. W tym czasie Niemcy wydali zarządzenie, w wyniku którego ludność musiała opuścić Białobrzegi, a sama miejscowość została spalona w celach taktycznych.

1915

Wojska rosyjskie postanawiają uzyskać dogodną pozycję, jaką przedstawia lewy brzeg Pilicy w Przybyszewie oraz pobliskich wsiach. W tym celu wykonano w Przybyszewie umocnienia ziemne oraz spalono młyn i kilka budynków na brzegu Czarnej Wody, żeby odsłonić sobie widok na sąsiednie ogrody warzywne i łąki. Do walk jednak nie doszło, gdyż wojska rosyjskie, zagrożone obejściem, wycofały się w nocy 19 lipca w stronę Warszawy. Pilica ponownie stała się rzeką graniczną. Białobrzegi i tereny na prawym brzegu Pilicy dostały się pod okupację austriacką, a tereny lewobrzeżne pod okupację niemiecką.

Wyśmierzyce, getto w 1941r.

1922

Wyśmierzyce odzyskują prawa miejskie.

1927

Rozpoczyna się budowa nowej, utwardzonej drogi z Białobrzegów do Wyśmierzyc. Droga ta została oddana do użytku w 1934 r.

1936

Zostaje oddany do użytku żelbetonowy most na Pilicy, największy most tego typu wybudowany w Polsce międzywojennej. Długość mostu wynosiła 250m.

1939

Naloty samolotów niemieckiej Luftwaffe. Z dużej wysokości padły bomby w pobliżu mostu na Pilicy. W pierwszych dniach wojny została zbombardowana także stacja

Do budowy mostu użyto żwiru z Pilicy.

Rys historyczny

kolejowa Dobieszyn. Sześcioosobowy patrol minerski z Centrum Wyszkolenia Saperów wysadził jedno przęsło mostu na Pilicy. Tereny w Kamieniu już od pierwszych dni wojny były wykorzystywane jako lotnisko polowe przez 22 eskadrę II dywizjonu liniowego brygady bombowej, a następnie przez 63 Eskadrę Obserwacyjną. Rok ten przynosi Ziemi Białobrzeskiej przelaną krew żołnierzy 13 i 19 Dywizji Piechoty z armii „Prusy”, które zostały rozbite między Białobrzegami a Ryczywołem.

Wyśmierzyce, wizyta oddziału wojsk austryjackich, 1916r.

W okolicy mostu w Białobrzegach do dziś istnieją leje po bombardowaniu z 1939r.

1942

W białobrzeskim getcie hitlerowcy osadzają około 4 tys. Żydów z okolicznych terenów. Jego likwidacja nastąpiła w czerwcu, kiedy to Żydzi zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince ze stacji PKP w Dobieszynie.

1945

16 stycznia – Białobrzegi i inne miejscowości powiatu zostają wyzwolone spod okupacji niemieckiej.

1956

1 stycznia powstaje Powiat Białobrzeski w granicach woj. kieleckiego.

1958

Białobrzegi odzyskują prawa miejskie. Stary kościół zostaje przeniesiony do Bardzic koło Radomia.

Rys historyczny

1972

Likwidacja gromad i powołanie znacznie większych gmin: Białobrzegi, Promna, Radzanów, Stara Błotnica, Stromiec i Wyśmierzyce.

1975

W wyniku reformy administracyjnej przestają funkcjonować powiaty. Sześć gmin Ziemi Białobrzeskiej wchodzi w skład nowego województwa radomskiego.

Do początku lat 90. w Białobrzegach istniała ulica 16 stycznia. Zmieniono jej nazwę na Mroczkowskiego

1977

21 sierpnia koronacja obrazu Matki Boskiej Pocieszenia w Starej Błotnicy przez kardynała metropolitę krakowskiego Karola Wojtyłę.

1999

W ramach nowego podziału administracyjnego Polski, który wszedł w życie 1 stycznia, zostaje utworzony Powiat Białobrzeski wchodzący w skład woj. mazowieckiego.

2003

Do użytku zostaje oddana obwodnica Białobrzegów.

2008

Modernizacja traktu krakowskiego. Trasa doprowadzona zostaje do parametrów drogi szybkiego ruchu.

Białobrzegi, stary koścół i dzwonnica. 1934r.

Ĺ abÄ&#x2122;dzie na starorzeczu

Przyroda

Przyroda. Budowa geologiczna

PRZYRODA Budowa geologiczna

Lite skały na obszarze powiatu występują na głębokości około 50 m.

Geologicznie obszar powiatu białobrzeskiego należy do niecki mazowieckiej, która na tym terenie wypełniona jest osadami trzeciorzędu. Na osady te składają się różnego rodzaju piaski, iły i żwiry. W pliocenie opisywany teren znajdował się na południowym skraju wielkiego jeziorzyska, które obejmowało swym zasięgiem prawie cały dzisiejszy obszar Niżu Polskiego. Tutaj także praWisła usypywała stożek napływowy (iły, muły), wpadając do jeziorzyska. Na skutek wyniesienia terenu obszar znalazł się w streﬁe intensywnego niszczenia i po tych osadach pozostały tylko rozerwane, izolowane płaty. Podczwartorzędowa powierzchnia była lekko pochylona ku północy i rozcięta głęboką doliną pra-Wisły, która od ujścia Iłżanki kierowała się przez Zwoleń, okolice Stromca, Grójec na północ. W tym czasie istniała także Pilica. Rzeka ta w eoplejstocenie (preplejstocenie), czyli okresie bezpośrednio poprzedzającym plejstocen, zostawiła po sobie iły, mułki, piaski i żwiry rzeczne, których wychodnie znajdują się na zboczu doliny od Przybyszewa do Falęcic i przykryte są osadami lodowcowymi. Największy wpływ na ukształtowanie powierzchni powiatu białobrzeskiego miała działalność lądolodu skandynawskiego. Teren był dwukrotnie zlodowacony w czwartorzędzie (plejstocen). W wyniku zlodowacenia południowopolskiego (krakowskie, Mindel) - około 1,8 mln lat temu, obszar ten został pokryty moreną denną tego zlodowacenia (gliny, piaski, żwiry). W interglacjale wielkim (mazowieckim), czyli ciepłym okresie między pierwszym, a drugim zlodowaceniem, nasiliły się procesy erozyjne, które przyczyniły się do rozcięcia i prawie całkowitego usunięcia osadów zlodowacenia południowopolskiego, sięgając starszego podłoża skalnego. Niewielkie płaty glin zwałowych tego zlodowacenia ostały się na powierzchni w okolicach wsi Promna i na zboczu Doliny Białobrzeskiej w rejonie

Przyroda. Budowa geologiczna

Pacewa. W optimum klimatycznym interglacjału wcięcia dolin w podłoże osiągnęły maksimum. Dla Pilicy różnica między poziomem obecnej rzeki, a dnem doliny interglacjalnej wynosiła około 50 m. Wynika z tego, że spadek rzeki w tym okresie był większy niż obecnie. Pod koniec interglacjału nastąpiła akumulacja i doliny wypełniły się materiałem. Drugie zlodowacenie miało tu miejsce około 140 tys. lat temu – było to zlodowacenie środkowopolskie (Riss). W czasie zbliżania się lodowca na opisywanym obszarze istniało jeziorzysko dolnej Pilicy, które powstało na skutek zatamowania wód Wisły, Wieprza i Pilicy przez transgresję lądolodu. Wypełniło się ono iłami i mułami. Lodowiec w swym maksymalnym zasięgu tego glacjału dotarł do Gór Świętokrzyskich (glacistadiał Radomki), po drodze przykrywając osady jeziorzyska warstwą glin i żwirów. Po glacistadiale Radomki nastąpiła regresja czoła lodowca (interglacistadiał Pilicy), w którym lodowiec cofnął się około 150 km na północ. Nastąpiła silna erozja rozcinająca gliny zwałowe dolinami do 1520 m głębokości. W tym czasie formuje się zapewne dolina Pierzchni, która w okolicy Suskiego Młynka, wcina się odsłaniając

Krawędź Wysoczyzny Rawskiej

Głazowisko, Jasionna

Przyroda. Budowa geologiczna

Suski Młynek, wychodnie mułków trzeciorzędowych

utwory trzeciorzędowe. Dla opisywanego obszaru duże znaczenie miał stadiał Warty, zlodowacenia środkowopolskiego. Czoło lądolodu zatrzymało się na północ od rzeki Pilicy (faza Nowego Miasta), która w tym czasie płynęła pradoliną odprowadzającą wody na wschód z topniejącego lodowca. Mamy tutaj pozostałości moren czołowych tego stadiału. Zapewne występowały także na tym obszarze jeziora lodowcowe, które z biegiem czasu uległy zasypaniu. Śladami po nich są plamy łąkowe na północ od Pilicy, zajmujące niewielkie obniżenia wypełnione torfami i gytiami interglacjalnymi. Cały teren przypominał swym wyglądem dzisiejsze pojezierza. Obszar powiatu został więc pokryty materiałem lodowcowym zlodowacenia środkowopolskiego. Zauważa się jednak, iż na północ od Pilicy przeważają zdecydowanie gliny zwałowe, piaski i gliny wodnolodowcowe oraz piaski, żwiry i głazy moren czołowych. Na południe od rzeki dominującym materiałem pozostawionym przez lodowiec są także gliny zwałowe, ale na tym obszarze dużą powierzchnię zajmują także piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski eoliczne w wydmach. Tutaj także mamy jedyną na tym obszarze wychodnię materiału starszego niż czwartorzęd – trzeciorzędowych mułków – na prawym zboczu doliny Pierzchni we wsi Suski Młynek (gmina Białobrzegi). Dolinę Pilicy z kolei wypełniają utwory najmłodsze - holoceńskie namuły, torfy, mułki, piaski i żwiry rzeczne. Po ustąpieniu lodowca około 10 tys. lat temu (interglacjał eemski) do głosu dochodzą procesy stokowe. Efektem ich działania są suche doliny, pozostałości osuwisk, jak również obecnie obserwowany proces spełzywania na zboczach Doliny Białobrzeskiej. Procesy eoliczne doprowadziły do usypania licznych wydm parabolicznych na południe od Pilicy. Ich kształt świadczy o tym, że w tamtym okresie – tak jak i teraz – dominowały wiatry

Przyroda. Ukształtowanie terenu

zachodnie.Zmany w morfologii terenu powodowane są obecnie działalnością wód płynących (rzek), którym nieustannie towarzyszą procesy erozji i akumulacji. Do zmian rzeźby w ostatnim czasie przyczynia się także człowiek poprzez gospodarkę rolną, rozbudowę sieci dróg, infrastruktury, miast i wsi.

Ukształtowanie terenu Dzisiejszy obraz ukształtowania terenu powiatu białobrzeskiego to wynik działalności lądolodu skandynawskiego, a także procesów stokowych, eolicznych oraz wody. Obszar powiatu to teren nizinny, gdzie maksymalne wysokości nieco przekraczają 200 m n.p.m. Najwyżej wyniesiony obszar znajduje się w okolicach Kostrzynia w gminie Wyśmierzyce.Teren ten łagodnie obniża się ku północnemu wschodowi i wschodowi, natomiast stosunkowo stromo schodzi do doliny Pilicy. Minimalna wysokość na obszarze powiatu białobrzeskiego wynosi 105,8 m n.p.m. i znajduje się w korycie Pilicy na wschodzie terenu. Tak więc maksymalna deniwelacja na opisywanym obszarze osiąga prawie 100 m. Fizyczno-geograﬁcznie region należy do dwóch makroregionów - Wzniesień Południowomazowieckich i Niziny Środkowomazowieckiej. Pod tym względem

Najwiyższy punkt w powiecie: 203,8 m n.p.m. pagórek wydmowy w okolicach Kostrzynia, gmina Wyśmierzyce.

Ukształtowanie terenu

Przyroda. Ukształtowanie terenu

Zbocze doliny Pierzchni pod Białobrzegami, tzw. “Górka Adolka”

Wąwóz w okolicach Grzmiącej

cały obszar powiatu możemy podzielić na cztery mezoregiony: Wysoczyzna Rawska (gmina Promna), Dolina Białobrzeska (północna część gmin Wyśmierzyce, Białobrzegi), Równina Radomska (gminy Radzanów i Stara Błotnica, południowe krańce gmin Wyśmierzyce i Białobrzegi) – Wzniesienia Południowomazowieckie oraz Równina Kozienicka (gmina Stromiec), należąca do Niziny Środkowomazowieckiej. Obszar na północ od Pilicy należy do mezoregionu Wysoczyzna Rawska, gdzie dominują pozostałości pagórków moren czołowych stadiału Warty zbudowane z glin, piasków i żwirów wodnolodowcowych. Najwyżej wyniesiony punkt osiąga tutaj wysokość 159,6 m n.p.m. Teren ten charakteryzuje się pagórkowatą rzeźbą z niewielkimi zagłębieniami, terenu mocno nawilgoconymi (w tych miejscach być może istniały jeziora polodowcowe). Osią całego powiatu jest dolina Pilicy, ciągnąca się tutaj na długości około 35 km z zachodu na wschód. Sama dolina jest w krajobrazie tego terenu formą bardzo wyraźną, szczególnie na zachód od Białobrzegów, gdzie nosi nazwę Doliny Białobrzeskiej. Charakterystyczną cechą Doliny Białobrzeskiej jest jej szerokie dno (miejscami 4 km szerokości), strome lewe zbocze i nieco łagodniejsze prawe oraz obecność wyraźnych tarasów rzecznych tylko na prawym brzegu rzeki (asymetria doliny). Różnice wysokości względnej między dnem doliny a jej krawędzią dochodzą miejscami do 35 m, a nachylenie stoku w wielu miejscach osiąga 40o. Dolina wypełniona jest utworami akumulacji rzecznej (aluwia), czyli różnego rodzaju namułami, piaskami i żwirami holoceńskimi, madami, mułkami, piaskami i żwirami rzecznymi z plejstocenu. Stromość lewego zbocza doliny warunkowana jest erozyjną działalnością rzeki płynącej tu blisko zbocza, które - ciągle podcinane - tworzy swoją stromiznę. Na zboczu występują

Przyroda. Ukształtowanie terenu

wąwozy i parowy rozcinające je w wielu miejscach. Zazwyczaj porośnięte są one zaroślami lub lasem (okolice Przybyszewa, Pacewa, Biejkowskiej Woli). Prawy brzeg rzeki jest nieco inny. Tutaj szeroki taras zalewowy (holoceński) przechodzi w taras nadzalewowy (bałtycki). Wyżej występuje jeszcze jeden najstarszy taras, który podczas zlodowaceń stanowił dno pra-Pilicy. Rzeka więc płynęła wtedy o około 10 metrów wyżej niż obecnie. Gdy lodowiec ustąpił, dnem Pilicy stał się taras nadzalewowy (bałtycki) znajdujący się o 5-7 metrów wyżej niż dzisiejsze koryto Pilicy. Po całkowitym ustąpieniu lądolodu baza erozji rzeki obniżyła się i Pilica zaczęła płynąć w granicach dzisiejszego tarasu zalewowego. Prawe zbocze Doliny Białobrzeskiej jest nieco łagodniejsze - i podobnie jak lewemu towarzyszą mu liczne wąwozy i parowy (okolice Wyśmierzyc, Grzmiącej), a także liczne suche doliny (region Wyśmierzyc). Na wschód od Białobrzegów zbocze to łagodnie zanika, przechodząc w Równinę Kozienicką. Równina Kozienicka (obszar gminy Stromiec) to płaska równina zasłana piaskami wodnolodowcowymi, które na tym terenie są pozostałością sandru kozienickiego. Miejscami występują tu wychodnie starych glin i piasków moreny dennej zlodowacenia środkowopolskiego. Piaski w wielu miejscach są zwydmione i tworzą malownicze wydmy paraboliczne, porośnięte borami sosnowymi (Małe Boże, Podlesie Duże). W obrębie Równiny Kozienickiej możemy wyróżnić Dolinę Dolnej Pilicy, formę której charakterystyczną cechą jest istnienie wyraźnej krawędzi lewego zbocza oraz bardzo łagodnego zbocza prawego, dobrze zachowanego na północ od Stromca. Dolina ta jest obszarem zasłanym piaskami, które często występują na wysokim tarasie

W okolicach Adamowa i Gór (gmina Promna) nachylenie stoku doliny Pilicy miejscami osiąga prawie 90o.

Pagórek wydmowy, okolice Podgórza

Przyroda. Ukształtowanie terenu

Dolina Białobrzeska

(zwydmionym) niemal przy samym korycie Pilicy (okolice Białej Góry). Pas wydmowy utrudnia odprowadzanie wód do rzeki, więc na południu rozciągają się tereny podmokłe, odwadniane jedynie przez niewielkie strumyki i rzekę Dygę. Na południe od Doliny Białobrzeskiej rozpościera się Równina Radomska. W swojej północnej części jest to obszar pokryty piaskami i żwirami wodnolodowcowymi z licznymi wydmami, które zalegają na glinach morenowych. Właśnie na tym terenie znajduje się najwyższy punkt powiatu białobrzeskiego. Pas wydmowy ciągnie się w kierunku zachód-wschód na długości około 15 km z przerwami i szerokości 2-3 km, porośnięty jest borami sosnowymi. Wydmy, jakie tu możemy spotkać, są wydmami parabolicznymi i podłużnymi, utworzonymi przez wiatry zachodnie i północnozachodnie. Ich wysokości względne dochodzą do 5-8 m, a miejscami nawet do 13m. Teren międzywydmowy jest często zabagniony, podmokły, w wielu miejscach ma charakter misy deﬂacyjnej powstałej przez wywiewanie piasku. Dalej na południe obszar zasłany jest glinami zwałowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Wysokości terenu wahają się tutaj od 135 do 170 m n.p.m.

Przyroda. Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe Wody powierzchniowe występują przede wszystkim w postaci cieków, do których zaliczamy różnego rodzaju strugi, strumyki i rzeki. Wodami powierzchniowymi są także obszarowe obiekty hydrograﬁczne, czyli tzw. wody stojące, które zajmują zagłębienia terenu. Należą do nich jeziora naturalne, sztuczne, stawy, sadzawki, a także obszary bagienne. Na terenie powiatu białobrzeskiego wody powierzchniowe reprezentowane są przez rzeki, jeziora i bagna. Obszar powiatu leży w dorzeczu rzeki Pilicy i rzeki Radomki. Rzeka Pilica (dawniej zwana Pilczą) na opisywanym terenie odgrywa pierwszoplanową rolę, jeśli chodzi o kształtowanie środowiska. Jest najbardziej dynamicznym elementem środowiska przyrodniczego tego regionu i największą atrakcją turystyczną. Pilica to najdłuższy lewy dopływ Wisły. Jej całkowita długość wynosi 342 km, a szerokość dochodzi miejscami do 100 m. Powierzchnia całego dorzecza wynosi 9250 km2, zaś średni roczny przepływ wody w Pilicy w Białobrzegach to około 30 m3/ s. Pilicę cechuje śnieżno–deszczowy rezim zasilania z jednym w ciągu roku maksimum przypadającym na luty – marzec i jednym minimum w lipcu, sierpniu. W mroźne zimy Pilica zamarza na całej swojej szerokości, częściej jednak pokrywa lodowa występuje przy brzegach rzeki, nie tworząc zwartej powierzchni. Pilica przepływa przez

Stan ostrzegawczy Pilicy na wodowskazie w Białobrzegach wynosi 200 cm, zaś stan alarmowy 250 cm.

Sieć rzeczna

Przyroda. Wody powierzchniowe

Zakole Pilicy na Turnie

powiat białobrzeski z zachodu na wschód, za Białobrzegami przyjmuje kierunek północno-wschodni. W granicach powiatu jej długość wynosi 35 km. Jedynym większym lewym dopływem Pilicy w granicach powiatu jest Rykolanka, zbierającą wody Borówki i Dylówki. Także Mogielanka wpada do Pilicy już na obszarze powiatu, ale jej długość w granicach opisywanego terenu wynosi zaledwie kilkaset metrów. Prawymi dopływami Pilicy na terenie powiatu są Pierzchnia i Dyga. Pilica w swym dolnym biegu (powiat białobrzeski) tworzy liczne zakola, bystrza, plosa oraz liczne wyspy zarastające roślinnością. Na przeważającym odcinku brzegi rzeki są odkryte, do czego przyczynił się człowiek, niszcząc zbiorowiska łęgowe. Odkryte brzegi ułatwiają rzece erozję boczną, co prowadzi do przesunięć koryta, a linia brzegowa staje się bardziej kręta. Na wschód od Białobrzegów spotkać można także odcinki Pilicy o brzegach zarośniętych. Dominującym gatunkiem w tych miejscach jest olcha czarna, a zbiorowiskiem roślinnym zarośla łęgowe, w których oprócz olchy dominują wierzby, jesiony i brzozy. Wzmocnione roślinnością brzegi są mniej podatne na erozję. Bardzo charakterystyczną cechą Pilicy na opisywanym obszarze są częste zmiany biegu rzeki. Pilica tworzy tutaj liczne meandry, zakola, co jest charakterystyczną cechą dla dolnych odcinków rzek, gdzie akumulacja przeważa nad erozją, a spadek rzeki jest niewielki. Taki układ prowadzi często podczas wylewów rzeki do zmiany koryta. Dowód na to stanowią liczne starorzecza w okolicach Białobrzegów, Brzeziec, a także tzw. Stara Pilica czy Pieczyskowa rzeka pod Wyśmierzycami. Są to dawne koryta Pilicy, która w tym miejscu płynęła o około 1 km na południe niż obecnie, niemal przy samych Wyśmierzycach. Odsunięcie rzeki (awulsja – przerzucenie) na północ miało niemałe znaczenie dla dalszego

Przyroda. Wody powierzchniowe

rozwoju gospodarczego tego niewielkiego miasteczka. Podobna sytuacja dotyczy również Pilicy w okolicach Białobrzegów. Kolejnym zjawiskiem związanym z Pilicą jest pojawianie się i zanikanie piaszczystych ławic. Przy niskich stanach wody ławice wynurzają się ponad lustro, tworząc piaszczyste plaże. W kolejnych latach ławice mogą zmienić położenie (wędrują z biegiem rzeki), czasem zanikają, gdzie indziej powiększają się i przekształcają w wyspę. Gdy na taką wyspę zacznie wkraczać roślinność – najpierw trawy, potem krzaki wierzb, wreszcie olcha – wyspa staje się stabilna i pozostaje długotrwałym elementem koryta rzeki. Tego typu wyspy występują na całej długości Pilicy, nie tylko w granicach opisywanego terenu. Drugą co do długości rzeką powiatu jest Pierzchnia, często zwana także Pierzchnianką. Pierzchnia jest prawym dopływem Pilicy, III rzędu. Jej całkowita długość wynosi 24 km, szerokość nie przekracza 4-5 m, zaś średni spadek to 2,37‰. Obszar źródliskowy tej rzeki znajduje się w okolicach wsi Ocieść na wysokości około 176 m n.p.m. w gminie Radzanów. Pierzchnianka uchodzi do Pilicy na północ od Białobrzegów na wysokości 114 m n.p.m. Rzeka ta posiada kilka

Pilica w Biejkowie

Przyroda. Wody powierzchniowe

Dyga w Stromcu

Pilerzchnia w Suskim Młynku

mniejszych dopływów, Które nie mają własnych nazw. Ta niewielka rzeczka jest niezwykle urokliwa, płynie bowiem przez tereny wiejskie i leśne w niewielkim stopniu zmienione przez człowieka. Pierzchnia biegnie dosyć wyraźną doliną prawie na całej swojej długości, na zmianę: raz dosyć szerokim dnem doliny, to znowu wąskim stosunkowo głęboko wciętym w dno doliny korytem (środkowy bieg od Rogolina do Suskiego Młynka). Za Suskim Młynkiem Pierzchnia wkracza powoli w dolinę Pilicy, lewe zbocze jej doliny zanika, prawe zaś jest widoczne aż do Białobrzegów. Z północy pod Przybyszewem na wysokości około 117,3 m n. p.m. do Pilicy uchodzi Rykolanka (Czarna Woda), która jest połączeniem Dylówki i Borówki. Borówka (całkowita długość 16 km, w granicach powiatu 10 km) i Dylówka (całkowita długość 11 km, w granicach powiatu 4,5 km), płyną zaznaczającymi się w terenie dolinami przez tereny sadownicze. Dna dolin tych rzek wykorzystywane są pod łąki, miejscami można spotkać zarośla łęgowe. Najciekawsze miejsce pod względem krajobrazowym stanowi ujściowy odcinek tych cieków – dolina Rykolanki. Dno doliny jest tutaj dosyć szerokie i zabagnione, porośnięte lasem i zaroślami łęgowymi. Wyraźnie widać także nagie zbocza doliny, gdzie na jednym z nich (lewym) nieprzypadkowo zlokalizowany został Przybyszew (względy obronne). Prawym dopływem Pilicy jest rzeka Dyga. Jej długość to około 19 km. W biegu górnym rzeka często wysycha i wykorzystuje rowy melioracyjne, dlatego trudno wyznaczyć jej początek. W górnym biegu płynie przez pozostałości Puszczy Stromieckiej,

Przyroda. Wody powierzchniowe

w środkowym - przez tereny rolnicze, zaś w dolnym, wykorzystując dolinę Pilicy, przez około 4 km płynie równolegle do niej i uchodzi do Pilicy na zachód od Białej Góry. Jedynym większym ciekiem odwadniającym powiat białobrzeski na południu jest rzeka Tymianka – lewy dopływ Radomki. Tymianka jest rzeką Równiny Radomskiej o początku w okolicach Kadłubskiej Woli (gmina Radzanów) i całkowitej długości 23 km (w granicach powiatu 16 km). Jej dolina w terenie nie zaznacza się i rzeka ta niemal na całej swej długości jest uregulowana, płynie rowem melioracyjnym i często w górnym odcinku zanika. Do Radomki wpada w miejscowości Jedlińsk (powiat radomski). Na opisywanym obszarze istnieją także cieki, które ze względu na swoje niewielkie rozmiary nie posiadają nazw lub mają nazwy lokalne (np. Ślepianka, Struga). Są one jednak ważnym elementem krajobrazu, który poprzez ich obecność staję się bardziej urozmaicony. Obszarowymi obiektami hydrograﬁcznymi stanowią liczne starorzecza. Występują one przede wszystkim w dolinie Pilicy na całym opisywanym odcinku, a niektóre z nich mają swoje lokalne nazwy. Jeziora te to pozostałości po dawnych korytach rzeki, które na skutek zmiany biegu - spowodowanej działalnością erozyjną lub awulsją - pozostały porzucone przez rzekę. Dzisiaj są one znacznie węższe niż rzeka na skutek powolnego wypełniania się mułem organicznym i mineralnym. Wypełniają się także torfem, zarastają roślinnością i wreszcie zanikają zupełnie, a ich poziom wyrównuje się z poziomem tarasu zalewowego. Często starorzecza zamieniają się w bagna, których na opisywanym terenie także nie brakuje. Rozmieszczone są one przede wszystkim w dolinie Pilicy na wschód od Wyśmierzyc i Białobrzegów, w okolicach Brzeziec i na prawym brzegu Pilicy na wysokości Biejkowa. Cechą charakterystyczną doliny jest to, że na

Borówka w Jadwigowie

Łączna długość rzek w powiecie wynosi 104 km.

Przyroda. Gleby

prawym brzegu tarasu zalewowego Pilicy znajduje się więcej obszarów bagiennych niż na lewym. Niewielkie tereny bagien występują także w środkowym biegu Tymianki i górnym biegu rzeki Dygi na południe od Dobieszyna.

Gleby

Teren powiatu białobrzeskiego można podzielić na trzy obszary charakteryzujące się specyﬁcznymi rodzajami genetycznych typów gleb. Pierwszy to obszar na północ od doliny Pilicy, gdzie dominują gleby wytworzone z glin zwałowych oraz z piasków naglinowych i naiłowych, a także gleby bielicowe gliniaste. Zdecydowanie przeważają tutaj gleby bielicowe wytworzone z piasków gliniastych. Na pagórkach moren czołowych znajdują się gleby wytworzone z utworów pyłowych wodnego pochodzenia (bielice na glinach zwałowych). W widłach Borówki i Dylówki (okolice Lisowa) występuje niewielki płat bardzo żyznych czarnych ziem, wytworzonych tutaj z glin i iłów. Generalnie teren ten pod względem typów gleb jest korzystny dla rolnictwa. Drugi obszar to teren na południe od doliny Pilicy. Występuje na nim większa mozaika gleb niż na północy. Dominują tutaj gleby bielicowe wytworzone z piasków słabo gliniastych i luźnych, które w wielu miejscach są zwydmione. W dolinach środkowych biegów rzek

Przyroda. Klimat

Pierzchni, Dygi i Tymianki występują gleby mułowo-bagienne i gleby torfowe wytworzone z torfów torfowisk niskich – dolinnych. Miejscami spotykamy płaty gleb bielicowych wytworzonych z utworów żwirowych i kamienistych (Paprotno, Kostrzyń). Na południu obszaru (gmina Radzanów, Stara Błotnica) występują gleby wytworzone z glin zwałowych – bielice (lekkie i średnie). Trzeci obszar to dolina Pilicy, gdzie występują gleby aluwialne, przede wszystkim mady lekkie, średnie i ciężkie (od Grzmiącej do Białobrzegów). Dno doliny to także miejscami gleby bagienne – mułowo bagienne (na północnywschód od Białobrzegów, Olszynka, na zachód od Grzmiącej) i gleby torfowe wytworzone z torfów torfowisk niskich - dolinnych. Na tarasie nadzalewowym miejscami spotykamy płaty czarnych ziem (Brzeźce, Korzeń), które wytworzyły się tutaj z piasków. Na północ od Duckiej Woli (gmina Stromiec) występuje płat gleb torfowych wytworzonych z torfów torfowisk niskich – niedolinowych.

Torf do połowy XX w. był wykorzystywany jako źródło energii w gospodarstwach domowych, np. w okolicach Grzmiącej.

Klimat Klimat opisywanego terenu jest typowy dla obszaru środkowej Polski. Obszar powiatu leży w klimacie umiarkowanym przejściowym, gdzie zaznaczają się wpływy mas powietrza morskiego i kontynentalnego. Charakteryzuje się średnią roczną temperaturą 8,3oC, suma opadów zaś wynosi 537,7 mm rocznie. Maksymalne temperatury powietrza przypadają w miesiącach letnich: lipiec 18,4oC, sierpień 18,1oC. Minimalna temperatura występuje w grudniu –1,20C i styczniu –0,4oC. Liczba dni w roku z przymrozkami wynosi 100118; liczba dni mroźnych od 30 do 50, bardzo mroźnych 2-3. Ostatnie przymrozki wiosenne występują około 15 i 30 kwietnia, a pierwsze jesienne przymrozki około 15 października. Pokrywa śnieżna średnio zalega w okresie od 16 XI do 26 III, zaś okres wegetacji rozpoczyna

Mgła, zjawisko często występujące w dolinie Pilicy

Przyroda. Klimat

Posterunek opadowy w Białobrzegach

się około 1 kwietnia i kończy się około 1 listopada. Długość okresu wegetacyjnego wynosi więc ponad 200 dni w roku. Opady atmosferyczne w powiecie białobrzeskim pochodzą głównie z atlantyckich, wilgotnych mas powietrza (opady frontalne). Rozkład opadów posiada specyﬁczną cechę, tj. zdecydowanie większe opady w lipcu i wrześniu niż w sierpniu. Suma opadów rocznych wynosi 537,7 mm. Wynika to z położenia powiatu w cieniu opadowym Wysoczyzny Rawskiej, gdzie opady są zatrzymywane przez wyniosłości terenu (opady orograﬁczne). Największe sumy opadów atmosferycznych przypadają na lipiec (69,7 mm), czerwiec (69 mm) (opady konwekcyjne) oraz wrzesień (65,1 mm). Minimum opadowe występuje w miesiącach zimowych, styczniu 18,2 mm, lutym 23,8 mm i grudniu 27,8 mm. Na opisywanym terenie najwyższe wskaźniki wilgotności względnej zaznaczają się w zimie i często przekraczają 85%, a nawet 90% (grudzień 91%, listopad i styczeń 88%). Najniższe wskaźniki wilgotność względna osiąga w maju i czerwcu - odpowiednio 73% i 76%. Największe zachmurzenie występuje w grudniu, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnio dni pochmurnych jest około 140. W lecie nasłonecznienie wynosi 9,0-9,5 godzin, w zimie 2,0-3,0 godziny. Na opisywanym obszarze dominują wiatry z sektora zachodniego. Kierunek zachodni występuje w 10,7% przypadków w roku, północno-zachodni 10,3%, a południowo-zachodni 14,5%. Pozostałe kierunki wiatrów występują rzadziej. Bardzo charakterystyczny jest fakt, że największe prędkości wiatrów występują przy wiatrach z kierunków południowy-zachód, zachód i północny-zachód. Wiatry o prędkościach 10 m/s i większych pojawiają się głównie w miesiącach zimowych, zaś latem wiatry o takiej sile towarzyszą zazwyczaj burzom. Cisze stanowią bardzo duży odsetek, bo około 28,3% przypadków.

Przyroda. Klimat

Na uwagę zasługuje także obserwowane zróżnicowanie mikroklimatyczne na obszarze powiatu białobrzeskiego. Głęboko wcięta Dolina Białobrzeska jest miejscem występowania częstych inwersji temperatur, czyli spływów zimnego powietrza do doliny z wyżej położonych obszarów. Inwersje tego typu mają częściej miejsce w ciepłych okresach roku w godzinach wieczornych i nocnych. Po dosyć ciepłych dniach zalegające w dolinie ciepłe powietrze wypierane jest przez zimne, spływające ze stoków w dół. Istotną rolę w tym spływie odgrywają także boczne dolinki, parowy i wąwozy, które często stanowią trasy grawitacyjnego spływu chłodnego powietrza do doliny. W ten sposób na dnie doliny zalegają masy zimnego powietrza, a ciepłe powietrze wyparte ku górze stagnuje na wyżej położonych terenach. Często efektem takiej sytuacji są niskie mgły inwersyjne, pojawiające się w godzinach wieczornych w obniżeniach terenu. Tego typu zjawiska obserwuje się w dolinie Pilicy, Rykolanki i Pierzchni. Na obszarach dolinnych i terenach bezpośrednio do nich przylegających, częściej niż gdzie indziej, występują mgły poranne związane z obecnością obszarów wodnych i silnie nawilgoconych gleb. Większe formy wklęsłe, szczególnie o przebiegu równoleżnikowym na zboczach dolin wytyczają także trasy wędrówek opadów gradu. Taki szlak gradobić obserwowany jest

W powiecie nie istnieje stacja meteorologiczna. Zlokalizowany jest natomiast posterunek opadowy obok mostu w Białobrzegach. Monitoruje się także stan wody w Pilicy.

Poranna rosa

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Posterunek monitorigu stanu wody w Pilicy w Białobrzegach

w okolicach Przybyszewa. Kolejnym elementem mikroklimatu jest nasłonecznienie. Ilość energii słonecznej docierającej do Ziemi zależy między innymi od kąta nachylenia terenu w stosunku do Słońca. W powiecie białobrzeskim terenami uprzywilejowanymi pod tym względem są stoki Doliny Białobrzeskiej o południowej ekspozycji. Uprzywilejowanie to dokumentują chociażby stanowiska roślin kserotermicznych, a także - w przeszłości - uprawy winorośli na tych obszarach, a dzisiaj - owoców w sadach. Ekspozycja zboczy ma także wpływ na długość zalegania pokrywy śnieżnej. Śnieg na stokach o ekspozycji północnej doliny Pilicy zalega dłużej niż na stokach o ekspozycji dosłonecznej. Wszystkie wymienione tutaj elementy klimatu mieszczą się w średnich wartościach dla obszaru środkowej Polski. Powiat białobrzeski nie stanowi więc wyjątku, jeśli chodzi o wskaźniki klimatyczne, nie ma na tym obszarze wartości i zjawisk wyróżnionych tylko dla tego obszaru, choć niektóre z nich występują tutaj z inną intensywnością niż gdzie indziej.

Roślinność i świat zwierząt Według geobotanicznego podziału Polski obszar powiatu białobrzeskiego leży w granicach dwóch poddziałów: Pasa Wielkich Dolin i Pasa Wyżyn Środkowych należących do działu bałtyckiego. Dział ten pozostaje pod wyraźnym wpływem klimatu oceanicznego i zawiera znaczną ilość gatunków roślin występujących na zachodzie Europy. Opisywany teren pod względem ﬂorystycznym leży w Krainie Mazowieckiej. Przez obszar powiatu przebiega granica między dwoma dużymi kompleksami leśnymi: Puszczą Stromiecką na wschodzie i Puszczą Pilicką na zachodzie. Puszcza Stromiecka leży na wododziale Pilicy i Radomki. Granicą wschodnią jest Wisła, południową stanowi rzeka Radomka, północną - rzeka Pilica. Za granicę Puszczy na zachodzie uznaje się drogę krajową S7, choć wskazuje się także granicę naturalną, którą jest rzeka Pierzchnia. Puszcza Stromiecka swym zasięgiem obejmowała

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

w przeszłości również Puszczę Kozienicką. Nazwa puszczy pochodzi od starej puszczańskiej miejscowości Stromiec. Na terenie puszczy w granicach powiatu możemy wyróżnić trzy duże kompleksy leśne. Uroczysko „Stachów”, które tworzą dość stare drzewostany sosnowe i sosnowodębowe. Uroczysko „ Ksawerów” położone jest na suchych często wydmowych siedliskach. Porastają je głównie bory i lasy mieszane. Fragment starych drzewostanów mieszanych został objęty ochroną w rezerwacie „Starodrzew Dobieszyński”. Trzeci obszar to uroczysko „Majdan” usytuowane w pobliżu doliny Pilicy. Tworzą je podbagnione bory sosnowe, lasy łęgowe oraz olchowe. Roślinność tego terenu jest bardzo bogata pod względem udziału lasów ochronnych oraz budujących je zespołów roślinnych. Na obszarze uroczyska istnieje rezerwat „Majdan”. Puszcza Pilicka, zwana także Lasami Spalskimi, obejmuje zachodnie ziemie powiatu białobrzeskiego. Ciągnie się ona na południe od rzeki Pilicy. W granicach powiatu duże kompleksy leśne Puszczy istnieją w gminie Wyśmierzyce i północnej części gminy Radzanów. W dolinie Pilicy, w granicach lasu utworzono rezerwat leśny „Sokół”. Wśród obszarów objętych zasięgiem obu puszcz możemy wyróżnić ciekawe zbiorowiska roślinne determinowane lokalnymi warunkami środowiska. Dolina Pilicy jest obszarem, który w przeszłości porastały zwarte kompleksy łęgów wiązowo-topolowych i wiązowojesionowych. Na skutek działań człowieka lasy te zamieniono przede wszystkim na łąki, które w tym wypadku stały się zbiorowiskami wtórnymi. Wszystkie zbiorowiska roślinne występujące na dnie doliny mają związek z podmokłością terenu, z rzeką Pilicą. Najbliżej koryta rzeki, na piaszczystych łachach w samym korycie zachodzą procesy sukcesji pierwotnej, czyli kolonizowania nietrwałych obszarów, podatnych na zalewy

Na śródleśnej łące

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Rezerwat “Majdan”

wody i działalność erozyjną rzeki. Bardzo charakterystyczne dla takich miejsc są zbiorowiska roślin jednorocznych. Składają się one z niewielkich roslin o krótkim cyklu życiowym, produkujących dużą liczbę nasion, które mieszają się z piaskiem rzecznym i wraz z nim są przemieszczane, nie tracąc zdolności kiełkowania nawet przez kilka lat. W korycie rzeki, tam gdzie prąd słabnie, i na ławicach oprócz piasku osadza się nieco mułu. Spotykamy tam zespół cibory brunatnej i namulnika brzegowego. Rozwija się on od lipca, a pełnię rozwoju osiąga w sierpniu i na początku września. Składa się z takich gatunków roślin jak: sit dwudzielny, namulnik brzegowy, szarotka błotna, łyszczec polny i siewki wierzby. Na bardziej ustabilizowanych i wyższych brzegach Pilicy występują wikliny nadrzeczne. Spotykamy je na młodych tarasach rzecznych. Rosną one najbliżej wody, są odporne na częste zalewy i działanie kry w czasie roztopów. Tworzą wstępne stadium opanowania siedlisk aluwialnych. Dominują tutaj gatunki krzewiastych wierzb. Dalej od brzegów rzeki, w wielu miejscach na całej szerokości doliny rozpościerają się łąki porastające niezabagnione siedliska. Dominującymi gatunkami są tutaj: krwawnik pospolity, kłosówka wełniasta, szczaw i inne. Tego typu łąki spotykamy na całej długości doliny Pilicy w granicach powiatu. W wilgotnych okresach roku (koniec zimy, przedwiośnie) łąki te bywają zalane wodą. Charakterystyczne rośliny to śmiałek darniowy, przytulina, sit skupiony. W licznych starorzeczach występują zespoły bagienne (szuwary) – zespół trzcin i oczeretów. Starorzecza mające stok ławicy przybrzeżnej o dużym spadku i dość stromy brzeg, odznaczają się wąskim pasem roślinności szuwarowej. Występuje on w starorzeczu przy głębokości wody od 50 cm do 1 m na gruncie szlamistym. Gatunkami charakterystycznymi dla zespołu są: pałka szerokolistna, oczeret

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

jeziorny, szczaw lancetowaty, jeżogłówka gałęzista, trzcina pospolita. W tych samych starorzeczach (wodach stojących) na miejscach płytszych, rozwijają się zespoły wysokich turzyc - turzycowiska bagienne. Zajmują one zazwyczaj najbardziej przybrzeżny pas wokół starorzeczy, na zewnątrz od pasa trzcin i oczeretów. Starorzecza często zamieniają się na torfowiska niskie rzeczno-jeziorne. Zespoły te występują w dolinie Pilicy i są charakterystyczne dla starorzeczy niedostępnych dla człowieka. Zachowały się na wschód od Białobrzegów. W starych starorzeczach, Pilicy wypełnionych już materiałem, występują zarośla łozowe. Powstają zwykle przez zarastanie szuwarów i podmokłych łąk, mogą się one również rozwinąć po wycięciu lasów olszowych. W skład łozin wchodzą przede wszystkim wierzby – wierzba szara, często pojawia się także kruszyna pospolita oraz niektóre drzewa, zwłaszcza olsza i brzoza, wyrastające w postaci pojedynczych okazów ponad warstwę krzewów. Siedlisko łozowe przez większą część roku zatapia woda. Runo w tym zbiorowisku tworzą rośliny bagienne, knieć błotna, kosaciec żółty. W suchszych miejscach można spotkać także mchy. Łoziny spotykamy na wschód od Białobrzegów w niewielkich płatach. Kolejna formacja roślinna to olsy. Są to zbiorowiska leśne, w których drzewa osiągają dość znaczne zwarcie. Dno lasu

Lasy

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Puszcza Stromiecka

jest jednolite: u nasady pni występują kępy, powstające przez nagromadzenie humusu i namułów wokół korzeni przybyszowych. Zagłębienia między kępami są wilgotne, grząskie i przez długi okres roku zatopione wodą. Warstwę drzew tworzy z reguły olsza czarna, niekiedy towarzyszy jej jesion, brzoza omszona. Wśród krzewów w podszycie występują kruszyna, jarzębina, kalina, a w niektórych płatach także wierzby. Z pnączy rośnie tutaj chmiel, korzeniący się na kępach i owijający drzewa gęstymi splotami. Tego typu lasy są dość częstym elementem krajobrazu roślinnego doliny Pilicy, w ujściowych odcinkach Rykolanki (okolice Przybyszewa) i Pierzchni (Borki k. Białobrzegów), a także wzdłuż tarasu nadzalewowego na brzegach Pilicy. Bór bagienny to kolejny zespół roślinny związany z dnem doliny. Spotyka się go na obrzeżach torfowisk i w płaskich, bezodpływowych obniżeniach terenu. Na opisywanym obszarze występuje w obrębie Rezerwatu „Sokół” na zachód od Wyśmierzyc, u podnóża zbocza doliny. Warstwę drzew tworzą głównie sosna zwyczajna lub brzoza omszona. W podszycie występuje niekiedy kruszyna pospolita. Runo ma strukturę kępkową i pokrywa dno lasu zwartym kobiercem, w którym dominują mchy, zwłaszcza torfowce. Wśród roślin kwiatowych spotkać można borówkę bagienną, bagno i modrzewnicę. Gleba ma odczyn silnie kwaśny. Łęg olszowo-jesionowy to niezwykle rzadkie zbiorowisko roślinne na opisywanym obszarze. Na dnie lasu nie zaznaczają się wyraźnie kępy i dolinki i dzięki temu runo kształtuje się bardziej jednolicie. W warstwie drzew panują olsza czarna, jesion. Na podszycie mamy podrosty drzew i krzewy. Runo jest bardzo bujne i wysokie, dominują okazałe byliny. Łęg związany jest z glebami mułowobłotnymi, a niekiedy też czarnymi ziemiami leśnymi lub torfami niskimi. Fragmentami występuje w Rezer-

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

wacie „Sokół”. Obszary piaszczystych tarasów doliny Pilicy porastają lasy mieszane - grądy występujące np. na terenie nadleśnictwa Majdan. W obniżeniach rosną żyzne łęgi wiązowo-jesionowe z bogatym runem i podszytem. W okolicach wsi Zator, Biała Góra (gmina Stromiec) Pilica tworzy liczne starorzecza. Tereny te lokalnie nazwano Nędzą, porośnięte są borem mieszanym. Dalej na wschód, na piaszczystym, zwydmionym tarasie, schodzącym stromo do dna doliny, rośnie bór suchy (okolice Białej Góry). Formacją drzewiastą związaną z obszarami nieco bardziej oddalonymi od dna doliny, często wkraczającymi na jej stok (szczególnie prawy) jest środkowopolski bór mieszany. Płaty tego zespołu odgrywały prawdopodobnie znaczną rolę w pierwotnej szacie roślinnej powiatu białobrzeskiego. Pod wpływem gospodarki ludzkiej tereny te zostały zajęte przez rolnictwo. Pozostałe drzewostany dębowe lub mieszane, właściwe temu zespołowi, zostały w wielu przypadkach przekształcone w sztuczne bory sosnowe, w których jednak, dzięki obecnym tendencjom w hodowli lasu, rozwija się z powrotem podszyt z gatunków liściastych. Skład gatunkowy drzew to: dąb, brzoza, osika, lipa, a niekiedy i buk. Z drzew iglastych – sosna. Warstwa krzewów rozwija się dość obﬁcie, tworzy ją m. in. leszczyna. W podłożu mamy gliny piaszczyste lub bardziej zasobne piaski (gleby płowe, gleby bielicowe). Lasy tego typu rosną na południe od Białobrzegów, w okolicach Suchej (gmina Białobrzegi) i na wschód od Stromca. Zbocze doliny Pilicy o ekspozycji południowej miejscami porastają murawy kserotermiczne. W powiecie białobrzeskim są to wtórne murawy, powstałe na siedliskach ciepłolubnych, w miejscach lasów po usunięciu drzew i krzewów przez człowieka. Utrzymują się tylko dzięki koszeniu, wypasowi lub wypalaniu

Dąb w Puszy Pilickiej

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Łąki nadpilickie

Bagna przybyszewskie

roślinności drzewiastej. Siedliskiem zespołu są suche, słoneczne zbocza doliny i wąwozów, zwłaszcza o ekspozycji południowej, rzadziej wschodniej czy zachodniej. Na siedliskach takich panują szczególne warunki mikroklimatyczne: wysokie temperatury powietrza i gleby, co umożliwia występowanie gatunków o dużych wymaganiach termicznych. Trudności w zaopatrywaniu się roślin w wodę (stok) eliminują gatunki mezofilne i sprzyjają rozwojowi kserofitów. Roślinami panującymi są tu kserofilne trawy o zbitym kępiastym wzroście i wąskich szczeciniastych liściach: ostnice – ostnica, ostnica włosowata, kostrzewy – kostrzewa bruzdkowana, kostrzewa biała, strzęplica nadobna. Na stanowiskach mniej skrajnych przeważają bardziej mezofilne trawy o szerokich i płaskich liściach: kłosownica pierzasta, stokłosa bezostna. Innymi spotykanymi tutaj roślinami są rośliny kwiatowe; tymotka, wilczomlecz sosnka, sasanka. Murawy porastają zbocze doliny Pilicy w okolicach miejscowości Góry, Pacew i dalej na zachód. Często zamieniane są na pola uprawne i sady. Na obszarach piaszczystych tarasów, a przede wszystkim na piaskach wydmowych okolic Kostrzynia, Podgórza, Białobrzegów spotykamy zespoły wydm śródlądowych. Gatunkiem pionierskim, zasiedlającym nagie piaski śródlądowe, jest najczęściej szczotlicha siwa, która tworzy luźne murawy inicjalne. Trawa ta rozwija bardzo bogaty system korzeniowy, sięgający do głębokości 50-60 cm. Innymi gatunkami charakterystycznymi dla tego zespołu są drobne roślinki jednoroczne, kwitnące wtedy, kiedy panuje tu jeszcze dostatecznie wysoka wilgotność gleby, tj.

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

wiosną lub wczesnym latem. Należy do nich np. sporek. Częściej spotyka się to zbiorowisko w innym kształcie, gdy powoli wkracza na piasek sosna. W powiecie białobrzeskim mamy do czynienia z eksploatacją pisków wydmowych. Nieczynne wyrobiska są wtórnie zasiedlane przez szczotlichę siwą. Większość obszarów wydmowych porastają bory sosnowe lub bory chrobotkowe. Świeży bór sosnowy, złożony przede wszystkim z sosny, która ma smukłe pnie i wysoko osadzone korony, zajmuje na opisywanym terenie stosunkowo duży obszar na glebach bielicowych i bielicach. Podszyt w tym borze rozwija się skąpo. Często jednak podszyt bywa bujny, złożony z drzew i krzewów liściastych, wtedy płat stoi już często na przejściu do boru mieszanego. W runie najczęściej panuje borówka czarna. Bór chrobotkowy rośnie na skrajnie ubogich i suchych piaskach wydm i na obszarach sandrowych. Składają się one przeważnie z niskich, źle przyrastających drzew, niekiedy pochylonych od wiatrów. Obok sosny występować tu może sporadycznie brzoza. Podszyt jest skąpy – rosną w nim zwykle pojedynczo jałowiec i sosna. Runo przedstawia się ubogo, monotonnie i ma swoisty, szary kolor. Istotną i przeważającą rolę odgrywają z reguły mszaki i porosty. Zbiorowiska tego typu występują na piaszczystych

Koła łowieckie w powiecie: - Darz Bór - Jeleń - Trop - Łucznik - Lasy - Rosomak

Jesień w Puszczy Stromieckiej

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Po grzybobraniu

Największym zwierzęciem w powiecie jest łoś. Dorosły samiec waży 550 kg.

Bocian czarny

obszarach na południowy zachód i zachód od Białobrzegów, a nawet w granicach miasta. Bór chrobotkowy rośnie także w okolicach Wyśmierzyc i Kostrzynia, Leopoldowa, Niedabyla. Opisane wyżej zbiorowiska roślinne zachowały się do dzisiaj na obszarze powiatu. Trzeba jednak zaznaczyć, że często są to zbiorowiska wtórne, zasadzone ręką człowieka i dopiero na skutek procesów sukcesyjnych przekształcone w zbiorowiska. Świat roślin jest tutaj stosunkowo bogaty w porównaniu z terenami ościennymi. Jednak i tu wiele zbiorowisk roślinnych już nie istnieje lub zachowało się w formie szczątkowej. Do nich należy grąd zachodniopolski i wschodniopolski. Występował on tutaj prawdopodobnie na glebach gliniastych lub gliniasto-piaszczystych (gleby brunatne, płowe). W skład grądów wchodził grab, oba dęby, lipa, klon, pojedynczo występowały wiązy, a także buk. Drugim zbiorowiskiem, które potencjalnie powinno tutaj istnieć są buczyny. Jest to las liściasty, mieszany, którego drzewostan tworzy głównie buk, ale pojawia się tutaj także dąb i grab. Świat zwierząt powiatu białobrzeskiego, bardzo zubożony, zachował jednak wiele cech niezmiennych dzięki stosunkowo niewielkim zmianom środowiska przyrodniczego, przede wszystkim lasów i podmokłych terenów doliny Pilicy i Pierzchni. Zaznaczyć należy także, iż na południe od Pilicy jest on bardziej zróżnicowany i bogatszy niż na północ ze względu na bogatszą awifaunę terenów leśno-łąkowych tu występujących. W powiecie białobrzeskim z leśnych ssaków kopytnych spotykamy: jelenie, sarny i daniele, które zostały wprowadzone na te tereny w 1953 roku na skutek akcji Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Spotykany jest tutaj łoś, przychodzący z Puszczy Kozienickiej. Dziki, podobnie jak lisy są tu bardzo pospolite. W lasach spotykamy także: kuny, borsuki,

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

zające, łasice (polujące na myszy, ryjówki i niektóre ptaki), wiewiórki, jeże oraz bardzo liczne na polnych i leśnych łąkach krety. W starorzeczach Pilicy na wschód od Brzeziec, na Pierzchni i innych mniejszych ciekach zadomowiły się bobry. Dolina Pilicy na całej swej długości w granicach powiatu stanowi niezwykle cenną ostoję ptactwa. Występuje tu około 120 gatunków ptaków, z tego 56 gatunków ptaków wodno-błotnych to ptaki lęgowe. Gniazduje tu m. in. perkozek, perkoz, bąk, bocian czarny, bocian biały, cyranka, błotniak stawowy, wodnik, sieweczka obrożna, derkacz, żuraw, brodziec piskliwy, rybitwa zwyczajna i białoczelna, rybitwa czarna, strumieniówka, dziwonia. W dolinach rzecznych żyją wijące misterne, wiszące gniazda remizy oraz gnieżdżące się w głębokich norach, przepięknie ubarwione zimorodki. Licznie reprezentowane są bażantowate przez bażanta, kuropatwę i przepiórkę. Z ptaków drapieżnych gniazdują tutaj oprócz wyżej wymienionych także trzmielojady, jastrzębie, myszołowy, krogulce, kanie, a nawet cietrzewie oraz orzeł bielik, często widywany na tym terenie. Obserwuje się także kruka, sowę oraz najmniejszego z polskich ptaków - mysikrólika. W okresie wędrówek na Pilicy i na jej obrzeżach zatrzymuje się wiele gatunków ptaków, zwłaszcza z rzędu blaszkodziobych (m. in. gęś zbożowa, gęgawa, gęś białoczelna, świstun, rożeniec, płaskonos, tracz nurogęś) i siewkowców (np. siewka złota, biegus malutki, biegus mały, batalion, kwokacz). Charakterystyczne pod koniec lata są, sejmiki bocianie w okolicach Wyśmierzyc na nadpilickich łąkach. Wiele z wymienionych tu gatunków ptaków przebywa z dala od człowieka, lecz szczególnie w okresie mroźnych, śnieżnych zim niektóre z nich widywane są w pobliżu osad. Brak pokarmu w naturalnym środowisku zmusza je do szukania go wokół człowieka. W powiecie nie brakuje

Grzybiarze upodobali sobie okolice Grzmiącej, Jasionnej, Dobieszyna. Grzyby można jesienią także kupić na targu w Białobrzegach (środa, sobota) oraz przy okolicznych drogach. Ceny wahają się od 10 do 35 zł za łubiankę.

Bocian biały

Bażant

Jastrząb gołębiarz

Przyroda. Roślinność i świat zwierząt

Daniele

Z Białobrzegów wywodzi się wielokrotny mistrz świata i Europy w wędkarstwie spławikowym Edmund Gutkiewicz Na rybach...

także gatunków bardzo pospolitych i licznie występujących w całym kraju. Należą do nich: pliszka, gil, dudek, wilga, dzięcioł, wróbel, sikora modra i bogatka, szpak, wrona czarna i siwa, gawron, sroka, sójka, kawka, skowronek, jaskółka, brzegówka, kukułka, pliszka siwa. Niższe kręgowce reprezentowane są przez większość krajowych gatunków: bardzo liczne zaskrońce, gniewosze, padalce, jaszczurki – zwinka i żyworódka. Coraz częściej widywana jest żmija zygzakowata. Spotyka się także wszystkie nizinne gatunki płazów na czele z bardzo licznymi i głośnymi w czasie godów ropuchami. Często spotykane są dwa gatunki chronionych motyli – mieniak tęczowiec i paź królowej, a na wiekowych drzewach występuje okazały chroniony chrząszcz pachnica. Wody Pilicy, są siedliskiem licznych gatunków ryb: szczupaków, leszczy, sandaczy, płoci, a nawet sumów. Spotykamy także karasie, świnki czy cierniki. Bogactwo ryb sprawia, że Pilica to prawdziwy raj dla wędkarzy.

Kosaciec żółty w dolinie Pilicy.

Chruściechów, pałac

Atrakcje turystyczne

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

ATRAKCJE TURYSTYCZNE Zabytki architektury sakralnej Białobrzegi.

Niedzielne msze: 7:00, 9:00, 10:15, 12:15, 18:00. Odpust, św. Rocha 16 sierpnia www. paraﬁa-bialobrzegi.pl

Daty budowy kościoła na frontonie

Kościół w Białobrzegach

Kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy. Pierwszy kościół w Białobrzegach istniał prawdopodobnie już w 1511r., a być może nawet wcześniej (1488r.) i przypuszczalnie należał do archidiecezji gnieźnieńskiej. Nowy kościół fundacji Boglewskich erygowano około 1600 roku. Parafia wchodziła wtedy w skład dekanatu przytyckiego. Pierwszym proboszczem Brzegów był prawdopodobnie ks. Szymon Konopka. Kościół ów przetrwał w całości do czasów potopu szwedzkiego (1655-1660). Do budowy nowego, modrzewiowego kościoła przystąpiono w roku 1771. Wiek XIX to trudny okres w dziejach parafii. W latach 185360 zawieszono nawet jej działalność ze względów ekonomicznych. 2 lutego 1930 roku ks. proboszcz Stanisław Jakóbowski zawiązał komitet budowy nowego kościoła w parafii Białobrzegi. W 1932 roku słynny architekt Stefan Szyller z Warszawy przedstawił projekt kościoła w stylu „polski barok” i rozpoczęła się jego budowa. 11 października 1958r. poświęcono nowy kościół. Kościół jest trójnawowy, trzyprzęsłowy. Nawy boczne nieco niższe od głównej, oddzielone dwiema kolumnami wspierającymi dachy. Murowany z granitu, cegły i żelazobetonu, częściowo tynkowany, malowany zewnętrznie i wewnętrznie. Boczna kaplica dwupoziomowa (niżej kaplica przedpogrzebowa, nad nią kaplica p.w. Matki Bożej), równolegle zakrystia i pomieszczenia pomocnicze. Kruchta otwarta do nawy, chór muzyczny nad kruchtą, część środkowa (balkon) nieco wysunięta w nawę. Sklepienia krzyżowe, w kruchcie gwiaździste.

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Dach dwuspadowy konstrukcji drewnianej kryty blachą. Boczne ściany kościoła wsparte przyporami. Wejście główne trzema drzwiami, podejście szerokim schodkami. Od frontonu wieża - dzwonnica wysokość 40 m, 4-kondygnacyjna, z boków nieco niżej małe wieżyczki, wszystkie pokryte hełmami blaszanymi. Część wyposażenia pochodzi z poprzedniego kościoła. W ołtarzach bocznych: obraz Matki Boskiej z XIX w., poświęcony w Warszawie przez biskupa Dekerta sufragana warszawskiego, dar hr. Józefy z Tyszkiewiczów Wodzyńskiej, przeniesiony w uroczystej procesji z dóbr dziedzicznych w Suchej do kościoła w Białobrzegach w niedzielę 28 V 1860 r.; obraz św. Trójcy z XIX w. Na filarach obrazy z poprzedniej świątyni: św. Rocha i św. Piotra i Pawła z XVII w. W północnej nawie bocznej chrzcielnica z XVI w. W oknach świątyni witraże fundacji parafian. Stary modrzewiowy kościół został przeniesiony w 1958r. do parafii Bardzice koło Radomia, i znajduje się tam do dzisiaj. Przed kościołem figura Matki Boskiej z 1895r. oraz brama cmentarna z piaskowcowymi rzeźbami czterech ewangelistów z początku XX w. Obok kościoła budynek starej plebanii. W 2003r. w wieży kościoła zainstalowano kuranty, a w 2008r. nowe dzwony.

Wnętrze kościoła

Obraz św. Rocha z XVII w. Chrzcielnica z XVI w.

Podczas sprzątania w kościele znaleziono obraz MB Pocieszenia datowany na 1514r. Przed 1861r. był on trzecim obrazem w ołtarzu głównym kościoła w Jasionnej. Fragment elewacji kościoła

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Boże.

Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej. Pierwszy kościół wybudowano w latach 1936-39 z drzewa sosnowego, według planów architekta STEFAN SZYLLER Jakubowskiego z Radomia. (1857-1933) Wtedy też powstała parafia Architekt, nawiązywał głównie Boże, wydzielona z parafii do polskiego renesansu i baroku. Ukończył architekturę Stromiec. Kościół przetrwał do w Petersburskiej Akademii 15 sierpnia 1944 roku, kiedy Sztuk Pięknych. Stworzył to został zniszczony w związku ponad 700 różnych prac z walkami na przyczółku achitektonicznych. Jego dzieła warecko – magnuszewskim. to m. in.: Biblioteka UW, Po wojnie rozpoczęto budowę gmach główny Politechniki kościoła na fundamentach starej Warszawskiej, gmach świątyni. Wzniesiono jednak “Zachęty”. Zaprojektował kościół w Białobrzegach. kościół o wiele skromniejszy niż poprzedni. Służył on mieszkańcom ponad 30 lat. Nowy murowany kościół, budowany w latach 1979-82 staraniem ks. Zbigniewa Wereszczyńskiego, stanął na miejscu drugiej świątyni i służy parafianom do dnia dzisiejszego. Projekt świątyni przygotowali inżynierowie z Radomia: Maciej i Jerzy Turno, Ryszard Kański i Zbigniew Chołuj. Jest to murowany kościół z palonej cegły, otynkowany, kryty blachą. Wewnątrz znajdują się: w prezbiterium - kilkumetrowy krucyfiks, dwa duże obrazy Matki Boskiej Częstochowskiej i Pana Jezusa Miłosiernego, marmurowe posadzki, w oknach - witraże wykonane przez Mirosława Spirowskiego z Otwocka. Okrągły witraż na frontonie kościoła ufundowany Boże, kościół został przez Jana Czwarno z Kanady (emigranta wojennego). Przed kościołem figura Matki Bożej z Lourdes i skalniak ułożony z kamieni z podmurówki pierwszego kościoła.

Niedzielne msze: 7:00, 9:00, 12:00 Odpust 31 maja

Bukówno.

Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Około 1230 roku Bukówno zostało zakupione przez bpa krakowskiego

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Wisława vel Woślemira z Kościelca. W tym też okresie przypuszczalnie wzniesiony został pierwszy drewniany kościół i założono paraﬁę. W 1403 roku nastąpiła ponowna erekcja i wystawienie nowego kościoła przez braci: Mikołaja, Władysława i Łazarza Gaworków, właścicieli wsi Bukówna Większego i Mniejszego. Najprawdopodobniej na przełomie XVI i XVII wieku wzniesiono obecny kościół, a pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku przypuszczalnie zbudowana została wolno stojąca dzwonnica. Kościół od

Obraz w ołtarzu głównym (XVI w.)

Bukówno, kościół

tamtej pory wielokrotnie był poddawany renowacjom i zmianom. I tak w roku 1900 z inicjatywy ks. Konstantego Czapińskiego wybudowano nową zakrystię oraz kruchty i wydłużono prezbiterium. W 1957r. kościół zelektryﬁkowano. W latach 1971-72 przeprowadzono kapitalny remont kościoła, obejmujący między innymi zamianę gontu na blachę. Kościół orientowany, wykonany z drewna o konstrukcji zrębowej. W drewnianym ołtarzu głównym (z 1900r.) obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z końca XVI w. zapewne późnogotycki, zakryty drewnianą sukienką z XVIII w. Jeszcze na początku XX w. nie znajdował się w ołtarzu głównym. W kaplicach ołtarzyki o charakterze barokowym, od północy z obrazem św. Rodziny z 1 poł. XVI w. całkowicie przemalowanym. Ambona barokowa

Wnętrze kościoła

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

z rzeźbą Boga Ojca na baldachimie z XVIII w. Chrzcielnica drewniana o charakterze gotyckim. W kościele obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem w mandorli z promieni XVI/XVII w., na desce, silnie przemalowany; Chrystusa Pantokatora z 1 poł. XIX w., św. Andrzeja w stylu barokowym z XVIII w., Nawiedzenie św. Elżbiety z 1902r. – dar J. M. Gajewskich. Znajdował się on początkowo w ołtarzu głównym. W wyposażeniu kościoła znajduje się neogotycka monstrancja z 1900r., dar Piotra i Anny Kołtunowiczów z Czarnocina, monstrancja neobarokowa z początku XX w. – dar Andrzeja i Zoﬁi Śniatków z Czarnocina w 1937r., puszka z XIX w., puszka z 2 poł. XIX w. – dar Marcina Galińskiego z Zacharzewa w 1900r. Dwa krucyﬁksy barokowe – ludowe. Na miejscowym cmentarzu płyta nagrobna płk Dionizego Czachowskiego.

Rzut kościoła

Monstrancja, ok. 1900r.

Obraz z XVI w.

Puszka, XIX w.

Dobieszyn.

Niedzielne msze: 8:00, 10:00, 12:00 Odpust 1 października

Dobieszyn, kościół

Kościół pod wezwaniem Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus. Parafia Dobieszyn jako odrębna jednostka administracji kościelnej wyodrębniona została z sąsiedniej parafii Głowaczów w 1935r. Pierwszym proboszczem, który przyczynił się do powstania parafii, był ks. Kazimierz Kniedzałowski. W roku 1936 zbudowano plebanię, sklep i szkołę podstawową. Pierwszy kościół, a właściwie kaplica, został zniszczony podczas działań wojennych. Nowy, drewniany kościół pod wezwaniem św. Teresy od Dzieciątka Jezus zbudowano w latach 1945-49. Jest to kościół bezstylowy (tzw. rygliwka), trójnawowy. Poświęcony został w 1949r. przez biskupa Jana Kantego Lorka. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Świętej Teresy od Dzieciątka

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Jezus, na jego zasłonie natomiast obraz Matki Boskiej Niepokalanej.

Jasionna.

Kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. W 1234r. staraniem rodziny Jasiońskich, wybudowany został pierwszy kościół w Jasionnej, któremu przywileje nadał Bolesław I Książę Mazowiecki. W 1400 roku kościół ten zawalił się ze starości. Następnie, w roku 1443 nastąpiła erekcja drugiego kościoła oraz przeniesienie obrazu Matki Boskiej Szkaplerznej z kaplicy w Korzeniu do nowego kościoła, gdyż w Korzeniu kaplica często w czasie powodzi była zalewana przez wodę Pilicy. Legenda głosi, że miejsce budowy wybrane zostało nieprzypadkowo. Wędrujące woły i konie przyklękały na ziemi, gdzie miał stanąć kościół. Wióry z drzew ścinanych na jego budowę leciały w stronę przyszłego miejsca budowy. Z powodu tych znaków kościół założono w Jasionnej, a nie na terenie pierwotnej jego lokalizacji (dalej na południe). Według innej – bardziej prozaicznej – wersji o lokowaniu kościoła w Jasionnej zadecydowało istnienie we wsi karczmy. Kościół ten istniał do 1976r. Wtedy probostwo objął ks. Zdzisław Wołos, który doprowadza do zbudowania nowego drewnianego kościoła (1994r.). Zachowała się część wyposażenia ze starej świątyni w tym cudowny obraz MB Szkaplerznej - zwanej też Matką Boską Jasiońską, prawdopodobnie z początku XVI w. Obraz oryginalny na desce znajduje się obok ołtarza. W ołtarzu głównym zaś reprodukcja wizerunku Matki Boskiej przykrywającego niegdyś obraz oryginalny, odkryty przy konserwacji. Jego zasłonę stanowi obraz Zwiastowania NMP. W lewej nawie znajduje się ołtarz Przemienienia Pańskiego. Większość wyposażenia barokowego pochodzi z przełomu XVII i XVIII w. W czasie prac, pod podłogą znaleziono

Niedzielne msze: 7:30, 9:00, 11:30, 16:00 Odpust 6 sierpnia

Jasionna, kościół

Orginalny obraz MB Jasiońskiej z XVI w. przed renowacją

W sierpniu organizowana jest piesza pielgrzymka z Białobrzegów do Jasionnej.

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

szczątki dawnych dobrodziejów kościoła. Zostały one pogrzebane na cmentarzu przykościelnym obok istniejących tu grobów rodziny Wodzińskich, byłych właścicieli Suchej i Białobrzegów. Do dziś w piwnicach zachowała się jedna drewniana trumna. Obok kościoła znajdują się dwie drewniane dzwonnice. Ciekawostką jest fakt, że w kościele zainstalowano system pomp cieplnych, czerpiących energię z gruntu. Na zachód od kościoła leży cmentarz paraﬁalny. Na nim kaplica cmentarna (budowana od 1999r.) z drewna modrzewiowego po starym kościele, na wzór ryngrafu wiszącego w głównym ołtarzu kościoła, przedstawiającego być może pierwszy kościół w Jasionnej lub nawet najstarszą świątynię w Korzeniu.

Wnętrze kościoła

Kaszów.

Niedzielne msze: 9:00, 12:00 Odpust 24 czerwca - św. Jana Chrzciciela

Kaszów, kościół

Kościół pod wezwaniem Świętego Jana Chrzciciela. Paraﬁa powstała w XIV w. i w tym samym okresie wybudowano drewniany kościół (1409r.), fundowany przez Jana Kaszowskiego, chorążego sandomierskiego. Kościół ten przetrwał aż do potopu szwedzkiego; „Ks. Radki, obejmując paraﬁę w roku 1657, wszedłszy na cmentarz, zobaczył spaloną przez Szwedów świątynię”. Podjął on kroki zmierzające do budowy nowego kościoła. W 1661r. ukończono budowę nowej, modrzewiowej świątyni, istniejącej do dnia dzisiejszego. Wielki ołtarz z kamienia piaskowego, a w nim obraz Matki Boskiej Królowej Świata, namalowany w Rzymie przez włoskiego malarza Franciszka Thisio z Trydentu w 1661r.

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

i poświęcony przez papieża Aleksandra VII. Chrzcielnica kamienna z 1663r., dwa dzwony ﬁrmy Petersilge z 1862 roku.

Kostrzyń.

Kościół pod wezwaniem Świętego Stanisława. Budowę kościoła pod wezwaniem św. Stanisława w czerwcu 1924r. zainicjowali: Jan Wierzgała, Antoni Gawin, Paweł Górecki i Józef Milczarski. Budową kierował ks. Tomasz Zadęcki. Paraﬁa erygowana została 12 grudnia 1924r. przez biskupa Mariana Ryxa. Kościół drewniany, z drewna sosnowego i jodłowego, zbudowany w stylu podhalańskim, był przebudowany w latach 1926-29 według projektu Kazimierza Prokulskiego. W 1935r. wyposażony został w 10-głosowe organy, zbudowane przez Zygmunta Kamińskiego z Warszawy. W latach 1934, 1949 i 1968 kościół odnawiano. Kościół jednonawowy, ściany kościoła ułożone w ryglówkę, wewnątrz i na zewnątrz szalowane deskami. Wieża wysokości 15 m. Kościół orientowany, tzn. zwrócony na wschód ołtarzem głównym.

Niedzielne msze: 8:00, 10:00, 12:00 Odpust 8 maja

Kostrzyń, kościół

Promna.

Kościół pod wezwaniem Świętej Maryi Magdaleny. Dokładny czas powstania paraﬁi Promna nie jest znany. Wiadomo tylko, że początkowo istniał kościół w Biejkowie, który potem został przeniesiony do Promnej. W czasie wizytacji pasterskiej w roku 1617 znajdował się tutaj drewniany kościół pod wezwaniem Świętej Marii Magdaleny fundacji rodziny Biejkowskich. W roku 1669 A. Biejkowski wzniósł nowy drewniany kościół, który w tym samym roku konsekrował biskup poznański Jan Śwęcicki. Na początku XIX w. kościół był w złym stanie i rząd pruski, wykorzystując ten fakt, sprzedał go Żydom na rozebranie w roku 1805. Nabożeństwa odprawiano w kaplicy. W pierwszej połowie XIX w.

Niedzielne msze: 8:00, 10:00, 12:00, 16,00 Odpust 22 lipca Tablica w kościele

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Promna, kościół od strony północnej

Promna, nagrobki dziedziców Promnej i Biejkowa

Wnętrze kościoła

Promna znowu miała kościół, który spłonął w roku 1857. Obecny, murowany kościół budowano w latach 1866-70 ze składek paraﬁan, według projektu Adolfa Loewego. Był on poświęcony 30 października 1870r. Konsekracji dokonał arcybiskup Wincenty Chościak–Popiel. Kościół jednonawowy w stylu neogotyckim o wystroju barokowym. Wśród wyposażenia obrazy: św. Jana Chrzciciela z XVII w., Matki Boskiej Bolesnej z XVII w. szkoły obcej, Matki Boskiej z Dzieciątkiem XVII/XVIII w. przemalowany w XIX w. Tablica epitaﬁjna Erazma Proszkowskiego - nadleśniczego rządowego (zm. 1852). Monstrancja rokokowa z 2 poł. XVIII w. Kielich wczesnobarokowy z 1 poł. XVII w. Ornaty z tkaniny francuskiej z początku XVIII w. Na cmentarzu kościelnym nagrobek Wojciecha Wasiutyńskiego właściciela Promnej (zm. 1834) i jego córki Ludwiki, neogotycki z piaskowca. Grobowiec Jackowskich właścicieli Promnej z 1881r. W kościele organy z 1873r.

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Przybyszew.

Kościół pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. Legenda mówi, że pierwsza świątynia została tu zbudowana przez benedyktyna Piotra Pawła, domniemanego brata św. Wojciecha. Po raz pierwszy wzmiankowany w 1409 r. W 1603 r. istniał w Przybyszewie kościół drewniany. W 1751r. staraniem Waleriana Zatorskiego został wzniesiony nowy kościół, także drewniany, który spłonął w wielkim pożarze w 1812r. Już w 1815 zbudowano nowy kościół, wykończony dopiero wiele lat później. Ponownie świątynia spaliła się w 1892r. od uderzenia pioruna. Po tych wydarzeniach nowy proboszcz - ks. Koperski postanowił zbudować murowany kościół. Nabożeństwa w tym czasie odbywały się w kaplicy Tąkielów na cmentarzu parafialnym, później zaś w prowizorycznej drewnianej kaplicy. Obecny, neogotycki kościół parafialny, murowany (189298), wybudowany według projektu Konstantego Wojciechowskiego, konsekrowany został 18 lipca 1901r. W krypcie pod kościołem spoczywa trumna ze zwłokami generała Antoniego Józefa Madalińskiego (zm. 1804r.), bohatera powstania kościuszkowskiego. Ołtarz główny (1902r.) zbudowany z kamienia pińczowskiego i szydłowieckiego. W centrum ołtarza znajduje się grupa rzeźbiarska: koronacja NMP, po bokach figury św. Wojciecha i św. Stanisława oraz św. Piotra i Pawła. W zwieńczeniu ołtarza Duch Święty w postaci gołębicy. W ołtarzach bocznych z 1901r. obrazy: św. Józef z Dzieciątkiem z 1 poł. XVIII w., św. Rodzina (1905r.) autorstwa Feliksa Wygrzywalskiego. Obrazy: św. Stanisław Kostka oraz Serce Jezusa autorstwa Stanisława Zawadzkiego (1924r.). W nowszej ramie drewnianej figurka Chrystusa Ukrzyżowanego z XVIII w. wykonana z kości słoniowej W wyposażeniu kościoła: monstrancja wieżyczkowa, późnogotycka, fundowana

Niedzielne msze: 8:00, 9:30, 12:00 Odpust 29 czerwca - św. Piotra i Pawła

Przybyszew, kościół Nagrobek gen. Madalińskiego

Żyrandol z kości z poprzedniej świątyni (XIX w.)

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

ANTONI MADALIŃSKI (1739-1804) Generał, uczestnik powstania kościuszkowskiego. Poseł na Sejm. Związany z “Kuźnią Kołłątajowską”. Brał udział w bitwach pod Racławicami, Szczekocinami i w Warszawie. Więziony we Wrocławiu i Magdeburgu. Osiadł we wsi Borowe koło Przybyszewa. Pochowany w przybyszewskim kościele.

w 1615r. przez Piotra proboszcza Przybyszewskiego, restaurowana w 1915r. z ﬁgurkami świętych Katarzyny i Piotra po bokach oraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w zwieńczeniu, kielich gładki z poł. XVIII w., wykonany w Gdańsku w pracowni Jakuba Hase; puszka renesansowa z 2 poł. XVI w; pacyﬁkał z relikwiami św. Anny, rokokowy z datą 1763 (obecnie w muzeum archidiecezjalnym). Z poprzedniej świątyni zachowały się jedynie żyrandole z kości zwierząt łownych.

Radzanów.

Niedzielne msze: 9:00, 12:00, 16:00 Odpust 11 listopada

Ołtarz główny z Wąchocka (XVII w.)

Obraz z XVII w. szkoły ﬂamandzkiej

Kościół pod wezwaniem Świętego Marcina. Czas powstania parafii nie jest znany. Znana jest natomiast legenda mówiąca o tym, że na „Kościelnej Górze”, w lesie między Radzanowem a Zacharzewem, kiedyś stał kościół, który zapadł się wraz z ludem, na skutek przekleństwa matki, na tych, którzy prześladowali jej córkę. Kościół w Radzanowie istniał prawdopodobnie już przed rokiem 1403. Pewne jest, że w czasie wizyty arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego (1521r.) istniał kościół drewniany, który dotrwał do 1645r. Na jego miejscu stanął kościół fundacji Zofii Kurdywanowskiej - wdowy po dziedzicu Radzanowa. W 1807 roku zaczęto budować nowy, murowany kościół, wykończony w roku 1820. z fundacji właścicieli miejscowych dóbr Macieja Skrodzkiego i Józefa Krassowskiego. Światynię przebudowano w latach 1880 i 1908-10, zapewne wg projektu Stefana Szyllera. Wystrój późnorenesansowy i barokowy. Ołtarz główny późnorenesansowy z 1 poł. XVII w. (pochodzący z Wąchocka), dwa obrazy szkoły flamandzkiej (XVII w.), rzeźba Chrystusa późnogotycka (zapewne przełom XV-XVI w.); krucyfiks i szaty mszalne (XVIII w.); w świątyni liczne epitafia barokowe;

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

dzwonnica z 1893r.

Stara Błotnica.

Kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Sanktuarium Maryjne. Daty powstania paraﬁi błotnickiej nie można ściśle określić. Pierwotnie już przed rokiem 1403, stał w Błotnicy drewniany kościół, ufundowany zapewne przez ród Błotnickich. Przetrwał on do roku 1759, w którym proboszcz - ks. Sebastian Skórkowski zaczął budować nowy, murowany kościół. Prace przerwała śmierć księdza w roku 1781. Budowę ponownie kontynuowano w latach 1850-1868. Trzeci etap budowy przypada na lata 1888-1913. Świątynia w Błotnicy została zbudowana w stylu polskiego późnego baroku. Kościół wybudowany z cegły, otynkowany, na planie prostokąta, trzynawowy, bazylikowy. Wymiary zewnętrzne świątyni: długość 36,5 m, szerokość 22,5 m, wysokość nawy głównej 17 m, naw bocznych 6 m. W ołtarzu głównym cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia Pani Ziemi Radomskiej (71x102,7 cm), wizerunek bizantyjski typu Hodegetria z końca XV w. - namalowany na deskach lipowych, był wielokrotnie przemalowywany. Polichromie z 1910r. autorstwa Kazimierza Alchimowicza. W 1963r. kościołowi w Błotnicy nadano rangę sanktuarium maryjnego ziemi radomskiej, dekretem bpa Jana Kantego Lorka. Koronacji cudownego obrazu dokonał 21 sierpnia 1977r. Karol Wojtyła, ówczesny metropolita krakowski, późniejszy papież. W świątyni znajdują się cztery boczne ołtarze. W lewej nawie – ołtarz Matki Boskiej Różańcowej z 1901r., jako pamiątka wielkiego jubileuszu. W tej samej nawie przy ﬁlarze ołtarz św. Rocha z 1893r. ufundowany przez Stanisława Kucharczyka z Siekluk. W 1894r. mieszkańcy Kobylnica ufundowali ołtarz św. Walentego. W nawie prawej ołtarz Męki Pańskiej, fundacji Wandy Makomskiej, dziedziczki Chruściechowa. Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny wykonany przez Józefa Fettera w stylu neoklasycystycznym z sześcioma kolumnami zakończonymi kapitelami korynckimi i pięknymi

Rzut kościoła w Błotnicy

Niedzielne msze: 8:00, 9:30, 12:00, 16:00 Odpust 15 sierpnia Wniebowzięcie NMP

Rzeżba św. Pawła z 1897r. na frontonie kościoła

Stara Błotnica, sanktuarium

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

gzymsami. Na wierzchołku nawy ołtarzowej znajduje się kompozycja wyobrażająca Boga Ojca wspartego o kulę ziemską i unoszącego w prawej ręce berło. Również imponująco przedstawia się ambona wykonana przez tego samego artystę około 1868r. Zbudowana jest w kształcie łodzi na wzór ambony w kościele Sióstr Wizytek w Warszawie. Na przodzie łodzi usytuowany jest orzeł w półlocie i wraz z łodzią symbolizują Kościół i Ojczyznę. W latach 19091910 warszawski artysta malarz Kazimierz Alchimowicz wykonał polichromię ścian, sklepienia nawy głównej i dwóch naw bocznych. Polichromia wykonana jest w duchu późnego romantyzmu. Na ścianach znajdują się malowidła związane z życiem Chrystusa. Na sklepieniu nawy głównej jest cykl Maryjny. Błotnica pełni obecnie rolę sanktuarium maryjnego diecezji radomskiej pod opieką Ojców Paulinów.

Ołtarz główny z cudownym obrazem i ambona

Stromiec.

Ołtarz boczny

Niedzielne msze: 7:30, 9:00, 11:30, 16:00 Odpusty: 24 czerwca - św. Jana Chrzciciela, pierwsza niedziela sierpnia - MB Śnieżnej

Kościół pod wezwaniem Świętego Jana Chrzciciela. Kościół stromiecki powstał w 1242r., a nowopowstała paraﬁa liczyła 800 wiernych. Drugi kościół został wybudowany przez księcia Janusza I Starszego w roku 1426. Przetrwał on do 1656r., kiedy to został zburzony przez Szwedów. Trzeci kościół w Stromcu wybudowano około 1690r. po zwycięstwie pod Wiedniem. Organistą kościoła został Stanisław Strozicki, wcześniej żołnierz spod Wiednia. W tym kościele ochrzczono Dionizego Czachowskiego (ur. 1810r. w Niedabylu) - pułkownika oddziałów powstańczych walczących w powstaniu styczniowym. Plany nowego neogotyckiego kościoła sporządził Rudolf Meyer, budowniczy z Radomia. Nowa świątynia Świętego Jana Chrzciciela budowana była w latach 1905 - 1910 w stylu neogotyckim. Kościół murowany typu halowego (tzn. wszystkie trzy nawy jednakowej wysokości). Ołtarz główny wykonany z drewna dębowego, rzeźbionego, polichromowanego i złoconego. Centralny punkt to rzeźba Matki Boskiej; po bokach

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

św. Piotr i św. Paweł. W ołtarzach bocznych obrazy: w pierwszym - „Święta Anna nauczająca Maryję”, w drugim - obraz św. Mikołaja, autorstwa Jana Mazurkiewicza z 1930r. Ambona z 1908r., chrzcielnica z 1910r. Obraz olejny św. Walentego z połowy XVII w., Ukrzyżowanie z XVII w., obraz św. Rocha, malowany na płótnie przez L. Sableńskiego z 1869r. W wyposażeniu kościoła monstrancja z połowy XVII w., barokowa puszka na komunikanty z 1690r. oraz kielich mszalny z pateną z 1693r.

Stromiec, kościół

Wyśmierzyce.

Kościół pod wezwaniem św. Teresy z Avila. Pierwszy drewniany kościół w Wyśmierzycach pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i Wniebowstąpienia Chrystusa Pana powstał w 1378r. z inicjatywy biskupa płockiego Arnolda. Paraﬁa należała do księży Benedyktów płockich, gdyż ten zakon dokonał zapisu wsi Zakrzów i Woli Zakrzewskiej z ziemią dla kościoła Wyśmierzyckiego w 1378r. W dokumentach kościelnych czytamy, iż w 1750r. została ukończona budowa drewnianego kościoła w kształcie krzyża, konsekrowanego przez Prymasa Gnieźnieńskiego Adama Komorowskiego dnia 21 października. Inwentarz z 1828r. podaje: „...w opisach dawnych inwentarzy był opisany porządnie wybudowany kościół, który w 1798r.

Puszka z 1690r.

Niedzielne msze: 9:00, 11:30, 16:00 Odpust 15 października

Atrakcje... Zabytki architektury sakralnej

Kościół, widok od rynku

Ołtarze w wyśmierzyckim kościele

Chrzścielnica

przez pożar zapuszczony od wojska austryjackiego ze wszystkim pogorzał, w miejscu którego kaplica wybudowana została i ta w roku 1822 pogorzała. Później znów w roku 1824 mała szopka słomą kryta na odprawianie nabożeństwa tymczasowo wystawiona była bez podłogi i pułapu, ledwie przed wielkim ołtarzem była posadzka z tarcic i cegły...”. Kościół obecny, murowany, wzniesiony kosztem paraﬁan w 1856r., następnie został w roku 1868 rozbudowany do dzisiejszych rozmiarów. W lutym 1919r. kościół spalił się, ale już w 1925r. go odbudowano. Wystrój głównie barokowy z poprzedniego kościoła. Ołtarz główny w stylu neogotyckim z 2 poł. XIX w. z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, przeniesionym z dawnej kaplicy Krasowskich – dziedziców Grzmiącej; malowanym na desce z wypukłym reliefem gipsowym. Na zasłonie obraz św. Teresy z Avila. W ołtarzu bocznym neogotyckim, południowym z 1919r. obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Na zasłonie obraz św. Katarzyny Męczennicy z roku 1933, autorstwa Karola Klopfera. Ołtarz od strony północnej drewniany, neogotycki, a w nim obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy z podwójną zasłoną: na pierwszej - olejny obraz św. Stanisława Kostki (mal. Karol Klopfer), na drugiej - obraz św. Józefa malowany przed 1898r. Przy kościele liczne nagrobki z XIX w., m. in. Nagrobek dziedziców Krasowskich. Dzwonnica drewniana konstrukcji słupowej o dachu czterospadowym. Plebania murowana, zbudowana w 1842r., przebudowana w 1913 i 1931r. W wyposażeniu kościoła wieżyczkowa monstrancja wykonana w XVI w. Z paraﬁi wywodzi się, uznany przez Kościół za błogosławionego ks. Franciszek Rosłaniec, urodzony w 1889r. w Wyśmierzycach i ochrzczony w miejscowym kościele (przed kościołem jego pomnik).

Radzanów, kościół

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

Zabytki architektury świeckiej Białobrzegi, most.

Most w Białobrzegach pierwotnie wyłożony był kostką granitową. W czasie przymrozków była niezwykle śliska, co powodowało liczne wypadki na moście. Na początku XX w. została zamieniona na asfalt. Kostka została wykorzystana do budowy pomnika oﬁar wypadków.

Na moście w Białobrzegach

Wybudowany w latach 1932-36 na miejscu mostu drewnianego według nowatorskich rozwiązań inżynierów polskich. W czasie kampanii wrześniowej most wysadzili polscy saperzy (saper Piotr Smyrek z Chorzowa). Niemcy uzupełnili zburzone przęsło konstrukcją drewnianą. W czasie wojny na moście zatrzymano w wyniku zdrady i zasadzki dowódcę warszawskiej bazy zgrupowania „Ponurego” – Jana Rogowskiego „Czarka”, który wiózł zaopatrzenie dla partyzantów AK. W 1950r., 17 października w 34 rocznicę rewolucji październikowej został odbudowany i oddany do użytku. W okresie międzywojennym największy żelbetonowy most w Polsce. Długość 250 m (cztery przęsła po około 60 m ). Każde przęsło złożone z dwóch łukowatych dźwigarów głównych, ściągniętych stalowymi ściągami i opierających się na stalowych łożyskach, umieszczonych na podporach oraz z podwieszonej do łuków jezdni żelbetonowej. Do budowy użyto żwiru z Pilicy. Wcześniej przeprawa przez Pilicę odbywała się przez dwa mosty

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

drewniane: jeden na Pilicy, a drugi na starorzeczu rzeki (dzisiejsze jeziora). Most wszedł na zawsze do literatury polskiej, pisali o nim polscy poeci i prozaicy, m. in.: Agnieszka Osiecka, Jarosław Iwaszkiewicz, Stanisław Dygat.

Borki - Białobrzegi,

młyn wodny. Pierwszy młyn na Borkach został zbudowany przez Borowieckiego w połowie XVIII wieku. Na początku XIX w. Dobrzański wybudował większy, istniejący do dzisiaj, drewniany młyn, pokryty gontem. W połowie XX wieku młyn unowocześniono, zastępując stare, mało wydajne kamienie młyńskie przez mielnik walcowy. Moc przemiałowa młyna wynosi około 5,5 tony na dobę. Dodatkowym źródłem energii jest działająca do dzisiaj turbina wodna.

Chruściechów,

dwór. Murowany dwór z XIX wieku należał do rodziny Arkuszewskich. W okresie świetności (początek XX w.) składał się z trzech członów (każdy z innej epoki), które połączone były wielkim tarasem. Dwór otacza park zaprojektowany przez inżyniera Czerwińskiego. W dworze bywał znany pisarz Witold Gombrowicz.

Most na Pilicy

Borki, młyn wodny

Chruściechów, gorzelnia z 1907r.

Chruściechów,

gorzelnia z 1907 roku. Postawiona przez dziedzica Mariana Arkuszewskiego. Spirytus robiono tutaj z ziemniaków i chleba. Pod koniec XX wieku gorzenia produkowała głównie spirytus odwodniony, służący do wyrobu paliw. Przed gorzelnią wystawione zabytkowe maszyny ﬁrmy Borman i Szwede. Obok budynków gorzelni dworskie czworaki.

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

Promna,

pałac klasycystyczny. Pałac wzniesiony po 1817r. dla Wojciecha Wasiutyńskiego, Mecenasa przy Sądzie Najwyższej Instancji Królestwa Polskiego, według projektu Hilarego WITOLD GOMBROWICZ (1904-1969) Szpiclowskiego. Pałac mógł być Pisarz, od 1939 r. przebywał również gruntownie przebudowany w Argentynie a od 1964 z dawnego dworu, należącego r. we Francji, Pisał utwory w końcu XVIII w. do Kozietulskich). groteskowo-satyryczne W posiadaniu Wasiutyńskich dobra demaskujące mity pozostawały do 1856r., potem i konwencje współczesnej należały do Jackowskich. W 1930r. kultury. Autor powieści: właścicielem ich był Bronisław Ferdydurke, Trans-Atlantyk, Kosmos, dramaty: Ślub, Jackowski, a tuż przed drugą wojną Operetka, opowiadania: światową należały do Szererów. Dziennik. Bywał Obecnie użytkowany przez szkołę w pałacu Arkuszewskich podstawową. Pałac w stylu w Chruściechowie. klasycystycznym, murowany z cegły, otynkowany; piętrowy, wysoko podpiwniczony; na planie prostokąta, dziewięcioosiowy z trójosiowym ryzalitem pośrodku elewacji frontowej i takimż pozornym w elewacji ogrodowej, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Rozality rozczłonkowane boniowanymi lizenami, takie same lizeny na narożach pałacu i na elewacjach bocznych. Przed ryzalitem ogrodowym taras. Przy lewym boku pałacu parterowa przybudówka. Promna, pałac Dach czterospadowy, niski, kryty blachą. Pałac otacza park krajobrazowy z okazami starodrzewu, założony w końcu XVIII w. z owalnym stawem. Do pałacu prowadzi aleja lipowa.

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

Rykały, pałac

barokowo-klasycystyczny. Dobra na początku XIX wieku stanowiły własność Okęckich, od 1820r. należały do Kacpra Pruskiego, a od 1840 do 1945r. w posiadaniu Tąkielów (ostatnim właścicielem majątku był Stefan Tąkiel). Dwór istniał tu na pewno w pierwszej połowie XIX wieku, wchłonięty przez nowy, wzniesiony po 1863r. dla Władysława Piotra Tąkiela i jego żony Emmy ze Stawianowskich. Był to dwór w stylu neorenesansowym. Murowany z cegły, otynkowany. Nieregularny, parterowy na planie prostokąta z piętrowymi częściami skrajnymi zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Gruntownie przekształcony na pałac w latach 1923-1925 dla Stefana Tąkiela zapewne według projektu architekta Wincentego Wójcickiego. Pałac barokowo-klasycystyczny, piętrowy, częściowo podpiwniczony, na planie prostokąta. W dziesięcioosiowej elewacji frontowej nie na osi, czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym frontonem. Elewacja ogrodowa ośmioosiowa, z szerokimi jednoosiowymi ryzalitami skrajnymi. Pomiędzy nimi elewacja rozczłonkowana pięcioma półkolumnami jońskimi, zwieńczona attyką z wazonami. Układ wnętrz dwutraktowy, przekształcony. Dach czterospadowy, kryty dachówką. Po drugiej wojnie

Rykały, pałac, widok od strony północnej

Rykały, zabudowania gospodarcze majątku

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

światowej pałac użytkowany przez szkołę podstawową. Generalny remont podjęto w 1989r. na potrzeby szkoły, a 1/3 budynku przeznaczono na biura miejscowego Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Pałac otacza park krajobrazowy skomponowany przez Waleriana Kronenberga. W sąsiedztwie pałacu znajdują się pokaźnych rozmiarów zabudowania gopodarskie, wzniesione w 1879r. Przy drodze pałacowej - budynki czworaków dworskich. Od wschodu do pałacu prowadzi aleja lipowa od zachodu kasztanowa.

Rykały, pałac, widok od strony południowej

Stawiszyn, pałac.

Ostatni właściciel Stawiszyna Tadeusz Przyłęcki, zginął zamordowany przez Niemców w 1944r. Był żołnierzem Armii Krajowej, dowódcą Podobwodu Białobrzegi. Nie wiadomo gdzie został pochowany. Symboliczny grobowiec znajduje się na cmentarzu w Jasionnej.

Stary pałac

Usytuowany w centralnej części wsi na niewielkim wzniesieniu, po prawo od drogi Białobrzegi-Radzanów. Zbudowany w końcu XIX w., należał do rodziny Przyłęckich. W owym czasie dobra stawiszyńskie składały się z folwarku Stawiszyn i Borki Stawiszyńskie. Po II wojnie światowej majątek wraz z zabudowaniami pałacowymi przejęło państwo. Obecnie mieści się tutaj Schronisko dla Nieletnich. Remont budynku w 1997r. całkowicie zatarł jego cechy stylowe, przekształceniu uległy także wnętrza. Od południowej strony zachowały się resztki przydworskiego parku z okazami wiekowych drzew.

Sucha, zespół

pałacowo parkowy. Zajmuje powierzchnię 13ha. W skład zespołu wchodzi dwa pałace: starszy pałac wybudowany w 1875r. w stylu neorenesansowym oraz nowy pałac z 1936r. Otoczone są parkiem powstałym w XVIII w., potem przekształconym z licznymi pomnikami przyrody. Po wojnie w pałacach mieściły się przedszkole, szkoła, mieszkania komunalne, Nadleśnictwo Białobrzegi. Przy wjeździe zabytkowa stróżówka (XIX w.) Pierwotnie identyczna stała po drugiej stronie bramy. Na wschód od pałacu spichlerz. Do pałacu prowadzi Aleja Kasztanowa z 170-letnimi kasztanowcami.

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

„Stary pałac” w stylu neorenesansu francuskiego, wybudowany z cegły, tynkowany, na rzucie nieregularnym, trzytraktowy. Budynek jednopiętrowy, niepodpiwniczony o bryle zróżnicowanej dwoma ryzalitami z podwyższonym mezaninem zwieńczonym wysokimi dachami w kształcie ściętej piramidy. Od strony południowej do korpusu budynku przylegała przybudówka – była to dawna kaplica. Obecnie w tym miejscu jest taras. Pałac został rozbudowany na początku XXI w. o dwa boczne skrzydła. Na zachód od pałacu w parku znajduje się lodownia. Na południe jezioro z wyspą z licznymi stylowymi rzeźbami. Całość pięknie pielęgnowana. „Nowy pałac” zlokalizowany jest nieco na południe w parku i jest przykładem architektury rezydencjonalnej. Założony na planie prostokąta, podpiwniczony, murowany z cegły i tynkowany. Fasada dziewięcioosiowa z wysuniętymi bocznymi ryzalitami i nieco cofniętym w stosunku do nich ryzalitem środkowym – tworzącym portyk oraz z obszernym aneksem, przebiegającym w części południowej do elewacji zachodniej. Wnę-trze dwukondygnacyjne z poddaszem. Całość posiadłości jest w rękach prywatnych.

Sucha, pałc stary z 1875r.

Rześba w parku pałacowym

Sucha, pałac nowy z 1936r.

Atrakcje... Zabytki architektury świeckiej

Szczyty, dwór.

Modrzewiowy dwór powstały z inicjatywy właściciela majątku Szczyty Michała Bagniewskiego w 1907r. Postawiony w stylu podhalańskim, w którym zakochany był Bagniewski. Dwór spłonął w 1920r. Został odbudowany. Zlokalizowany jest na szczycie grodziska średniowiecznego. Otacza go park z okazami starych drzew. Na południe zabudowania gospodarcze ze spichlerzem z tego samego okresu. Obecnie własność prywatna.

Szczyty, spichlerz.

Szczyty Kolonia, dwór modrzewiowy

Budynek wzniesiony na początku XX w. z polecenia Michała Bagniewskiego ówczesnego właściciela majątku w Szczytach. Prawdopodobnie zaprojektowany przez właściciela. Murowany z czerwonej cegły o wyraźnie wzmocnionej konstrukcji ścian narożnych, w całości podpiwniczony. Do spichlerza wejść można z niewielkiej rampy przez dwuskrzydłowe drzwi przymocowane zawiasami do masywnej, kunsztownie wykonanej futryny. Nad drzwiami nisza obramowana gzymsem podobnie jak pozostałe otwory okienne. Ponad niszą wkomponowany w mur wypukły krzyż z cegieł. Podobno do budowy murowanego spichlerza zmusiła dziedzica ludzka nieuczciwość. Z wcześniejszego, drewnianego okoliczni mieszkańcy przez nawiercone w deskach otwory wykradali ziarno lub nasiona doświadczalnych odmian roślin uprawianych w majątku.

Szczyty Kolonia, spichlerz

Sucha, spichlerz początek XX w.

Atrakcje... Rezerwaty przyrody

Rezerwaty przyrody

Rezerwat “Sokół”

Rezerwat „Sokół”. Na wschodnich rubieżach Puszczy Pilickiej w okolicach Ulasek Grzmiąckich (gmina Wyśmierzyce) zlokalizowany jest rezerwat „Sokół” (pow. 111,61 ha) utworzony w 1995r. Rezerwat ten obejmuje ochroną zróżnicowane siedliska leśne od boru świeżego do lasu łęgowego. Znajduje się na łagodnym zboczu doliny Pilicy. Wyżej dominują stanowiska sosny. Zbliżając się do rzeki, napotykamy środowisko bardziej wilgotne, które determinuje rodzaj roślinności. Występują tam torfowiska niskie, z których eksploatowano kiedyś torf. W samej dolinie znajduje się najcenniejszy fragment tego obszaru - który stanowi łęg jesionowy okresowo zalewany przez wodę. Na wiosnę właściwie niedostępny. W okresie suchym tworzą go wysepki zbudowane z kęp traw, między którymi rozpościera się bardzo wilgotny, zabagniony obszar. Gniazduje tu bocian czarny i trzmielojad, a także puchacz. Występuje tutaj największe w regionie skupisko jesionów. Rezerwat „Majdan” Pow. 50,60 ha, utworzony w 1990r., znajduje się na północ od Stromca, nieopodal miejscowości Niedabyl. Obejmuje ochroną głównie łęgi i grądy niskie naturalnego pochodzenia. W drzewostanie panują olchy, a także jesiony, brzozy i wiązy. Zespołom leśnym towarzyszy bogaty podszyt oraz zróżnicowana roślinność zielna, między innymi gwiazdnica gajowa i wielkokwiatowa, kopytnik pospolity, czerniec gronkowy, prosownica rozpierzchła, szczyr trwały, wawrzynek, wilcze łyko. Położony jest na dosyć wilgotnych terenach. Taką charakterystykę obszar zawdzięcza temu, iż na północ występują piaski, częściowo zwydmione, które zatamowały odpływ wód z obszarów na południu. Trudność w odprowadzaniu wód spowodowała nawilgocenie terenu. Dzięki

Atrakcje... Rezerwaty przyrody

temu stosunkowo daleko od rzeki mamy do czynienia z lasem charakterystycznym dla dolin rzecznych. Na bardziej suchych miejscach występują bory sosnowe. Rośnie tu także jawor. Jego stanowisko wysunięte poza zwarty zasięg, którego granica biegnie wzdłuż Radomki, należy interpretować jako relikt dawnego zasięgu, dochodzącego do Pilicy. Gniazduje tu bocian czarny.

Rezerwat “Majdan”

„Starodrzew Dobieszyński”.

Rezerwat

Drugim rezerwatem utworzonym w 1990r. jest rezerwat „Starodrzew Dobieszyński” (pow. 8,72 ha), znajdujący się na północ od stacji kolejowej w Dobieszynie. Stanowi część lasów Puszczy Stromieckiej. Ochroną objęto bór mieszany sosnowo-dębowy oraz fragment 200-letniej dąbrowy. Dominującym gatunkiem jest sosna. Występują tutaj ponadstuletnie sosny, często o fantastycznych kształtach. Jednak uwagę zwracają przede wszystkim okazy dębów. To własnie dęby stanowią dominujący element rezerwatu od strony nadleśnictwa. Idąc w głąb rezerwatu dęby mieszają się z sosnami, tworząc

Tablica informacyjna w rezerwacie

Atrakcje... Rezerwaty przyrody

bór mieszany. W rezerwacie występuje naturalne odnowienie dębu. W runie rosną liczne rośliny chronione, rozwinięta jest warstwa zielna: konwalia majowa, konwalia dwulistna, siódmaczek leśny, borówka bagienna. Lasy tego rodzaju w przeszłości stanowiły około 30% drzewostanu Puszczy Stromieckiej.

Rezerwat “Starodrzew Dobieszyński”

Na granicy powiatu białobrzekiego i grójeckiego (okolice Ulasek) planowany jest rezerwat przyrody “Borowina”, chroniący naturalny bieg Pilicy, roślinność łąkową oraz gniazujacego tu bociana czarnrgo.

Na uwagę zasługują także inne obszary powiatu białobrzeskiego nie objęte ochroną ale ze względu na swoje walory przyrodniczo krajobrazowe godne obejrzenia, a być może w przyszłości także ochrony prawnej. Do takich obszarów zaliczyć należy lewe zbocze doliny Pilicy, właściwie na całej długości. Szczególnie atrakcyjnie prezentują się okolice Gór (gmina Promna) z pięknym widokiem na Dolinę Białobrzeską. Występuje tutaj duże zagęszczenie wąwozów, suchych dolin porośniętych zaroślami kserotermicznymi i lasem. Drugi godny uwagi pod względem krajobrazowym obszar to okolice Kostrzynia. Na tym obszarze w borach sosnowych występują pagórki wydmowe, których wysokości względne dochodzą do 13 m. Na obszarze między Kostrzyniem a Podgórzem mamy niepowtarzalny krajobraz wydm parabolicznych, podłużnych i poprzecznych urozmaiconych terenami podmokłymi z roślinnością bagienną. Ciekawy przyrodniczo jest także odcinek rzeki Pierzchni od Stawiszyna do Suskiego Młynka (gmina Białobrzegi). Ta mała rzeczka płynie tutaj przez las głęboko wciętym korytem, wyraźną doliną, silnie meandrując. Mimo że jej szerokość to zaledwie kilka metrów, w łożysku rzeki występują liczne wysepki, zakola i zatoczki.

W Puszczy Pilickiej...

Atrakcje... Pomniki przyrody

Pomniki przyrody

Oznaczenie pomników przyrody

Kostrzyń, sosna zwyczajna

Głaz narzutowy, pomnik w Dobieszynie

Pomniki przyrody w powiecie białobrzeskim możemy zakwaliﬁkować do dwóch kategorii: pierwsza to drzewa, druga - głazy narzutowe. Drzewa występują na tym obszarze jako samotne pomniki w lasach, rosną w postaci alei drzew lub stanowią część starych zabytkowych parków. Nie wszystkie opisane w przewodniku drzewa mają status pomników, ale na pewno wszystkie na to zasługują. Do samotnych drzew pomników zaliczyć możemy „Dąb Kościuszki” rosnący na południe od Grabowego Lasu. Jest to dąb szypułkowy. Jego wiek szacuje się na około 210 lat. Charakterystyczna dla tego okazu zabytkowego drzewa jest pokaźnych rozmiarów korona. Podobne okazy dębu rosną w rezerwacie „Starodrzew Dobieszyński” i „Majdan”. Na placu kościelnym w Bukównie (gmina Radzanów) góruje wiąz szypułkowy, którego wiek przekroczył 200 lat. Niezwykle bogaty pod względem okazów zabytkowych drzew jest rezerwat „Sokół”. Rosną tu dwa dęby szypułkowe w wieku 200 lat i trzy sztuki w wieku 300 lat. Największy dąb ma obwód 760 cm i wysokość 22 m. W tym samym rezerwacie znajduje się sosna zwyczajna w wieku 160 lat. Przy wjeździe do Kostrzynia (gmina Wyśmierzyce) zobaczyć można sosnę pospolitą o charakterystycznym kształcie, która rośnie w tym miejscu od ponad 200 lat. W okolicach Smardzewa (gmina Radzanów) rosną 3 buki pospolite w wieku 170 lat. Doskonałymi miejscami dla przetrwania pomników przyrody ożywionej są liczne na tym terenie parki przydworskie, w których od wieków w niezakłóconym spokoju rosnąć mogą drzewa. Jednym z nich jest park w Stawiszynie (gmina Białobrzegi), a właściwie jego resztki. W parku tym, na południe od pałacu, znajdują się trzy dęby szypułkowe w wieku 160, 250 i 500 lat. Kolejnym jest park w Suchej (gmina Białobrzegi). Rośnie tam siedem dębów

Atrakcje... Pomniki przyrody

szypułkowych w wieku od 150 do 250 lat. Poza dębami znajduje się tam sześć sztuk jesionu wyniosłego i dwie sztuki ponad stuletnich olsz czarnych. Zabytkowe i okazałe drzewa możemy spotkać także w parkach w Brzeźcach, Rykałach i Szczytach. Są one pozostałością po dawnych posiadłościach szlacheckich. Niektóre z nich zakładane były w XVIII i XIX w. Kolejnym elementem, który pozwolił przetrwać drzewom na tym obszarze, są stare aleje, prowadzące do pałaców i dworów. Jedną z nich jest aleja kasztanowa prowadząca do pałacu w Suchej. Długość alei przekracza 1 km. Rosną tam ponad 150-letnie kasztanowce. Fragmenty podobnej alei spotykamy w Falęcicach (kasztany) oraz w Promnej i Rykałach (lipy). Są one jednak nieco młodsze. Niezwykle ciekawa aleja znajduje się przy trasie S7 na odcinku między Kamieniem (gmina Białobrzegi) a Sieklukami (gmina Stara Błotnica). Jest to aleja dwustronna, a rośnie tam około 80 sztuk 170-letnich sosen pospolitych oraz 15 sztuk dębu szypułkowego. Wiek alei to 170 lat. Została ona posadzona w trakcie budowy „traktu krakowskiego” z Warszawy do Krakowa w 1840r. Na odcinku „starej siódemki”, na południe od Białobrzegów aleję tworzą olbrzymiej wielkości dęby i kilka sosen posadzonych także w XIX w. Do pomników przyrody nieożywionej na tym terenie zaliczamy głazy polodowcowe. Zostały one tutaj przywleczone przez lądolód skandynawski w czasie zlodowacenia środkowopolskiego. Wszystkie należą do granitów. Największe z nich zostały uznane za pomniki przyrody. Jednym z największych jest granit rapakiwi położony we wsi Kamień (gmina Białobrzegi). Jego obwód to około 10 m, a wysokość nad ziemią - 1,5 m. Mówi się, że jego większa część leży pod ziemią. Drugi okazały głaz znajduje się przed budynkiem Nadleśnictwa Dobieszyn. Jest to granit różowy o obwodzie 8,7 m i wysokości 1,5 m. To z niego powstał pomnik poświęcony

Dąb, pomnik przyrody, Dobieszyn

Dąb w parku w Suchej

Atrakcje... Pomniki przyrody

leśnikom.

Aleja przy trasie S7

Mieszkańcy wsi Kamień stoczyli prawdziwy bój o głaz, znajdujący się w ich wsi. Głaz miał być wykorzystany na budowę pomnika. Sprzeciw mieszkańców nie pozwolił zabrać symbolu ich miejscowości.

Głaz w Kamieniu

północny-zachód od Wyśmierzyc w lesie leży granit różowy o obwodzie 9 m i wysokości 1,3 m. Na obrzeżu lasu wsi Stamirowice znajduje się granit rapakiwi różowy o obwodzie 11 m i wysokości l m. Przy gruntowej drodze z Białobrzegów do Suchej leży głaz o wysokości 1,2-1,6 m, o obwodzie u podstawy około 12 m, nie wpisany do rejestru pomników przyrody, a z pewnością na to zasługujący. Kilka dużych głazów wykorzystano do budowy pomników na terenie powiatu. Można je zobaczyć w Białobrzegach przy kościele, przy Liceum Ogólnokształcącym i przy Szkole Podstawowej oraz na cmentarzu komunalnym. Dużych rozmiarów głaz posłużył jako materiał do budowy pomnika bp Jana Chrapka. W Wyśmierzycach bardzo dużych rozmiarów głaz jest pomnikiem 650-lecia nadania praw miejskich. Drugi stanowi podstawę pod rzeźbę ks. Franciszka Rosłańca przed kościołem paraﬁalnym. W Stromcu wykorzystano duży kamień do budowy pomnika poświęconego pomordowanym mieszkańcom wsi. Inne duże głazy - pomniki znajdują się między innymi w Radzanowie, Rogolinie, Podlesiu i Szczytach.

Atrakcje... Odkrycia archeologiczne

Odkrycia archeologiczne Borki – Białobrzegi.

Osada kultury pucharów lejkowatych (3 tys. lat p.n.e.). Położona jest w północno-zachodniej części dzielnicy Białobrzegów na niskiej, pokrytej wydmami terasie Pilicy, ok. 300 m od drogi Białobrzegi – Wyśmierzyce. Odkryto tu pozostałości obiektu mieszkalnego (szałasu) z głęboką jamą gospodarczą wewnątrz. Znaleziono także narzędzia z krzemienia: siekiera, fragment toporka, narzędzia do wyprawiania skór oraz ułamki naczyń zdobionych dołeczkami i odciskami sznura. Stanowisko archeologiczne na Borkach to najstarsze ślady osadnictwa na terenie powiatu.

Biejków.

Cmentarzysko kultury grobów kloszowych. Położone jest na łagodnym, piaszczystym wzgórzu, przy krawędzi wysoczyzny, przy drodze Promna – Warka. Odkryto tu 31 obiektów: 4 groby kloszowe i 27 grobów kultury przeworskiej. Grobowce kultury przeworskiej były bogato wyposażone w dary grobowe. Do najciekawszych należy grób popielicowy zawierający zapinkę, kolistą zawieszkę z ornamentowanej blaszki brązowej, żelazne wisiorki, igłę, fragmenty grzebienia. W jednym z grobów jamowych znaleziono szydło, grot, niewielki zdobiony nożyk żelazny oraz zapinkę. Cmentarzysko to używane było od I w. p.n.e. do III w. n.e.

Mieszkańcy Klam, Korzenia na polach znajdują fragmenty naczyń ginianych. Prawdopodobnie są to urny, w których znajdowały się prochy zmarłych grzebanych w kurhanach.

Błotnica.

Grodzisko stożkowate. Położone jest w centrum wsi, obecnie stoi tam kościół. Pierwotny owalny kształt grodziska jest dzisiaj zdeformowany przez budowy kolejnych świątyń. Pierwotne wymiary grodziska to 150 na 75 m., obecne to 80 na 50 m. Od strony północnej i wschodniej otacza je płytka fosa szerokości 25 – 18 m. Grodzisko funkcjonowało w XIII w. W pobliżu gródka odkryto dwie osady z XIII - XV w. związane z grodziskiem.

Atrakcje... Odkrycia archeologiczne

Brzeźce.

Grodzisko w Szczytach

Cmentarzysko kultury przeworskiej. Od Białobrzegów po lewej stronie drogi ok. 1 km od rzeki Pilicy natraﬁono na cmentarzysko, użytkowane w II i na początku III w. n.e. Odkryto groby ciałopalne popielicowe i jamowe. Na obszarze cmentarzyska znaleziono liczne ozdoby i części strojów: kilka zapinek, żelazne wisiorki, fragmenty brązowej zawieszki, paciorki z białego, matowego szkła, a także okaz grzebienia kościanego, zdobionego licznymi rytymi liniami. Jest to najstarsza forma kościanych grzebieni występująca na ziemiach polskich. Odkryto tu również elementy uzbrojenia (miecz, klamry do pochwy miecza), narzędzia pracy (żelazne noże) oraz inne przedmioty użytkowe. W okolicy Brzeziec odkryto również cmentarzysko kultury przeworskiej II i III w. oraz cmentarzysko z materiałami kultur: pucharów lejkowatych, amfor kulistych i łużyckiej.

Falęcice.

Skarb srebrnych monet. W 1966r. we wsi znaleziono skarb: 85 srebrnych monet – półgroszy koronnych z końca XV i XVI w. Nauczyciel Józef Grzywna, w latach 60. odkupił monety od mieszkańców Falęcic i oﬁarował je muzeum radomskiemu. Odzyskano również naczynie, w którym skarb był złożony.

Gózd Nowy.

Grodzisko średniowieczne. W obrębie prywatnej własności rolnej, na wschód od miejscowości Gózd Stary, znajduje się średniowieczne grodzisko. Jest to nasyp o kolistej podstawie o średnicy ok. 55 m, wysokości ok. 3,5 m, otoczony mokrą fosą szerokości 8-16 m i wałem o wysokości 1,5 m. Od wschodniej strony kopca widoczny jest długi, półkolisty, połówkowy wał o wysokości 2 m. Obecnie skarpy nasypu i wały porośnięte są drzewami i krzewami. Badania

Atrakcje ... Odkrycia archologiczne

archeologiczne ujawniły w północnej części kopca przypuszczalnie fragmenty założenia bramnego. W części centralnej natomiast natraﬁono na ślady drewnianego budynku o nieznanej konstrukcji, datowane na 2 poł. XIV w. Następna faza użytkowania grodziska łączy się ze wzniesieniem na nasypie budynków murowanych lub murowano-drewnianych i przypada na przełom XVI i XVII w.

Kiełków Stary.

Stożkowy gródek. Znajduje się wśród podmokłych łąk, około 200 m na wschód od zabudowań wsi. Niewielkie wzniesienie (4 m) o średnicy 33 – 35 m jest otoczone fosą o szerokości 14 – 20 m. Drewniany gródek wybudowano w XIII w. na miejscu wcześniejszej nieobronnej osady. Po pożarze wzniesiono nowy obiekt z wałem i prawdopodobnie ostrokołem umocnionym ukośnie wbitymi palami. W jego obrębie znaleziono elementy wyposażenia średniowiecznego wojownika – ostrogi i groty oszczepów, co może świadczyć o strażniczej roli gródka na szlaku handlowym łączącym Radom z Mazowszem.

Lekarcice Nowe.

Gródek stożkowaty. Zlokalizowany jest w dolinie Borówki, wśród podmokłych łąk. Przy grodzisku ślady osady przygrodowej. Grodzisko ma kształt owalny o wymiarach 35 na 30 m i wysokości około 6 m. Otoczone jest fosą o szerokości od 3 m w części zachodniej do 23 m w części wschodniej. Jak wykazały badania, wzniesiono tu wysoki wał ziemny umocniony gliną. Centralną część zajmował budynek lub wieża obronna, o ścianach zewnętrznych z drewnianych belek, oblepionych grubą warstwą gliny. Gródek funkcjonował w 2 poł. XIII w., a przyczyną jego upadku był gwałtowny pożar. Osada przygrodowa istniała dłużej, bo do XVIXVII w.

Grodzisko w Lekarcicach

Osuchów.

Cmentarzysko kultury grobów kloszowych. W 1931 r. natraﬁono tu na 6 grobów

Atrakcje... Odkrycia archeologiczne

kloszowych obłożonych kamieniami, pochodzących z V – II w. p.n.e. Grób zawierał popielicę umieszczoną na płaskim głazie, obłożonym wokół małymi kamieniami, przykrytą ułamkiem dna naczynia grubościennego i ustawionym do góry dnem dużym naczyniem – kloszem.

Przybyszew.

Znajdowane na polach okolic Korzenia fragmenty naczyń glinianych

Groby szkieletowe. Obok kościoła w wykopie wodociągowym natraﬁono na groby szkieletowe w drewnianych trumnach. Jeden z mieszkańców, podczas kopania piwnicy, natknął się na szczątki człowieka i konia, przy których znajdowały się różne metalowe przedmioty. Z informacji mieszkańców wynika, że już wielokrotnie - podczas różnorodnych prac ziemnych - natraﬁano tu na kości ludzkie. Cmentarzysko to sięga początkami przypuszczalnie XIII – XIV w.

Radzanów.

Grodzisko wczesnośredniowieczne. Rozległe grodzisko położone jest na naturalnym wzniesieniu terenu. Od strony północnej, wschodniej i południowej otoczone jest wałami ziemnymi z „płaszczem kamiennym”. Grodzisko w Radzanowie zaliczane jest do najwcześniejszych obiektów w Polsce południowej i południowo-wschodniej, związanych z formowaniem się organizacji terytorialnych. Na podstawie znalezionej tutaj ceramiki, początki grodu datuje się na VII – VIII w.

Siekluki.

Kafle garnkowe. W trakcie budowy szkoły podstawowej natrafiono na wielki skład tzw. kafli garnkowych, pochodzących z przełomu XIII i XIV w. Zespół zabytków znajdował się na głębokości 1,5 m i zawierał ponad czterysta sztuk nieużywanych kafli garnkowych i kilkanaście innych naczyń, pochodzących z okresu średniowiecza. Kafle przypominały naczynia o przekroju cylindrycznym o długości wahającej się od 14 do 18 cm. Unikatowość kafli odkrytych w Sieklukach polega na tym, że nigdzie do tej pory nie natrafiono na tak dużą ilość tego

Atrakcje ... Odkrycia archologiczne

typu zabytków zgromadzonych w jednym miejscu, w prawie nienaruszonym stanie. Przypuszczać należy, że Siekluki były jednym z dużych ośrodków wytwórczości garncarskiej pogranicza małopolskomazowieckiego przełomu XIII i XIV w. i stanowiły kompleks osadniczo-wytwórczy, nastawiony być może głównie na produkcję kaﬂi garncarskich.

Stromiec.

Cmentarzysko kultury grobów kloszowych. Nad brzegiem rzeki Dygi znaleziono naczynia pochodzące z grobów ciałopalnych Były to duże garnki przykryte misami, zalegające na głębokości 1 m. przy naczyniach znajdowały się kopczyki z kamieni, prawdopodobnie ślad konstrukcji zabezpieczających i oznaczających pochówki.

Szczyty.

Grodzisko wczesnośredniowieczne. Około 1 km na wschód od wsi Szczyty, przy zabudowaniach dawnego folwarku, na lewym brzegu małego cieku wodnego, znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne. Posiada ono kształt ściętego stożka o wysokości 5 m i średnicy podstawy ok. 70 m. Od strony zachodniej i południowozachodniej widoczne są ślady płytkiej fosy o szerokości 15-25 m i głębokości 0,5 m. We wschodniej części nasypu wznosi się obecnie dwukondygnacyjny dworek drewniany. W części północno-wschodniej grodzisko zostało zniszczone w wyniku niwelacji przeprowadzonej w latach sześćdziesiątych. Wydaje się, że pierwotnie istniał tu gród otoczony wałem o konstrukcji drewnianej, oblepionym z zewnątrz gliną. Gród był użytkowany w XII w. i został prawdopodobnie zniszczony przez gwałtowny pożar. Grodzisko w Szczytach leży na terenie pogranicznym między Małopolską a Mazowszem. Gród ten pełnił prawdopodobnie funkcję grodu pogranicznego, strzegącego północnych granic Małopolski. Zabezpieczał jednocześnie szlak drożny prowadzący z Radomia do Grójca.

W 1922r. w Przybyszewie przy budowie drogi robotnicy wykopali garnek ze 140 srebrnymi monetami (talarami). Podobno były także monety złote, których nie udało sie odzyskać. Gdzie znajduje się obecnie to znalezisko nie wiadomo.

Atrakcje... Ciekawe miejsca

Ciekawe miejsca Białobrzegi. Miasto.

Wycieczkę po Białobrzegach możemy rozpocząć z dowolnego punktu. Zobaczenie wszystkich ciekawych miejsc zajmuje około 1 godz. Młyn, kolumna z synagogi

Miejsca opisane

1.Młyn Budynek powstał po II wojnie światowej. Stanowi ciekawy przykład młyna z kompletnym wyposażeniem. W środku drewniane maszyny i urządzenia młyńskie. Prawdopodobnie niektóre elementy wyposażenia pochodzą z dawnej białobrzeskiej synagogi żydowskiej, zniszczonej w czasie wojny. Dotyczy to np. żeliwnych podpór stropu. 2. Rynek Obecnie Plac Zygmunta Starego, kiedyś Plac Wolności. Białobrzeski rynek przez lata pełnił rolę miejsca spotkań mieszkańców. Tutaj także odbywały się miejskie targi. Według niektórych hipotez rynek w Białobrzegach mógł być w przeszłości znacznie większy, jego południową granice mogła stanowić ulica Piekarska lub nawet Kościelna (co wydaje się mało prawdopodobne). W północnej części placu, między drzewami stał pomnik, wzniesiony w 1964r. przez społeczeństwo powiatu w hołdzie poległym. Napis na nim głosił: „Nie biją już ich serca lecz żyje i rozkwita dzieło, o które walczyli - Polska Ludowa” (do rymu pasuje Rzeczpospolita). W latach 90. zniszczono tablicę na pomniku.

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

W roku 2008 rozebrano pozostałości. W tym miejscu w czasie manifestacji 1-majowych kończyły się pochody. Na rynku, w okazałym budynku, mieści się siedziba Starostwa Powiatowego i Urzędu Miasta i Gminy. Gmach wybudowano w 1956r. W przeszłości mieściły się w nim różne instytucje. Ciekawostką jest fakt, że w Szydłowcu istnieje identyczny budynek - siedziba starostwa. 3. Budynek dawnego „Bazaru” Wybudowany w okresie międzywojennym. Przed II wojną światową mieściła się tu między innymi sala teatru amatorskiego. W czasie okupacji hitlerowskiej siedziba Rejonowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej. Budynek spełniał także rolę „centrum handlowego”, „bazaru”. Można powiedzieć, że były to białobrzeskie sukiennice, gdzie odbywał się handel. Po wojnie, na miejscu nowo wybudowanego „Zodiaka”, znajdowała się restauracja „Zakole”, a w miejscu restauracji „Jędruś”, przez pewien czas był sklep „Pewex”, w którym za zakupy płaciło się w dolarach lub w bonach. Dalej, na rogu ulicy Krakowskiej i Piekarskiej, słynne na całą Polskę lody białobrzeskie u Gruszczyńskiego. Lodziarnia istnieje w Białobrzegach od 1936r.

Rynek w Białobrzegach

W budynku “bazaru” znajdują się obecnie dwie bardzo dobre restauracje: “Jędruś” , tel. (48) 613 05 93 i “Zodiak”, tel. (48) 613 46 80.

4. Pomnik Armii Krajowej Pomnik upamiętniający zamordowanych Białobrzeskie sukiennice

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

w czasie II wojny światowej, porucznika Jana Rogowskiego „Czarka” oraz podporucznika Andrzeja Eliaszewicza „Waszkiewicza”. Podczas przewożenia zaopatrzenia dla zimujących w lesie oddziałów Świętokrzyskiego Zgrupowania Partyzanckiego, dowodzonego przez majora Jana Piwnika „Ponurego”, 3 stycznia 1944r. Obaj żołnierze wpadli na białobrzeskim moście w zasadzkę przygotowaną przez Niemców. Pomnik odsłonięto w 1993r.

Na lodach u Gruszczyńskiego

Lody w Białobrzegach otwarte są od kwietnia do października w godz. 8- 22. Lodziarnia oferuje około 10 smaków. Cena 1 gałki wynosi 1,80zł. Druga, bliźniacza lodziarnia znajduje się w Kamieniu przy trasie S7. Tel. (48) 6132646.

Stara plebania

5. Stara plebania. Stara plebania prawdopodobnie z 1861r. – najstarszy budynek w mieście, tzw. „biały dom”. Został zbudowany dzięki staraniom hr. Józefy z Tyszkiewiczów Wodzyńskiej, dziedziczki z dóbr Sucha, która ofiarowała materiał i opłaciła robociznę. W tamtym okresie białobrzeska parafia była pod opieką właścicieli miasta. W późniejszym okresie – prawdopodobnie początek XX wieku - plebania została obmurowana. W okresie socjalizmu odbywały się tutaj lekcje religii. W budynku planowane jest utworzenie muzeum miasta. 6. Kościół – dawny W miejscu niewielkiego pagórka z krzyżem stał dawny - drewniany, modrzewiowy kościół, wybudowany w 1773r., z fundacji Pawła Boskiego podkomorzego czerskiego. Osadzony na podmurowaniu i pokryty gontem. Gmach kościoła wieńczyła wieża z sygnaturką, na szczycie której umocowany był na mosiężnej bani krzyż. Wnętrze kościoła obite deskami, ściany i sufit pokryte malowidłami, a podłoga drewniana. W centrum kościoła: główny ołtarz w stylu późnego baroku, z obrazem Najświętszej Marii Panny Łaskawej trzymającej w obu rekach strzały gniewu Bożego. Dwa mniejsze ołtarze

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

przedstawiały sylwetki świętego Rocha oraz świętych apostołów Piotra i Pawła. Obrazy znajdują się w nowym kościeke. Ambona barokowa. Kościół w 1959r. sprzedany został do Bardzic koło Radomia i stoi tam do dnia dzisiejszego. Na miejscu kościoła zasadzono 2004r. „dąb papieski” z nasion słynnego dębu Bartka z Zagnańska. 7. Dzwonnica drewniana. Tuż obok furtki prowadzącej na dworzec PKS stała do 1956r. drewniana dzwonnica. Zbudowana wraz z kościołem w 2 poł. XVIII w. i wraz z nim przeniesiona do Bardzic. Wykonana była z drewna sosnowego w konstrukcji słupoworyglowej, wzmocnionej zastrzałami, oszalowanej pionowymi deskami, z oblistwowaniem. Średniej wielkości, jednokondygnacyjna, na planie kwadratu, namiotowy dach krytym gontem. Obecnie można ją oglądać w Bardzicach koło Radomia. 8. Nowy kościół Kościół budowany w latach 1932 – 1957 według projektu architekta Stefana Szyllera. W wyposażeniu świątyni liczne obrazy, chrzcielnica z poprzedniej świątyni. Wnętrze malowane przez Stanisława Konarz-Konarzewskiego. Obecny kościół jest prawdopodobnie czwartą świątynią w Białobrzegach. Przed kościołem stoi piaskowcowa figura Matki Boskiej z 1895r. Co godzinę z wieży kościoła usłyszeć można kuranty – wygrywające religijne i patriotyczne pieśni. Dzwon na wieży ma według znawców bardzo oryginalny dźwięk, który zawdzięcza temu, że został zrobiony z resztek materiału dostarczanego na ten cel przez mieszkańców. W 2008 roku w 50 rocznicę konsekracji kościoła, na wieży kościoła zamontowano dwa nowe dzwony: „Jan Paweł II Wielki” (waga 530 kg) i „Św. Józef” – fundacji parafian. W tym samym roku kościół został z zewnątrz odremontowany. 9. Brama kościelna Brama cmentarna z początku XX wieku z figurami czterech ewangelistów. Rzeźby wykonał Tomasz Myszka. Na figurze św. Jana widnieje data 1896r.

Bardzice, dzwonnica i stary białobrzeski kościół

Polichromia w nowym kościele

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Brama cmentarza przykościelnego

Na ul. Bautscha przed wojną działało więzienie. Do dziasiaj istnieją dwie cele (męska i żeńska) z pancernymi drzwiami na tyłach budynku sanepidu. Na futrynach drzwi widnieją napisy z datami i nazwiskami z okresu międzywojennego.

Brama wzniesiona staraniem ks. Juliana Śliwińskiego. Prowadziła na cmentarz kościelny, na którym jeszcze w XIX w. grzebano zmarłych. Obecnie na cmentarzu przykościelnym znajduje się jeden grobowiec (za kościołem) z nazwiskami Staszewskich i Rzeczkowskich, pochowanych w latach 1817 – 1840. Na grobie widnieje także napis: „Michał Staszewski i Anna z Rzeczkowskich żona kładą ten pomnik i proszą o westchnienie do Boga”. Ciekawostką jest fakt, że nagrobki o identycznej architekturze znajdują się na cmentarzu paraﬁalnym.

STANISŁAW KONARZ-KONARZEWSKI (1914-1999) Studiował malarstwo w Krakowie, Monachium i Paryżu. Tuż po II wojnie został aresztowany i zesłany na 10 lat do Związku Radzieckiego za działalność w Armii Krajowej. W 1956 został członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków. W jego twórczości dominuje tematyka historyczna, patriotyczna i religijna. Jest autorem wielu polichromii i obrazów zdobiących kościoły. Autor polichromii w białobrzeskim kościele.

10. Apteka Rudolfa Bautscha. Dom B. Mroczkowskiego Budynek powstał w 1878r. Wybudowany został przez Walentego Mroziewicza dla Rudolfa Ludwika Bautscha na siedzibę apteki. Pierwotnie parterowy, wielokrotnie przebudowywany. Rudolf Bautsch (1885-1959) po śmierci ojca kontynuował prowadzenie apteki, która mieściła się w tym budynku jeszcze do lat 80. XX w. Rudolf Bautsch był znanym w mieście działaczem, społecznikiem. Po drugiej stronie ulicy na ścianie budynku tablica upamiętniająca Bronisława Mroczkowskiego (1903-1922). Był harcerzem, ochotnikiem wojny z bolszewicką

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Rosją. Umarł w 1922r. od ran odniesionych podczas Bitwy Warszawskiej 1920r. Urodził się i mieszkał na ul. Krakowskiej. 11. Pomnik Milicji Pomnik przy Powiatowej Komendzie Policji w Białobrzegach. Dawniej poświęcony był milicjantom. Pomnik zawsze budził wątpliwości co do historycznych aspektów. Po 1989r. zmieniono tablicę i dzisiaj na pomniku widnieje napis: „W hołdzie poległym za Ojczyznę” Policjanci Ziemi Białobrzeskiej.

Dom Kamińskich na ul. Sądowej

12. Dom rodziny Kamińskich Dom wybudowany prawdopodobnie w 1905r. na placu kupionym od ks. Śliwińskiego. Cała posesja rozciągała się od ulicy 11 Listopada RUDOLF BAUTSCH (1885-1959) do Sądowej. Budynek ten miał być Aptekarz, społecznik, gabinetem lekarskim i domem dla działa w Ochotniczej dr. Stefana Kamińskiego, społecznika Straży Pożarnej, Kasy i znanego obywatela Białobrzegów. Zapomogowo-Pożyczkowej W czasie I wojny światowej dom im. Stefczyka, inicjator zaadaptowany na siedzibę żołnierzy założenia biblioteki Franciszka Józefa. Na podwórku, gminnej, działał w PCK, na specjalnie przygotowanej ławce Lidze Morskiej, Lidze Obrony Przeciwlotniczej, wymierzano Polakom kary cielesne. czynnie współpracował Ławka zachowała się do dzisiaj. z teatrem amatorskim W czasie II wojny światowej w domu i Armią Krajową. stacjonowali Niemcy. Po wojnie buPochowany w rodzinnym dynek spełniał funkcje świetlicy grobowcu na cmentarzu ORMO, porodówki, Przychodni w Białobrzegach. Chorób Płucnych. Dzisiaj mieszczą się tutaj gabinety lekarskie. Na ścianie w holu po prawo wisi metalowa OSP przy ul. Krakowskiej tabliczka dr. Kamińskiego z rosyjskim napisem „lekarz”. Od wschodniej strony sąsiaduje z domem budynek dawnego sądu. Stąd nazwa ulicy. 13. Siedziba Ochotniczej Straży Pożarnej. Budynek wybudowany w roku 1929 jako „Strażnica Obywatelsko-

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Zwieńczenie siedziby OSP

Rzeźba św. Jana z 1896r. na bramie cmentarnej

Chrzecijańska”. Długoletnia siedziba Ochotniczej Straży Pożarnej w Białobrzegach. Na początku wojny miała tu swoją siedzibę żandarmeria niemiecka. Po wojnie w budynku istniało Kino „Pilica”. Miejsce prób i spotkań Białobrzeskiej Orkiestry Dętej. Dzisiaj mieści się tutaj apteka. Dawne garaże zaadaptowane zostały na sklep. 14. Cmentarz parafialny. Cmentarz parafialny z nagrobkami z XIX wieku. Na cmentarz prowadzi brama cmentarna z początku XX wieku z piaskowcowymi figurami św. Piotra, św. Pawła, Chrystusa i Matki Boskiej. Wszystkie rzeźby wykonał Tomasz Myszka z Kunowa. Brama powstała z inicjatywy ks. Juliana Śliwińskiego, w tym samym czasie co brama kościelna. Na cmentarzu spoczywają szczątki zasłużonych mieszkańców miasta: Rudolfa Bautscha, Bronisława Mroczkowskiego, Zygmunta Siedleckiego, dr. Stefana Kamińskiego, ks. Stefana Kowalczyka. Na cmentarzu znajduje się obelisk z krzyżem, pod którym pochowany jest Antoni Linda – oficer Wojska Polskiego, uczestnik walk powstańczych, zmarł w 1882r. Zbiorowa mogiła, w której pochowano 44 żołnierzy poległych na skraju lasu Sucha we wrześniu 1939r. Dwóch zidentyfikowano: Alfons Buko, Józef Turbański. W dwóch grobach spoczywają ciała nieznanych żołnierzy oraz strzelca Alfreda Kornackiego, którzy zginęli 9 września 1939r. pod Kamieniem.

STEFAN KAMIŃSKI (1881-1939) Społecznik i lekarz białobrzeski. Założyciel Towarzystwa Ochotniczej Straży Pożarnej, współorganizator teatru amatorskiego, komendant straży Ogniowej, działał w PCK, w Lidze Morskiej i Kolonialnej. W czasie I wojny wcielony do Armii Carskiej. Aresztowany przez bolszewików. Wrócił do Białobrzegów, został Lekarzem Rejonowym. Pochowany na białobrzeskim cmentarzu.

15. Pomnik nauczycieli przy PSP nr1 Odsłonięty w 1987r. Napis na pomniku głosi: “Związani na zawsze sercem i myślą z pomordowanymi bestialsko nauczycielami w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 z terenu byłego powiatu białobrzeskiego w hołdzie nauczyciele, młodzież, społeczeństwo”. 16. Kirkut, getto. W pierwszych miesiącach 1941r. Niemcy utworzyli w Białobrzegach getto. Dzielnica zamknięta objęła obszar zachodniej części miasta.

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Dzielnicę tę zamieszkiwało ponad 2,5 tys. Żydów nie tylko białobrzeskich, ale także osiedlonych tutaj z innych miejscowości: Nowego Miasta, Grójca, Mogielnicy, Stromca, Wyśmierzyc. W 1942r. ludność getta przemaszerowała pieszo do Dobieszyna, skąd specjalnym pociągiem wywieziona została do obozu koncentracyjnego w Treblince. Od ul. Rzemieślniczej do ul. 11 Listopada ciągnął się kirkut – żydowski cmentarz, powstały prawdopodobnie w 2 poł. XIX w. Niemcy zniszczyli nagrobki, wywożąc je prawdopodobnie na budowę drogi do Suchej. Podobnie zniszczyli bożnicę, która stała na rogu Żeromskiego (wtedy Suskiej) i Piekarskiej. W czasie budowy domków jednorodzinnych natraﬁano na szczątki ludzkie. Na rogu ulic Rzemieślniczej i Konopnickiej w latach 90. wykopano szkielet człowieka.

Wykończenia okien białobrzeskich, przedwojennych kamienic

17. Stadion im. Zygmunta Siedleckiego. Stadion Miejski w Białobrzegach został zbudowany w czynie społecznym Herb MKS Pilica w 1978r. Posiada boisko do piłki nożnej, boisko treningowe do piłki nożnej, boisko do piłki ręcznej, siatkówki, siatkówki plażowej, koszykówki oraz kort tenisowy. Miejsko Gminny Stadion wyposażony jest w bieżnię lekko Ośrodek Kultury, atletyczną i urządzenia do lekkiej atletyki. Białobrzegi, Widownia na 1600 miejsc siedzących. Na ul. Kościelna 31. tel. (48) 6132370 stadionie obelisk z 1992r., poświęcony wychowankowi „Pilicy”, Zygmuntowi Siedleckiemu, olimpijczykowi ZYGMUNT SIEDLECKI z Los Angeles. Innymi sławnymi (1907-1977) wychowankami Klubu Sportowego Lekkoatleta, wieloboista, „Pilica” byli: Andrzej Krzesiński zawodnik klubu – lekkoatleta, trener i twórca potęgi sportowego Pilica. W latach 30. XX w. polskich tyczkarzy, jednocześnie zawodnik warszawskiej jeden z najwybitniejszych trenerów Legii i Reprezentacji tej dyscypliny na świecie. Elżbieta Polski. Uczestnik Duńska-Krzesińska – pierwsza Igrzysk Olimpijskich powojenna gwiazda polskiej w Los Angeles w 1932r. lekkoatletyki: złota i srebrna Rekordzista Polski medalistka igrzysk olimpijskich dziesięcioboju, mistrz w skoku w dal, rekordzistka świata. Polski w rzucie dyskiem z 1934r. Uczestnik Stanisław Krzesiński – zapaśnik, Powstania Warszawskiego. dwukrotny olimpijczyk z Monachium Pochowany na i Montrealu; trener kadry polskich bisłobrzeskim cmentarzu. zapaśników. Ryszard Krzesiński (ur. 1940r.) – czołowy zawodnik w kraju

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Niedziela, Przyrowski, Kacprzak - I-ligowi wychowankowie Pilicy

Pomnik przy LO

Budynek szkoły powszechnej

100

w rzutach młotem, dyskiem i pchnięciu kulą; medalista mistrzostw świata weteranów. Jacek Kacprzak (ur. 1970r.) – zawodnik Radomiaka, I – ligowych: Legii Warszawa, Polonii Warszawa, Groclinu Grodzisk Wielkopolski, wielu klubów zagranicznych. Sebastian Przyrowski (ur. 1981r.) – bramkarz, reprezentant kraju, zawodnik I-ligowego Groclinu i Polinii Warszawa. Bartłomiej Niedziela (ur. 1987r.) – zawodnik I-ligowej Jagiellonii Białystok. Swoje mecze piłkarskie rozgrywa tutaj drużyna „Pilicy”, odbywają się czwartki lekkoatletyczne oraz imprezy miejskie i powiatowe. 18. Pomnik przy LO Na miejscu, w którym stoi budynek Liceum Ogólnokształcącego im. Armii Krajowej (powstały w 1964) i przedszkole (1964) funkcjonowało w czasie wojny miejskie targowisko. Przed Liceum odsłonięty w 1998r. obelisk poświęcony żołnierzom Armii Krajowej, nauczycielom i organizatorom tajnego nauczania w Białobrzegach w czasie II wojny światowej. Na tablicy widnieją nazwiska między innymi: Aleksandra Kołodziejskiego, Ireny Saje (honorowej obywatelki miasta) i Pawła Bednarka. 19. Domy Kultury. Szkoła powszechna Budowę szkoły (dzisiaj MGOK) rozpoczęto w 1935r. Prowadził ją mistrz murarski Józef Gruszczyński, a po jego śmierci - Józef Koszla. Budynek został oddany do użytku w 1937r. W latach 1956-1964 mieściło się tutaj także Liceum Ogólnokształcące. Z tyłu niedokończony budynek kinoteatru Domu Kultury, którego budowę rozpoczęto w 1972r. Plany budowy pojawiły się już w latach 50. W latach 60. zaczęto zbierać pieniądze. Do użytku miał być oddany w roku 1981. Kryzys lat 80. spowodował zaniechanie inwestycji. W założeniu miała to być sala kinoteatru. Jednak mimo

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

wielu planów adaptacji budynku na różne potrzeby od 30 lat stoi w niezmienionym stanie. Obok dzisiejszego domu kultury znajduje się budynek szkoły powszechnej (ul. Kościelna) budowany w latach 19061908. Po wojnie mieścił się tutaj żłobek.

Brzeźce. Park i dwór. Park w stylu angielskim o powierzchni 4,03 ha. Przypuszczalnie powstał w XVIII w. W parku dominują lipy, jesiony, dęby, klony, jawory. Rosły tutaj bardzo ciekawe okazy jesionu, wyrastające grupowo po kilka drzew z jednego pnia. Park do 1945r. stanowił własność rodziny Bagniweskich, właścicieli majątku. W centrum parku znajdował się drewniany dwór, zbudowany z modrzewia, konstrukcji węgłowej, postawiony na fundamencie z cegły i kamienia. W 1984r. został rozebrany i przeniesiony do Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. Obok parku do początku XXI w. stały czworaki i karczma. Zostały rozebrane. Park jest dzisiaj własnością prywatną. Właściciel planuje odbudowę dworu.

Dwór z Brzeziec

Brodek.

Zbiorowa mogiła. W lipcu 1944r. I Front Białoruski i I Front Ukraiński dotarły do Wisły. Nastąpił napływ wojsk Niemieckich do Okręgu Radomskiego. Na zachód przemieszczały się oddziały partyzanckie – polskie, a także rosyjskie. Jeden z oddziałów, w większości składający się z Rosjan, znalazł się 28 lipca 1944r. w Smardzewie. Gdy partyzanci odpoczywali natknęli się na administratora majątku w Stawiszynie, którym był Niemiec. W obawie o swoje bezpieczeństwo partyzanci pojmali Niemca i brutalnie zamordowali w drodze

Brodek, zbiorowa mogiła

101

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

na Brodek na tzw. Wąsikowej Górze. Partyzanci, nie wiedząc, że Niemcy są na ich tropie, zatrzymali się na odpoczynek we wsi Brodek. Tam doszło do potyczki z Niemcami, w wyniku której partyzanci wycofali się. Niemcy w odwecie za te wydarzenia rozstrzelali wszystkich mężczyzn. Ciała rozstrzelanych pochowano w zbiorowej mogile na skraju lasu, ponieważ Niemcy nie pozwolili przewieźć ich na cmentarz.

Przybyszew.

Przybyszew, kaplica Tąkielów

Kaplica Tąkielów. Kaplica została wybudowana około 1860r. przez rodzinę Tąkielów, dziedziczących majątki ziemskie w Rykałach, Lisowie i Jastrzębi. W kaplicy znajduje się niewielki ołtarzyk nakryty białym obrusem. Na ścianie głównej, poza ołtarzem, obraz przedstawiający Pietę. Pod ścianami drewniane ławki. W ścianie, z tyłu kaplicy wmurowane są trzy tablice: tablica z herbem i napisem: „Franciszek Tąkiel dziedzic dóbr Rykały, zmarł 26 marca 1863 roku przeżywszy 70 lat”. Po lewej tablica z herbem: „Władysław Tąkiel dziedzic dóbr Rykały, Lisów i Jastrząb żył lat 72 zmarł 6 kwietnia 1911 roku”. Trzecia tablica: „Stefan Tąkiel zmarł 21 października 1944 roku”. W krypcie znajdują się więc trzy trumny. Ciekawostką jest fakt, że w czasie niemieckiej okupacji w krypcie ukrywały się dwie młode osoby – młoda kobieta i mężczyzna. Podczas budowy kościoła w Przybyszewie msze święte odprawiane były w kaplicy.

Promna. Karczma.

Promna, gontowy dach XVIII-wiecznej karczmy

102

Przy wjeździe do wsi za budynkiem Urzędu Gminy, po prawej stronie znajdowała się karczma, zbudowana w końcu XVIII w. Od zachodu posiadała podcień rozebrany w 1916r. Klasycystyczna, murowana z cegły, tynkowana. Parterowa na planie prostokąta. W narożniku północnowschodnim, podcień o czterech kolumnach na wysokich czworobocznych cokołach. Dach dwuspadowy, kryty

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

gontem z naczółkiem od wschodu oraz dwoma owalnymi okienkami w szczycie. W 2009r. całkowicie rozebrana.

Radzanów.

Kościelna Góra. Wzgórze na północ od Radzanowa, po prawej stronie drogi do Zacharzewa. Prawdopodobnie na tym wzniesieniu znajdowało się miejsce pogańskiego kultu. Zbierała się tu okoliczna ludność, aby organizować pogańskie misteria, które polegały na składaniu oﬁar dziękczynnych i wznoszeniu błagalnych modłów, śpiewanych przy blasku ognia. Na tym miejscu postawiono potem drewniany kościółek. Jak głosi legenda, kościół ten zapadł się wraz z ludem, na skutek przekleństwa matki rzuconego na tych, którzy doprowadzili do śmierci jej córki. Możliwe, że legenda ta pozostaje w ścisłym związku z wydarzeniami opisywanymi przez Jana Długosza, wspominającego o pięciu trzęsieniach ziemi, które ponoć nawiedziły te strony. W średniowieczu (VII w.) istniało tutaj grodzisko.

Radzanów.

Las Niemiecka Sztuka. W czasie II wojny światowej w rejonie Radzanowa miały miejsce liczne akcje partyzanckie. W odwecie za działania partyzantów Niemcy często organizowali egzekucje, które odbywały się w lesie, któremu mieszkańcy nadali nazwę „Niemiecka Sztuka”.

Smardzew.

Kaplica Młockich. Budowę kaplicy rozpoczął dziedzic Smardzewa Franciszek Wiktor Młocki (zmarł w 1878r.) w roku 1855. W 1856r. ks. Kanonik Teoﬁl Jakubowski, proboszcz paraﬁi Błotnica, dokonał poświęcenia kaplicy, której patronem został św. Walenty. Okazjonalnie odprawiano tam msze oraz odbywały się pogrzeby, bowiem w podziemiach kaplicy

Smardzew, ruiny kaplicy Młockich

103

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Mur kaplicy Młockich z datą - KJM 1864r.

Legenda głosi, że obraz Matki Boskiej Pocieszenia został znaleziony przez samotną kobietę na polu. Ta zaniosła go do świątyni w Błotnicy i znajduje się on tam do dnia dzisiejszego.

znajdowała się krypta grobowa, w której spoczywali członkowie rodziny Młockich. Dziedzice Młoccy odsprzedali kaplicę dziedzicowi Tarnowskiemu, ten odsprzedał ją z kolei dziedzicowi Zakrzewskiemu, który do wojny mieszkał w Smardzewie, zmarł w obozie w Oświęcimiu. Kaplica zbudowana z cegły i kamienia w stylu późnego gotyku. Otwory drzwi i okien ozdobione wypukłymi gzymsami i zwieńczeniami. Drzwi wejściowe, dwuskrzydłowe, prawdopodobnie obite były blachą żelazną, zdobione wypukłym ornamentem. Nad dwuspadowym dachem kaplicy wznosiła się wieżyczka z ostrym czterospadowym dachem, na szczycie którego osadzono metalowy krzyż. Dach pokryty blachą. Wewnątrz kaplicy na bocznych ścianach i nad ołtarzem wisiało kilka obrazów o tematyce sakralnej. Niestety, dzisiaj z dawnej kaplicy pozostały już tylko ruiny.

Smardzew.

Katastrofa samolotu. 3 maja 1933r. polski samolot lecący z zachodu zaczął obniżać lot, ciągnąc za sobą chmurę dymu. Na północny-zachód od Smardzewa spadł i wbił się w ziemię. Specjaliści wydobyli z wraku ciała pilotów, uprzątnięto wrak samolotu. W miejscu katastrofy samolotu rodziny poległych pilotów usypały grób.

Stara Błotnica.

Obraz Matki Boskiej Pocieszenia

104

Obraz MB Pocieszenia. Pierwszą wzmianką historyczną na temat obrazu jest informacja prymasa Jana Łaskiego, który w „Liber beneﬁcjorum” pisał: „wizerunek obrazu jest starożytny i łaskami słynący”. Jego twórca nie jest znany. Obraz posiada wymiary: 71x102,7 cm i należy do wizerunków bizantyjskich typu Hodegetria. Podczas konserwacji obrazu okazało się, że malowidło zasłania piękny i unikalny obraz Madonny, pochodzący najprawdopodobniej z końca XV w. Po potopie szwedzkim zniszczony obraz zamiast renowacji został przemalowany przez nieznanego artystę. Potem obraz był przemalowywany jeszcze dwa razy. Obraz wykonano na deskach lipowych,

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

a zaokrąglenia - z drewna sosnowego. W lewym dolnym rogu obrazu widnieje postać donatora z XVII w. Odnowiony obraz został uroczyście koronowany 21 sierpnia 1977r. przez arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyłę – późniejszego papieża Jana Pawła II. W dawnych inwentarzach kościoła błotnickiego są wyliczane wota jako dowód wdzięczności Matce Boskiej za otrzymane łaski. W 1700r. wyliczonych było już 630 wot. Wśród nich znajdowały się różne kosztowności, jak: tabliczki złote i srebrne wyobrażające ręce, nogi i serca, łańcuchy, pierścienie, perły, obrączki, złote krzyżyki. W paraﬁi prowadzono księgę, do której wpisywano łaski otrzymane za pośrednictwem Matki Boskiej Błotnickiej. Księga ta zaginęła. Ciekawym świadectwem otrzymania łasi jest relacja z roku 1756 krakowskiego bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego podająca: „W Błotnicy przez votum tu oddane, już od lekarzy odstąpiony, książę, brat mój do zdrowia został przywrócony”.

Stromiec.

Cmentarz paraﬁalny. Początkowo cmentarz znajdował się na placu przykościelnym. W XVIII w. zaczęto w Polsce przenosić cmentarze poza zespół kościelny. Tak też stało się w Stromcu. Najstarsze zachowane pomniki grobowe to dwa nagrobki w formie kapliczek,

Cudowny obraz w ołtarzu głównym

Stowarzyszenie “Stromiecczyzna”, Stromiec, ulica Piaski 4. Kościółek Matki Boskiej Śnieżnej

105

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Zabytkowy nagrobek

Tablica z najstarszego nagrobka na cmentarzu

W narożu lewej nawy kaplicy cmentarnej w Stromcu jest wmurowana płyta erekcyjna o treść: “Józef i Karolina z Zelinów w 1894r. wybudowali tę kaplicę i obrali na jej patronkę Matkę Boską Śnieżną, kładąc ten kamień na wieczną rzeczy pomiątkę, proszą o zdrowaś Maria”.

106

wymurowanych z cegły, które pochodzą zapewne z drugiej ćwierci XIX w. Nie zachowały się na nich żadne inskrypcje. Kolejne dwa nagrobki pochodzą z 1852r. i poświęcone są Maksymilianowi Chojnackiemu, dziedzicowi dóbr Boskiej Woli i Tomaszowi Kozłowskiemu. Z 1860r. pochodzi nagrobek ks. Józefa Wojciechowskiego, proboszcza paraﬁi Stromiec. Na cmentarzu mogiła powstańców z 1863r. (wcześniej znajdowała się na zewnątrz cmentarza) oraz mogiła Nieznanego Żołnierza Wojska Polskiego z lat 19391945. W centrum cmentarza na niewielkim pagórku znajduje się mała eklektyczna świątynia pod wezwaniem Matki Boskiej Śnieżnej. Została wybudowana w 1894r. z fundacji Józefa i Karoliny Potempskich herbu Odrowąż z Radomia. Obiekt ten zawiera cechy stylu gotyckiego. Jedna wieża z miejscem na dzwon, który został przeniesiony do kościoła w Stromcu jako sygnaturka. Kościółek posiada jedną nawę, jeden główny ołtarz z obrazem Piety. W kaplicy pod posadzką mieściła się krypta grobowa rodu Potempskich. W 1944 roku Niemcy kazali usunąć trumny i utworzyli tutaj wojskowy węzeł łączności. Ponoć przed bramą cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy niemieckich. Zabytkowymi grobami na cmentarzu opiekuje się stowarzyszenie „Stromiecczyzna”.

Wyśmierzyce

– Korzeń. Kurhan. Teren cmentarzyska rozciąga się między Wyśmierzycami a Korzeniem na płaskiej piaszczystej równinie. Kiedyś istniał tutaj najprawdopodobniej kurhan pokryty lasem z wycięciem, którego wiatr wywiał pokłady piasku aż do poziomu, na jakim zakopywano urny. Obecnie, szczególnie po opadach deszczu czy wiatrach, mnóstwo czarnobrunatnych plam (widocznych z daleka) znaczy miejsca, gdzie były zakopane urny. Na okolicznych polach znajduje się wiele najrozmaitszych drobiazgów i rozbitych urn, które są wyorywane z ziemi przez miejscowych rolników.

Konie w Szczytach

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Wyśmierzyce. Miasto. 1. Kościół parafialny Kościół murowany, wzniesiony kosztem parafian w 1856r., następnie został w roku 1868 rozbudowany do dzisiejszych rozmiarów. W lutym 1919r. kościół spalił się, ale już w 1925r. go odbudowano. Wystrój głównie barokowy z poprzedniego kościoła. Przy kościele drewniana dzwonnica z dwoma dzwonami z 1946r. i 1979r. Stare dzwony z roku 1753 i z 1871 w czasie wojny zabrali Niemcy. Dzwonnica, która spaliła się w 1978r., później została odbudowana. 2. Cmentarz kościelny Na cmentarzu nagrobki dawnych właścicieli okolicznych dóbr – Krasowskich. Nagrobek dziedziców Grzmiącej W 1997r. na cmentarzu odbyła się ekshumacja szczątków 45 żołnierzy niemieckich. Znaleziono numery indentyfikacyjne, szczątki butów, hełmy, resztki płaszcza. Za parkanem cmentarza kościelnego prawdopodobnie pochowani byli w zbiorowej mogile powstańcy 1863r. z oddziału Dionizego Czachowskiego. W latach 50. przy równaniu FRANCISZEK ROSŁANIEC terenu odkryte kości złożono do (1889-1942) jednej trumny i pochowano na Ksiądz katolicki, cmentarzu. studiował w Rzymie gdzie uzyskał doktorat z teologii. Po powrocie do kraju uzyskuje stopień profesora nadzwyczajnego na Wydziale Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego. W 1939 r. aresztowany przez Niemców. Następnie wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen koło Berlina gdzie oznaczono go jako więźnia politycznego. Zagazowany w obozie śmierci w roku 1942. W 1999 r. włączony w poczet błogosławionych kościoła katolickiego. Urodzony i ochrzczony w Wyśmierzycach.

3. Pomnik ks. Franciszka Rosłańca Pomnik błogosławionego księdza Franciszka Rosłańca został odsłonięty w 2005r. Jego podstawą jest wielki głaz polodowcowy, na którym stoi rzeźba najbardziej znanego mieszkańca Wyśmierzyc. Rzeźbę z piaskowca wykonał radomski rzeźbiarz Marek Szczepanik.

4. Rynek Rynek wyśmierzycki ma kształt kwadratu. Na środku placu przed wojną stał murowany dom pofolwarczny zwany „karczmą”, zniszczony w czasie wojny. W północnej ścianie rynku drewniana przedwojenna zabudowa z charakterystycznymi gankami. W tym miejscu kręcono sceny do „Przedwiośnia” w reżyserii Filipa Bajona (2001). Ścianę południową zamieszkiwali

108

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

Żydzi, zabudowa była murowana, znacznie bardziej okazała od polskiej - drewnianej. W 1942r. zlikwidowano w Wyśmierzycach getto, które obejmowało między innymi teren rynku. Wozami wywieziono Żydów do Białobrzegów. W południowo-zachodnim rogu rynku znajduje się dom, w którym urodził się i spędził dzieciństwo ks. Franciszek Rosłaniec.

Ciekawe miejsca

5. Pomnik na rynku Na środku w parku na rynku zlokalizowany jest piaskowcowy postument. Wystawiony został w 1964r. Napis wyryty na nim brzmi: „Zamordowanym przez hitlerowców w latach 1939-1945 w dowód pamięci społeczeństwo miasta Wyśmierzyce”. Na postumencie jest także drugi napis na granitowej tablicy odsłoniętej w 1997r.: „Tym, co siły i życie Ojczyźnie oddali”.

Tablica z pomnika ks. F. Rosłańca

Wszystkie ciekawe miejsca w Wyśmierzycach zobaczyć można w ciągu 30 min.

6. Budynek szkoły Inspiratorem powołania szkoły w Wyśmierzycach był dziedzic Adam Makomaski, który w 1820r. wystąpił z inicjatywą utworzenia w Wyśmierzycach placówki oświatowej. Szkołę powołano ostatecznie w 1821r. Do czasu budowy obecnego gmachu zajęcia lekcyjne odbywały się w różnych częściach miasta w wynajmowanych do tego celu izbach. Obecny budynek szkoły budowany był w latach 1927-1936. Potem wielokrotnie rozbudowywany (sala gimnastyczna, nowe skrzydło). Mieści się w nim szkoła podstawowa i gimnazjum. 7. Kapliczka z ﬁgurką Matki Boskiej Zbudowana przez Szczepana Mareckiego na zamówienie ks. Jana Kwarcińskiego

Miejsce na dzwonek strażacki

109

Atrakcje ... Ciekawe miejsca

w okresie II wojny światowej. Przy kopaniu fundamentów natraﬁono podobno na kości rycerza w zbroi z mieczem. Zakopano go głębiej pod fundamentami kapliczki, obawiając się represji ze strony okupanta niemieckiego.

Pomnik 650-lecia miasta

W Wyśmierzycach działa Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Wyśmierzyckiej. Organizator wielu imprez kulturalnych i rozrywkowych w mieście. Wyśmierzyce, ul. A. Mickiewicza 75.

Występy kapel ludowych

Herb Wyśmierzyc na organistówce

8. Pomnik 650-lecia nadania praw miejskich Pomnik zlokalizowany w miejscu, gdzie od 1937r. znajdował się Kopiec Kościuszki. Miejsce to miało jeszcze jedno znaczenie. Dawniej stanowiło symboliczną bramę miasta, przy której witano i żegnano ważne osoby przybywające do Wyśmierzyc. Napis na kamieniu: „Wyśmierzyce 1338-1988”. 9. Dzwonki strażackie Na terenie miasta istniało kilka tego typu dzwonków. Pod niewielkim, dwuspadowym daszkiem wisiał dzwonek, który w razie niebezpieczeństwa ostrzegał mieszkańców i zwoływał strażaków do akcji. Używane były także w czasie ważnych religijnych i państwowych uroczystości. Obecnie na terenie miasta zostało 3 tego typu dzwonki. 10. Cmentarz parafialny Powstał prawdopodobnie w latach 20 XIX w. Na cmentarzu liczne nagrobki z XIX w., między innymi Michała Jastrzębskiego, porucznika powstania 1863r. i równocześnie lekarza. Pomnik wystawiony w 1954 r. proboszczom parafii Wyśmierzyce od roku 1772. W centrum cmentarza stoi drewniana kaplica z 1834r., postawiona przez ks. Proboszcza Floriana Nowackiego. Jest to najprawdopodobniej najstarszy budynek w mieście. W 1937r. kapliczka została przebudowana. Na cmentarzu pomnik (odsłonięty w 2000r.), poświęcony „Tym, którzy odważyli się sięgnąć po zaszczytne miano obrońcy Ojczyzny”. 11. Organistówka Budynek postawiony w 1934r. Spełniał funkcję mieszkania dla organisty kościoła parafialnego. W tej chwili trwają prace nad utworzeniem w nim muzeum najmniejszego miasta. Na południowej elewacji pod okienkiem herb Wyśmierzyc.

Wyśmierzyce, 100-letni ganek

110

Plaża w Białobrzegach

Szlaki turystyczne

W lasach Puszczy Stromieckiej

Piesze szlaki turystyczne. W lasach Puszczy...

SZLAKI TURYSTYCZNE Powiat białobrzeski jest doskonałym miejscem na wędrówki piesze, rowerowe, konne i kajakowe. Na dzień dzisiejszy na terenie powiatu istnieją dwa znakowane szlaki piesze i jeden rowerowy w gminie Radzanów. W przygotowaniu są następne szlaki rowerowe, które niedługo powinny być ukończone. Opisane tutaj szlaki to propozycja wycieczek po Ziemi Białobrzeskiej. Prowadzą one po najpiękniejszych zakątkach powiatu i oprowadzają nas po niemal wszystkich ciekawych miejscach, pełnych zabytków, ciekawej historii.

Zielone znaki szlaku

Piesze szlaki turystyczne W lasach Puszczy Stromieckiej Dobieszyn PKP – Szkółka Leśna „Ksawerów” - Augustów – Boże – Krzemień – Biała Góra. Długość szlaku: 11 km. Czas przejścia: 2h 00 min. Ogólna charakterystyka szlaku Pieszy, znakowany szlak turystyczny zaczyna się na skrzyżowaniu drogi krajowej 48 z drogą pożarową, prowadzącą w las (kolor zielony). Wiedzie na północ do Białej Góry, tu kończy się w ośrodku wypoczynkowym „La Estancia”, w którym możemy przenocować. Prowadzi głównie przez lasy Puszczy Stromieckiej, prezentując jej ciekawe zakątki. Po drodze fragmenty ścieżki dydaktycznej: „Puszcza Stromiecka wczoraj, dzisiaj, jutro”. Zielony szlak prowadzi także po miejscach pamięci narodowej. W Augustowie zorganizowana została izba pamięci.

Szlak możemy zacząć na stacji PKP Doieszyn. Idziemy na północ drogą krajową 48. Na skrzyżowaniu, droga brukowana to początek szlaku.

Opis szlaku 0 km, 0 min. Wyruszamy na zielony szlak ze skrzyżowania drogi krajowej 48 z wybrukowaną drogą pożarową. Idziemy lasem.

115

Piesze szlaki turystyczne. W lasach Puszczy...

PKP Dobieszyn. Odjazdy w kierunku Radomia: 00:05, 4:36, 5:32, 6:56, 8:02, 8:51, 9:58, 11:39, 13:53, 15:01, 15:56, 17:30, 17:48, 18:51, 19:38, 21:02, 21: 46, 22:45. Odjazdy w kierunku Warszawy: 00:05, 3:40, 4:17, 5:08, 5:31, 6:56, 8:33, 10:14, 11:54, 13:52, 14:58, 16,12, 17:10, 19:07, 20:11, 22:01 lub sprawdź na www.rozklad-pkp.pl

Augustów izba pamięci. Szkoła Podstawowa im. 76 Pułku Piechoty. Telefon: (48) 6627041

Na szlaku...

116

1,5 km, 20 min. Szlak skręca w prawo, brama widoczna na wprost to wejście do szkółki leśnej „Ksawerów”, gdzie zobaczyć możemy sadzonki drzew i krzewów, wykorzystywane przez leśników do pielęgnacji i nasadzeń lasów. Skręcamy w prawo. Szlak prowadzi lasem. Wychodzimy na skraj lasu, w oddali widać zabudowania Bud Augustowskich. Nazwa wsi pochodzi od budników, czyli ludzi zajmujących się w dawnych czasach wyrobem smoły, potażu i dziegciu z drzew Puszczy Stromieckiej. 4,0 km, 35 min. Dochodzimy do torów kolejowych linii Radom – Warszawa. Idziemy lasem, skręcamy w prawo i równolegle do torów wychodzimy z lasu. Dochodzimy do zabudowań. 8 km, 1h 20 min. Przekraczamy linię kolejową i jesteśmy w Augustowie. Po prawo mijamy szkołę podstawową, w której możemy zwiedzić Izbę Pamięci Narodowej z pamiątkami z II wojny światowej. Izba poświęcona jest także pamięci 65. Pułku Piechoty, który walczył na tych terenach. Na skrzyżowaniu kierujemy się w lewo. Ponownie przekraczamy linię kolejową. Idziemy cały czas na zachód, mijając zabudowania wsi Stanisławów. 9,3 km, 1h 30 min. Po prawo cmentarz katolicki należący do paraﬁi Boże. Na cmentarzu krzyż, Golgota Wschodu, upamiętniający pomordowanych w Katyniu. Dochodzimy do skrzyżowania we wsi Boże. Skręcamy w prawo, mijając sklep po lewej stronie. 9,6 km, 1h 35 min. Dochodzimy do kościoła paraﬁalnego, wybudowanego na miejscu poprzednich świątyń, po których zostały tylko kamienie, zgromadzone na przykościelnym skalniaku. Dalej kierujemy się drogą asfaltową. Przy kapliczce skręcamy w lewo i wśród pól dochodzimy do miejscowości Krzemień. 11,3 km, 1h 50 min. Tutaj skręcamy w prawo, by po chwili skręcić w lewo i lasem podążyć dalej.

Piesze szlaki turystyczne. W lasach Puszczy...

Wychodzimy z lasu, mijając po drodze zabudowania letniskowe Białej Góry. Dochodzimy do głównej, żwirowej drogi i skręcamy w prawo. Tutaj nasz zielony szlak biegnie razem ze szlakiem niebieskim. Wśród zabudowań domków letniskowych dochodzimy nad piaszczystą krawędź, skąd rozpościera się wspaniały widok na Pilicę. 11,6 km, 2h 00 min. Po prawej stronie ośrodek wypoczynkowy „La Estancia”, w którym możemy odpocząć. Przed ośrodkiem krzyż upamiętniający urodziny Jana Pawła II oraz tablica informacyjna o szlaku wodnym Pilicy. Tutaj zielony szlak się kończy.

Pozostałości wojenne, okopy

La Estancia: noclegi, restauracja, kajaki, rowery. Tel. 502 702 100 Zaskroniec na szlaku

117

Piesze szlaki turystyczne. W lasach Puszczy...

Przez powiat białobrzeski

Wycieczkę pieszą możemy połączyć ze spływem kajakowym. Z Białej Góry na pieszo szlakiem do Białobrzegów i stąd kajakiem, Pilcą do Białej Góry. Spokojnie zdążymy w jeden dzień. Podobny wariant można zastosować na trasie Białobrzegi - Górki.

Noclegi w Białobrzegach: Zajazd Mysliwski, ul. Krakowska 82. Tel. (48) 6132911.

Widok z Białej Góry

118

Biała Góra - Stara Wieś – Pokrzywna – Brzeźce – Białobrzegi – Sucha – Suski Młynek – Stawiszyn – Jasionna – Korzeń – Redlin – Wólka Kożuchowska – Wyśmierzyce – Górki - Grzmiąca – Kiedrzyń – Waliska Nowe Miasto nad Pilicą. Długość szlaku: 63,3 km. Czas przejścia: 12h 30min. Ogólna charakterystyka szlaku Szlak niebieski biegnie ze wschodu na zachód powiatu białobrzeskiego. Rozpoczyna się przy ośrodku wypoczynkowym „La Estancia” w Białej Górze, a kończy w Nowym Mieście nad Pilicą w powiecie grójeckim. Szlak pokazuje zarówno elementy przyrodnicze jak i zabytki architektury, najatrakcyjniejsze z turystycznego punktu widzenia. Całą trasę możemy podzielić na etapy. Pierwszy etap: Biała Góra – Białobrzegi. 17,1 km, czas przejścia bez odpoczynków: 3h 38 min. W Białobrzegach możemy przenocować i dobrze zjeść. Udać się autobusem w kierunku Radomia lub Warszawy. Drugi etap: Białobrzegi – Wyśmierzyce. 18,3 km, czas przejścia: 3h 52 min. Powrót autobusem PKS do Białobrzegów.

Piesze szlaki turystyczne. Przez powiat...

Trzeci etap: Wyśmierzyce – Nowe Miasto. 27,9 km, czas przejścia 5h. Nocleg lub powrót autobusem PKS. Między tymi miejscowościami istnieją dogodne połączenia komunikacyjne. Szlak możemy również pokonać, zmierzając z Białobrzegów albo Wyśmierzyc w kierunku wschodnim lub zachodnim. Opis szlaku 0 km, 0 min. Wędrówkę rozpoczynamy przy ośrodku wypoczynkowym „La Estancia”. Idziemy na południowyzachód w kierunku Białej Góry. Po drodze mijamy liczne zabudowania letniskowe, które w soboty i niedziele zapełniają się mieszkańcami Warszawy i miejscowości podwarszawskich. Za zabudowaniami skarpa Pilicy z licznymi starorzeczami. 2,1 km, 26 min. Wchodzimy do lasu sosnowego, w którym spotykamy liczne pozostałości wojenne: okopy, rowy przeciwczołgowe. Przechodzimy przez mostek. Po prawo za lasem skarpa tarasu zalewowego Pilicy i uchodzącej do niej rzeki Dygi, na której swoje żeremia mają bobry. 4,6 km, 57 min. Idąc Lasem Palczewskim, dochodzimy do skrzyżowania. W prawo droga prowadzi do Bud Michałowskich. My skręcamy w lewo. Dalej szlak wiedzie przez las. 5,6 km, 1h 9 min. Dochodzimy do byłej leśniczówki „Majdan”. Tutaj możemy odpocząć. Na wschód od niej rozpościera się rezerwat „Majdan”, chroniący zbiorowiska łęgowe oraz fragmenty grądu niskiego z wielogatunkowymi drzewostanami. Gniazduje tutaj m.in. bocian czarny. Nazwa rezerwatu pochodzi od miejsca, gdzie kiedyś znajdowały się piece do wypalania węgla drzewnego, produkcji smoły, dziegciu i potażu. 8 km, 1h 39 min. Ruszamy w dalszą drogę, wychodzimy z lasu, wśród pól, łąk i sosnowych zagajników dochodzimy do Starej Wsi. Osada istniała już w początkach XVI w. Powstała poprzez

www. estancia.pl

Skarpa doliny Pilicy w Białej Górze

Jak legenda głosi, w bagnach okolic wsi Zator, potopiły się wojska szwedzkie uciekające przed Polakami po bitwie pod Warką. W lesie znaleźć można szwedzkie monety z tamtego okresu.

119

odcinek wschodni

Przez powiat biaĹ&#x201A;obrzeski

Piesze szlaki turystyczne. Przez powiat ...

rozrastanie się zaścianka szlacheckiego Niedabyl. Skręcamy w prawo, idziemy wzdłuż rzeki Dygi, skręcamy w lewo na mostek. 9,2 km, 1h 54 min. Dochodzimy do wsi Pokrzywna. Tutaj w XIX wieku na rzece działał młyn wodny. Idziemy wśród pól, skręcamy w prawo, na rozstaju dróg, przy kapliczce skręcamy w lewo. Po prawo mijamy zabudowania Bud Brankowskich. 12,6 km, 2h 40min. Dochodzimy do Brzeziec - miejscowości letniskowej położonej nad Pilicą. Skręcamy w lewo na drogę asfaltową. Idziemy przez wieś, gdzie trudno odróżnić zabudowę wiejską od tej letniskowej. Po prawo park z jeziorkiem, w którym stał drewniany dwór, przeniesiony do Muzeum Wsi Radomskiej. Skręcamy w prawo, idziemy wzdłuż parku, następnie skręcamy w lewo, tak jak prowadzi droga asfaltowa. Jeszcze na początku XX w. stała tutaj dworska karczma. Po lewej stronie mijamy sklep spożywczy i wychodzimy z miejscowości. Droga asfaltowa prowadzi nas w las. Po prawej stronie mijamy zabudowania Ośrodka Wypoczynkowego „Olszynka”, idąc dalej mijamy Ośrodek Wypoczynkowy „Emaus”. Dochodzimy do skrzyżowania z drogą krajową, kierujemy się w prawo na wiadukt w stronę Białobrzegów. 17,1 km, 3h 38 min. Wchodzimy do Białobrzegów obok cmentarza paraﬁalnego. Tutaj szlak prowadzi w lewo i zaraz w prawo w ulicę Rzemieślniczą. Warto jednak udać się do centrum, aby odpocząć, zasmakować potraw w licznych restauracjach, zjeść lody białobrzeskie, obejrzeć kościół z bramą cmentarną lub iść na miejską plażę ochłodzić się w Pilicy. 18,2 km, 3h 50 min. Idąc ulicą Rzemieślniczą, za Zakładem Usług Komunalnych skręcamy w lewo i wchodzimy w brzozowy las zwany Banaszką. Po wyjściu

Na szlaku...

www.

emausturno.pl

Odpoczynek ...

121

odcinek zachodni

Przez powaiat biaĹ&#x201A;obrzeski

Piesze szlaki turystyczne. Przez powiat ...

z lasu skręcamy w lewo i wśród pól docieramy do Suchej. 21,1 km, 4h 27 min. W Suchej skręcamy w prawo. Możemy także udać się prosto wzdłuż muru okalającego zespól pałacowo-parkowy z XIX w. Docieramy do bramy, skąd widać odrestaurowany pałac i park. Przy bramie zabytkowa stróżówka, a na wschód od parku spichlerz. Wracamy na nasz szlak. Pokonujemy mostek, mijamy skrzyżowanie i za zabudowaniami skręcamy w prawo. Idziemy skrajem lasu. Po prawo, w oddali widać dolinę Pierzchnianki. 23 km, 4h 53 min. Schodzimy z górki do Suskiego Młynka. Po lewo, w lesie - mogiła żołnierza polskiego poległego w czasie II wojny światowej. Docieramy do rzeki. Przekraczamy ją po drewnianej kładce lub zdejmujemy buty i pokonujemy ją mokrą stopą. Za rzeką skręcamy w lewo. Idziemy lasem sosnowym, potem skrajem lasu docieramy do drogi asfaltowej. Kierujemy się w prawo. 24,2 km, 5h 7 min. Jesteśmy w Stawiszynie. Po lewo, na niewielkim pagórku widoczny dawny dwór szlachecki, obecnie schronisko dla nieletnich. Za schroniskiem pozostałości dawnego parku dworskiego z okazami starych drzew. Przy sklepie docieramy do skrzyżowania. Skręcamy w prawo w drogę szutrową. Wchodzimy w las. Podziwiamy okazałe jałowce. Niektóre z nich mają nawet 5-7 m wysokości. Wychodzimy z lasu, mijając po lewo liczne głazy narzutowe. 28,9 km, 6h 9 min. Docieramy do drewnianego kościoła w miejscowości Jasionna. W środku obraz MB Jasiońskiej. Obok dwie dzwonnice, wokół kościoła nagrobki dawnych właścicieli tych ziem. Po lewo cmentarz z zabytkowymi nagrobkami. Za kościołem skręcamy w lewo. Idziemy wśród pól i lasów, łagodnie schodząc do

Sucha, strużówka przy pałacu (XIX w.)

Na szlaku w okolicach Stawiszyna

123

Piesze szlaki turystyczne. Przez powiat ...

Pensjonat Korzeń tel. (48) 6157444, 510033868

Błogosławiony ks. Franciszek Rosłaniec

Malarstwo Z. Doleżyńskiego możemy oglądać w białobrzeskim Ośrodku Kultury. Bliższych informacji o obrazach można uzyskać u samego artysty, tel.(48)6134678

Okolice Korzenia w malarstwie Zdzisława Doleżyńskiego

124

Doliny Białobrzeskiej. Docieramy do drogi krajowej nr 48. 30,1 km, 6h 22min. Przekraczamy ją i idziemy do miejscowości Korzeń. Tutaj, przy sklepie skręcamy w lewo. Po prawo podmokłe łąki nadpilickie. Docieramy do Redlina, a następnie do Wólki Kożuchowskiej. Warto rozglądać się wokoło, bo na okolicznych polach można znaleźć fragmenty glinianych naczyń, różnych ozdób. Pochodzą one z istniejących w tych okolicach kurhanów. W Wólce Kożuchowskiej skręcamy w prawo, a następnie w lewo. 35,4 km, 7h 30 min. Skrajem lasu docieramy do najmniejszego miasta w Polsce – Wyśmierzyc. Warto się tutaj zatrzymać. Miejscowość o wspaniałej małomiasteczkowej architekturze z XIX i początku XX w. Drewniane parterowe budownictwo – natchnienie dla wielu poetów i filmowców, którzy w Wyśmierzycach tworzyli swoje dzieła. Dochodzimy do prostokątnego rynku, mijamy po prawo kościół z XIX w. i pomnik błogosławionego Franciszka Rosłańca. W rynku piękne drewniane budownictwo. Tutaj nakręcono sceny do filmu „Przedwiośnie”, w reżyserii Filipa Bajona. Na rynku skręcamy w prawo między dwoma drewnianymi domami uwiecznionymi w scenach z filmu. Wychodzimy na łąki, na których spotykamy pasące się krowy i konie z okolicznych wiosek. Po lewo mijamy starorzecza Pilicy, która w przeszłości płynęła bliżej

Piesze szlaki turystyczne. Przez powiat ...

Wyśmierzyc, decydując o ich rozwoju. Istniał tu młyn wodny. W tych okolicach w 1996r. wydobyto z rzeki niemiecki wóz pancerny (Panzerwagen SD. Kóz. 251) z II wojny światowej. Idąc tuż nad rzeką, docieramy do Górek. Kierujemy się na południe i docieramy do drogi krajowej nr 48. Skręcamy w prawo. 40,7 km, 9h 35 min. Jesteśmy we wsi Grzmiąca. Mijamy jedyne rondo w powiecie i wchodzimy do lasu. Skręcamy w lewo, następnie na zachód. Po prawej stronie mijamy leżącą na polanie śródleśnej miejscowość Kiedrzyn. Wędrujemy dalej, lasami Puszczy Pilickiej, opuszczamy granicę powiatu białobrzeskiego. 57,2 km, 11h 10 min. Kierujemy się cały czas na zachód. Docieramy do Waliski. Po prawo możemy zobaczyć XVI-wieczny kościół. Poruszamy się główną drogą, znowu otaczają nas lasy. Idziemy przez piaszczyste pagórki, wydmy. Dochodzimy do Wólki Magierowej. Pokonujemy rzekę Drzewiczkę, prawy dopływ Pilicy. 63,3 km, 12h 30 min. Mijając stawy, skręcamy w prawo w drogę asfaltową nr 728, przekraczamy mostem rzekę Pilicę. Wspinamy się pod górę i docieramy do Nowego Miasta. Szlak niebieski biegnie dalej na zachód wzdłuż Pilicy.

Grzmiąca

Nowe Miasto. PKS w kierunku Grójca: 6:05, 8:20, 9:15, 10:30, 13:30, 14:15, 17,10, 18,15, 20,20.

Noclegi w Nowym Mieście: Hotel Leo, Pl. Armii Krajowej 6, tel. (48) 6742205, 604756648. leonm@op.pl

125

Piesze szlaki turystyczne. Szlakiem walk...

Szlakiem walk na przyczółku PKP Dobieszyn - Nadleśnictwo Dobieszyn - rezerwat „Starodrzew Dobieszyński” – Helenówek – Studzianki Pancerne Długość szlaku: 14,5 km Czas przejścia: 3h 20 min. Ogólna charakterystyka szlaku Znakowany na zielono szlak turystyczny rozpoczyna się na stacji PKP Dobieszyn i wiedzie przez lasy Puszczy Stromieckiej do miejsca pamiętnej bitwy o utrzymanie przyczółka warecko-magnuszewskiego Studzianek Pancernych (powiat kozienicki). Po drodze piekny rezerwat „Starodrzew Dobieszyński” oraz rozsiane po lasach mogiły żołnierzy kampanii wrześniowej 1939r. i walk z sierpnia 1944r. Szlak w granicach powiatu białobrzeskiego ma około 5 km długości.

Pomnik przed Nadleśnictwem

126

Opis szlaku 0 km, 0 min. Wyruszamy na zielony szlak spod stacji PKP Dobieszyn. Kierujemy się na północ wzdłuż drogi krajowej 48. Na zakręcie skręcamy w prawo, by po kilkudziesięciu metrach skręcić w lewo. Dochodzimy do zabudowań po prawej stronie. 1,4 km, 15 min. Widoczne budynki to Nadleśnictwo Dobieszyn. Przed budynkiem tzw. „Zielona szkoła” z wiatą i tablicami pokazującymi życie lasu. Przed budynkiem pomnik przyrody, głaz narzutowy – granit różowy. Po lewej stronie drogi, pomnik przyrody dąb. Tutaj rozpoczyna się także ścieżka dydaktyczna: „Puszcza Stromiecka – wczoraj, dzisiaj, jutro”. Idziemy asfaltową drogą. Przechodzimy przez poprzeczną ulicę i wchodzimy do lasu. Po prawo tablica poświęcona zasadom poruszania się w rezerwatach przyrody. 1,9 km, 20 min. Idziemy dalej i wchodzimy do rezerwatu

Szlakiem walk na przyczółku

Piesze szlaki turystyczne. Szlakiem walk...

Rezerwat “Starodrzew Dobieszyński”

Bitwa pod Studziankami odbyła się w dniach 3-15 sierpnia 1944r. Brały w nich udział I Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte, 3 Dywizja Piechoty im. Romualda Traugutta, 2 Dywizja Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego.

Mogiła żołnierza września

128

przyrody „Starodrzew Dobieszyński”. Witają nas olbrzymie, monumentalne dęby w wieku około 220 lat oraz ponadstuletnie sosny. Dalej trasa biegnie skrajem lasu i pokrywa się ze znakami niebieskimi ścieżki dydaktycznej. Po prawej stronie w oddali towarzyszą nam zabudowania miejscowości: Lipskie Budy, Helenówek. Po lewej stronie zbiorowa mogiła żołnierzy polskich poległych pod Matyldzinem we wrześniu 1939r. 4,5 km, 55 min. Na skrzyżowaniu dróg polnych kierujemy się w lewo do lasu. Droga w prawo prowadzi do Cecylówki, w której Niemcy spalili mieszkańców wsi żywcem w stodole. 9,3 km, 1h 55 min. Po około kilometrze skręcamy w prawo i lasem dochodzimy do drogi Warka - Głowaczów. Przekraczamy ją i dalej lasem idziemy w kierunku zachodnim. 14 km, 3h 10 min. Po wyjściu z lasu w oddali widać zabudowania Studzianek. Szlak wiedzie skrajem pola. Dochodzimy do wsi. 14,5 km, 3h 20 min. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Mijamy budynek szkoły, noszący imię I Brygady Pancernej, zbudowany ze składek żołnierskich i docieramy do pomnika, upamiętniającego słynną bitwę pod Studziankami. W miejscu tym corocznie odbywają się uroczystości patriotyczne. Idąc dalej drogą dotrzemy do wieży widokowej, z której rozpościera się widok na ówczesne pole walki.

Puszcza Stromiecka

Wycieczki rowerowe

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

WYCIECZKI ROWEROWE Szlaki rowerowe to propozycje wycieczek dla całych rodzin. Generalnie wszystkie proponowane wycieczki należą do łatwych. Poprowadzone są drogami asfaltowymi, drogami szutrowymi lub żwirowymi, a niektóre odcinki wiodą drogami leśnymi, piaszczystymi. Dla ułatwienia korzystania z wyznaczonych tras, w tabelkach przedstawiono kilometrowy i procentowy udział poszczególnych rodzajów nawierzchni dróg w stosunku do długości całej trasy. W drugiej tabelce ukazano kilometrowy i procentowy udział odcinków trasy biorąc pod uwagę ich trudność. I tak, odcinki trasy łatwe to takie, do których pokonania nie potrzeba specjalnych umiejętności technicznych i kondycji fizycznej; nieco trudniejsze – wymagają nieco lepszej kondycji fizycznej, zaś trudne wymagają większego wysiłku fizycznego i dobrej techniki jazdy. Często o trudności decydują również problemy orientacyjne na trasie. W opisie trasy uwzględniono kilometraż trasy, mierzony od jej początku, oraz orientacyjny czas pokonywania poszczególnych odcinków spokojnej jazdy bez odpoczynków. Pamiętać należy, że czas przejazdu zależy od tempa i techniki jazdy. Na końcu zamieszczono spis sklepów, barów i restauracji na trasie oraz połączenia z innymi wycieczkami rowerowymi opisanymi w tym rozdziale. Pozwala to na łączenie wielu wycieczek w jedną całość lub dowolne modyfikowanie tras.

WYCIECZKA

Wypożyczalnie rowerów: OW Emaus, tel. (48) 6132444, 794303494 La Estancia, Biała Góra tel. (48)6678043 502 702 100

Naprawa rowerów: Białobrzegi, róg ulic Sądowej i Kusocińskiego. Adam Matysiak, tel. (48)6132875

Szlak drewnianego budownictwa sakralnego Białobrzegi – Sucha – Stawiszyn – Chruściechów – Ryki – Stara Błotnica – Kaszów – Kolonia Kadłub – Kadłubska Wola – Młodynie Górne – Młodynie Dolne

131

WYCIECZKA 1

Szlak drewnianego budownictwa sakralnego

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

– Bukówno – Radzanów – Smardzew – Branica – Jasionna – Białobrzegi. Długość trasy: 54,3 km Czas: 3h 45 min. Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

45,1 km (83,1%)

3,8km (7%)

5,4 km (9,9%)

0 km

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

46 km (84,7%)

3,3 km (6,1%)

5 km (9,2%)

Ogólna charakterystyka trasy Szlak stanowi pętla zaczynająca się i kończąca się w Białobrzegach przy kościele obok dworca PKS. Prowadzi przez trzy gminy Powiatu Białobrzeskiego: Białobrzegi, Stara Błotnica i Radzanów. Motywem przewodnim szlaku jest drewniane budownictwo sakralne. Zobaczyć możemy trzy drewniane kościoły: w Kaszowie, Bukównie i Jasionnie oraz kościoły w Białobrzegach, Starej Błotnicy i Radzanowie. Jeżeli dodamy do tego trzy pałace szlacheckie i dwa parki oraz gorzelnie, okaże się, że wycieczka ta ukazuje najciekawsze zakątki Ziemi Białobrzeskiej. Szlak prowadzi głównie drogami asfaltowymi. Występują także odcinki szutrowe oraz drogi leśne. Ze względu na długość trasy możemy go zaliczyć do trudnych. Opis trasy Białobrzegi – Stawiszyn 6,5 km, 25 min. 0 km, 0 min. Ruszamy spod kościoła św. Trójcy w Białobrzegach. Zwracamy uwagę na bramę cmentarną z początku XX w. oraz ﬁgurę Matki Boskiej z 1895r. W oddali za kościołem znajduje się stara plebania, najstarszy murowany budynek w Białobrzegach. Przejeżdżamy przez ulicę i - wykorzystując ścieżkę rowerową - ruszamy na południe. Po prawo mijamy budynek apteki Rudolfa Bautscha (dzisiaj Pry-mus), społecznika, założyciela wielu organizacji w mieście. Po drugiej stronie ul.

133

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

Białobrzegi, kamienica z 1926r.

Droga do Suchej kryje tajemnicę. Podobno do jej budowy zostały wykorzystane płyty nagrobne z żydowskiego cmentarza w Białobrzegach.

134

Krakowskiej - kamienica z 1929r., a dalej budynek Ochotniczej Straży Pożarnej, kiedyś mieściło się tutaj także kino „Pilica”. Za budynkiem cmentarz paraﬁalny i brama cmentarna z piaskowcowymi ﬁgurami św. Pawła, św. Piotra, Chrystusa i Matki Boskiej z początku XX w. Tutaj kończy się ścieżka rowerowa. 0,4 km, 2 min. Skręcamy w ulicę 11 Listopada, dawniej zwaną Cmentarną, a po wojnie - 22 Lipca, obok stojącego na rogu, dawnego domu towarowego, który wybudowano w 1960r. na miejscu XIXwiecznego młyna. Mijamy dwa najstarsze w Białobrzegach bloki, niegdyś pokryte pomarańczową dachówką. Dojeżdżamy do skrzyżowania (stop) i skręcamy w lewo w ulicę Żeromskiego, po prawo mijając park. Przecinamy ulicę Rzemieślniczą (droga krajowa nr 48). Jedziemy obok szkoły podstawowej im. Komisji Edukacji Narodowej, po prawo okazały budynek dawnego internatu szkolnego i żółty kompleks szkolny Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych. Po prawo fabryka „Krzyżanowscy”, dawniej mieściła się tutaj Spółdzielnia Zabawkarska, produkująca zabawki z tworzyw sztucznych. 1,2 km, 5 min. Wjeżdżamy na „górkę suską”, opuszczając Dolinę Białobrzeską. Wykorzystujemy ścieżkę rowerową po prawej stronie drogi. Przed nami płaski obszar Równiny Radomskiej. Jedziemy

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

wśród pól, dzisiaj właściwie nieużytków. W oddali po lewo widoczne zakłady Frubella i Agrana. Mijamy dwa zakręty – granica suska i wjeżdżamy do Suchej, po lewo mijając las, w którym na starych sosnach są ślady nacięć - w ten sposób pozyskiwano żywicę. 3,2 km, 12 min. Możemy na pierwszym skrzyżowaniu przed murem z cegły skręcić w lewo. Jadąc po brukowanej drodze, dojeżdżamy do bramy pałacu z XIX w. Po prawo stróżówka, a po

lewej stronie za drzewami spichlerz. Z tyłu Aleja Kasztanowa z dwustuletnimi kasztanowcami. Wszystko to otoczone parkiem z wieloma pomnikami przyrody. Wracamy do głównej trasy. Opuszczamy Suchą, wjeżdżając do lasu lekko pod górkę. Jedziemy przez las, w którym dominują sosny i dęby. W niektórych miejscach widzimy zbiorowiska buczyny, a tuż przy drodze rosną okazałe świerki. Jesienią można zatrzymać się na grzybobranie. Uwaga na przebiegające sarny, wiewiórki i pełzające zaskrońce. 5,9 km, 22 min. Wyjeżdżamy z lasu i wjeżdżamy do Dąbrówki. Ostry zakręt w prawo, tuż przed mostem na Pierzchniance (po lewo) pozostałości po dawnych stawach.

Białobrzegi, najstarsze bloki w mieście.

W Dąbrówce, po lewej stronie od drogi istniały stawy rybne należące do właścicieli majątku Stawiszyn.

Stawiszyn – Stara Błotnica 9,2 km, 40 min. 6,5 km, 25 min. Przed nami Stawiszyn. Po lewo, na wzgórzu dawny pałac szlachecki rodziny Przyłęckich, od 1965r. Schronisko

135

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

Sucha, dawny sposób pozyskiwania żywicy

Ryngraf Matki Boskiej Ostrobramskiej na krzyżu poświęconym żołnierzom

Ryki, pozostałości zabudowań dworskich

136

dla Nieletnich. Za sklepem skręcamy w lewo, mijając stawy. Jedziemy lekko pod górkę, mając po lewo pozostałości po parku dworskim. Przejeżdżamy przez most – znowu Pierzchnia i wspinamy się pod górkę. 9,6 km, 35 min. Wjeżdżamy w las i za drogą skręcamy w prawo. Po lewo pamiątkowy krzyż poświęcony żołnierzom Wojska Polskiego z pułków wileńskich, którzy zginęli we wrześniu 1939r. na Ziemi Białobrzeskiej. Krzyż postawili w 1990r. leśnicy. Na prawo brama do domku myśliwskiego, w którym bywali Jaruzelski, Jaroszewicz i inni notable. Tuż za bramą (po prawo) mogiła polskiego żołnierza poległego we wrześniu 1939r. 10,8 km, 40 min. Dojeżdżamy do Chruściechowa. Z oddali widać wysoki komin gorzelni z 1907r., w której do końca XX w. produkowano spirytus. Przejeżdżamy obok czworaków i mijamy z lewej pałac Arkuszewskich z pięknym parkiem z XIX w. (dzisiaj własność prywatna). Dojeżdżamy do skrzyżowania i skręcamy w lewo. Jedziemy wzdłuż muru rezydencji, znowu skrzyżowanie i skręcamy, w prawo kierując się na południe. 13,4 km, 55 min. Jadąc wśród pól, dojeżdżamy do Ryk. Za pierwszymi zabudowaniami skręcamy w lewo. Droga prowadzi nas do pozostałości zabudowań dworskich. Jedziemy przez posiadłość i wyjeżdżamy na drogę asfaltową w lewo. W oddali widać wieże kościoła w Starej Błotnicy. Stara Błotnica – Kaszów 8,1km, 35 min. 15,7 km, 1h 5 min. Obok cmentarza wjeżdżamy do Starej Błotnicy. Na cmentarzu grobowiec rodziny Makomaskich z 1886r. obok barokowej kaplicy z 1 poł. XIXw. W pobliżu rodzinny grobowiec Arkuszewskich. Skręcamy w lewo i jesteśmy przy Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia. Warto wejść do środka i zobaczyć cudowny obraz oraz XIX-wieczny kościół, stojący na dawnym grodzisku średniowiecznym. Jedziemy dalej, mijając

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

po lewo staw. Dojeżdżamy do skrzyżowania i kierujemy się lekko w prawo. 17,5 km, 1h 10 min. Na skrzyżowaniu przy kapliczce skręcamy w prawo. Jesteśmy w Czyżówce. Warto zwrócić uwagę na starą zabudowę wiejską. Niektóre domy mają po sto lat. 19,3 km, 1h 20 min. Jedziemy drogą asfaltową, mijamy na zakręcie kapliczkę niebieskiego koloru z 1904r. Docieramy do wsi Stary Kobylnik. Dojeżdżamy do skrzyżowania i skręcamy w prawo. Po drodze z lewej, nieco w głębi stoi duża, drewniana stodoła kryta strzechą – rzadki widok na białobrzeskiej wsi. 20,7 km, 1h 25 min. W Siemiradzu skręcamy w lewo (droga asfaltowa prowadzi w prawo) w drogę szutrową, po prawo mając kapliczkę. Tu zwracają uwagę stare drewniane zabudowania ze ślicznymi gankami. Droga prowadzi w pola. Na rozwidleniu skręcamy w piaszczystą drogę polną. Między łanami zbóż dojeżdżamy do drogi asfaltowej i przy krzyżu skręcamy w lewo. Kaszów – Radzanów 16,1 km, 1h 5 min. 23,8 km, 1h 40 min. Wjeżdżamy do Kaszowa. Skręcając w prawo, mijamy zabytkową kapliczkę z 1880r. Docieramy do drewnianego kościoła z XVII w. Na wysokości szkoły skręcamy w prawo. Droga asfaltowa wiedzie do zakrętu. My

Wieże kościoła w Błotnicy

Cmentarz w Błotnicy.Nagrobek Arkuszewskich, właścicieli Ryk i Chruściechowa

Bukówno, płyta nagrobna płk. Czachowskiego

137

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

Kaszów, kapliczka z 1880r.

Radzanów, dzwonnica z 1893r.

Kobylnik, stodoła, z początku XXw.

138

jedziemy prosto na drogę polną. Tutaj wyboistą ścieżką skręcając lekko w prawo, potem w lewo, docieramy do asfaltu, przy kapliczce skręcamy lekko w prawo. 27,3 km, 1h 55 min. Droga asfaltowa wiedzie nas do Kadłuba. Tutaj skręcamy w lewo i zaraz za remizą ponownie w lewo - na Młodynie. W Kadłubskiej Woli mijamy domkową kapliczkę, bocianie gniazdo, sklep. 32,3 km, 2h 15 min. Ostry zakręt w prawo i jesteśmy w Młodyniach Górnych. Tutaj po około 200 m skręcamy w szutrową drogę w lewo między zabudowania. Wśród pól docieramy do Młodyń Dolnych i przy kapliczce wyjeżdżamy na drogę asfaltową, zwaną często „paprykowym szlakiem”, kierując się w prawo. Kolejne skrzyżowanie dróg asfaltowych. Jedziemy w prawo i zaraz w lewo. 36,5 km, 2h 30 min. Droga wiedzie nas do Bukówna. Pierwsze skrzyżowanie we wsi. Droga w prawo zaprowadzi na cmentarz paraﬁalny. Tu zobaczyć możemy płytę nagrobną Dionizego Czachowskiego. My jedziemy prosto i przy sklepie skręcamy w prawo. Po lewej mijamy zabytkowy drewniany kościół z dzwonnicą. Skręcamy w prawo na skrzyżowaniu dróg równorzędnych. Droga

Szlaki rowerowe. Szlak drewnianego...

prowadzi nas do szkoły w Bukównie, przy której skręcamy w lewo na Radzanów. Radzanów – Białobrzegi 14,4 km, 60 min. 39,9 km, 2h 45 min. Lekko z górki zjeżdżamy do Radzanowa. Skręt w prawo, pozostawiamy za sobą kościół. Przy pawilonie handlowym w lewo na Białobrzegi. Przejeżdżamy przez Smardzew, w lesie mijamy pagórki wydmowe. 45,5 km, 3h 5 min. Docieramy do Branicy. Po prawo pozostałości zabudowań dworskich. Na skrzyżowaniu prosto. Wjeżdżamy do lasu, mijamy granicę gminy w dolince z kapliczkami (tędy także przebiegała granica między Mazowszem i Małopolską, a mieszkańcy twierdzą, że w tym miejscu straszy). 48 km, 3h 15 min. Przed nami piękny modrzewiowy kościół w Jasionnej. Przed nim XIX-wieczne nagrobki dawnych właścicieli tych ziem. Mijamy staw na środku wsi i z górki zjeżdżamy w Dolinę Białobrzeską. 49,7 km, 3h 20 min. Tuż przed zakrętem drogi skrzyżowanie dróg leśnych. Skręcamy w prawo do lasu. Droga niezbyt wygodna. Przejeżdżamy przez mostek na Pierzchni i przy kapliczce 1913r., postawionej przez mieszkańców wsi Sucha, skręcamy w lewo. Droga staje się mocno piaszczysta. W niektórych miejscach konieczne jest prowadzenie roweru. Jedziemy po znakach szlaku pieszego, który prowadzi nas do pięknego lasu brzozowego. 54,3 km, 3h 45 min. Obok zabudowań Zakładu Usług Komunalnych przejeżdżamy prosto skrzyżowanie. Za stadionem skręcamy w lewo w ul. Kusocińskiego, na końcu w prawo w ul. Kościelną, którą docieramy do końca naszej wycieczki – białobrzeskiego kościoła. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: wycieczka 2, wycieczka 3, wycieczka 6, wycieczka 7.

Jasionna, nagrobek Wodzińskich - właścicieli Suchej i Białobrzegów

Restauracje na trasie: Białobrzegi 0 km Radzanów 39,9 Sklepy na trasie: Białobrzegi 0 km Sucha 3,2 Stawiszyn 6,5 Stara Błotnica 15 Czyżówka 17,5 Kobylnik 19,3 Siemiradz 20,7 Kaszów 23,8 Kadłub 27,3 Kadłubska Wola 29,9 Młodynie Dolne 33,4 Bukówno 36,5 Radzanów 39,9 Smardzew 42,2 Branica 45,5 Jasionna 48

Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka 2, wycieczka 3, wycieczka 4.

139

WYCIECZKA 2 Dolina Pilicy

Szlaki rowerowe. Dolina Pilicy

WYCIECZKA

Dolina Pilicy Białobrzegi – Turno – Brzeźce – Budy Biejkowskie - Biejków – Biejkowska Wola – Promna – Falęcice – Białobrzegi. Długość trasy: 13 km Czas: 1 h, 25 min. Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

12,2 km (93,8%)

0,5 km (3,9%)

0,3 km (2,3%)

Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

11,3 km (86,9%)

1,4 km (10,8%)

0,3km (2,3%)

0 km

Ogólna charakterystyka trasy Trasa tej wycieczki nie jest znakowana. Zaczyna się i kończy w Białobrzegach. Większość trasy wiedzie po płaskim tarasie nadzalewowym Pilicy. Pozwala zapoznać się z charakterystycznymi elementami asymetrycznej doliny rzecznej. Mamy możliwość spojrzenia na dolinę Pilicy z różnych perspektyw: tarasów nadzalewowych, koryta rzeki, zbocza i krawędzi doliny. Dwukrotnie na trasie przekraczamy Pilicę - w Biejkowie i w Białobrzegach. W gminie Promna trasa prowadzi po krawędzi Wysoczyzny Rawskiej z pięknym widokiem na dolinę Pilicy. Czas potrzebny na pokonanie tej trasy to około 1h 25 min. bez odpoczynków.

Warto na wycieczkę zabrać lornetkę. Z okolic Biejkowa i Promnej roztacza się wspaniały widok na Równinę Kozienicką. Zobaczyć możemy kościół w Stromcu, a nawet kominy elektrownii “Kozienice”.

Białobrzegi, ścieżka rowerowa

Opis trasy Białobrzegi – Brzeźce 3,5 km, 20 min. 0 km, 0 min. Wyjeżdżamy spod kościoła paraﬁalnego w Białobrzegach. Zostawiamy za sobą bramę cmentarną

141

Szlaki rowerowe. Dolina Pilicy

Ośrodek Wypoczynkowy “Olszynka”

z ﬁgurami czterech ewangelistów. Jedziemy ulicą Krakowską, wykorzystując ścieżkę rowerową. Po drodze mijamy dawną aptekę Rudolfa Bautscha i po lewo przedwojenne białobrzeskie kamienice. Ścieżka kończy się, wjeżdżamy na ulicę i kierujemy się w lewo za cmentarz paraﬁalny, w ulicę Spacerową, w kierunku Stromca. Po prawej stronie mijamy Ośrodek Zdrowia, w lewo prowadzi droga do oczyszczalni ścieków. 1,5 km, 7 min. Wjeżdżamy na wiadukt nad obwodnicą Białobrzegów, która oddana została do użytku w 2004r. Zaraz za zjazdem skręcamy w lewo w kierunku Ośrodka „Emaus”. Jedziemy drogą asfaltową wśród lasu sosnowego. 2 km, 12 min. Po lewej stronie mijamy pięknie odbudowany ośrodek wypoczynkowy kurii radomskiej - „Emaus”,. Dawniej tutaj mieścił się ośrodek szkolnowypoczynkowy Związku Młodzieży Wiejskiej, powstały w 1965r. Droga łagodnie zakręca w lewo na wysokości dużego krzyża. Krzyż stał tutaj od niepamiętnych czasów. W okresie socjalizmu z inicjatywy mieszkańców Brzeziec potajemnie został odnowiony i nocą postawiony. 2,7 km, 17 min. Jedziemy wśród lasu. W głębi po lewo widzimy zabudowania malowniczo położonego ośrodka wypoczynkowego „Olszynka”. W oddali widać zabudowania wsi Brzeźce. Brzeźce – Biejków 2,1 km, 34 min. 3,5 km, 20 min. Brzeźce. W okolicach tej wsi znajduje się szereg stanowisk archeologicznych z różnych okresów, świadczących o atrakcyjności osadniczej tego terenu. Po prawo mijamy sklep spożywczy, gdzie możemy zrobić zakupy. Droga ostro skręca w prawo. Po lewej stronie zabytkowy park, w którym znajdował się drewniany dwór szlachecki z XIX w., rozebrany i przeniesiony do Muzeum Wsi Radomskiej. W parku (własność prywatna), okazy drzew –

142

Szlaki rowerowe. Dolina Pilicy

pomników przyrody. Po prawej stronie, tuż za zakrętem, ziemianki. Tutaj do początku XXI w. stały czworaki. Dojeżdżamy do skrzyżowania i przy kapliczce skręcamy w lewo. Jedziemy ulicą Główną, po prawej stronie mijając pasiekę. 4 km, 27 min. Po lewej stronie mijamy przystanek autobusowy i białą kapliczkę. Dominują zabudowania letniskowe. Brzeźce to jedna z największych miejscowości letniskowych w powiecie białobrzeskim. Działki są przeważnie własnością letników z Warszawy i miejscowości podwarszawskich. 4,2 km, 29 min. Kończą się zabudowania i kończy się asfaltowa droga. Wyjeżdżamy na łąki nadpilickie i jedziemy wśród nich drogą żużlową. Po lewo mijamy tunele foliowe i zabudowania. Dojeżdżamy do skrzyżowania. 5 km, 37 min. Tutaj przy kapliczce skręcamy w lewo w piaszczystą drogę. Jedzie się ciężko (szczególnie gdy jest sucho), czasami trzeba zejść z roweru. Znowu mijamy budownictwo letniskowe. Po piachu docieramy do mostu na Pilicy. 5,3 km, 43 min. Jest to drewniany most w bardzo złym stanie. Schodzimy z roweru, aby bez ryzyka wpadnięcia w dziurę przejść suchą

Dwór z Brzeziec w Muzeum Wsi Radomskiej

Muzeum Wsi Radomskiej. Radom, ulica Szydłowiecka 30 tel. (48)3329281

www.

muzeum-radom.pl

Brzeźce, kapliczka

143

Szlaki rowerowe. Dolina Pilicy

nogą na drugi brzeg. Mijamy rzekę Pilicę, w tym miejscu dosyć szeroką. Docieramy do letniskowych, a potem wiejskich zabudowań miejscowości Biejków, żwirowa droga biegnie nieco pod górkę.

Biejków, drewniany most na Pilicy

Biejków, dawna szkoła

Herb Jackowskich

Biejków – Promna 3,1 km, 19 min. 5,6 km, 48 min. Docieramy do rozstaju dróg przy kapliczce w Biejkowie. Możemy jechać w lewo, ale wybieramy drogę w prawo i dopiero po pokonaniu 40 m skręcamy w lewo. Znowu jedziemy pod górkę. Warto odwrócić się za siebie, aby podziwiać piękny widok na dolinę Pilicy i Równinę Kozienicką. W oddali widać strzelistą wieżę kościoła w Stromcu. Po prawej stronie mijamy pozostałości po parku dworskim, by za chwilę dotrzeć do budynku dawnej szkoły podstawowej. Architektonicznie szkoła przypomina dwór szlachecki. 5,8 km, 54 min. Zjeżdżamy z górki i zatrzymujemy się na skrzyżowaniu z drogą wojewódzką Falęcice – Warka. Skręcamy w lewo. Drogą asfaltową, jadąc pod górkę, to znowu z górki wśród sadów z pięknym widokiem po lewo na Dolinę Białobrzeską, dojeżdżamy do Biejkowskiej Woli. 6,7 km. 60 min. Po lewo mijamy sklep spożywczy, a po prawo kapliczkę. Jedziemy dalej, mając po naszej lewej stronie suche dolinki i wąwozy stromo schodzące do doliny. W oddali widać już wieżę kościoła w Promnej. Łagodny zjazd i jesteśmy w Promnej. Promna – Białobrzegi 4,3 km, 18 min. 8,7 km, 1h 7 min. Jeszcze kilka zakrętów, po prawo kapliczka kolumnowa (XIX w.) i dojeżdżamy do kościoła w Promnej. Tutaj możemy skręcić w prawo, aby zobaczyć pałac (obecnie szkoła) w północnej części wsi. Jest to pałac wzniesiony w XIX

144

Szlaki rowerowe. Dolina Pilicy

w., otoczony parkiem. Kierujemy się jednak w lewo, gdzie znajduje się kościół wzniesiony w 1870r. w stylu neogotyckim o wystroju barokowym. Jedziemy z górki mijając po lewo młyn wodny i ruiny XVIII w. karczmy. Wyjeżdżamy ze wsi obok Urzędu Gminy. 10,1 km, 1h 15 min. Drugi raz w czasie wycieczki przejeżdżamy nad obwodnicą. Dojeżdżamy do skrzyżowania w Falęcicach, mijając po lewo Restaurację „Zielony Dwór”, po prawo stację benzynową. Skręcamy na starą siódemkę (po prawo sklep) i w szybkim tempie zjeżdżamy z „górki falęckiej” do Doliny Białobrzeskiej. Po lewo często pasą się sarny, mające prawdopodobnie tutaj swoją ostoję. 12,4 km, 1h 20 min. Wjeżdżamy na architektoniczne cudo – żelbetonowy most na Pilicy z 1936r. W oddali po prawo widać drugi most im. bp Jana Chrapka. Jadąc mostem, po prawo widzimy stanicę wodną, po lewej stronie na brzegu słynną z dyskotek „Kafejkę”. Wjeżdżamy do Białobrzegów. Po obydwu stronach starorzecze Pilicy. W tym miejscu przed wojną był drugi drewniany most. W oddali po lewej stronie góruje wieża kościoła po prawej na rynku budynek Starostwa i Urzędu Gminy. 13 km, 1h 25 min. Dojeżdżamy do Białobrzegów, gdzie nasza wycieczka się kończy. Jeśli zgłodnieliśmy, to mamy po prawej stronie do wyboru Pizzerię „La Cava”, Restaurację „Jędruś”, „Zodiak”, a na deser „Lody u Gruszczyńskiego”.

W Biejkowie po lewo za lasem (jadąc w kierunku Promnej), znajdowało się cmentarzysko grobów kloszowych (I w. p.n.e.). Obecnie wykopaliska archeologiczne zostały zasypane. Promna, nagrobek Wasiutyńskich

Restauracje na trasie: Białobrzegi 0 km, 13 km Falęcice 9,7 Sklepy na trasie: Białobrzegi 0 km, 13 km Brzeźce 3,5 Biejkowska Wola 6,7 Falęcice 9,7

Białobrzegi, most na Pilicy

Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: wycieczka 1, wycieczka 3, wycieczka 6, wycieczka 7. Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka 7.

145

WYCIECZKA 3

Perły architektury gminy Białobrzegi

Szlaki rowerowe. Perły architektury...

WYCIECZKA

Perły architektury gminy Białobrzegi Białobrzegi – Białobrzegi-Borki – Jasionna – Branica – Stawiszyn – Dąbrówka – Sucha – Białobrzegi. Długość trasy: 16 km Czas: 1 h 13 min. Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

15,8 km (98,8%)

0,2 km (1,2%)

0 km

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

15 km (93,7%)

1 km (3,9%)

0 km

Ogólna charakterystyka trasy Trasę wycieczki stanowi pętla, zaczynająca się w Białobrzegach. Prowadzi po największych atrakcjach turystycznych gminy Białobrzegi. Wybierając tę wycieczkę, możemy zobaczyć modrzewiowy kościół w Jasionnej, dwór w Stawiszynie, dwa pałace w Suchej. Duża część trasy biegnie wśród lasów po drogach asfaltowych i należy do łatwych. Opis trasy Białobrzegi – Jasionna 6 km, 28 min. 0 km, 0 min. Trasę zaczynamy przed kościołem w Białobrzegach. Kierujemy się na zachód w ulicę Kościelną. Jest to najdłuższa ulica w mieście, ma bowiem około 2 km długości. Mijamy po lewo Dom Kultury, przed, którym stoi kapliczka z ﬁgurką Matki Boskiej. 1,2 km, 4 min. Po lewo mijamy bazę PKS i dojeżdżamy do skrzyżowania z bardzo ruchliwą drogą krajową nr 48. Musimy uważać, szczególnie na często jeżdżące tędy samochody ciężarowe. Jedziemy dalej, po lewo i prawo mamy podmokłe

Kapliczka w Stawiszynie z 1927r.

147

Szlaki rowerowe. Perły architektury...

łąki, poprzecinane niewielkimi strumykami, które są dopływami rzeki Pierzchni. 2 km, 8 min. Dalej widzimy zabudowania miejscowości Borki, obecnie dzielnicy Białobrzegów. Zauważamy, że podmokłe łąki łagodnie przechodzą w niewielkie poletka uprawne o niezbyt dobrych glebach, a cały teren jest nieznacznie wyniesiony ponad łąki. To wyższe położenie obszaru umożliwiło lokalizację osadnictwa, co nastąpiło około 3 tys. lat p.n.e. W tym miejscu istniała wtedy osada kultury pucharów lejkowatych, której pozostałości odkryli archeolodzy. Tuż za Borkami przejeżdżamy przez most na rzece Pierzchni, zwanej także Pierzchnianką. Po lewej i prawej stronie stawy rybne. 3 km, 13 min. Po lewej stronie mijamy Powiatowy Zarząd Dróg Publicznych, docieramy do skrzyżowania i przy kapliczce skręcamy w lewo. Jedziemy wśród ubogiego boru sosnowego. Po kilkunastu minutach jazdy wspinamy się pod górę. Wyjeżdżamy z Doliny Białobrzeskiej. 5,5 km, 25 min. Wjeżdżamy do Jasionnej, po lewo mijając krzyż. Na środku wsi jeziorko, domy usadowione są wokół niego. Jest to charakterystyczne dla tzw. owalnic – wsi o zabudowie wokół owalnego placu.

Białobrzegi, przedwojenna kamienica

Płaskorzeźba z kapliczki w Branicy

Przy wjeździe do Jasionnej stoi krzyż. Przy wyjeździe podobnie. Krzyże często stawiano na wsiach aby chroniły mieszkańców przed nieszęściami.

148

Jasionna – Stawiszyn 3,9 km, 18 min. 6 km, 28 min. Mijamy liczne zakręty i docieramy do drewnianego kościoła w Jasionnej. Jest to modrzewiowy kościół pod wezwaniem Zwiastowania NMP, zbudowany w drugiej połowie XVII w. Odbudowany pod koniec XX w. W środku obraz Matki Boskiej Jasiońskiej. Na cmentarzu przykościelnym nagrobki właścicieli okolicznych dóbr. Usytuowanie tych nagrobków jest specyﬁczne. Znajdują się one w tej części cmentarza przykościelnego, która znajdowała się bliżej dóbr, których byli właścicielami. Obok kościoła dwie drewniane dzwonnice. Kościół ogrzewany jest energią czerpaną z gruntu.

Szlaki rowerowe. Perły architektury...

Ruszamy dalej na południe wśród lasów. Zjeżdżamy w dolinkę. Tutaj przebiega granica między gminą Białobrzegi i gminą Radzanów. W przeszłości przebiegała granica między Mazowszem a Małopolską. Legenda głosi, że w tym miejscu straszy. Nie bez przyczyny stoi tutaj kapliczka, mająca za zadanie odpędzać złe moce. Wyjeżdżamy z lasu i wśród pól docieramy do Branicy. 8,3 km, 40 min. W tej wsi jeszcze po wojnie stał dworek szlachecki. Pozostałości po zabudowaniach gospodarczych i parku można dostrzec w głębi wsi. Skręcamy przy kapliczce w lewo. Na kapliczce dwie płaskorzeźby. Jedna przestawia Matkę Boską, a druga św. Floriana. Wykonał je Ireneusz Gumowski z Branicy. W prawo droga gruntowa prowadzi do miejsca wypasu koni huculskich (500 m). Jedziemy w kierunku Stawiszyna. Po prawej stronie malownicza dolina Pierzchnianki i jej dopływu. Mijamy żwirownię. Stoi tutaj pień drzewa przykryty daszkiem. Są to pozostałości po 500-letnim dębie, który został wycięty pod budowę obwodnicy Białobrzegów. Prywatna osoba zamierza zbudować z jego pozostałości kapliczkę. Dojeżdżamy do Stawiszyna. Stawiszyn – Białobrzegi 6,1 km, 27 min. 9,9 km, 46 min. Jadąc przez Stawiszyn, zwracamy uwagę na usytuowanie budynków (tych starszych) szczytami dachów do ulicy. Mijamy po prawo dawną szkołę podstawową. Naprzeciw remizy strażackiej znajduje się kapliczka z ﬁgurą Matki Boskiej z 1927r. Po prawo za skrzyżowaniem sklep. Za sklepem na niewielkim wzniesieniu stoi dawny dwór szlachecki (obecnie Schronisko dla Nieletnich). Za budynkiem pozostałości po parku z okazałymi drzewami. Pokonujemy Pierzchniankę i mijając zabudowania wsi Dąbrówka i kapliczkę

Jasionna. Grób rodziny Kornaszewskich, włścicieli Stawiszyna

Branica, pozostałości po majątku

149

Szlaki rowerowe. Perły architektury...

Sucha, park pałacowy

Mogiły powstańców 1863r. z nieistniejącymi od 2008r. krzyżami

Restauracje na trasie: Białobrzegi 0 km, 16 km Sklepy na trasie: Białobrzegi 0 km, 16 km Jasionna 6 Stawiszyn 9,9 Sucha 12,9

z 1914r., wśród lasów dojeżdżamy do Suchej. 12,9 km, 57 min. Sucha to największa wieś w powiecie białobrzeskim (1,1 tys. mieszkańców). Mijamy skrzyżowanie - za ceglanym ogrodzeniem malowniczy park z dwoma pałacami. Za murem przy krzyżu skręcamy w prawo, jedziemy żwirowym poboczem brukowanej drogi. Dojeżdżamy do bramy, sprzed której dobrze widoczny jest XIX wieczny pałac. Przy bramie zabytkowa stróżówka, a po lewo od parku spichlerz. Odwracamy się i aleją kasztanową ruszamy dalej. 14,4 km, 1 h 6 min. Dojeżdżamy do dawnej drogi nr 7. Naprzeciwko nieczynnego już dzisiaj parkingu skręcamy w lewo. Możemy skręcić w prawo, tutaj przy drodze na skraju lasu, stoją dwa krzyże. Postawione zostały w tym miejscu na pamiątkę śmierci dwóch powstańców płk. Czachowskiego. Moskale zamordowali ich w drodze do Białobrzegów. Jeden krzyż był oryginalny, drugi postawiony potajemnie w czasach socjalizmu. Jeden z krzyży (prawdopodobnie z okresu powstania) przecięty był na pół i połączony metalowymi klamrami. Przeciął go Żyd z Białobrzegów za namową Niemców. W 2008r. postawiono dwa nowe dębowe krzyże. Wracamy do Białobrzegów. Po lewej stronie zakłady przetwórstwa owoców Agrana. Po prawej - w lesie - doły po dawnej cegielni. Przed nami - w dolinie Białobrzegi. 16 km, 1 h 13 min. Zjeżdżamy z górki i docieramy do miasta, mijając po prawo stację benzynową, Zajazd „Myśliwski” z motelem, po prawo cmentarz. Wjeżdżamy na ścieżkę rowerową i docieramy do kościoła. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: wycieczka 1, wycieczka 2, wycieczka 6, wycieczka 7. Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka1.

Sucha, pałac z 1875r.

150

WYCIECZKA 4

Ścieżkami historii, legend i tradycji...

Szlaki rowerowe. Ścieżkami historii, legend...

WYCIECZKA

Ścieżkami historii, legend i tradycji Ziemi Radzanowskiej Rogolin (szkoła) – Radzanów – Radzanów cmentarz – Smardzew – Las Prawdzic – Błeszno – Brodek – Podgórze – Ratoszyn – Bukówno – Radzanów. Długość trasy: 23,2 km Czas: 1h 45 min. Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

9,3 km (40%)

5,5 km (23,8%)

7,8 km (33,6%)

0,6 km (2,6%)

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

9,3 km (40%)

5 km (21,6%)

8,9 km (38,4%)

Ogólna charakterystyka trasy Jest to jedyny znakowany szlak rowerowy w powiecie białobrzeskim. Wiedzie po miejscach pamięci narodowej z mogiłami żołnierzy i ludności, którzy zginęli w różnych okresach walki niepodległościowej na Ziemi Radzanowskiej. Szlak prowadzi po terenie urozmaiconym pod względem rzeźby. Często jedziemy po pagórkach wydmowych, pokonujemy wiele piaszczystych odcinków. Tę trasę najlepiej pokonać na rowerze górskim. Opis trasy Rogolin – Smardzew 4,4 km, 18 min. 0 km, 0min. Trasa wycieczki zaczyna się przy szkole w Rogolinie noszącej imię Bohaterów Ziemi Radzanowskiej. Szlak dojazdowy ma tu barwę czarną. Ruszamy na zachód do Radzanowa. Wjeżdżamy do stolicy gminy, mijając po prawo restaurację „Biesiadną”, pawilon handlowy, zakład mięsny „Gajmas”, Bank Spółdzielczy

Zanki niebieskiego szlaku rowerowego

Trasa jest trudna do pokonania rowerem, szczególnie dla dzieci. Bez problemów i z większą przyjemnością można ją przebyć pieszo.

153

Szlaki rowerowe. Ścieżkami historii, legend...

W lesie...

Na cmentarzu pochowani są dziedzice Radzanowa. Między innymi Tadeusz Kiciński, zmarły w 1900r.

Kaplica Młockich (XIXw.)

154

i Ośrodek Zdrowia. 1,4 km, 5 min. Docieramy do kościoła w Radzanowie. Od tego miejsca szlak oznaczony jest kolorem niebieskim. Możemy wybrać kierunek trasy. Albo pojedziemy na południe w kierunku Bukówna, albo na północ w kierunku Zacharzewa. Wybieramy kierunek północny. Jedziemy drogą asfaltową, po lewo mijamy staw – dawną cegielnię, kapliczkę i docieramy do cmentarza. 2,2 km, 8 min. Cmentarz paraﬁalny. Tutaj znajdują się groby dziedziców Radzanowa i bohaterów walczących w obronie Ziemi Radzanowskiej: Stanisława Pruszkowskiego, Augusta Solusińskiego. Przy cmentarzu skręcamy w prawo i wjeżdżamy do lasu. Droga staje się uciążliwa, ścieżka zarośnięta. Jedziemy dosyć wilgotnym lasem mieszanym. Po prawej stronie mijamy pola uprawne. 3,4 km, 14 min. Wreszcie docieramy do drogi powiatowej. Przy boisku skręcamy w lewo. Teraz asfaltem delikatnie pod górkę. Smardzew – Brodek 8,3 km, 40 min. 4,4 km, 18 min. Docieramy do Smardzewa. Na skrzyżowaniu dróg możemy skręcić w prawo, a następnie po około 400 m skręcamy w lewo, gdzie w lesie na wzniesieniu zobaczyć możemy ruiny XIX-wiecznej kaplicy Młockich. Wracamy tą samą drogą na skrzyżowanie w Smardzewie. Ruszamy dalej. Kolejne skrzyżowanie (droga do Zacharzewa – przy niej kapliczka w cieniu wierzb), wjeżdżamy do lasu. Po obu stronach drogi pagórki wydmowe. 5,7 km, 22 min. Tuż przed zakrętem drogi asfaltowej, skręcamy w lewo w kierunku Lasu Prawdzic. Nasza trasa ponownie staje się piaszczystą, leśną drogą. Delikatnie w lewo i jedziemy przez gęstszy las. Droga tutaj prowadzi raz z górki, raz pod górkę – przejeżdżamy

Szlaki rowerowe. Ścieżkami historii, legend...

po wydmach. Po chwili wyjeżdżamy na skraj lasu. 6,8 km, 29 min. Po lewej stronie leśnej drogi mogiła pilotów polskich poległych w 1939r. Obok grobu stoi kamień z tablicą upamiętniającą to wydarzenie. Ruszamy dalej, wyjeżdżamy z lasu i wśród pól kierujemy się w prawo. Drogą szutrową docieramy do zabudowań, skręcamy w prawo (droga żwirowa, kamienista). Mijamy kapliczkę, stojącą po prawej stronie, i liczne zabudowania. Jedziemy lasem, droga staje się piaszczysta. Przed nami zabudowania i plantacje tunelowe wsi Błeszno. 9,3 km, 40 min. W Błesznie skręcamy w lewo na drogę asfaltową w kierunku Radzanowa. Po lewo mijamy budynek dawnej szkoły podstawowej. Przed zakrętem skręcamy w prawo na polną piaszczystą drogę. Droga prowadzi do lasu. Po lewo pagórki wydmowe, po prawo podmokły teren. Jedziemy po piachu, mijając wydmy. Docieramy do poprzecznej piaszczystej drogi (po prawo słup telegraﬁczny) i tutaj skręcamy w lewo. 12,4 km, 57 min. Wyjeżdżamy z lasu. Jesteśmy przy zbiorowej mogile 14 mężczyzn – mieszkańców okolicznych terenów - zamordowanych przez hitlerowców w 1944r. Na pamiątkowej tablicy wypisane są ich nazwiska. Brodek – Radzanów 10,5 km, 47 min. 12,7 km, 58 min. Dalej droga szutrowa prowadzi nas do wsi Brodek - zaledwie kilka zabudowań. Przecinamy asfaltową drogę jedziemy w kierunku lasu. Przez las jedzie się ciężko po piaszczystym i pagórkowatym terenie. 15,1 km, 1h 11min. Zjeżdżamy lekko z górki i docieramy do drogi żwirowej. Przy stodole pokrytej strzechą skręcamy

Mogiła pilotów

Znak lotników na mogile

Okolice Błeszna

155

Szlaki rowerowe. Ścieżkami historii, legend...

Brodek, zbiorowa mogiła

Z Ratoszyna możemy pojechać czarnym szlakiem do Podlesia, gdzie znajduje sie tablica pamiątkowa poświęcona zamordowanym mieszkańcom wsi.

Ratoszyn, kamień ze śladami stóp

Restauracje na trasie: Radzanów 1,4 km Sklepy na trasie: Radzanów 1,4 km Smardzew 4,4 Błeszno 9,3 Bukówno 19,8

156

w prawo. Jesteśmy we wsi Podgórze. Po lewej stronie zabudowania, po prawo zdewastowana wydma, na której znajduje się najwyższy punkt w gminie Radzanów o wysokości 195 m n.p.m. Wysokość względna tej wydmy to aż 13 m. Znajdowała się tutaj kopalnia piasku, a w XIX w. huta. Przy kapliczce kierujemy się w lewo i wśród tuneli foliowych jedziemy w kierunku Ratoszyna. Po drodze krajobraz rolny z plantacjami pomidorów i papryki pod foliami. 16,7 km, 1h 20 min. Docieramy do Ratoszyna, kierujemy się w lewo. Po prawo mijamy kapliczkę z 1907r. ufundowaną przez mieszkańców wsi, byłe zabudowania szkoły podstawowej i ponownie stajemy przed niebieską kapliczką z obrazem Matki Boskiej Karmiącej. Przy kapliczce leży, pomalowany na żółto, kamień ze śladami odciśniętych stóp. Według miejscowej tradycji są to ślady stóp Matki Boskiej. Przed kapliczką skręcamy w prawo na drogę szutrową. 19,8 km, 1h 32 min. Wśród pól docieramy do Bukówna. Warto zatrzymać się przy XVIIwiecznym drewnianym kościele i dzwonnicy. Możemy także zajrzeć na paraﬁalny cmentarz, gdzie znajduje się płyta nagrobna płk. Dionizego Czachowskiego. Przy sklepie skręcamy w lewo, a następnie na skrzyżowaniu w prawo. Docieramy do szkoły w Bukównie i tutaj skręcamy w lewo na Radzanów. 23,2 km, 1h 45 min. Mijamy mostek na Pierzchniance, a właściwie na korycie Pieszchnianki (w suchych okresach roku rzeka nie płynie) i wjeżdżamy do Radzanowa. Po lewo kapliczka z 1918r. postawiona jako wotum za odzyskanie niepodległości. Jesteśmy przy kościele w Radzanowie u kresu wycieczki. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: brak. Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka 1.

Szlaki rowerowe. Po lasach, polach ...

WYCIECZKA

Po lasach, polach i tunelach Puszczy Pilickiej Wyśmierzyce – Grzmiąca – Kozłów Kostrzyń – Jabłonna – Olszowa – Paprotno – Wyśmierzyce. Długość trasy: 24,8 km Czas: 97 min. Drogi asfaltowe

21,2 km (85,4%)

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

0 km

3,6 km (14,6%)

0 km

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

20,9 km (84,2%)

0,6 km (2,5%)

3,3 km (13,3%)

Ogólna charakterystyka trasy Trasa rowerowa prawie w całości prowadzi po terenach gminy Wyśmierzyce. Pokazuje elementy charakterystyczne dla południowo-zachodniej części powiatu białobrzeskiego. Malownicze miasteczko Wyśmierzyce, wschodni kraniec Puszczy Pilickiej z wydmami, pola pełne zbóż i charakterystyczne dla krajobrazu rolniczego tunele foliowe z uprawami papryki, pomidorów i roślin strączkowych. Wycieczka należy do trudniejszych ze względu na odcinek piaszczystej drogi prowadzącej przez las za wsią Grzmiąca. Opis trasy Wyśmierzyce – Kostrzyń 8,9 km, 45 min. 0 km, 0 min. Rynek wyśmierzycki. Wyruszamy sprzed kościoła w Wyśmierzycach. Warto zatrzymać się przed wyjazdem i pospacerować. Zobaczymy tutaj w północno-wschodniej części XIX-wieczny kościół. Północna część to stare drewniane budownictwo z charakterystycznymi gankami. W części południowej na wysokim

Olszowa, kapliczka z 1907r.

Wyśmieczyce. PKS do Białobrzegów: 6,52, 7:02, 8:27, 9:46, 12:16, 12:18, 12:45, 16:47, 17:26, 18:02, 18:16, 20:40, 21:27.

157

WYCIECZKA 5

Po lasach, polach i tunelach Puszczy Pilickiej

Szlaki rowerowe. Po lasach, polach ...

na 2,5m palu – daszek, pod którym wisiał dzwon alarmowy. Takich dzwonków w Wyśmierzycach było znacznie więcej. W części centralnej Placu Wolności park, w środku którego stoi pomnik poświęcony pamięci pomordowanych przez Niemców mieszkańców Wyśmierzyc. Skręcamy w lewo, następnie w prawo na Tomaszów Mazowiecki. Mijamy Publiczne Gimnazjum i jadąc lekko pod górkę, opuszczamy najmniejsze miasto w Polsce. Droga asfaltowa prowadzi po południowym stoku Doliny Białobrzeskiej. W oddali po lewo widoczne wieże kościoła w Przybyszewie, po drugiej stronie Pilicy. Jedziemy przez las. 2,4 km, 8 min. Na skraju lasu, wśród krzaków akacji stoi zapomniana piaskowcowa kapliczka z 1905r. z napisem: „Boże błogosław mieszkańcom wsi Grzmiąca”. Zapewne wyznaczała ona w przeszłości granicę wsi. 4 km, 14 min. Wjeżdżamy do Grzmiącej. Z prawej droga do Górek, po lewo, pod górą, przed wojną stał dwór szlachecki właściciela tutejszych ziem. Wjeżdżamy na rondo i kierujemy się w lewo. Po przejechaniu stu metrów za drewnianą remizą Ochotniczej Straży Pożarnej skręcamy w prawo. Tutaj droga staje się piaszczysta i jazda na rowerze jest trudna. Po prawo mijamy tartak. Wjeżdżamy w las. Droga leśna, piaszczysta, często zmusza nas do zejścia z roweru i prowadzenia go. Staramy się jechać obok drogi. 5,9 km, 26 min. Docieramy do skrzyżowania dróg leśnych z wiszącą na dębie ﬁgurką Matki Boskiej. Jedziemy (lub prowadzimy rower) prosto, trzymając się niebieskich znaków szlaku pieszego. Las jest wilgotny w zagłębieniach i suchy na pagórkach. Klasyczny przykład boru mieszanego. Dominuje sosna i dąb. Szlak niebieski skręca w prawo, my jedziemy prosto. Mijamy po lewo budynek skryty za drzewami. Wreszcie opuszczamy las, widząc po lewo tunele foliowe z uprawami

Wyśmierzyce, pomnik na rynku

Widok na Dolinę Białobrzeską

159

Szlaki rowerowe. Po lasach, polach...

strączkowymi. 7,7 km, 40 min. Docieramy do Kozłowa. Tutaj najtrudniejszy odcinek wycieczki kończy się. Dalej, mijając skrzyżowanie przy przystanku autobusowym, jedziemy prosto drogą asfaltową. Za lasem z daleka widoczna jest wieża kościoła w Kostrzyniu.

Jedziemy w kierunku Kostrzynia

Owoc upraw tunelowych

160

Kostrzyń – Wyśmierzyce 15,9 km, 52 min. 8,9 km, 45 min. Mijamy po prawo kapliczkę i docieramy do wsi Kostrzyń. W Kostrzyniu warto obejrzeć drewniany kościół z dzwonnicą. Jedziemy prosto, na skrzyżowaniu obok remizy kierujemy się na Jabłonną. Towarzyszy nam krajobraz pól uprawnych. W oddali lśnią w słońcu tunele foliowe. 11,5 km, 53 min. Wieś Jabłonna. Skręcamy w lewo. We wsi rzucają się w oczy plantacje tunelowe. Niemal każde gospodarstwo prowadzi tego typu działalność. Rolnicy swoje zbiory sprzedają przede wszystkim na rynku warszawskim. 14,4 km, 1h 2 min. Lasem docieramy do kolejnego skrzyżowania z drogą krajową 48. Skręcamy w lewo. Po prawo mijamy drogę na Młodynie, potem drogę do Podlesia (gmina Radzanów). Wjeżdżamy w las. Po obu stronach drogi pagórki wydmowe porośnięte borem sosnowym. Mijamy miejsca eksploatacji piasków eolicznych. 18 km, 1h 15 min. Docieramy do Olszowej. Za kapliczką z 1937r. z napisem „Fundatorzy wsi Olszowa”, skręcamy na Paprotno. 20,5 km, 1 h 23 min. Wjeżdżamy do Paprotna. Na krzyżówce odwrócona tyłem do głównej drogi kapliczka piaskowcowa fundowana w 1907r. przez małżonków Pawła i Mariannę Narożników. Interesujące, że na końcu wsi w kierunku Wyśmierzyc stoi identyczna kapliczka, także z 1907r.

Szlaki rowerowe. Po lasach, polach...

ufundowana przez Antoniego Narożnika i Błażeja Biniasa. Ciekawe, co skłoniło mieszkańców do tak okazałego oddania czci Bogu. Jedziemy lasem na północ, tzw. „traktem skrzyńskim”. To dawna droga wylotowa prowadząca z Wyśmierzyc do Skrzynna i Skrzyńska. 24,8 km, 1h 37 min. Zjeżdżamy z góry do doliny Pilicy, wjeżdżamy do Wyśmierzyc. Skręcamy w prawo, potem w lewo i jesteśmy na rynku w Wyśmierzycach. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: brak. Wycieczkę możemy rozpocząć i zakończyć w Białobrzegach (+20km, +75min). Przecięcia lub wspólne odcinki: brak.

Okoliczne lasy obﬁtują w grzyby

Legenda głosi, że w czasie epidemii cholery, za namową wędrowca, zakopano żywcem, między Olszową a Wyśmierzycami, dziewczynę aby odpedzić zarazę. Do dziś na miejscu tragedii znajduje się krzyż.

Restauracje na trasie: brak Sklepy na trasie: Wyśmierzyce 0 km, 24,8 km Grzmiąca 4 Kostrzyń 8,9 Jabłonna 11,5

161

WYCIECZKA 6

Kapliczki i krzyĹźe Zapilicza

Szlaki rowerowe. Kapliczki i krzyże Zapilicza

WYCIECZKA

Kapliczki i krzyże Zapilicza Białobrzegi – Szczyty – Okrąglik – Stromiecka Wola – Stromiec – Piróg - Bobrek – Brzeska Wola – Mikówka – Białobrzegi. Długość trasy: 24,9 km Czas: 1 h 50 min. Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

22,4 km (89,9%)

2,1 km (8,5%)

0,4 km (1,6%)

0 km

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

23,6 km (94,8%)

0,9 km (3,6%)

0,4 km (1,6%)

Ogólna charakterystyka trasy Trasa prowadzi na wschód od Białobrzegów. Wiedzie drogami asfaltowymi i tylko środkowy odcinek szlaku to drogi żwirowe, piaszczyste i szutrowe. Szlak oprowadza nas po kapliczkach, które są stałym elementem zapilickiego krajobrazu. Stawiane były w różnych miejscach i w różnych okresach historycznych. Motywy ich budowania także były różne. Jedne strzegły wsi – stawiane więc były na początku i końcu miejscowości, inne tkwiły na rozstajach dróg, jeszcze inne wisiały na drzewach. Mieszkańcy budowali je, dziękując Bogu za łaski lub prosząc o przebaczenie. Trasa ukazuje więc zarówno motywy, lokalizację, jak i style kapliczek Ziemi Białobrzeskiej.

Brzeska Wola, krzyż

Stromiec. PKS do Białobrzegów: 7:06, 7:15, 10:16, 13:06, 15:07, 15:36, 16:32, 18:16, 19:18.

Opis trasy Białobrzegi – Stromiec 11,3 km, 54 min. 0 km, 0 min. Wyruszamy spod kościoła w Białobrzegach. Ścieżką rowerową jedziemy na południe. Przy cmentarzu

163

Szlaki rowerowe. Kapliczki i krzyże Zapilicza

Szczyty, kapliczka z 1912r.

Okrąglik, kapliczka z 1928r.

164

paraﬁalnym obok krzyża skręcamy w kierunku Stromca. Jedziemy ruchliwą drogą krajową nr 48, w granicach miasta to ulica Spacerowa. Przejeżdżamy wiaduktem nad drogą S7 i jedziemy otoczeni lasem na wschód. 3,2 km, 12 min. Wyjeżdżamy z lasu, po prawo mijamy ogródki działkowe i na skrzyżowaniu skręcamy w prawo przy krzyżu. Przed nami miejscowość Szczyty. Na samym początku wsi kapliczka zwieńczona krzyżem. Zapewne postawiona na początku osady, aby strzegła jej mieszkańców przed złem. 4,9 km. 18 min. We wsi mijamy sklepy. Warto zauważyć, że starsze budynki stoją szczytami do ulicy. W ten sposób więcej ich się mieściło przy głównej drodze. W samym centrum wsi kolejna kapliczka po prawo. Postawiona w 1912r. przez Stefana Matysiaka. Napis na froncie mówi: „Boże, błogosław w pracy naszej”. Po prawo mijamy kolejną kapliczkę. Możemy tutaj skręcić. Dojedziemy do Kolonii Szczyty, gdzie zobaczyć możemy pozostałości grodziska średniowiecznego i modrzewiowy dworek. Jedziemy dalej, wieś się kończy, z nią kończy się droga asfaltowa, a zaczyna żwirowa. 6,3 km, 27 min. Jedziemy wśród pól. Po prawo w oddali ściana lasu. Dojeżdżamy do piaszczystego skrzyżowania dróg. Tutaj postawiono w 1990r. metalowy krzyż, „na rozstaju dróg, gdzie przydrożny Chrystus stał, zapytałem, dokąd mam iść…” – śpiewał Ryszard Rynkowski. My skręcamy w lewo. Droga żwirowa zamienia się w piaszczystą i jazda na tym odcinku nie należy do łatwych. Na szczęście nie trwa to długo. 7,3 km, 35 min. Docieramy do Okrąglika. Miejscowość pięknie położona, otoczona drzewami, lasami. Przez wieś prowadzi

Szlaki rowerowe. Kapliczki i krzyże Zapilicza

nas droga szutrowa. Na skraju wsi przy rozstaju dróg, kapliczka z 1928r. Napis na niej niewyraźny. Skręcamy w prawo przed kapliczką. 9 km, 43 min. Wśród lasów docieramy do Stromieckiej Woli. Wieś ciągnie się wzdłuż drogi. Dłuższy czas jedziemy wśród zabudowań. Mijamy gniazdo bocianie. Na środku wsi obok kapliczki po prawo nowoczesny Wiejski Dom Kultury, po lewo, dla odmiany, budynek i stodoła kryte strzechą. Docieramy do cmentarza paraﬁalnego, na którym dominuje kościółek MB Śnieżnej z 1894r. Warto zobaczyć na cmentarzu liczne XIX-wieczne nagrobki, między innymi właścicieli Stromca. Po prawo mijamy monumentalny kościół w Stromcu. Docieramy do drogi krajowej nr 48. Skręcamy w prawo. Stromiec – Białobrzegi 13,6 km, 56 min. 11,3 km, 54 min. Stromiec. Za kościołem przekraczamy rzekę Dygę, nad którą stoi ciekawa kapliczka: drewniana, z rzeźbą św. Jana Nepomucena z XIX w., przykryta dwuspadowym dachem. We wsi kierujemy się na Siekluki, skręcając w prawo. Mijamy sklepy i docieramy do skrzyżowania. Tutaj stoi pomnik z tablicą upamiętniającą oﬁary mordu dokonanego przez hitlerowców na mieszkańcach Ziemi Stromieckiej. Po lewo piękna, wysoka, zbudowana z cegły kapliczka zwieńczona krzyżem. Mijamy po prawo Szkołę Podstawową im. Dionizego Czachowskiego urodzonego w pobliskim Niedabylu, Gimnazjum w Stromcu i opuszczamy miejscowość. Jedziemy na zachód. Mijamy skrzyżowanie w Pirogu. 16,3 km, 1 h 13 min. Wśród pól docieramy do Bobrka. Po lewo szkoła podstawowa i kapliczka kolumnowa. My skręcamy w prawo na Białobrzegi. Znowu po obydwu stronach drogi pola, widać także stare sady. Za zagajnikiem dojeżdżamy do Brzeskiej Woli. 18,8 km, 1 h 25 min. Na początku

Stromiecka Wola w 1930r. doszczętnie spłonęła. Pozostały tylko dwa domy, jeden ocalał bo był murowany, drugi dzięki kasztanowi, który ochronił go od ognia. Kasztan i dom murowany istnieją do dziś.

Wieża kościoła w Stromcu mierzy 56 m wysokości i jest równa długości świątyni.

Stromiec, kapliczka z końca XIX w.

JAN CHRAPEK (1948-2001) Polski duchowny katolicki, ordynariusz diecezji radomskiej. Dr socjologii, socjolog religii, członek Papieskiej Rady ds. Środków Masowego Przekazu. Jako biskup radomski był inicjatorem wielu charytatywnych przedsięwzięć. Jako pierwszy przeprosił radomian za wydarzenia Czerwca 1976r. Zginął w wypadku samochodowym w Sieklukach.

165

Szlaki rowerowe. Kapliczki i krzyże Zapilicza

Brzeska Wola, na rozstaju dróg...

Co roku, we wrześniu, organizowany jest rajd rowerowy poświęcony pamięci bpa Jana Chrapka. Jego trasa wiedzie z Warszawy, przez Białobrzegi (pomnik) do Radomia.

Pomnik oﬁar wypadków drogowych

166

wsi, po prawo, przy drodze do Leopoldowa, stoi drewniany krzyż. W środku wsi, po lewo - niszczejąca słupowa kapliczka z wizerunkiem Matki Boskiej. Po prawo mijamy sklepy. Na końcu miejscowości, wśród dwóch lip - murowana kapliczka na rozstaju dróg. Kierując się w lewo dojedziemy do Kamienia, w prawo - do Wojciechówki. My podążamy asfaltem prosto. Droga do samych Białobrzegów wiedzie nieco z górki. Jedziemy wśród boru sosnowego, miejscami dębowo-sosnowego. 21,2 km, 1 h 35 min. Piękną aleją dojeżdżamy do położonej na polanie Mikówki. Zostawiamy ją z prawej strony. Dalej jedziemy wśród lasów. Po prawo wysoki drewniany krzyż z ukrzyżowanym Chrystusem. W maju tuż przy drodze mijamy rosnące konwalie majowe – chronione prawem! Pokonujemy dwa zakręty i skręcamy ostro w lewo pod tunel. 23,3 km, 1 h 43 min. Przejeżdżamy tym razem pod drogą S7. Po lewo pomnik bp. Jana Chrapka, który tragicznie zginął w wypadku samochodowym w Sieklukach. Pomnik poświęcony jest także ofiarom wypadków drogowych. Docieramy do cmentarza komunalnego. Tuż przed nim kapliczka z figurą Matki Boskiej. Legenda mówi, że w czasie II wojny światowej żołnierze niemieccy urządzili sobie konkurs strzelania do figury. Jeden z żołnierzy odstrzelił figurce głowę. Żołnierz ten jako pierwszy zginął w kolejnej walce. Na cmentarzu pomnik żołnierzy Armii Krajowej. Mijamy po prawo piekarnię i jesteśmy w Białobrzegach. 24,9 km, 1 h 50 min. Przekraczamy ulicę Spacerową i wzdłuż muru cmentarza kierujemy się w kierunku wieży kościoła. Po lewo kapliczka zbudowana przez strażaków z rzeźbą św. Floriana

Szlaki rowerowe. Kapliczki i krzyże Zapilicza

(2001r.). Zaprojektował ją pochodzący z Jasionnej prof. Lesław Pytka. Ma odprowadzać zmarłych strażaków na cmentarz komunalny. Przez przystanek PKS docieramy do kościoła. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: wycieczka 1, wycieczka 2, wycieczka 3, wycieczka 7. Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka 2.

Restauracje na trasie: Białobrzegi 0 km, 23 km Sklepy na trasie: Szczyty 4,9 km Stromiec 11,3 Piróg 14 Bobrek 16,3 Brzeska Wola 19 Kapliczka w okolicach nowego cmetarza w Białobrzegach

167

WYCIECZKA 7

Po karczmach, dworach i paĹ&#x201A;acach...

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

WYCIECZKA

Po karczmach, dworach i pałacach gminy Promna. Białobrzegi – Falęcice – Góry – Adamów – Pacew – Przybyszew – Mała Wieś – Rykały – Lisów – Jadwigów – Piekarty – Lekarcice – Stanisławów – Promna - Falęcice – Białobrzegi. Długość trasy: 42 km Czas: 2h 53 min. Drogi asfaltowe

Drogi szutrowe, żwirowe

Drogi, ścieżki piaszczyste

Ścieżki polne, leśne

39 km (92,9%)

3 km (7,1%)

0 km

Łatwo

Nieco trudniej

Trudno

38,5 km (91,7%)

3 km (7,1%)

0,5 km (1,2%)

Ogólna charakterystyka trasy Trasa tej wycieczki prowadzi nas po gminie Promna. Gmina ta, jak żadna inna w powiecie, bogata jest w zabytki architektury świeckiej. Myśl przewodnia wycieczki to pałace, dwory i karczmy, których na trasie wycieczki nie brakuje. Zobaczyć więc możemy karczmy w Przybyszewie i Promnej, pałac w Rykałach i Promnej, dwór w Piekartach. Po drodze mijamy także grodzisko średniowieczne w Lekarcicach Nowych. Trasa jest urokliwa i urozmaicona licznymi niewielkimi podjazdami i zjazdami w dolinki cieków i rzeczek. Zobaczyć możemy także nowoczesne rolnictwo oparte na uprawach sadowniczych i infrastrukturę związaną z tą działalnością. Trasa wiedzie głównie po drogach asfaltowych, częściowo żwirowych.

Promna, pałac z 1817r.

Opis trasy Białobrzegi – Przybyszew 9,2 km, 40 min. 0 km, 0 min. Wyruszamy na trasę sprzed

169

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

Białobrzegi, most z 1936r.

Z cegieł dawnego pałacu w Falęcicach zbudowano magazyny, znajdujące się po lewej stronie drogi do Przybyszewa.

Rolnictwo okolic Pacewa

170

kościoła w Białobrzegach. Jedziemy na północ. Przejeżdżamy przez most na Pilicy i podążamy płaskim dnem Doliny Białobrzeskiej. Po prawo możemy dostrzec sarny, które mają tutaj swoją ostoję, po lewo, nieco w oddali, koryto rzeki. Przed nami „górka falęcka”. 2,9 km, 10 min. Wspinamy się na górę. Podjazd nie jest prosty. Pamiętajmy: w rowerach wyposażonych w biegi (przerzutki), z przodu łańcuch na małej zębatce, z tyłu - na dużej. W ten sposób podjedziemy pod górkę bez większego wysiłku. Wreszcie skrzyżowanie w Falęcicach. Skręcamy w lewo. Łagodnie pod górę jedziemy na zachód. Mijamy ośrodek zdrowia i wjeżdżamy w aleję kasztanową, która w dawnych czasach prowadziła do „białego dworu” w Falęcicach. Dzisiaj go już nie ma. 5,6 km, 23 min. Po lewo zabudowania, po prawo mijamy pola uprawne. Docieramy do zabudowań Publicznego Gimnazjum im. Jana Pawła II w Adamowie. Kiedyś mieściła się tutaj jednostka wojskowa. Warto skręcić w lewo i wzdłuż ogrodzenia szkoły podjechać do krawędzi doliny Pilicy (2 min). To tzw. „widoczek” – miejsce, z którego roztacza się wspaniały widok na Dolinę Białobrzeską. Ukojeni krajobrazem

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

wracamy na trasę. Mijamy Pacew, po lewo stacja benzynowa ze sklepem, po prawo kapliczka przydrożna z ﬁgurą Chrystusa, wzniesiona w 1938r. przez Piotra i Halinę Solarskich. W Pacewie swoją działkę letniskową miał Jeremi Przybora, twórca „Kabaretu Starszych Panów”. Co roku spędzał tutaj wakacje. Po lewo miejscami przebija widok na dolinę Pilicy. W oddali widoczne wieże kościoła i szkoła w Przybyszewie.

Adamów, tzw. “widoczek”

Przybyszew – Piekarty 17,8 km, 60 min. 9,2 km, 40 min. Wjeżdżamy do Przybyszewa. Po lewo mijamy okazały budynek remizy strażackiej, cmentarz z kalwarią postawiona w 2004r., która jest pamiątką 25-lecia sakry biskupiej kardynała Józefa Glempa i XIX-wieczną kaplicą Tąkielów. Po prawo wybudowany w latach 1905-1914 dom paraﬁalny. Docieramy do rynku z kościołem, JEREMI PRZYBORA wzniesionym w latach 1892-98. (1915-2004) Układ zabudowy tej wsi świadczy Poeta, pisarz, aktor. o tym, że było to kiedyś miasto. Po Jeden z najwybitniejszych twórców w historii polskiej północnej stronie kościoła nagrobek sztuki estradowej. Twórca gen. Madalińskiego. Na środku rynku legendarnego “Kabaretu ﬁgura Chrystusa, a naprzeciwko Starszych Panów”. Wakacje niej XIX-wieczny budynek, stojący spędzał w Pacewie. prawdopodobnie na miejscu dawnego ratusza, w którym przebywał Tadeusz Kościuszko. W rynku charakterystyczna zabudowa drewniana z gankami. Zjeżdżamy do doliny Rykolanki, która jest ujściowym odcinkiem dwóch

171

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

Przybyszew, dom paraﬁalny

Przybyszew, łąki nadpilickie

172

rzek: Borówki i Dylówki. Po prawo bagna przybyszewskie, ostoja wielu wodnobłotnych ptaków. Po prawo, piękne szczególnie wiosną, łąki nadpilickie. 10,9 km, 48 min. Na skrzyżowaniu z kapliczką ufundowaną przez mieszkańców Osuchowa skręcamy w prawo na Rykały. Lekki podjazd pod górę i wśród pól kierujemy się na północ. Po prawo w oddali widoczny Przybyszew, po lewo - sady. Docieramy do Małej Wsi. Na skrzyżowaniu duża kapliczka domkowa z 1962r. Za wsią po obu stronach drogi rozpościerają się duże powierzchniowo pola dawnych Państwowych Gospodarstw Rolnych zlokalizowanych we wsiach Wysoka i Rykały. Na wielu z nich działają systemy sztucznego nawadniania. 19,5 km, 1h 5 min. Docieramy do Rykał. Na skrzyżowaniu (sklep) skręcamy w prawo, aby dostać się do XIX-wiecznego pałacu. Po prawo bloki, po lewo podworskie czworaki i dawna gorzelnia, a przed nami piękny pałac (obecnie szkoła). Z prawej zabudowania gospodarskie z 1879r., tutaj możemy odpocząć. Wracamy do skrzyżowania tą samą drogą i skręcamy w prawo. Pokonujemy most nad rzeką Dylówką i przy krzyżu jedziemy w prawo. Przejeżdżamy przez Lisów. 22,2 km, 1h 17 min. Za Lisewem na rozstaju dróg przy wysokim krzyżu między lipami skręcamy w prawo. Wśród pól i sadów docieramy do skrzyżowania na zakręcie. Po prawo droga prowadzi do hodowli bażantów, kuropatw (warto zajrzeć). W tym miejscu mieściła się dawna szkoła ogrodniczorolnicza dla dziewcząt. My kierujemy się w lewo do Jadwigowa. Jedziemy przez wieś wzdłuż dolinki Borówki. Ostry skręt w prawo, przekraczamy mostem rzekę i zaraz za kapliczką skręcamy w lewo. Drogą asfaltową kierujemy się na

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

północny-wschód. Po lewo żwirownia. Piekarty – Promna 10,4 km, 57 min. 27 km, 1h 40 min. Skrzyżowanie w Piekartach, sklep – skręcamy w lewo i ponownie w lewo, w bramę, która zaprowadzi nas do pałacu w parku. Wracamy tą samą drogą i wyjeżdżając z bramy, skręcamy w lewo, przekraczamy most na Borówce. Za około 300 m skręt w prawo na Lekarcice Nowe. Wśród sadów, drogą asfaltową skręcamy w prawo następnie w lewo. Tutaj, w dolince Borówki, wśród drzew mamy grodzisko średniowieczne otoczone fosą z 2 poł. XIII w. 30,5 km, 2h 10 min. Jadąc dalej, docieramy do drogi krajowej S7. Skręcamy w prawo. Poruszamy się drogą do ruchu lokalnego, równoległą do trasy S7. W Kolonii Promna skręcamy w lewo przez wiadukt na Stanisławów. W Stanisławowie, słynącym z sadów, po prawo mijamy pasiekę, naprzeciwko której możemy się zaopatrzyć w miód. Na końcu wsi zabudowania ﬁrmy Ramstrong. 34,2 km, 2h 25 min. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Ponownie mijamy sady i pola, po lewo, na pagórku duży drewniany krzyż. Lekko z górki wjeżdżamy do Promnej.

Okolice Małej Wsi

Mała Wieś, kapliczka z 1962r.

173

Szlaki rowerowe. Po karczmach, dworach i...

Jabłka w gospodarstwie sadowniczym

Restauracje na trasie: Białobrzegi 0 km, 42 km Falęcice 2,9 km, 39,9 km Sklepy na trasie: Białobrzegi 0 km, 42 km Falęcice 2,9 km, 39,9 km Pacew 7 Przybyszew 13 Rykały 19,5 Piekarty 27 Lekarcice 28,7 Promna 37,4

Promna – Białobrzegi 4,6km, 16 min. 37,4 km, 2h 37 min. Tutaj znajduje się zabytkowy kościół i ruiny XVIII-wiecznej karczmy. W Promnej skręcamy w pierwszą drogę w prawo. Jedziemy wzdłuż ogrodzenia pałacowego parku, po prawo i lewo mijamy jeziorka. Wjeżdżamy do parku, na środku którego stoi pięknie odrestaurowany pałac z 1817r. Otoczony jest wiekowymi drzewami. Z tyłu pałacu jeziorko. Kierujemy się w lewo i ścieżką docieramy do furtki ogrodu. Wyjeżdżamy na aleję lipową, niegdyś prowadzącą z traktu krakowskiego do pałacu. Żwirową aleją docieramy do drogi ruchu lokalnego wzdłuż trasy S7. Skręcamy w lewo. Łagodny zjazd doprowadza nas na wiadukt nad obwodnicą Białobrzegów. 42 km, 2h 53 min. Jesteśmy ponownie w Falęcicach. Za „Zielonym Dworem” na rądzie kierujemy się w lewo na Białobrzegi. Tym razem zjeżdżamy z „górki falęckiej”, przekraczamy Pilicę i jesteśmy w Białobrzegach. Tutaj kończymy wycieczkę. Połączenia z innymi wycieczkami: Wspólny start: wycieczka 1, wycieczka 2, wycieczka 3, wycieczka 6. Przecięcia lub wspólne odcinki: wycieczka 2.

Na trasie...

174

Szlak Kajakowy Pilicy

Wypożyczalnie kajaków: Białobrzegi WOPR, tel. 691099667 691287671 507190960 Ośrodek Edukacyjno-Charytatywny „Emaus”, tel.(48) 6132444 794303494 Park RekreacyjnoWypoczynkowy „La Estancia”, tel. (48)6678043, 502702100

Logo Szlaku Kajakowego Pilicy

176

Kajakowy szlak Pilicy w granicach powiatu to niewielki fragment liczącego ponad 300 km szlaku kajakowego, zaczynającego się w okolicach Żarnowca (woj. śląskie). Jest to już oznakowany szlak kajakowy z dobrą bazą gastronomiczną, noclegową i sprzętową (wypożyczalnie kajaków). Na teren powiatu białobrzeskiego szlak wkracza w okolicach Ulasek Stamirowskich na zachodzie, a opuszcza powiat w miejscowości Biała Góra na wschodzie. Długość tej trasy wynosi około 39,3 km. Jest to odległość, którą możemy pokonać w ciągu jednego dnia (dla wytrawnych kajakarzy) lub też możemy podzielić trasę na dwa odcinki: 1.Ulaski Stamirowskie (lub Górki) Białobrzegi, Turno lub Olszynka (noclegi), 2.Białobrzegi (lub Olszynka) - Biała Góra (noclegi). Stąd możemy popłynąć w dalszą drogę do Warki. Całość trasy pokonamy w 6h i 15 min, płynąc spokojnym tempem. Jest to oczywiście orientacyjny czas, tempo spływu może być różne. Pamiętajmy, że należy zarezerwować czas na odpoczynki czy zwiedzanie. Spływ taki potrwa więc znacznie dłużej. Na trasie spływu dobry dostęp do rzeki istnieje w kilku miejscach: Ulaski Stamirowskie (gmina Wyśmierzyce), Górki (dobry dojazd do rzeki), Góry (gmina Promna), Białobrzegi WOPR (stanica wodna), ośrodki wypoczynkowe „Emaus” i „Olszynka”, Brzeźce, Budy Biejkowskie, Budy Michałowskie i Biała Góra (gmina Stromiec). W tych miejscowościach bez większych problemów możemy dowieźć kajaki do rzeki i zaczynać lub kończyć spływy, w zależności od posiadanych umiejętności i od kondycji ﬁzycznej. Pilica generalnie jest rzeką dosyć łatwą do uprawiania kajakarstwa. Szybki nurt pozwala płynąć bez konieczności ciągłego wiosłowania. W okresie wiosennym i jesiennym poziom wody jest na tyle wysoki, że nie traﬁamy na piaszczyste łachy lub płycizny. Sporo jest także

Szlak Kajakowy Pilicy

miejsc na brzegach rzeki dogodnych do lądowania, rozpalenia ogniska czy rozbicia namiotów. Nie ma na tym odcinku progów, jazów czy zapór powodujących konieczność przenoszenia kajaków, co często ma miejsce w górnym odcinku Pilicy. Należy jednak pamiętać, że Pilica jest także rzeką niebezpieczną, szczególnie dla tych turystów i kajakarzy, którzy nie przestrzegają podstawowych zasad bezpieczeństwa. Szybki nurt rzeki może zepchnąć kajak z toru płynięcia, pod wodą czyhają powalone pnie drzew grożące wywrotką, przechylone drzewa nad lustrem wody także mogą stać się problemem, jeśli nurt rzeki zepchnie kajakarza pod takie drzewo. Liczne mosty, ﬁlary tych mostów, na trasie spływu zmuszają do precyzyjnego manewrowania w ich okolicach. Pilica w dolnym biegu jest rzeką bardzo zmienną, co powoduje, że w ciągu zaledwie kilku dni, a nawet godzin dno rzeki ulegać może dużym zmianom. Tam, gdzie dzisiaj było płytko jutro może być głębia, pojawiają się i znikają wyspy i łachy. W porze letniej, przy niskim stanie wody w rzece niewprawny kajakarz będzie zmuszony wychodzić z kajaka i wyciągać go z płycizny. Wszystko to powoduje, że bez względu na umiejętności kajakarskie, każdy turysta musi zachować ostrożność w kontakcie z wodą. Wtedy nic nam nie grozi. Pomoże nam w tym kilka zasad zwanych dekalogiem kajakarza: - Wsiadaj i wysiadaj z kajaka ustawionego dziobem w górę rzeki; - Przybijaj do brzegu zawsze pod prąd; - Po wywrotce na głębokiej wodzie holuj kajak do brzegu nie odwracając go; - Nigdy nie wypuszczaj wiosła z ręki (zwłasza po wywrotce); - Rzeczy wożone w kajaku zabezpiecz przed zmoczeniem (włóż w nieprzemakalny worek) i zgubieniem w wodzie (przywiąż

Zanki wodne na szlaku

Szlak Kajakowy Pilicy, od źródeł do ujścia, opisany jest w przewodniku Marka Lityńskiego pt. “Pilica przewodnik kajakowy”. Wydawnictwo ukazało się w 2008r.

177

Szlak Kajakowy Pilicy Odcinek g贸rny

Szlak Kajakowy Pilicy

do kajaka); - Płynąc po rzece stale kontroluj powierzchnię wody przed dziobem kajaka, zwracając bacznie uwagę na wszelkie zmarszczki, fale i wiry. Są to z reguły sygnały o różnych podwodnych przeszkodach, które musisz ominąć; - Pilnie obserwuj tendencje zmian pogody; - Nigdy nie pływaj pod wpływem alkoholu; - Zwracaj uwagę na innych i pomagaj im w razie potrzeby; - Mierz zamiar według sił, nigdy odwrotnie. Nie szarżuj! Oprócz tego powinniśmy pamiętać, że należy pływać w kamizelce asekuracyjnej, która zwiększa bezpieczeństwo osób niepewnie czujących się na wodzie. Dzieci kamizelkę powinny zakładać obowiązkowo. Telefony komórkowe, dokumenty chowajmy do wodoodpornych opakowań. Śmieci nie zostawiajmy, tylko zbierzmy do worka, po zakończeniu spływu zostawimy je w miejscu do tego wyznaczonym. Zmorą niektórych początkujących kajakarzy są odciski na dłoniach. Pamiętajmy, że powstają one na dłoniach suchych i rozgrzanych, dlatego należy je często zanurzać w wodzie lub trzeba założyć rękawiczki (np. rowerowe). Pamiętając o tych zasadach, śmiało możemy wsiadać do kajaka i na wodę!

Wodowanie kajaków

Długość spływu: 39,3 km Czas spływu: około 6h 15 min. Przygotowanie do spływu

Opis trasy Ulaski Stamirowskie. 66,1 km (kilometraż rzeki (od ujścia)), 0 km (od początku spływu), 0 min (czas płynięcia od początku spływu). Wodujemy kajaki na północ od ostatnich zabudowań w miejscowości. Płyniemy na wschód z prądem rzeki. Po lewej stronie na krawędzi Wysoczyzny Rawskiej wieś Stamirowice. Lewy brzeg

179

Szlak Kajakowy Pilicy

Górki

Po minięciu Pacewa, wysokość skarpy po lewej stronie rzeki osiąga 36 m od lustra wody.

Okolice Wyśmierzyc

180

wysoki, na nadpilicznych łąkach pasące się konie. Dopływamy do Górek. (61,9 km, 4,2 km, 40 min), często zwanych Grzmiąckimi. Rzeka ostro zakręca. Przed nami stara wierzba na brzegu, znak rozpoznawczy miejscowości. W oddali zabudowania wsi. Po prawo możemy przybić do brzegu. W tym miejscu istniał kiedyś drewniany most służący mieszkańcom wsi do przeprawy w kierunku Mogielnicy. Do Białobrzegów było się ciężej dostać niż do Mogielnicy przez Świdno. Most, a potem istniejący w tym miejscu prom służył także do kontaktów dziedziców Grzmiącej i Świdna na lewym brzegu rzeki. Obecnie w tym miejscu nie ma przeprawy przez rzekę. Przy niskim stanie wody możemy dostrzec wystające z dna pale dawnego mostu. Pilica płynie szerokim korytem. Po prawo w odległości 2 km - Wyśmierzyce – najmniejsze miasto w Polsce, z rzeki niewidoczne. Charakterystyczne obrazki z tych okolic to pasące się na brzegach konie i krowy. Po lewo mijamy ujście rzeki Mogielanki (56,1 km, 10 km, 1h 30min.), lewego dopływu Pilicy. W oddali widoczny jest drewniany, mocno podniszczony most w Osuchowie. Na horyzoncie, przed dziobem kajaka, dobrze widoczne wieże kościoła w Przybyszewie. Po drodze obserwować można liczne gatunki ptactwa wodnego: gniazda remizów, łabędzi, kaczek krzyżówek. Mijamy most w Osuchowie (55,7 km, 10,4 km, 1h 35min). Przed nami bardzo wymagający odcinek rzeki. Po lewo, słabo widoczne ujście rzeki Rykolanki (54,1 km, 12 km, 1h 50min.). Jest ona połączeniem rzek Dylówki i Borówki płynących z północy na południe Wysoczyzny Rawskiej w gminie Promna.

Szlak Kajakowy Pilicy

Płyniemy pojedynczo, zachowując bezpieczne odległości. Pilica płynie tutaj wąskimi przesmykami między wyspami. Nurt rzeki jest dosyć wartki. Trzeba uważać aby nie zniósł nas w niepożądane miejsca, tym bardziej, że dużo tutaj powalonych drzew i wystających z dna pni. Wypływamy z zakola i przepływamy pod mostem w Przybyszewie (52,8 km, 13,3 km, 2h 5min.). Niegdyś miasto, dzisiaj osada o ciekawej historii (bywał tutaj Tadeusz Kościuszko). Wokół unoszą się zapachy ogórków, cebuli, czosnku – warzyw uprawianych w okolicach Przybyszewa. Oglądamy się do tyłu i widzimy kościół, w którym spoczywają prochy generała Madalińskiego. Dopływamy do pięknie położonego Pacewa. Po prawo ujście do Pilicy starorzecza tzw. Starej Pilicy. Jest to dawne koryto rzeki, która kiedyś płynęła około 1 km dalej na południe niż obecnie. Pacew to miejscowość zlokalizowana na zboczu doliny, poprzecinana wąwozami uchodzącymi do Pilicy. Przepływamy pod nowym mostem w Pacewie (51,1 km, 15 km, 2h 20min.). Rozpoczyna się odcinek spływu bardzo atrakcyjny krajobrazowo. Po lewej stronie wysokie, zalesione i strome zbocze Doliny Białobrzeskiej, na szczycie którego niczym gniazda stoją domki, zapewne z pięknym widokiem na rzekę. Po prawo łąki nadpilickie z pasącymi się i korzystającymi z wodopoju końmi. Po prawo na szczycie skarpy słynny „widoczek”, idealne miejsce dla obserwatorów. Wypływamy z zakrętu rzeki i dopływamy do mostu w Górach (48,9 km, 17,2 km, 2h 40 min.). Tutaj na prawym brzegu mamy dobre miejsce na odpoczynek. Widać już z tego miejsca Białobrzegi, most i wieże kościoła. Płyniemy dalej. Rzeka oddala się od wysokiego brzegu doliny i skręca na południe. Dopływamy do Białobrzegów. Po prawo do Pilicy wpada

Pacew

Na wysokości Pacewa, u ujścia Starej Pilicy, istnieje miejsce zwane Baterią. Nazwa wywodzi się od istniejącej tutaj przed wojną polskiej baterii przeciwlotniczej, a w czasie wojny niemieckiej.

Na lądzie w Górach

181

Szlak Kajakowy Pilicy Odcinek dolny

Szlak Kajakowy Pilicy

Pierzchnia, a zaraz za nią możemy wpłynąć do zatoczki i przycumować kajaki do pomostów. Jesteśmy w Białobrzegach przy stanicy wodnej WOPR (45,9 km, 20,2 km, 3h 10min.). Przed nami piękny most żelbetonowy z 1936r. o czterech przęsłach. W Białobrzegach możemy odpocząć, zjeść i przenocować, zostawiając kajaki na stanicy. Możemy tutaj także rozbić namioty i rozpalić ognisko. Przed mostem w nurcie rzeki niebezpieczeństwo – wystające pale, pozostałość po przedwojennym drewnianym moście na Pilicy. Mijamy most, po prawo słynna z dyskotek „Kafejka”, za wyspami na prawym brzegu piękna piaszczysta plaża, latem strzeżona przez ratowników. Na zakolu rzeki oczyszczalnia ścieków. Przepływamy pod mostem im. bp Jana Chrapka (44,4 km, 21,7 km, 3h 25min.). Z prawej strony zarośnięty lasem brzeg rzeki, na którym skryły się dwa ośrodki wypoczynkowe. Pierwszy to Ośrodek KonferencyjnoWypoczynkowy „Emaus” (43,1 km, 23 km, 3h 35 min.), należący do Diecezji Radomskiej. Dawniej znajdował się tutaj Uniwersytet Ludowy „Turno”. Dalej na zakolu rzeki Ośrodek Wypoczynkowy „Olszynka” (42,8 km. 23,3 km, 3h 40min.). Pokonujemy meander Pilicy i wśród łąk i licznych wysepek dopływamy do prawego,

Na trasie spływu...

Stanica Wodna w Białobrzegch posiada miejsca na spożywanie posiłków, pomosty kajakowe oraz pole namiotowe. Istnieje także kontener sanitarny i miejsce na ognisko. Można wypożyczać kajaki: tel. 691099667, 691287671, 507190960.

Stanica wodna w Białobrzegach

183

Szlak Kajakowy Pilicy

Most im. bp Jana Chrapka to właściwie dwa mosty zlokalizowane blisko siebie. Wybudowane w 2003r. Ich budowa nastręczała wiele przeszkód, gdyż teren, na którym były budowane to starorzecze Pilicy.

sztucznie umocnionego brzegu. Leży na nim miejscowość letniskowa Brzeźce (39,7 km, 26,3 km, 4h 10min.). Pilica zmienia tutaj kierunek na północny i ponownie zbliża się do lewego zbocza doliny Pilicy. Płyniemy pod zniszczonym mostem w Biejkowie (37,7 km, 28,4 km, 4h 30 min.). Za mostem po prawo plaża i dogodne miejsce na biwak i ognisko. Wśród śpiewu ptaków płyniemy głównym nurtem rzeki. Liczne piaszczyste łachy utrudniać nam mogą pokonywanie kolejnych kilometrów trasy. Zdarza się, że musimy w korycie rzeki wysiadać z kajaka i przepychać go na głębszą wodę (latem). W oddali mijamy po lewo Branków i Budy Brankowskie po prawo. Jeszcze w latach 80. kursował między tymi wsiami prom, który pozostawiony był na brzegu kilka lat temu. Docieramy do mostu w Michałowie (33,0 km, 33,1 km, 5h 15 min.). Tutaj możemy zejść na brzeg, udać się do Michałowa Dolnego (gmina Warka) i zobaczyć zabytkowy zespół podworski z klasycystycznym pałacem z XIX w. i kaplicą neogotycką z 1866r. Wszystko to otoczone wiekowym parkiem. Udajemy się w dalszą drogę. Z prawej dopływa rzeka Dyga. Przy prawym brzegu koryta liczne starorzecza, na których rozpanoszyły się bobry. Dopływamy do Białej Góry. Z oddali widoczne piaszczyste prawe zbocze doliny Pilicy, na którym stoi Ośrodek Wypoczynkowy „La Estancia” (26,8 km, 39,3 km, 6h 15min.) w Białej Górze. Wpływamy w wąskie starorzecze i dopływamy do pomostu. Tutaj wychodzimy na brzeg i udajemy się na zasłużony odpoczynek.

Przed spływem w Górkach

184

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

Ścieżka dydaktyczna Puszcza Stromiecka wczoraj, dzisiaj, jutro

Nadleśnictwo Dobieszyn ul. Dobieszynek 7, Dobieszyn, 26-804 Stromiec tel. (48)6195139 www.radom.lasy. gov.pl/dobieszyn/

186

Ścieżka dydaktyczna przygotowana została przez Nadleśnictwo Dobieszyn. Jej głównym założeniem jest przedstawienie środowiska leśnego, warunków w nim panujących, struktury lasu, wzajemnych oddziaływań organizmów leśnych, a także pracy leśników. Nie zabraknie informacji o zagadnieniach dotyczących hodowli i ochrony lasu. Ścieżka pokazuje Puszczę Stromiecką taką, jaką była przed wiekami (rezerwat), jaką jest dzisiaj i jaką ją chcą zostawić leśnicy przyszłym pokoleniom. Przeznaczona jest dla każdego, bez względu na wiek. Leśnicy służą także jako przewodnicy po ścieżce. Na ścieżkę składają się trzy warianty trasy: 1. Mała pętla o długości około 3km 2. Duża pętla o długości około 7km Wariant 1 i 2 trasy zaczyna się i kończy przy budynku Nadleśnictwa Dobieszyn. Tutaj możemy zostawić bagaże, rowery, samochody i udać się na ścieżkę. Po powrocie możemy odpocząć przy ognisku i z tablic informacyjnych dowiedzieć wiele ciekawego o przyrodzie puszczy. Dzieci mają do dyspozycji plac zabaw. Trasę możemy pokonać także na rowerach. 3. Trasa przejścia między stacjami PKP Dobieszyn i Strzyżyna Trasa przygotowana dla turystów przyjeżdżających i odjeżdżających pociągiem. Wyruszamy ze stacji PKP Dobieszyn, przechodzimy obok Nadleśnictwa i pokonujemy trasę ścieżki dydaktycznej idąc (lub jadąc rowerami) po zielonym szlaku turystycznym, docierając do stacji kolejowej Strzyżyna. Ogólna charakterystyka ścieżki dydaktycznej Ścieżka przyrodniczo - leśna w Nadleśnictwie Dobieszyn zaczyna się od „Zielonej klasy” przed biurem nadleśnictwa, gdzie znajduje się wiata na 40 osób ze stołami, ławkami i miejscem na ognisko. Ustawiono tutaj 17 plansz poglądowych, oma-

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

wiających budowę lasu i procesy w nim zachodzące. Następnie ścieżka biegnie przez rezerwat „Starodrzew Dobieszyński”, polami przy miejscach pamięci narodowej do szkółki gospodarczej „Ksawerów” i z powrotem do rezerwatu. Na ścieżce znajdują się przystanki oznaczone numerami, sygnalizujące różne zagadnienia leśne. Trasę ścieżki wyznaczają znaki na drzewach. Przystanek 1 Rezerwat Starodrzew Dobieszyński Unikalny fragment dawnej Puszczy Stromieckiej o powierzchni 9,18 ha, obejmujący głównie zbiorowisko boru mieszanego ze starodrzewem dębowososnowym pochodzenia naturalnego. Są tutaj stare dęby liczące ok. 220 lat i stare sosny - ok. 170 lat. Występuje między innymi odnowienie naturalne dębu szypułkowego i sosny zwyczajnej.

Znaki trzech wariantów ścieżki dydaktycznej

Przystanek 2 Drzewo martwe – dziuplasta osika Leśnicy pozostawiają w drzewostanach niektóre stare drzewa do ich ﬁzjologicznej starości, a nawet biologicznej śmierci, szczególnie drzewa dziuplaste – jako siedzibę licznych organizmów roślinnych i zwierzęcych. Oznacza się je w terenie opaską z czarnej farby i ewidencjonuje się je. Przystanek 3 Strefa ekotonowa, między polem a lasem Jest tutaj ukazane przejście między sąsiadującymi ekosystemami – polem a lasem. Widać jak bujnie rozwija się odnowienie naturalne osiki oraz wyrośnięte gałęzie drzew w kierunku pola. Leśnicy nazywają tę strefę ścianą lasu. Wpływa ona na mikroklimat wnętrza lasu, chroni go przed zbyt silnymi podmuchami wiatru, nie pozwala łamać drzew.

Teren Nadleśnictwa z tablicami dydaktycznymi

Przystanek 4 Podszyt bukowy Chcąc wyhodować drzewostany odporne biologicznie, należy dbać o jakość

187

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

siedliska, na jakim wzrastają. Od dawna znaną metodą podnoszenia jakości siedliska jest wprowadzanie podszytów. Mamy tu przykład wprowadzonego przez leśników podszytu bukowego w litym drzewostanie sosnowym. Dzięki takiemu działaniu ściółka ulega lepszemu rozkładowi, wzbogacone są w azot, fosfor, wapń, magnez i potas wierzchnie warstwy gleby. Buk ten może w przyszłości przejść w warstwę podrostu albo dolnego piętra drzewostanu. Obecność podszytu godzi klimat wnętrza lasu, zmniejsza wahania temperatury i wilgotności. Najczęściej wprowadza się je po wykonaniu tzw. zabiegu trzebieży wczesnej (tj. 40-50 lat).

Rezerwat “Starodrzew Dobieszyński”

PKP Strzyżyna. Odjazdy w kierunku Radomia: 4:28, 5:20, 6:48, 7:54, 8:43, 9:50, 11:30, 13:44, 14:49, 15:47, 17:21, 17:35, 18:43, 19:30, 20:54, 21:38, 22:37, 23:57. Odjazdy w kierunku Warszawy: 3:49, 4:25, 5:17, 5:39, 7:04, 8:45, 10:27, 12:05, 14:00, 15:06, 16:21, 17:18, 19:21, 20:19, 22:09, 23,57 lub sprawdź na www.rozklad-pkp.pl

188

Przystanek 5 Miejsca Pamięci Narodowej Lasy Puszczy Stromieckiej były miejscem licznych walk, potyczek i bitew w dziejach naszej ojczyzny. Przy ścieżce znajdują się mogiły żołnierzy Wojska Polskiego z Pułków Kresowych poległych w wojnie obronnej 1939r. Mogiłami opiekują się uczniowie PSP Dobieszyn, Augustów i Nadleśnictwo Dobieszyn. Przystanek 6 Ambona myśliwska Jest to jedno z urządzeń łowieckich, do których zaliczamy także: paśniki, odłownie, zagrody, pasy zaporowe, sztuczne wodopoje, poletka. Służą one do wykonywania polowania, poprawy warunków bytowych zwierzyny lub odławiania, przetrzymywania i hodowli zwierząt łownych. Widać tutaj umiejscowioną na granicy pola z lasem ambonę stałą, krytą. Przystanek 7 Ochrona przed zwierzyną Poważnym problemem są szkody wyrządzone przez zwierzynę. Występujące w dużym nasileniu zgryzanie i spałowanie drzew przez sarny i jelenie zmusza leśników do zabezpieczenia upraw i młodników różnymi sposobami. Stosuje się zabezpieczenia mechaniczne (osłonki sadzonki: rurowe, spiralne; grodzenie siatką)

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

oraz chemiczne (smarowanie drzewek repelentem). Na tym przystanku widzimy kępę dębu ogrodzoną siatką. Przystanek 8 Przebudowa drzewostanów Prowadzenie gospodarki leśnej polega na nieustannym dążeniu do uzyskania drzewostanów o pożądanym składzie gatunkowym, odpowiednim stanie zdrowotnym i sanitarnym oraz pożądanej budowie, nazywanej strukturą. Taki modelowy wzorzec drzewostanu chcą osiągnąć leśnicy. Na naszym terenie mamy za duży procentowy udział sosny w stosunku do siedlisk, które są właściwe dla gatunków liściastych, takich jak dąb, lipa, jesion, brzoza. Znajduje się tutaj uprawa sosnowa z kępami dębu, dalej młodnik sosnowy oraz odnowienie sztuczne dębu na tzw. Placówkach Szymańskiego. W celu wzbogacenia bioróżnorodności oraz miejsca na rozwój szeregu organizmów pożytecznych pozostawiono na uprawie grupę lip. Przystanek 9 Biogrupa – grupa, kępa starodrzewia Leśnicy pozostawiają takie drzewa dojrzałe do wyrębu, do ich biologicznej śmierci i później jako drzewa martwe. Służą one za schronienie licznym organizmom oraz dają im możliwość ciągłego rozwoju. Im bardziej różnorodne jest środowisko leśne, tym bardziej jest stabilne i odporne na działania czynników szkodotwórczych. Przystanek 10 Szkółka Gospodarcza Ksawerów Szkółka jest to miejsce, gdzie wyrasta najmłodsze pokolenie lasu – siewka, sadzonka. Szkółka ma zapewnić nadleśnictwu samowystarczalność w zakresie materiału sadzeniowego. W szkółce prowadzi się produkcję materiału sadzeniowego drzew i krzewów do odnowień, zalesień, poprawek, dolesień

Mogiła żołnierska

Na trasie ścieżki spotkamy trzy mogiły żołnierzy września, w tym jedną zbiorową, w której spoczywa 56 żołnierzy 3 Batalionu, 76 Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta z Grodna. Polegli w walce z Niemcami 12 września 1939r.

189

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

i wprowadzania podszytów. Przy szkółce można rozpalić ognisko i zjeść posiłek. Przystanek 11 Poletko łowieckie Gospodarka łowiecka jest ściśle związana z leśnictwem. Zwierzyna to często sprzymierzeniec w walce ze szkodliwymi organizmami w lesie, lecz mimo to nie można hodować jej nadmiernej ilości, bo zaczyna wyrządzać szkody. Gospodarka łowiecka musi zatem z jednej strony stwarzać takie warunki bytowania zwierzynie, aby nie była ona zmuszona szukać pożywienia w uprawach polnych i leśnych, a z drugiej strony - dostosować liczbę hodowanej zwierzyny do możliwości żywieniowych terenu. Wszelkiego rodzaju poletka, łąki śródleśne, pasy zaporowe zwiększają bazę żywieniową zwierzyny i spełniają wszystkie wyżej wymienione funkcje.

Dziuplasta osika

Szkółka leśna “Ksawerów”

Augustów izba pamięci. Szkoła Podstawowa im. 76 Pułku Piechoty. Telefon: (48) 6627041

190

Przystanek 12 Spała żywiczarska Żywicę pozyskiwało się kiedyś prawie wyłącznie z sosny pospolitej. Żywica była surowcem, z którego, po przerobie w specjalnych zakładach, otrzymywało się dwa podstawowe produkty: kalafonię i terpentynę. W Polsce żywicowało się sosnę sposobem żeberkowym. Polegał on na tym, że na spale robiło się w pewnych odstępach nacięcia w kształcie litery „V”, po których żywica spływała do rowka ściekowego, a następnie do zbiorników. Obecnie ze względów ekonomicznych i przyrodniczych zaniechano żywicowania. Przystanek 13 Gospodarczy Drzewostan Nasienny Widać tutaj oznaczony farbą koloru żółtego Gospodarczy Drzewostan Nasienny sosnowy. Drzewostany te wyróżniają się korzystniejszą jakością hodowlaną i są

Ścieżka dydaktyczna. Puszcza Stromiecka...

użytkowane rębnie w latach dobrego urodzaju nasion danego gatunku. W nadleśnictwie oprócz sosnowych mamy jeszcze dębowe, brzozowe i olszowe Gospodarcze Drzewostany Nasienne. Przystanek 14 Pomnik przyrody – buk pospolity, dęby szypułkowe Najbardziej znaną i najliczniejszą kategorią pomników przyrody są sędziwe drzewa. Nadleśnictwo posiada 32 drzewa zarejestrowane jako pomniki przyrody oraz jeden głaz narzutowy znajdujący się przed biurem nadleśnictwa – granit różowy. Obok buka znajduje się sosna wejmutka, którą planuje się uznać za pomnik przyrody. Przystanek 15 Izba Pamięci Narodowej w PSP w Augustowie Zostały zebrane tutaj znajdujące się w okolicznych lasach i na polach „pamiątki” po ostatniej wojnie: części broni oraz inne rekwizyty wojenne.

Dąb - pomnik przyrody, Nadleśnictwo Dobieszyn

Spała żywiczarska

W dniu 12 września 1939r. niemieccy żołnierze zamordowali w Helenówku 7 osób, a następnego dnia w Cecylówce spalili żywcem w stodole 54 mężczyzn.

191

Sanktuarium w Starej BĹ&#x201A;otnicy

MiejscowoĹ&#x203A;ci

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

MIEJSCOWOŚCI Gmina Białobrzegi Białobrzegi.

Herb miasta

www. bialobrzegi.pl www. bialobrzegipowiat.pl www. itvb.pl www. bialobrzegi.info www. bialobrzegi.net

194

Miasto powiatowe 30 km na północ od Radomia Miasto położone na prawym, niskim brzegu Pilicy na wysokości 120 m n.p.m. w województwie mazowieckim. Liczba ludności 7,4 tys. Siedziba powiatu i gminy. Lokalny ośrodek handlowy i kulturalny. Przedszkola, szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, zespół szkół ponadgimnazjalnych, ośrodek zdrowia, PKS, paraﬁa, Urząd Skarbowy, Powiatowy Urząd Pracy, KRUS, Powiatowa Komenda Policji, Komenda Państwowej Straży Pożarnej, zakłady przemysłu spożywczego, ośrodek wypoczynkowy, motel. Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od białych piaszczystych brzegów rzeki Pilicy. Inna geneza nazwy miasta związana jest z wypasem gęsi na nadpilickich łąkach, które widziane z daleka dawały wrażenie białych brzegów rzeki. Nie ulega wątpliwości, że początek miastu dał przywilej Zygmunta Starego, wystawiony w Wilnie 2 września 1540r. Przywilejem tym król pozwolił Annie Falęckiej założyć miasto na terenie jej dziedzicznej wsi Białobrzegi (wcześniej Brzegi). Miasto rozwijało się

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

przy przeprawie przez Pilicę. Miało prawo do dwóch jarmarków rocznie oraz targów tygodniowych w poniedziałki. Wodami Pilicy spławiano płody rolne i drewno do Wisły. W 1662r. miasto należało do Wojciecha Boglewskiego, a w XVIII w. przeszło w ręce rodu Boskich. Rodzina Boskich pozbyła się Białobrzegów około 1800r., prawdopodobnie zła sytuacja materialna zmusiła ród do sprzedaży majątku. Kolejnym właścicielem stał się Bogusław Stokowski, a po nim Marceli Kurosz. W 1827r. Białobrzegi liczyły 785 mieszkańców. Ostatecznie w 1823r. Białobrzegi przeszły w ręce Gabriela Wodzińskiego, który starał się przeprowadzić modernizację miasta. Jego synowie zamieszkiwali majątek Sucha Szlachecka. Wodziński wybudował w Białobrzegach bindugę. W tym czasie kościół w Białobrzegach został zamknięty, zaś paraﬁa przeniesiona do Jasionnej (przywrócona około 1860r.). W 1868r. Białobrzegi straciły prawa miejskie, które odzyskały dopiero w 1950r. kiedy zostały miastem powiatowym. Od 1999r. Białobrzegi ponownie są miastem powiatowym. W mieście kościół św. Trójcy wg projektu Stefana Szyllera, stara brama cmentarna, most na Pilicy z 1936r., kamienice miejskie z okresu międzywojennego, stara plebania z 1861r. Liczne restauracje, plaża, wypożyczalnia kajaków, przystań wodna.

Kąpielisko strzeżone w Białobrzegach

Brzeska Wola.

Wieś 6 km na południowywschód od Białobrzegów Sołectwo położone na południowym krańcu kompleksu leśnego otaczającego Białobrzegi na wysokości 140 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba mieszkańców 148. Sklep, tartak, PKS. Niegdyś wieś stanowiła dobra narodowe. W roku 1766 Adam Podolski, podkomorzyc rożański, zamienił za zgodą sejmu - swoje dobra dziedziczne Niedomice i Lenarczyce na Brzeską Wolę. Jeszcze pod koniec XIX w. czynna tu była

Elewacja przedwojennej kamienicy, w której przed wojną mieściła się Kasa Stefczyka

195

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

huta szkła, po której do tej pory zachowała się studnia na polu nazywanym przez ludność wsi – Huta.

Brzeźce.

Okolice Brzeziec w malarstwie uczniów szkoły podstawowej

196

Wieś 4 km na północny–wschód od Białobrzegów Miejscowość letniskowa położona w dolinie nad Pilicą na skraju łąk na wysokości 114 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba mieszkańców 214. Sołectwo, sklepy, PKS. Majątek Brzeźce do XVII w. należał do rodziny Brzeskich, później przez krótki okres do Bylinów, a następnie został odkupiony przez rodzinę Kożuchowskich. Pozostał w ich rękach do końca XVII w. Wiek XVIII przynosi częste zmiany właścicieli majątku. Pojawiają się nazwiska związane z dobrami Brzeźce. Pod datą 1780r. ﬁgurują jako właściciele Marian i Urszula Wolscy, a w 1789 r. niejaki Rogowski. W latach 1792-1839 Brzeźce należały do Józefa Zapolskiego. W 1840r. od jego spadkobierców majątek nabywają Sobolewscy. W 1891r. Brzeźce z licytacji kupił Adolf Bagniewski – herbu „Bawola

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

Głowa”. W latach 30. powierzchnia majątku wynosiła ok. 500 ha. Ostatni prywatny właściciel, Leon Bagniewski zajmował się hodowlą koni pełnej krwi angielskiej. Hodowano także tzw. „remonty” – konie półkrwi arabskiej, kupowane przez pułki kawalerii Wojska Polskiego. We wsi pozostałości po parku w stylu angielskim, w którym znajdował się drewniany dwór, przeniesiony w 1984r. do Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. W Brzeźcach i okolicy liczne stanowiska archeologiczne z różnych okresów.

ZYGMUNT I STARY (1467-1548) Król polski, książe litewski, syn Kazimierza Jagiellończyka. Zawarł sojusz z Habsburgami. Przeprowadził sekularyzację zakonu krzyżackiego, przyjął hołd pruski, wcielił Mazowsze do Korony. Jego panowanie uważane jest za początek polskiego “złotego wieku”. Nadał Białobrzegom prawa miejskie w 1540r.

Budy Brankowkie.

Wieś 6 km na północny-wschód od Białobrzegów Wieś położona na płaskim, prawym tarasie Pilicy, na terenie często podmokłym, na wysokości 112 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba mieszkańców 104. Nazwa wsi pochodzi od Budników, którzy w Puszczy Stromieckiej wypalali węgiel drzewny i potaż. W okolicach wsi na rozległych podmokłych nadpilicznych łąkach znajduje się nieznaczna piaszczysta wyniosłość nazywana Powielarnią. Jest to cmentarzysko z ok. VI-VII w. całkowicie zniszczone wskutek wybierania ze wzgórza przez okoliczną ludność piasku na potrzeby gospodarcze.

Jasionna.

Wieś 5 km na południowy–zachód od Białobrzegów Sołectwo, położone na prawej krawędzi doliny Pilicy na wysokości 148 m n. p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 103. Paraﬁa, sklep, przystanek PKS, zabudowa letniskowa. Osada typu owalnicy z centralnym placem zajętym przez staw. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1234r.

Jasionna, drewniany kościół

197

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

W tym okresie założona zostaje paraﬁa i istnieje kościół. Pierwszy kościół został przeniesiony z Korzenia wraz z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej. W dokumentach dotyczących paraﬁi Jasionna spotykamy zapis – „Jeszcze przed tym rokiem (1443) fara niniejsza była oryginaliter erygowana we wsi Korzeniu, ale potem dla niskości miejsca i częstego wód wylewu do Jasionny przeniesiona.” Stał bardziej na zachód od dzisiejszego. We wsi drewniany kościół postawiony na miejscu starego w 1994r. Część wyposażenia pochodzi z poprzedniej świątyni. Na cmentarzu przykościelnym nagrobki dziedziców okolicznych dóbr.

Kamień.

W Kamieniu istnieje tzw. górka Kozacka. Ukrywali się w tym miejscu powstańcy Czachowskiego. W nocy przebierali się w białe prześcieradła, udając duchy. Kozacy bali się podejść do obozu bo myśleli, że tam straszy.

Wieś 5 km na południe od Białobrzegów Sołectwo, położone między dwoma kompleksami leśnymi przy trasie S7 na wysokości 139 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 407. Przystanek PKS, sklep. Nazwa wsi pochodzi od kamienia leżącego przy drodze do Suchej. Osada istniała w XII w. W XIV w. pierwsi znani właściciele wsi to Bylinowie herbu własnego. W 1395r. byli to Jan i Stanisław Bylinowie. W okresie największej świetności Bylinowie posiadali Kamień, Suchę, Turno, Mikówkę, Pokrzywnę i Osów. W 1562r. wieś wykupił Jan Brzeski, wicepodkomorzy czerski. W okresie potopu szwedzkiego wieś została spalona, a mieszkańcy ukryli się w okolicznych lasach. W 1897r. dziedzicem wsi został Zygmunt Glinka. W kamieniu istniał wtedy folwark dóbr Sucha. W 1939r. w Kamieniu znajdowało się lotnisko polowe, wykorzystywane przez polską brygadę lotniczą. We wsi znajduje się pomnik przyrody – kamień, granit rapakiwi.

Mikówka.

Wieś 3,5 km na południowy-wschód od Białobrzegów Sołectwo połażone na wysokości 135 m n.p.m. w gminie Białobrzegi wśród lasów. Liczba mieszkańców 80. Sklep, PKS, zakład wyrobów mięsnych. Stara osada leśna.

198

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

Okrąglik.

Wieś 5,5 km na wschód od Białobrzegów Osada położona na skraju niewielkiego kompleksu leśnego na wysokości 139 m n. p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 36. We wsi kapliczka z 1928r.

Stawiszyn.

Wieś 6 km na południe od Białobrzegów Sołectwo położone nad rzeką Pierzchnią na wysokości 132 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 224. OSP, sklep, PKS, Schronisko dla Nieletnich. We wsi XIX-wieczny pałac (obecnie Schronisko) wraz z parkiem z tego samego okresu. W parku drzewa, pomniki przyrody, między innymi 500-letni dąb, powalony przez burzę. Przez wieś przebiega niebieski szlak turystyczny.

Sucha.

Wieś 3 km na południe od Białobrzegów Duża wieś w dolinie niewielkiego cieku, prawego dopływu Pierzchni na wysokości 125 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 1,1 tys. Sklepy, zakład produkcyjny, PKS, OSP. Wzmianki dotyczące Suchej pochodzą z 1369r. Osiedlili się tutaj Bylinowie herbu Odrowąż. W 1417r. dziedzicem Suchej był Wielisław Bylina,

199

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

a w 1470r. wymieniani są jako dziedzice Stanisław i Jan Tomasz Bylinowie. W 1568r. właścicielami byli Szynowscy, a w poł. XVIII w. dobra należały do Kożuchowskich. Pod koniec XVIII w. przeszły w ręce rodu Wodzińskich, którzy byli ich właścicielami do I wojny światowej, po czym Sucha stała się własnością Glinków. W 1875r. Tadeusz Wodziński wybudował pałac. W czasie II wojny światowej w pałacu stacjonował niemiecki oddział lotników, który został zaatakowany przez oddział AK Jerzego Dąbrowskiego „Longina”. Rodzinę Glinków zaangażowaną w walkę z okupantem hitlerowskim zesłano do obozów i wymordowano. W Suchej znajduje się zespół pałacowo-parkowy z dwoma pałacami z 1875r. i z 1936r; zabytkowa stróżówka, spichlerz. W parku liczne pomniki przyrody z aleją kasztanową prowadzącą do pałaców.

Szczyty, modrzewiowy dwór z 1907r.

Suski Młynek.

Wieś 4,5 km na południe od Białobrzegów Wieś nad rzeką Pierzchnią na wysokości 129 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba ludności 11. W lesie, na północ od wsi, przy drodze do Suchej - mogiły żołnierzy poległych w walkach w okolicznych lasach, między innymi mogiła ppłka KrukaŚmigli. Tutaj znajdują się wychodnie trzeciorzędowych iłów, najstarszy materiał geologiczny w powiecie. Domki i działki letniskowe na lewym brzegu rzeki.

Szczyty.

W Szczytach działa stowarzyszenie „Szczytowianki”, którego celem jest m. in. poznawanie historii, zwyczjów i tradycji miejscowości.

200

Wieś, 4 km na wschód od Białobrzegów Wieś sołecka wśród łąk na wysokości 130 m n.p.m. w gminie Białobrzegi. Liczba mieszkańców 333. Sklepy, ﬁlia biblioteczna, przetwórnia. Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od wyrabianych tutaj tarcz (szczytów). Najstarsza wzmianka pochodzi z 1342r., kiedy to książęta mazowieccy Ziemowit i Kazimierz nadali kasztelanowi czerskiemu Panącie z Bolewic wsie „Segluki et Szczichi” w zamian za

Miejscowości. Gmina Białobrzegi

Boglewice, Wolę i Soroczyno. W 1478r., w tzw. przysięgach wareckich zanotowano Katarzynę ze Szczytów, występującą w sporze z synami Jakuba, dziedzica Gózdu. W XVII w. Szczyty stanowiły ośrodek dóbr Kożuchowskich. W rękach Kożuchowskich herbu Doliwa były do XVII w. Jako wiano Jadwigi Zoﬁi Kożuchowskiej majątek przeszedł w ręce Andrzeja Prażmowskiego – kasztelana warszawskiego, ojca słynnego w dziejach Polski Mikołaja Jana Prażmowskiego kanclerza koronnego, faworyta Marii Ludwiki. Znany jest ze zdrady ojczyzny na rzecz króla Karola Gustawa (potop szwedzki). W 1792r. Szczyty i Brzeźce nabył od Aleksandra Fontany (rodzina znanych architektów) Józef Zapolski herbu Pobóg, szambelan królewski (z dworu Stanisława Augusta). Miał je w posiadaniu do 1839r. Następnymi właścicielami byli Bagniewscy. W 1907r. wybudowali oni dwór modrzewiowy (Kolonia Szczyty) istniejący do dzisiaj. W zabudowaniach gospodarczych po wojnie utworzono PGR, a następnie przetwórnię. W 1989r. dwór wraz z parkiem nabył Marian Kaczorek. W miejscowości także ślady grodziska średniowiecznego oraz spichlerz z początku XX w. Pomnik poświęcony założycielowi szkoły w Szczytach - Adamowi Wronie.

Szczyty, obelisk poświęcony nauczycielowi Adamowi Wronie

Szczyty, spichlerz z początku XX w.

201

Miejscowości. Gmina Promna

Gmina Promna Promna.

www. promna.pl

Kapliczka słupowa z końca XIX w.

202

Wieś 4 km na północ od Białobrzegów. Sołectwo i siedziba gminy położone w dolinie i na zboczu niewielkiego cieku, lewego dopływu Pilicy, na wysokości 116 m n.p.m. w powiecie białobrzeskim. Liczba ludności 251. Szkoła podstawowa, PKS, sklepy, paraﬁa. Wieś wzmiankowana w XIV w., znana w XV w. jako Pronda, Promne, leżąca przy przeprawie przez Pilicę. Jest to niewątpliwie najstarsza osada w gminie. Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza informuje o wsi już w 1239r. Zapis ten pochodzi z dokumentu księcia Bolesława z 14 V 1239 roku i brzmi: „(…) deodicate redibant de promna in Ploesk”. Językoznawcy uznają, że jest to pierwszy zapis na temat Promnej. Jest więc Promna jedną z najstarszych osad na tym terenie. Już wtedy była to duża osada, ponieważ przekazy kościelne mówią o założeniu paraﬁi w trzynastym stuleciu. Kolejne wzmianki o wsi pochodzą z 1284 roku (Promna) i 1411 roku, gdy zapisano informacje o rycerzu z Promnej (de Promne). Nazwa miejscowości ma źródłosłów w słowie „prąd”, którym to słowem określano kiedyś potok lub strumień. Na podstawie zapisanych nazw miejscowości językoznawcy wnioskują, że

Miejscowości. Gmina Promna

nazwa obecna powstała w wyniku przekształceń Prąd, Prądna, Prondra, Promna. Podział między licznych właścicieli spowodował, że Pormna dzieliła się na Promną Dużą i Małą. W Promnej Dużej w 1576 roku dziedzicami byli: Ciborowscy oraz Wysokińscy. W Promnej Małej dziedziczyli: Seraﬁn Zawisza, Stanisław Biejkowski, Andrzej Promiński, Andrzej Gniewosz i Stanisław Gzowski. Do 1668 roku Promną dziedziczyły różne rody: Gzowscy, Biejkowscy, Promińscy, a nawet Kochanowscy, bliscy krewni Jana Kochanowskiego. Jednak już od połowy XVI wieku zaczęli dominować Biejkowscy. W 1669 roku dziedzic części wsi Abraham Biejkowski wzniósł nową świątynię w Promnej. Kościół w Promnie Biejkowscy kupowali poszczególne części wsi, aż w 1689r. Zachariasz Biejkowski kupił ostatnią cześć Promnej stając się jedynym jej właścicielem. Od następców Biejkowskich w 1785 roku Promnę kupił Antoni Kozietulski, a w 1791 roku nabył jeszcze dobra Olszamy-Oprzałki. Antoni Kozietulski był ojcem Jana Leona Kozietulskiego najsławniejszego JAN KOZIETULSKI obok księcia Poniatowskiego (1778-1821) żołnierza w służbie Napoleona. Żołnierz Polski, brał udział W 1805 rozebrano kościół w kampanii napoleońskiej. wzniesiony jeszcze przez W 1807 r. utworzył szwadron Biejkowskich. Nowy kościół wybujazdy pod własnym dowany w tym samym roku dotrwał dowództwem. 30 listopada do roku 1857, kiedy to uległ 1808 r. na czele swoich pożarowi. W 1827 roku Promna szwoleżerów dokonał szarży pod Somosierrą, liczyła 34 domy i 387 mieszkańców. w warunkach uznanych za We wsi neogotycki kościół paraﬁalny niemożliwe do pokonania budowany, w latach 1866-70 (trudny teren), pobił według projektu Adolfa Adama liczniejsze siły powstańców Loewego. Przy wjeździe do wsi, od hiszpańskich. Napoleon zachodu, dawna karczma z końca nadał mu godność barona XVIII wieku, dzisiaj w stanie ruiny. Cesarstwa Francuskiego We wsi pałac klasycystyczny z 2 Brał udział w wyprawie pod Moskwę i w bitwie narodów poł. XIX w. Na krańcach wsi dwie pod Lipskiem. Dzieciństwo analogiczne, wzniesione w końcu i lata młodzieńcze spędził XVIII w. kapliczki przydrożne; w Promnie. murowane z cegły, tynkowane, w formie kolumn zwieńczonych kostkowym gzymsem.

203

Miejscowości. Gmina Promna

Adamów.

Wieś 4 km na zachód od Promnej Osada położona na krawędzi doliny Pilicy na wysokości 151 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 61. Gimnazjum, PKS, sklep. Z tzw. „widoczka” rozciąga się wspaniały widok na Dolinę Białobrzeską. W przeszłości, w dzisiejszych zabudowaniach Publicznego Gimnazjum mieściła się jednostka wojskowa monitorująca ruch lotniczy. 2 km na północ od szkoły pozostałości po konstrukcjach urządzeń radarowych. Budownictwo letniskowe. Schrony dla urządzeń wojskowych.

Biejkowska Wola.

W gminie Promna istnieje 38 miejscowości z czego 31 jest sołectwami.

204

Wieś 2,5 km na wschód od Promnej Wieś zlokalizowana na krawędzi doliny Pilicy na wysokości 143 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 160. Sklep, PKS. Biejkowska Wola powstała z inicjatywy Biejkowskich z Biejkowa. Wskazuje na to wyraźnie nazwa wsi. Słowo „wola” w nazwie znaczyło, że nowo osadzeni kmiecie otrzymali kilkuletni okres zwolnienia od danin i podatków. Pierwsze pisane informacje o tej miejscowości pochodzą z 1426 roku. Nazwę zapsano jako Beykowska Wola. Biejkowska Wola od chwili powstania w początkach XV w. aż do początku XVIII w. należała do rodziny

Miejscowości. Gmina Promna

Biejkowskich. W 1576 roku właścicielem wsi był Stanisław Biejkowski, młodszy syn Jana Biejkowskiego. Wieś liczyła wtedy trzy włóki obszaru. Kolejni właściciele wsi to: Hieronim Biejkowski i Piotr Biejkowski - cześnik czerski w początkach XVII wieku. Po nim Abraham Biejkowski pisarz sandomierski i Zachariasz Biejkowski na przełomie XVII i XVIII wieku. W 1827 roku wieś liczyła 12 domów i 108 mieszkańców. W tym czasie osadę zwano Bikowem Pruszkowskim. W 1880 roku Wola Biejkowska liczyła zaledwie 19 domów. W tym czasie osada należała do gminy Promna. Według spisu powszechnego z 1921 roku wieś dzieliła się na Biejkowską Wolę wieś i Biejkowską Wolę folwark. Wieś liczyła 36 domów i 229 mieszkańców. Natomiast w folwarku mieszkało 280 mieszkańców w 7 domach (czworaki). Ostatnimi właścicielami ziemskimi byli: Michał Matuszewski, posiadający 318 ha ziemi oraz Wojciech Sokołowski, posiadający 350 ha gruntu. W Biejkowskiej Woli w okresie międzywojennym działały dwie cegielnie należące do Matuszewskiego i Sokołowskiego.

Kapliczka w Biejkowskiej Woli

Biejków.

Wieś 3,5 km na wschód od Promnej Wieś położona na krawędzi doliny Pilicy 143 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 225. Sklep, PKS. Pierwsza pisana wzmianka pojawiła się w Kodeksie Dyplomatycznym Mazowieckim pod datą 1313. Zapisano tam wieś o nazwie Byecowo. Nazwa wsi bierze swój początek od staropolskiej nazwy osobowej „Biejek”. Wieś pierwotnie należała do księcia mazowieckiego. W 1362 roku rycerz Stańko otrzymał od księcia Trojdena za zasługi wieś Biejków. Synem Stańki był Klemens z Biejkowa.

Przedwojenny magazyn w Biejkowskiej Woli

205

Miejscowości. Gmina Promna

Biejków

W gminie Promna sady są dominującym elementem krajobrazu. Powierzchnia upraw sadowniczych w gminie stanowi 12% użytków rolnych.

206

Następcą Klemensa był jego syn Jan, notowany jako dziedzic Biejkowa w 1406 roku. Następnie wieś przechodzi na własność Zdzisława, a po nim Stanisława w 1486 roku. Synem Stanisława i dziedzicem majątku był Jan z Biejkowa, który został dziedzicem w 1505 roku. Jan miał licznych synów, którzy - żeniąc się z okolicznymi szlachciankami weszli w posiadanie sąsiednich wsi: Falęcice i Góry. Od początku XVI wieku rycerze z Biejkowa zaczęli używać nazwiska Biejkowscy. Jan Biejkowski był żonaty z Anną Falęcką z Falęcic, miał dwóch synów: Mikołaja i Stanisława. Biejków stał się własnością Mikołaja, a Wola Biejkowska Stanisława. Stanisław Biejkowski był też dziedzicem części Promnej. Należy wspomnieć, że wdowa po Janie Biejkowskim - Anna była w 1540 roku założycielką pobliskich Białobrzegów. W XVII wieku ród Biejkowskich doszedł do wielkiego znaczenia w okolicy i stał się głównym dziedzicem ziem w obecnej gminie Promna. Już w 1639 roku większa część Promnej weszła w posiadanie Biejkowskich. Abraham Biejkowski w 1642 roku został pisarzem grodzkim kamienieckim, a od 1660 był podstolim rawskim, w 1661 został też pisarzem ziemskim sandomierskim. Abraham jako największy pan w okolicy - wzniósł w 1669r. nowy kościół w Promnej, który przetrwał do 1805 roku. Synem i następcą Abrahama Biejkowskiego był Zachariasz Biejkowski - podsędek czerski i sędzia ziemi czerskiej od 1685 roku. Odkupił wszystkie części Promnej i w końcu XVII wieku stał się jej jedynym właścicielem. Bieńkowscy pozostali właścicielami tych ziem do początku XVIII w. W 1827 roku Biejków (zwany wtedy Biejkowem Sadowskim) liczył 17 domów i 140 mieszkańców. Po 1864 roku wieś włączono do gminy Promna. W 1880 roku osada liczyła 35 domów mieszkalnych.

Miejscowości. Gmina Promna

Broniszew.

Wieś 7 km na północ od Promnej Osada sołecka położona na północnym krańcu powiatu w dolinie rzeki Borówki na wysokości 148 m n.p.m. przy trasie S7 w gminie Promna. Liczba mieszkańców 238. Sklep, punkt skupu owoców, PKS. Nazwa pochodzi od starego imienia „Bronisz”. We wczesnym średniowieczu znajdował się tutaj gródek strażniczy strzegący szlaku handlowego. W XVI w. wieś należała do plebana z Goszczyna. W 1576 roku wieś obejmowała 10 włók ziemi. Była to własność kolejnych plebanów z Goszczyna. W 1827r. Broniszew liczył 11 domów i 114 mieszkańców. W końcu XIX wieku wieś należała do gminy Rykały i paraﬁi Goszczyn. W 1864 roku w wyniku procesów uwłaszczeniowych ziemia przeszła na własność miejscowej ludności. W 1921 roku Broniszew dzielił się na Broniszew wieś i Broniszew kolonię. Broniszew wieś liczył 22 domy i 158 mieszkańców. Broniszew kolonia liczył 20 domów i 143 mieszkańców.

Daltrozów.

Wieś 7 km na północ od Promnej Wieś położona wśród sadów Równiny Warszawskiej na wysokości 155 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba mieszkańców 133. Wieś powstała na przełomie XIX i XX wieku. Nazwa pochodzi od spolszczonego nazwiska właściciela tych okolic niejakiego Dal Trozzo. W 1921 roku wieś należała do gminy Promna, liczyła 18 domów mieszkalnych i 106 mieszkańców.

Wizytówka Broniszewa

Falęcice.

Wieś 1,5 km na zachód od Promnej Wieś położona na lewym, wysokim zboczu Doliny Białobrzeskiej na wysokości 145 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba mieszkańców 345. Sklep, restauracja, bar, ośrodek zdrowia, PKS, stacja kontroli pojazdów, stacja benzynowa. Początki tej osady sięgają przełomu XIV i XV wieku. Już w 1407 roku w Księdze Ziemi Czerskiej pojawia się zapis o wsi Falenczicze. Kolejne wzmianki pochodzą z 1413 i 1471 roku. Nazwę zapisywano albo Falenczicze, albo

207

Miejscowości. Gmina Promna

Falęcice

Kapliczka w Falęcicach istniejąca do końca 2008r.

Z materiałów z rozebranego dworu, po wojnie zbudoano budynki magazynowe istniejące w Falęcicach do dnia dzisiejszego.

Phalanczicze. Nazwa wsi pochodzi od staropolskiej nazwy osobowej „Falęta”. Wieś była prywatną wsią szlachecką. Księgi sądowe poświadczają, że niejaki Paweł z Falęcic był świadkiem na rozprawie sądowej w Mogielnicy w 1396 roku. Następcy Pawła z Falęcic przyjęli już nazwisko Falęccy, pieczętowali się herbem Jastrzębiec. Falęccy dziedziczyli tę wieś do początku XVI wieku. Z tego rodu pochodził Gabriel Falęcki, który ukończył Akademię Krakowską, a w 1545 roku został opatem klasztoru cysterskiego w Sulejowie. Według spisu podatkowego z 1576 roku wieś Faleczicze liczyła 5 włók obszaru. Połowa wsi należała do Andrzeja Gniewosza, a druga połowa do Stanisław Gzowskiego. W XVII wieku część wsi posiadał też Mikołaj Kochanowski, spokrewniony blisko z Janem Kochanowskim. W 1881 wieś należała do gminy Promna. Jednak w XIX wieku siedziba urzędu gminy znajdowała się właśnie w Falęcicach. Obok wsi był folwark szlachecki, a w nim - „piękna owczarnia”. Folwark liczył 1059 mórg obszaru, 8 budynków murowanych i 11 drewnianych. W folwarku była gorzelnia, młyn parowy i cegielnia. We wsi istniał pałac szlachecki z parkiem. Został rozebrany po II wojnie światowej. Do dzisiaj pozostały po nim niektóre okazy drzew i część alei kasztanowej w kierunku Przybyszewa. W okresie międzywojennym we wsi istniał wiatrak.

Góry.

Wieś 3,5 km na zachód od Promnej Wieś położona na krawędzi Doliny Białobrzeskiej na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba mieszkańców 154. Sklep, PKS, gospodarstwo agroturystyczne (noclegi). Wieś notowana

208

Miejscowości. Gmina Promna

jest w Księdze Ziemi Czerskiej w 1416 roku jako Gor. Nazwa bierze swój początek od ukształtowania terenu, który w tej okolicy porozcinany jest wąwozami i parowami, tworząc malownicze krajobrazy. Kolejne wzmianki pochodzą z wizytacji kościelnych z 1511 roku oraz ze spisu podatkowego z 1576 roku. Podczas tego spisu zanotowano, iż wieś Gorry należała do Andrzeja Gniewosza. Wieś liczyła 6 włók obszaru i należała do paraﬁi Promna. W 1921 roku nie było już we wsi folwarku, a wieś liczyła w tym czasie 50 domów i 327 mieszkańców. Przez Pilicę kursował prom. Góry należały do gminy Promna.

Jadwigów.

Wieś 6,5 km na północny–zachód od Promnej Wieś położona wśród sadów Wysoczyzny Rawskiej w dolinie Borówki na wysokości 135 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba mieszkańców 86. Wieś powstała na początku XX wieku. Pierwsza pisana wzmianka pochodzi ze spisu powszechnego z 1921 roku. Nazwa pochodzi od imienia Jadwiga.

Karolin.

Wieś 7 km na północ od Promnej Wieś położona w obszarze źródłowym lewego dopływu Borówki na wysokości 143 m n.p.m. w gminie Promna. Osada powstała w końcu XIX wieku. Liczba ludności 81. Jej istnienie poświadcza Słownik Geograﬁczny z roku 1882. Wieś powstała na dawnych gruntach folwarcznych. Należała do gminy Promna. Nazwa wsi pochodzi od imienia „Karol”. W 1921 roku Karolin zamieszkiwało 75 mieszkańców, a we wsi stało 12 domów mieszkalnych.

Sady w okolicach Jadwigowa

Mała Wieś.

Wieś 9 km na zachód do Promnej Sołectwo położone na południowowschodnim krańcu Wysoczyzny Rawskiej

209

Miejscowości. Gmina Promna

na wysokości 130 m n.p.m. Liczba ludności 199. PKS, sklep. W okresie socjalizmu okoliczne pola należały do Państwowych Gospodarstw Rolnych. We wsi kapliczka domkowa z 1962r. z napisem „Boże błogosław nam”.

Lekarcice.

Sady w Lekarcicach

210

Wieś 6 km na północny–zachód od Promnej Wieś położona w dolinie Borówki na wysokości 141 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 105. Sklep, PKS. Na przełomie XIV i XV wieku w tych okolicach zamieszkali niemieccy osadnicy. Trudno teraz stwierdzić, czy byli to rycerze w służbie książąt mazowieckich, którzy otrzymali tu ziemie za swe zasługi, czy też byli to jeńcy wojenni pochodzący z Niemiec, których siłą osadzono na tym terenie. Jedyną pozostałością po Niemcach są nazwy wsi: Lekarcice oraz Piekarty. Nazwa wsi Lekarcice wywodzi się od niemieckiego imienia „Lekart”. Pierwsza pisana wzmianka pochodzi z roku 1407 z Księgi Ziemi Czerskiej. Nazwę wsi zapisywano wtedy jako Lekarcice oraz Lekarczice. Wieś odnotowano też w latach 1429 i 1431 w Metryce Księstwa Mazowieckiego. Już w początku XIV wieku w kronikach notuje się właściciela wsi Piotra z Lekarcic. Następcami Piotra byli: Falisław, Stanisław, Bogusław i Dziersław z Lekarcic, notowani są oni w 1449 roku. W końcu XV wieku ród ten przyjął nazwisko Lekarscy. W XVI wieku liczna część rodu przeniosła się do powiatu radomskiego, a reszta dzieliła rodzinną wieś na coraz mniejsze części. Wieś drogą małżeństw i spadków stawała się też dziedzictwem innych rodów. W 1576 roku podczas spisu podatkowego wieś została podzielona między trzech właścicieli: Andrzeja Lekarskiego posiadającego półtorej włóki ziemi, Annę Lekarską - dziedziczącą również półtorej włóki i Barbarę Pikarską. Lekarscy przeprowadzali liczne działy ziemi we wsi. Wieś stanowiła zaścianek

Miejscowości. Gmina Promna

szlachecki i niektórzy Lekarscy również pracowali na swojej ziemi. W 1633 roku Jan Lekarski został burgrabią zamku czerskiego. Po wojnach z połowy XVII wieku wiele rodów szlacheckich podupadło i wyprzedawało swoje majątki bogatszym sąsiadom, a następnie przenosiło się w inne dzielnice, głównie na Ruś. Tak też stało się z Lekarskimi, którzy w końcu XVII wieku sprzedali rodzinną wieś i wyemigrowali. W 1921 roku miejscowość liczyła 26 domów i 191 mieszkańców. We wsi znajdują się pozostałości grodziska średniowiecznego.

Lisów.

Wieś 8 km na północny-zachód od Promnej Sołectwo położone nad lewym dopływem Dylówki na wysokości 135 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 271. PKS, sklep. W okolicach wsi miała miejsce katastrofa samolotu czechosłowackiego. Pilot z Czechosłowacji uciekał do Szwecji. Został zestrzelony przez samolot polski, startujący z lotniska w Nowym Mieście.

Olkowice.

Wieś 5,5 km na północ od Promnej Wieś położona wśród sadów na wysokości 149 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 111. Osada powstała na początku XX wieku. Nazwa pochodzi od imienia Olek. W 1921 roku we wsi naliczono 11 domów i 78 mieszkańców. Olkowice należały wtedy do gminy Promna.

W Lisowie mieszkał Henryk Bąk (1930-1998), współorganizator i przywódca organizacji niepodległościowych rolników. Więziony i internowany w stanie wojennym. W przybyszewskim kościele tablica pamiątkowa.

Olszamy.

Wieś 7 km na północ od Promnej Sołectwo położone wśród sadów na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 152. Pierwsza pisana wzmianka pochodzi z 1540 roku z Księgi Ziemi Czerskiej. Nazwy jakie tam zapisano, to Olsami, Oprzalky. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej „Olszam” oraz od słowa „oprzały”, oznaczającego kiedyś coś, co oprzało, czyli zjałowiało. W 1576 roku wieś należała do Jana Olszamowskiego, posiadającego we wsi 1 włókę ziemi, oraz do Jana Walentynowicza, mającego pół włóki. Była więc to bardzo mała osada. W XVII wieku Olszamy znalazły się w posiadaniu

211

Miejscowości. Gmina Promna

Biejkowskich, a w XVIII wieku należały do dóbr Promna. Właścicielem wsi był przez pewien czas Antoni Kozietulski, właściciel Promnej. Po Kozietulskich właścicielami wsi byli Jackowscy, ale w końcu XIX wieku wieś odłączono od dóbr Promna. Jeszcze w okresie międzywojennym był tu tylko folwark ziemski liczący w 1921 roku 3 domy i 102 mieszkańców.

Osuchów.

Kapliczka w Osuchowie

212

Wieś 10 km na zachód od Promnej Wieś położona pod lewym zboczem doliny Pilicy na wysokości 120 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 194. Sklep, PKS. Jest to jedna z najstarszych osad w gminie. Już w 1338 roku w Kodeksie Dyplomatycznym Mazowsza zapisano wieś Ossuchow. Była to wieś należąca, podobnie jak Przybyszew, do opatów z Płocka. Kolejne wzmianki pochodzą z 1452 roku oraz ze spisu podatkowego z 1576 roku. Wtedy to wieś liczyła 5 włók obszaru. Osuchów należał do dóbr klasztornych Przybyszew. W 1795 roku dobra te zostały przejęte przez skarb państwa pruskiego. Zorganizowano wtedy dobra rządowe Borowe. W pierwszych latach XIX wieku dzierżawcą tych dóbr był Antoni Madaliński. W 1807 roku właścicielem dóbr rządowych zostało Księstwo Warszawskie, a potem Komisja Skarbowa Królestwa Polskiego. Wieczystymi dzierżawcami dóbr Borowe byli Jackowscy. Po 1864 roku część ziem w Osuchowie przekazano użytkującym je chłopom. Wieś włączono do gminy Borowe. W 1886 roku wieś liczyła 302 mieszkańców. Podczas I wojny światowej w lipcu 1915 roku Rosjanie okopali się w tej okolicy, ale zaraz się wycofali. Mimo to folwark Osuchów został wtedy zniszczony i nigdy go nie odbudowano. W 1922 roku cześć ziemi folwarcznej została sprzedana za sumę 601 000 000 marek. Kupiło ją Kółko Rolnicze księdza Wilkoszewskiego, a ziemia została podzielona między mieszczan przybyszowskich. W okresie międzywojennym wieś należała do gminy Borowe. Właścicielką ziemską była Jadwiga Jackowska.

Miejscowości. Gmina Promna

Pacew.

Wieś 5 km na zachód od Promnej Wieś na północnej krawędzi Doliny Białobrzeskiej, poprzecinana licznymi wąwozami, na wysokości 148 m.n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 248. Sklep, stacja benzynowa, PKS. Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z 1430 roku z Metryki Księstwa Mazowieckiego. Nazwą, jaką wtedy zapisano, to Paczewo. Była to osada założona przez księcia mazowieckiego. Kolejne informacje pochodzą z Kodeksu Dyplomatycznego Małopolski z 1497 roku. Wieś zapisywano jako Paczew. Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia „Pac”. W 1526 roku Księstwo Mazowieckie weszło w skład Królestwa Polskiego i dawne majętności książęce stały się własnością królewską. W połowie XVI wieku dobra królewskie zostały zlustrowane. Wieś w tamtym czasie została tak opisana: „Ta wieś Paczew leży milę od Batkowa na rzeką Pilczą, ku Bątkowu należy, ma grunt dobry, pola trójne, jedno krótkie. Ma wszystkich włók 8, na których siedzi kmieci 17. Płacą czynszu z 7 włók per groszy 40 (…)”. Na rzece Pilicy znajdowały się wtedy 4 młyny należące do wsi. Dwoma pierwszymi młynami królewskimi zarządzał Jan Wawrzinczow wraz z bratem. Młyny te „o jednym kole walnym, każdy na wagach: które koła podnoszą na wagach, gdy woda wielka a gdy woda opada, tedy zasię opuszczają, mało im powódź zaszkodzi albo też susza, gdy jazy, groble dobrze opatrzą”. Trzeci młyn „trzymał” młynarz Józef Janussow. Natomiast czwarty młyn „niedawno zbudowany i jeszcze nie do końca dokończony”, „trzymał” Wojciech Piotrow. W 1792 roku umieszczono Pacew na mapie tych okolic, już pod współczesną nazwą. W 1795 roku przeszła na własność rządu pruskiego w ramach dóbr rządowych Goszczyn. Po 1815 roku dobra rządowe Goszczyn stały się dobrami rządowymi Królestwa Polskiego. W 1827r.

Kapliczka w Pacewie

Bunkry w okolicach Pacewa

213

Miejscowości. Gmina Promna

we wieś liczyła 24 domy mieszkalne i 207 mieszkańców. W 1921 roku we wsi było 40 domów i 357 mieszkańców.

Piekarty.

Naprzeciwko dworu w Piekartach stoi kapliczka św. Antoniego z Padwy. Według przekazów ustnych potawił ją dziedzic Piekart Misierewicz po tym, jak jego córka odzyskała zdrowie. Wiek kapliczki szacuje się na około 200 lat.

Pałac w Piekartach

214

Wieś 6 km na północny–zachód od Promnej Wieś położona wśród upraw sadowniczych nad rzeką Borówką na wysokości 135 m n. p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 175. Szkoła podstawowa, sklep. W 1409 roku w Księdze Ziemi Czerskiej zapisano informację o wsi Picarthi. Była to właśnie obecna wieś Piekarty. Podobnie jak Lekarcice, ta wieś ma niemieckie korzenie. Informuje o tym nazwa wsi pochodząca od niemieckiego słowa Pikart (Pikard). Kolejne wzmianki pochodzą z 1441 roku i 1469 roku. Z tej wsi wywodzi się ród Pikarskich. Przodkiem rodu był Jan, sędzia ziemi czerskiej, który otrzymał od książąt mazowieckich miasto Latowicze oraz liczne wsie, w tym Piekarty. Latowicze wróciły pod zarząd książęcy, a Piekarty stały się siedzibą rodową następcy Jana - jego syna Przecława, podstolego czerskiego. W połowie XVI wieku dziedzicem wsi był Jan Pikarski, a po nim dziedziczył jego brat Jurgian. Po Jurgianie dziedzicem został jego syn Stanisław, dziedziczący wieś na przełomie XVI i XVII wieku. W połowie XVII wieku Anna Pikarska wyszła za mąż za Stanisława Biejkowskiego, wnosząc w posagu Piekarty. Po Biejkowskich w XVIII wieku wieś należała do różnych rodów ziemiańskich, aż traﬁła w ręce Domańskich. Piekarty aż do pierwszej połowy XX wieku były folwarkiem szlacheckim, zwanym Piekarty-Kożuszki. W 1921 roku Piekarty liczyły 4 domy i 112 mieszkańców. Osada należała do gminy Promna i paraﬁi Goszczyn. Właścicielem ziemskim był Stanisław Domański. We wsi pozostałości po parku dworskim i mocno zmieniony pałac z XIX w. - dzisiaj szkoła.

Miejscowości. Gmina Promna

Przybyszew.

Wieś 7,5 km na zachód od Promnej Sołectwo zlokalizowane na krawędzi Doliny Białobrzeskiej u ujścia Rykolanki do Pilicy na wysokości 130 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 691. Szkoła podstawowa, ośrodek zdrowia, OSP, paraﬁa, sklepy, PKS, biblioteka. Osada notowana w XIII w., kiedy stanowiła uposażenie benedyktynów płockich. Prawa miejskie Przybyszew otrzymał w 1396 r. z rąk księcia mazowieckiego Siemowita IV. Powstała tu wówczas warownia nad Pilicą. W II poł. XV w. i w XVI w. osada przeżywała rozkwit dzięki posiadaniu bindugi, Figura Chrystusa na rynku w Przybyszewie przystani i warsztatu szkutniczego. Budowano łodzie płaskodenne dla TADEUSZ KOŚCIUSZKO transportu płodów rolnych. Miasto się (1746-1817) rozrastało i w XVI wieku przyłączono Generał polski do niego formalnie wsie: Osuchów i amerykański, bohater i Przybyszkowice. Jednak tylko narodowy (Powstanie ta druga wieś stała się faktycznie Kościuszkowskie), uczestnik wojny częścią miasta. W czasie powstania o wolność Stanów kościuszkowskiego w ratuszu przeZjednoczonych. Wydał bywał Tadeusz Kościuszko, wydając uniwersały regulujące „ordonans Przybyszewski” do narodu sprawę chłopską. Przez (1794r.). Duży folwark w pobliskiej kilka dni przebywał wsi Borowe dzierżawił bohater w Przybyszewie. powstania kościuszkowskiego i wojen napoleońskich gen. Antoni Madaliński, którego nagrobek znajduje się Rynek przybyszewski

215

Miejscowości. Gmina Promna

Krajobraz okolic Przybyszewa

Przybyszew, plebania (XIX w.)

Ogórki przybyszewskie można kupić w Przybyszewie u Pana Sadkowskiego.

216

w miejscowym kościele. Przybyszew utracił prawa miejskie w 1869r. Przez całe wieki słynął z uprawy ogórków i ich kiszenia w dębowych beczkach, leżakujących w rozlewiskach Pilicy. Dzisiaj możemy zjeść tzw. „ogórki przybyszewskie”. Po odebraniu praw miejskich w 1870r. Przybyszew należał do gminy Borowe. W początkach XX wieku osada nadal słynęła z uprawy warzyw. Warzywnictwo „stało się specjalnością i niejako monopolem miejscowej ludności, z której w ciągu stuleci wytworzył się swoisty typ rolników-ogrodników. Bywalcy, bo zmuszani wywozić swe warzywa na targi do Warszawy, Radomia i innych miast, wyrobili w sobie rzutkość, przedsiębiorczość oraz dużą ogładę. Stąd do ostatnich lat przed wojną sposobem życia oraz zamożnością wyróżniali się nad sąsiadami. Toteż niechętnie wchodzili z nimi w związki rodzinne, niechętnie też utrzymywali stosunki towarzyskie” tak opisuje mieszkańców Przybyszewa Stanisław Rosłoniec. W 1921 roku w Przybyszewie mieszkało 1089 osób. Osada liczyła 162 budynki mieszkalne. W Przybyszewie nie dominowała ludność żydowska, tylko 104 osoby określiło się podczas spisu jako osoby wyznania mojżeszowego. Pozostali obywatele, czyli 985 osób,

Miejscowości. Gmina Promna

byli wyznania rzymskokatolickiego. W pobliskim Strupiechowie działała Żeńska Szkoła Ogrodniczo-Rolnicza. We wsi znajduje się kościół paraﬁalny w stylu neogotyckim, wzniesiony w latach 189298 wg projektu Konstantego Wojciechowskiego. Obok XIX w. budynek plebanii. We wsi zachowany jest prostokątny kształt rynku i wrzecionowaty kształt uliczek dawnego miasta oraz budynek zajazdu z końca XIX w., prawdopodobnie stoi w miejscu dawnego ratusza, w którym stacjonował Tadeusz Kościuszko. W Rynku dom (nr 105) zbudowany w 1 poł. XIX w. drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany.

Remiza strażacka w Przybyszewie z 1914r.

Rykały.

Wieś 10 km na północny-wschód od Promnej Wieś położona nad rzeką Dylówką na wysokości 142 m n.p.m.. w gminie Promna. Liczba ludności 401. Szkoła podstawowa, sklep, PKS. Osada powstała w połowie XV wieku. Pierwsze wzmianki pochodzą z zapisków herbowych z 1460 roku. Nazwa tam zapisana to Rakali. Osada związana była z paraﬁą Przybyszew. Rodem , który dziedziczył wieś, byli Rykalscy. W 1827 roku wieś liczyła 28 domów i 241 mieszkańców. W 1864 roku Rykały stały się siedzibą

Rykały zabudowania gospodarcze z datami: 1871 , 1961, 1967.

217

Miejscowości. Gmina Promna

Po wojnie majątek Rykały zamieniono w PGR, w którym pracowało 60-80 osób. W zabudowaniach dworskich hodowano 200 sztuk bydła, wybudowano także bloki obok dworskich czworaków.

urzędu gminy. W 1889 roku wieś liczyła 341 mieszkańców. W Rykałach istniał w tym czasie młyn wodny. W miejscowości jest znajduje się pałac wzniesiony w pierwszej połowie XIX wieku, przebudowany go w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku przez właścicieli wsi Tąkielów. Ostatnim właścicielem ziemskim był Stefan Tąkiel. We wsi w okresie międzywojennym istniała Kasa Stefczyka Sp. z o.o. Cieślą był M. Figurski, gorzelnię w Rykałach posiadał Stefan Tąkiel. Działała Spółdzielnia Mleczarska. Był też młyn wodny należący do J. Rosłańca, a sklep z artykułami spożywczymi posiadała M. Jarzębińska.

Stanisławów.

W Stanisławowie można zaopatrzeć się w różne rodzje miodu pitnego. Cena 20 zł.

Wieś 3,5 km na północ od Promnej Sołectwo położone wśród sadów na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 117. Sklep, skup owoców, PKS. Osada powstała na początku XX wieku. Nazwa pochodzi od imienia Stanisław. W 1921 roku w Stanisławowie naliczono 22 domy i 125 mieszkańców. Wieś należała do gminy Promna.

Wola Branecka.

Wieś 4,5 km na północny–wschód od Promnej Wieś położona na wysokości 145 m n. p.m. w gminie Promna. Liczba ludności 28. Wola Branecka powstała w początkach XV wieku. Pierwsze wzmianki o istnieniu wsi

218

Miejscowości. Gmina Promna

pojawiają się w Księdze Ziemi Czerskiej w 1480 roku. Kolejne wzmianki pochodzą z 1540 i 1576 roku. Z historią tej miejscowości związany jest ród Braneckich z Brankowa. Podobnie jak w Biejkowie, rycerski ród Braneckich, rozrastając się, założył obok swojej rodowej wsi nową wieś. Ta nowa osada nazwana został Wola Branecka. Powstanie wsi pokrywa się z pierwszymi wzmiankami o Braneckich z 1476 roku. Zapis z 1480 roku o Woli Braneckiej odnosi się do podziałów wsi między Braneckimi a Zawiszami. Mikołaj Branecki z Brankowa podzielił się tą wsią z Janem Zawiszą, chodziło najpewniej o podziały rodzinne. Po Mikołaju Braneckim dziedzicem wsi był Grzegorz Branecki. Kolejny dziedzic to Piotr, jego syn. Po Piotrze Braneckim na początku XVI wieku dziedzicem został jego syn Jerzy. Jerzy z kolei miał dwóch synów: Bernarda i Piotra. Oni to dziedziczyli wieś w drugiej połowie XVI wieku. Bernard został podsędkiem czerskim. Jego syn - Samuel dziedziczył wieś na początku XVII wieku. Kolejnym dziedzicem był syn Samuela - Szymon, a potem syn Szymona - Kazimierz. Tenże Kaziemierz w 1661 roku ustanowił w sądzie w Czersku zapis o dożywotnim posiadaniu wsi przez jego żonę Konstancję, a potem majątek miał przejść na jego synów: Andrzeja, Franciszka i Jakuba. Tak też się stało, jednak po śmierci Konstancji w końcu XVII wieku bracia sprzedali rodzinną wieś Boglewskim z Boglewa i wyjechali na Ruś. W 1827 roku wieś liczyła 5 domów i 40 mieszkańców. Była to więc bardzo mała osada, należała do paraﬁi Wrociszewo. W 1864r. Branków włączono do gminy Promna. Ostatnią właścicielką dóbr Branków była Maria Morsztyn.

Rykały, brama do pałacu

Przybyszew, budynek z końca XIX w.

Rykały i Promna leżą na Szlaku pałaców i dworów poludniowego Mazowsza, który wytyczony został od Rykał do Warki. Rowerem można go przejechać w ciągu jednego dnia (40km).

219

Smardzw, kapliczka z poczÄ&#x2026;tku XX w.

Miejscowości. Gmina Radzanów

Gmina Radzanów Radzanów.

Wieś, 12 km na południowy-zachód od Białobrzegów. Siedziba gminy, sołectwo położone w dolinie Ślepianki dopływu Pierzchnianki na wysokości 163 m n.p.m. w powiecie białobrzeskim. Liczba ludności 379. Parafia, sklepy, OSP, poczta, masarnia, młyn, bank, przystanek PKS, ośrodek zdrowia. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imienia Radzan (Radzon). Pierwsza wzmianka pochodzi z 1391r. (Jan z Radzanowa). W 1569 r. jako właściciel figuruje Andrzej Dunin Szpot herbu Łabędź. Na przełomie XVI i XVII w. Radzanów dostał się w ręce Rozniszewskich, a potem Kurdywanowskich, którzy władali wsią aż do połowy XVIII w. Następnie wieś odziedziczyli Kożuchowscy, a po nich, w końcu XVIII w., Łukasz Domaszewski. Sprzedał on Radzanów w 1793r. Janowi Badowskiemu. Na początku XIX w. dziedzicem wsi był Maciej Skrodzki, regent ziemski i grodzki. To on w latach 1807-1810 przystąpił do budowy nowego kościoła. Sprzedając majątek, zobowiązał nowego nabywcę Badowskiego do dokończenia budowy ten jednak nie wywiązał się z przyrzeczenia. W 1817r. Radzanów trafił w ręce Józefa Krassowskiego, który

www. radzanow.pl

Ostatni dziedzic Radzanowa Daczewski, ożenił się w Orońsku z córką znanego malarza Józefa Brandta.

221

Miejscowości. Gmina Radzanów

dokończył budowę kościoła. Od barona Korffa Radzanów zakupił jego kuzyn Tadeusz Kiciński, który posiadał ten majątek do swojej śmierci w 1900r. We wsi kościół pod wezwaniem Św. Marcina wzniesiony został w stylu klasycystycznym w latach 1807-1820. Na miejscowym cmentarzu groby właścicieli Radzanowa. Tutaj spoczywają prochy podporucznika Wojska Polskiego Macieja Pruszkowskiego, który zginął w potyczce w Mariankach.

Radzanów, główna ulica

Błeszno.

W gminie Radzanów znajduje się 26 miejscowości z czego 17 jest sołectwami.

222

Wieś 4 km na północ od Radzanowa Sołectwo na północnym krańcu gminy na wysokości 165 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 280. Kaplica, sklep, PKS. Pierwsza pisana wzmianka o wsi pochodzi z 1412r. z ksiąg sądowych sandomierskich, miejscowość ﬁguruje jako Blesno. Pierwszym znanym właścicielem wsi był Goworek z Błeszna herbu Rawicz. Według spisu podatkowego z 1508r. właścicielami wsi to: Stanisław Suski oraz Jan z Błeszna. W połowie XVI w. dziedzice Błeszna przyjęli nazwisko Błaszczyńskich od nazwy rodowej wsi. W XVI w. Błeszno liczyło około 60-80 mieszkańców. W końcu XVI w. wieś należała do Wolskich, a potem (połowa XVII w.) do Kożuchowskich,

Miejscowości. Gmina Radzanów

właścicieli Kożuchowa; do Piotrowskich. W XIX w. stała się własnością Franciszka Młockiego. W 1965r. we wsi powstała cegielnia, zamknięta po 15 latach funkcjonowania, ponieważ wyczerpano miejscowe pokłady gliny. Dzięki staraniom mieszkańców w 1997r. miejscowy sklep przeznaczono na kaplicę ﬁlialną paraﬁi Radzanów.

Branica.

Wieś 5 km na północny–wschód od Radzanowa Osada położona w dolinie niewielkiego cieku wodnego, lewego dopływu Pierzchnianki na wysokości 138 m n. p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 227. Powstała prawdopodobnie między XII a XIV w. na trakcie Pierzchnia – Jasionna. Zapiski dotyczące wsi pojawiają się już w 1421r. w Kodeksie Dyplomatycznym Małopolski (zapisano Brannicza). Nazwa pochodzi od dawnego słowa „brń”, oznaczającego kiedyś miejsce błotniste, gliniaste. Pierwszym znanym właścicielem Branicy był Piotr Żak z Piekoszowa. Wieś w następnych wiekach często zmieniała właścicieli (ród Zawiszów, Bidzińscy, Ligęzowie, Mireccy, Wężykowie). W 1847r. tak opisano wieś: „grunty mierne z lasami ma rzekę tego imienia służącą młynarzom”. Po Wężykach wieś staje się własnością Kaliszów. Z tej rodziny pochodziła żona płk. Dionizego Czachowskiego. We wsi do lat 70. stał dworek drewniany, tynkowany, kryty strzechą (po lewo przy drodze do Radzanowa). Obok dworu stał spichlerz. Pozostałości zabudowań istnieją do dzisiaj w postaci ceglanych fragmentów. Stoją także stare drzewa po dawnym parku. W 1945r. w Branicy Niemcy zostali otoczeni przez wojska sowieckie. Nie chcieli być wzięci do niewoli wysadzili się w czołgu w lesie na zachód od wsi. Do dzisiaj okoliczna ludność posiada w swych gospodarstwach części od tego czołgu.

Branica

Na początku XIX w. rezydujący w Bukównie dziedzic Badowski, poślubił siostrę Justyny Krzyżanowskiej żony Mikołaja Chopina, stając się wujkiem Fryderyka. W dworku w Branicy koncertował Fryderyk Chopin, zatrzymując się w drodze do swojej ciotki z Bukówna.

223

Miejscowości. Gmina Radzanów

Bukówno.

Nagrobek Adama Krzyżanowskiego w Bukównie

Bukówno

W Czarnocinie odbywa się tzw. „Jarmark Czarnociński”, na którym zapoznać się można ze starymi obrzędami, zwyczajami i zawodami. Na jarmarku można również posłuchć kapel ludowych i zobaczyć różne tańce ludowe.

224

Wieś 2,5 km na południowy–zachód od Radzanowa Wieś położona nad rzeką Pierzchnią na wysokości 155 m n.p.m. w gminie Radzanów. Nazwa wsi pochodzi od lasu bukowego. Liczba ludności 326. Szkoła podstawowa, parafia, sklep, OSP. Wieś średniowieczna, od 1403r. parafia wyodrębniona z parafii Radzanów. Pierwsze pisane wzmianki pochodzą z 1441r. z ksiąg sądowych sandomierskich (Bukowno). Tradycja kościelna mówi, że pierwszy kościół zbudowany przez Mikołaja Goworka i Władysława Łazarza, powstał w 1403r. Właścicielami wsi są Goworkowie (XV w.), a następnie Stanisław, Dorota Falisławska, Jan Ciołek, Jerzy Dembowski (1569 r.). W XVIII w. wieś trafiała w ręce Badowskich, potem Stobieckich, Jagniątkowskich i Sadkowskich, a w XIX w. - Zakrzewskich. W 1863r. na cmentarzu parafialnym w Bukównie pochowano płk. Dionizego Czachowskiego. Na cmentarzu została płyta nagrobna bohatera powstania styczniowego. Spoczywał tu w latach 1863-1938. Zwłoki w 1938 r. przeniesiono do Radomia. Na cmentarzu w pięknym grobowcu płaskorzeźbionym, spoczywają prochy Adama Krzyżanowskiego (1765 – 1848) wuja Dionizego Czachowskiego i Fryderyka Chopina. Wiosną 1936r. w Bukównie miał miejsce nieudany zamach na wójta gminy Radzanów – Michała Leśnowolskiego. Drewniany kościół pod wezwaniem Zwiastowania NMP z końca XVII w.; przy kościele drewniana dzwonnica, a na placu kościelnym drzewa - pomniki przyrody.

Czarnocin.

Wieś 5 km na południowy–zachód od Radzanowa Sołectwo na południowym krańcu powiatu na wysokości 176 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności

Miejscowości. Gmina Radzanów

287. OSP, sklep. Miejscowość powstała prawdopodobnie w XIII w. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 2 poł. XV w. W 1508r. właścicielką wsi była wdowa po Grocie Nowomiejski Barbara. Po wdowie wieś przeszła w ręce możnego rodu Szpotów Duninów herbu Łabędź. Za czasów kolejnych właścicieli Czarnockich (XVI-XVII w.) we wsi istniał zbór kalwiński, jedyny na tym terenie. Potem wieś przechodziła w różne ręce, by w XIX w. traﬁć we władanie Krzyżanowskich. Adam Krzyżanowski był stryjem pierwszego gubernatora Alaski i uczestnika amerykańskiej wojny secesyjnej – gen. Włodzimierza Krzyżanowskiego. W 1881r. Czarnocin liczył 175 mieszkańców. W okresie międzywojennym we wsi stał wiatrak i rozpoczęła swoją działalność szkoła powszechna. Obecnie jeden z głównych ośrodków tzw. „zagłębia paprykowego”.

Dziadek Henryka Sienkiewicza ożenił się z wdową Oborską, właścicielką majątku w Grotkach. Po jej śmierci Sienkiewiczowie stali się właścicielami tych dóbr.

Grotki.

Wieś 5 km na południowy–zachód od Radzanowa Wieś położona w obszarze źródłowym Pierzchnianki na wysokości 176 m n. p.m. w gminie Radzanów. Liczba mieszkańców 162. OSP. Wieś powstała na przełomie XV i XVI w. jako osada leśna, należąca do właściciela Czarnocina HENRYK SIENKIEWICZ – Grota Nowomiejskiego. Wieś (1846-1916) wzmiankowana w XVI w. jako Wola Pisarz, zyskał sławę Grotowska. W 1569 r. dziedzicem jednego z największych wsi był Jan Rokicki. Po Rokickich wieś twórców prozy polskiej przeszła na własność Kożuchowskich, i światowej. Laureat którzy dziedziczyli ją aż do końca nagrody Nobla za powieść Quo vadis. Autor XVIII w. Następnie wieś kupił powieści: Potop, Krzyżacy, Józef Oborski. W XIX w. mieszkała Rodzina Połanieckich, w Grotkach rodzina Sienkiewiczów. W pustyni i w puszczy; We wsi istnieją pozostałości po nowel: Janko Muzykant, dworze i parku, będących własnością Bartek zwycięzca. Spędził Józefa Sienkiewicza, a potem jego dzieciństwo w majątku syna Jana Pawła Sienkiewicza Grotki (gmina Radzanów). i żony Stefanii z Cieciszowskich. Z tego małżeństwa urodził się w Woli Okrzejskiej przyszły wielki pisarz i noblista Henryk Sienkiewicz (18461916). W Grotkach spędził część swojego dzieciństwa, wracając tutaj w późniejszych latach. Polował w Puszczy Stromieckiej.

225

Miejscowości. Gmina Radzanów

Kadłubska Wola.

Kadłubska Wola

Wieś 4 km na południowy-wschód od Radzanowa Sołectwo położone nad dopływem Tymianki na wysokości 165 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 259. OSP, sklep, przystanek PKS. Nazwa wsi pochodzi od wsi Kadłub, na której gruntach powstała w XIV w. Była własnością Dzików Kadłubskich, Kaszewskich, Kochanowskich, DuninSulgostowskich. W 1827r. liczyła 129 mieszkańców zamieszkujących w 14 domach. W okresie międzywojennym ośrodek ruchu narodowo-demokratycznego.

Kępina.

Wieś 3 km na północny-zachód od Radzanowa Wieś w sołectwie Zacharzów, położona nad rzeczką Ślepianką na wysokości 170 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 42. Tartak. Nazwa pochodzi od kęp wytworzonych na piaszczystych wzniesieniach w pobliskich lasach. Wieś powstała w wyniku karczunku lasu dóbr Zacharzów około 1860r., dokonanego przez dziedzica Piotra Sławińskiego. W czasie I wojny światowej przez pobliskie lasy przebiegała linia frontu austriackorosyjskiego. W latach 1941-44 przemarsze partyzanckie. W 1940r. we wsi mieszkały 52 osoby.

Kozłów.

Wieś 3,5 km na południowy–zachód od Radzanowa Sołectwo położone nad rzeką Pierzchnią na wysokości 174 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba mieszkańców 115. Przystanek PKS. Nazwa wsi pochodzi od nazwiska Adama Kozłowskiego, ostatniego dziedzica Bukówna. Osada powstała w końcu XIX w. na gruntach folwarcznych folwarku Bukówno. Jej istnienie odnotowano po raz pierwszy w 1877r. w Skorowidzu Królestwa Polskiego. Do lat 50. XX w. była

226

Miejscowości. Gmina Radzanów

częścią Bukówna. Wieś otaczają uprawy sadownicze i tunele foliowe.

Młodynie

(Dolne i Górne). Wsie 3 km na południe od Radzanowa Wsie sołeckie położone nad niewielkim ciekiem wodnym, prawym dopływem Pierzchni na wysokości 170 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 489. OSP, sklepy. Wsie powstały na początku XVI w. Nazwa Młodynie pochodzi od staropolskiego imienia „Młodyń”. Pierwszą wzmiankę odnajdujemy w spisie podatkowym powiatu radomskiego z 1508r. W tym czasie, podobnie jak Czarnocin i Bukówno, wieś dziedziczyła Barbara Nowomiejska. Kolejni dziedzice to: Radzińscy, Lasoccy. Po nich właścicielami wsi byli Morsztynowie i Popielowie, a w XIX w. Chlewiccy. Podział wsi na Młodynie Górne i Dolne wytworzył się po powstaniu styczniowym, gdy zaczęto uwłaszczać ziemię. We wsi znajduje się zakład mleczarski.

W drodze do Młodyń

Ocieść.

Wieś 6 km na południowy – zachód od Radzanowa Sołectwo położone na wysokości 176 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 185. Leży nad dopływem Pierzchnianki. Początki wsi sięgają XVI w. Powstała jako mała osada leśna. W spisie podatkowym z 1508r. nie ma jeszcze informacji o tej wiosce, natomiast w 1511r., podczas wizytacji kościelnej, zapisano istnienie wsi o nazwie Oczyszyecz. Nazwa tej osady pochodzi od słowa „ociosać”, oznaczającego czynność wykonywaną podczas obróbki drzewa. Miejscowy ród

227

Miejscowości. Gmina Radzanów

szlachecki przyjął nazwisko od nazwy wsi. W 1569 r. dziedzicem wsi był Stanisław Ocieski. Następnie wieś dziedziczyły ródy Kroguleckich, Kozietulskich, Rogolińskich, Kochowskich. W XVIII w. wieś stała się dziedzictwem Grotowskich. W latach osiemdziesiątych XIX w. we wieś liczyła 11 domów i 108 mieszkańców.

Podgórze.

Podgórze

Wieś 4,5 km na północny–zachód od Radzanowa Wieś w sołectwie Podlesie na wysokości 177 m n.p.m. u podnóża malowniczego pagórka wydmowego w gminie Radzanów. Położona u źródeł Ślepianki lewego dopływu Pierzchni. Liczba ludności 37. Kopalnia piasku. Nazwa wsi pochodzi od położenia u podnóża wzniesień zwanych Górami Piaskowymi. Powstała w 1877r. jako osada Ratoszyn – Góry, gdy właściciel majątku Ratoszyn mgr Antoni Chrzystkowski założył tu hutę szkła. Pod nazwą „Podgórze” wieś występuje od 1921r. W okresie międzywojennym wydobywano tutaj torf.

Podlesie.

Podlesie, tablica pamiątkowa

228

Wieś 6 km na zachód od Radzanowa Sołectwo położone wzdłuż zwydmionego kompleksu leśnego Puszczy Pilickiej na wysokości 186 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba mieszkańców 108. Przystanek PKS, ośrodek paprykarski, skup upraw tunelowych. Nazwa wsi pochodzi od położenia na skraju kompleksów leśnych Puszczy Pilickiej. Wieś założona przez Antoniego Chrzystkowskiego w ramach kolonizacji lasu folwarcznego jako Pieńki Ratoszyńskie powstała w 1877r. W latach 1907-1958 nosiła nazwę Podlesie Ratoszyńskie. W lipcu 1943r. w Starym Borze Niemcy dokonali egzekucji 9 Żydów. 11 czerwca 1943r.

Miejscowości. Gmina Radzanów

zamordowano 6 mieszkańców okolicznych miejscowości. W 1964r. postawiono we wsi płytę, upamiętniającą oﬁary niemieckiego mordu.

Ratoszyn.

Wieś 4 km na zachód od Radzanowa Wieś sołecka położona na wysokości 180 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba mieszkańców 195. OSP, sklep. Pierwsza pisana wzmianka pojawiła się w 1508r. W tym czasie wieś była własnością Adama z Ratoszyna. Miejscowy ród rycerski od nazwy wsi przyjął nazwisko Ratoscy. W 1569r. właścicielem ziemskim był Krzysztof Ratoski. W XVII w. Ratoszyn przeszedł na własność Kożuchowskich, a następne Smuszowskich, Zdzichowskich, Krassowskich, barona Korffa. W 1864r. założona tu została przez dziedzica wsi Tadeusza Kicińskiego pierwsza szkoła. Szkoła funkcjonowała kilka lat, ale około 1870r. została zamknięta, prawdopodobnie przez carski rząd za „antyrusyﬁkację” i naukę w języku polskim. Szkoła Powszechna znowu zaczęła działać w 1916r. w mieszkaniach prywatnych. W okresie międzywojennym Ratoszyn trawiony był kilkoma pożarami (w 1924r. spłonęło 25% domów). W czasie II wojny światowej mieszkańców wysiedlono do Podlesia i Kostrzynia. We wsi znajduje się zabytkowa XVII – XVIII w. kapliczka Najświętszej Maryi Panny z legendarnym kamieniem, na którym widoczne są ślady stóp. Według legendy jest to miejsce objawienia się Matki Boskiej z dzieciątkiem.

Rogolin.

Ratoszyn, kapliczka z 1907r.

Radzanów - kościól, fragmenty kapliczki zniszczonej przez SB w Rogolinie

Wieś 2 km na wschód od Radzanowa Sołectwo położone nad rzeką Pierzchnią na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 369. Gimnazjum, szkoła podstawowa, sklep, OSP, przystanek PKS. Wieś powstała w początkach XVI w. Nazwa wsi pochodzi od herbu Rogala.

229

Miejscowości. Gmina Radzanów

W 1508r. wieś była własnością Doroty z Rogolina. W XVI w. Rogolin stał się własnością rodu Jarzynów – herbu Trzaska. W 1569r. właścicielem wsi był Jan Jarzyna, podstoli królewski. W połowie XVII wieś kupił Stanisław Kożuchowski, a w XVIII w. stała się ona własnością Straszów herbu Odrowąż. Potem wieś przechodziła z rąk do rąk. Jej właścicielami byli: Makowieccy (XIX w.), Trojaki, Osuchowscy; a w 1879r. dobra te nabył Franciszek Osrtomęcki. W 1921r. Rogolin liczył 149 mieszkańców i posiadał wiatrak.

Początek szlaku rowerowego w Rogolinie

Smardzew.

Aby traﬁć do kaplicy Młockich, należy w Smardzewie kierować się w kierunku Pierzchni. Po około 300 m od skrzyżowania skręcamy w lewo do lasu (mijamy zielony szlaban) i ścieżką przez zarośla idziemy lekko w prawo i pod górkę. Wychodzimy na polankę, przed nami (100 m w lesie) stoi kaplica.

230

Wieś 2,5 km na północ od Radzanowa Sołectwo z trzech stron otoczone lasem, położone nad Ślepianką na wysokości 165 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 181. Przystanek PKS, sklep, zakład mechaniki pojazdowej. Pierwsze pisane wzmianki pochodzą z 1409r. W 1508r. wieś należała do Jana Smarzowskiego. Według spisu podatkowego z 1569r. właścicielem wsi był Jan Wierzbiński. W XVII w. księgi paraﬁalne jako właścicieli notują ród Zawiszów. Następnie wieś traﬁła w ręce Domaszewskich (1775r. Piotr Domaszewski – podstoli łukowski). W XIX wieku wieś przeszła we władanie rodu Wodzińskich, właścicieli Białobrzegów. Córka właściciela Białobrzegów, Wiktoria, wyszła za mąż za Franciszka Młockiego i wniosła w posagu Smardzew. W 1856 roku Franciszek ufundował kaplicę w lesie Prawdzic. W okolicznych lasach w maju 1863r. miała miejsce tzw. Bitwa Radzanowska. Starły się tu wojska powstańcze pod dowództwem płk. Dionizego Czachowskiego z wojskami rosyjskimi. Polaków było około 440, zaś Rosjan 2000. Bitwa toczyła się na przestrzeni kilkunastu kilometrów na wschód od Radzanowa. Straty Polaków wyniosły 20 poległych, a kozaków 80. Mogiły powstańcze znajdujące się tutaj do dnia dzisiejszego są miejscem, gdzie rozpoczęła się bitwa. Popularnie określa się to miejsce „Pod Bukami”. W lesie pod Smardzewem znajdują się ruiny kaplicy Młockich z XIX w. We wsi kapliczka z II połowy XIX w.

Miejscowości. Gmina Radzanów

Zacharzów.

Wieś 2,5 km na północ od Radzanowa Sołectwo, położone na wysokości 167 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 132. OSP, sklep, przystanek PKS. Pierwsze pisane wzmianki pochodzą z 1415r. (Zachorzew). Nazwa pochodzi od staropolskiego „Zacharz”. Wieś przez długie lata była dziedzictwem Gościeszewskich. W XVII w. wieś stała się własnością rodu Krassowskich. W XIX w. Zacharzów to własność Cichockich, a w połowie XIX w. Piotra Sławińskiego. Jeszcze do połowy XX w. we wsi znajdował się dworek z początku XIX w., drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany. Obecnie nie istnieje.

Żydy.

Wieś 6,5 km na wschód od Radzanowa Sołectwo położone nad dopływem Pierzchni na wysokości 186 m n.p.m. w gminie Radzanów. Liczba ludności 88. Sklep, przystanek PKS. Ośrodek paprykarski. Początki miejscowości sięgają XV w. Jan Długosz wymienia wieś o nazwie Wola Zidowska. Potem wieś funkcjonuje pod inną nazwą: Olszowe Laski, Olsowe Liaski (1569r.). W tym czasie miejscowość była własnością Wolskich. Później wielokrotnie zmieniała właścicieli. W początku XIX w. dziedzicami została rodzina Niskich. W XIX w. wrócono do dawnej nazwy i w 1827r. w spisie miejscowości Królestwa Polskiego pojawiła się nazwa Żydowo. W okresie międzywojennym Żydy należały do gminy Potworów.

W latach 60. w czasie przygotowywania placu pod budowę szkoły w Rogolinie, jeden z funkcjonariuszy SB zniszczył kapliczkę. Jak się okazało tydzień po tym fakcie zginął w wypadku. Fragment krzyża z tej kapliczki przechowywany jest w kościele w Radzanowie obok ołtarza głównego.

Bocianie gniazdo w okolicy Zacharzewa

231

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

Gmina Stara Błotnica Stara Błotnica.

Stara Błotnica

232

Wieś 12 km na południe od Białobrzegów. Sołectwo i siedziba gminy. Wieś położona na wysokości 152 m n.p.m. w powiecie białobrzeskim. Liczba ludności 304. Gimnazjum, szkoła podstawowa, OSP, bank, ośrodek zdrowia, paraﬁa, sklepy. Jedna z najstarszych miejscowości powiatu. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1257r. i wskazuje, ze Bogusław z Błotnicy oﬁarował wieś Świerkowicz Bożogrobcom w Miechowie. Właścicielami wsi byli do 1380r. Błotniccy herbu Doliwa. potem Janusz Kukla oraz Miecław i Maciej z Błotnicy. Dolwici władali nią przez wieki, gdyż w 1649r. notowany był Mikołaj Bogacki herbu Doliwa. W XVIII w. wieś należała do Przerębskich, a potem do Prażmowskich, Kordowskich, Majewskich i Pawłowskich. W XIII wieku na miejscu dzisiejszego kościoła znajdowało się grodzisko otoczone fosą. Istniało do XV w. We wsi kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, Pani i Królowej Radomskiej z obrazem słynącym

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

cudami. Przy kościele plebania z 1901r. W czasie II wojny światowej Niemcy na tym terenie chcieli utworzyć poligon lotniczy. Oznaczałoby to likwidację wsi. Wstawiennictwu Matki Bożej Pocieszenia przypisuje się odwiedzenie Niemców od tego zamiaru. We wsi znajduje się pomnik wzniesiony dla uczczenia żołnierzy walczących z okupantem.

www. starablotnica.pl

Chruściechów.

Wieś 4 km na północ od Starej Błotnicy Osada położona na południowym krańcu dużego kompleksu leśnego na Równinie Radomskiej na wysokości 149 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba mieszkańców 167. PKS, sklep. Pierwszym znanym właścicielem Chruściechowa był Mikołaj Chruściechowski, żyjący na przełomie XIV i XV w. Chruściechowscy dziedziczyli te ziemie aż do XVII w. Przez cały ten okres wieś należała do Księstwa Mazowieckiego, paraﬁi Jasiońskiej. Następni dziedzice to Domaniewscy, potem Karczewscy, Mareccy (do ok. 1833r.) i Arkuszewscy. 8 września 1939r. wycofujące się przez Chruściechów i Siekluki pododdziały 13 Dywizji Piechoty i Wileńskiej Brygady Kawalerii stoczyły bohaterskie walki w lesie chruściechowskim i na obrzeżach miejscowości. Aresztowano Mariana i Antoniego Arkuszewskich. Marian zmarł w obozie

Pałac w Chruściechowie

233

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

koncentracyjnym w Dachau. Majątek traﬁł w ręce SS. W 1941 roku wysiedlono część ludności wobec planów umieszczenia w okolicy Błotnicy poligonu lotniczego. We wsi XIX-wieczny dwór i park (własność prywatna) oraz gorzelnia z 1907r.

Gozdowska Wola.

W Żdżarach (gmina Stara Błotnica) istnieje kapela ludowa Stanisława Kujawiaka. Grają repertuar ludowych przyśpiewek i tańców południowego Mazowsza. Zdobywcy wielu nagród na festiwalach muzyki ludowej.

Wieś 8 km na wschód od Starej Błotnicy Położona wśród torfowych łąk, nad rzeka Tymianką na wysokości 135 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 15. Prawdopodobnie powstała w dobie osadnictwa na prawie niemieckim, tj. XIII-XIV w. jako osada obsługująca gród książęcy w Goździe Starym. Inicjatorami założenia osady byli prawdopodobnie właściciele okolicznych dóbr – Godzcy herbu Doliwa z Gozdu. Dzieje osady aż do końca XVIII w. były związane z historią rodziny Gozdowskich. W 1776r. Wola Gozdowska liczyła 2 domy. Po okresie dziedzictwa Godzkich wieś przeszła na własność rządu austriackiego. W 1808r. nabył ją Józef Teodor Makomaski (Gozdka Wola). W 1881r. osada liczyła 62 mieszkańców, istniał tutaj folwark. W okresie wojny istniał tutaj obóz pracy. Więziono tu jednocześnie ok. 50 Polaków i ok. 100 Żydów. Przez obóz przeszło w sumie około 400 osób. Polacy pracowali przy wyrobie różnych przedmiotów ze słomy, a Żydzi przy melioracji łąk. W czasie likwidacji obozu więźniów wywieziono do obozu w Wincentówce koło Radomia.

Gózd Stary.

Wieś 4 km na północny-wschód od Starej Błotnicy Wieś sołecka położona przy trasie S7: Białobrzegi – Radom nad Tymianką na wysokości 141 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 385. Sklep, szkoła podstawowa, paraﬁa. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1397r. (wymieniony Jan z Gózdu) i z 1415r. (Sieciech z Gózdu). Następnie wzmiankowany jest Stanisław z Gozdu, kasztelan brzesko-kujawski, który w 1430r. podpisał przywileje jedleńskie. Na wschód od wsi grodzisko średniowieczne z XIVw.

234

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Józefa Pracownika. Pierwsze nabożeństwa odprawiano w remizie strażackiej. Parafia długo nie mogła uzyskać od ówczesnych władz państwowych zgody na budowę nowego kościoła. Prace rozpoczęto pod przykrywką budowy budynku gospodarczego. Dopiero 30 czerwca 1960r. parafia otrzymała pozwolenie na dokończenie „budynku gospodarczego” i przeprowadzenie jego adaptacji na kaplicę. Prace zakończono w 1961r.

Kadłub Stary.

Wieś 2 km na zachód od Starej Błotnicy Osada położona na wysokości 160 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 309. Sołectwo. Dzieje osady wiążą się z rodem Doliwów. W 2 poł. XV w. dziedzicami byli Bobrkowscy herbu Doliwa, właściciele miejscowości Bobrek. Osada Kadłubek powstała zapewne w 2 poł. XIV w. lub w 1 poł. XV w. Nazwa pochodzi od imienia Kadłub i oznacza miejsce, w którym dawniej był las. Wymienił ją w 1511r. prymas Jan Łaski w opisie parafii Błotnica. W 1576r. dziedzicami byli bracia Stanisław i Jan Bobrkowscy. Jan przyjął nazwisko Kadłubki od siedziby swego głównego dworu. Potem dziedzic Jakub Kadłubki (zm. 1673r.) – wojski czerski, ufundował budynek parafialnego przytułku dla ubogich w Błotnicy. W 2 poł. XVIII w. dobra należały do rodziny Ciborowskich herbu Pielesz. W latach 1826-1832 dobra dziedziczą Antoni i Anna Trąbczyńscy. Wieś liczyła wtedy 20 gospodarstw i 207 mieszkańców. Wieś dziedziczyli także: Karolina Dobiecka, Teofil Łazowski. We wsi stacjonował oddział Dionizego Czachowskiego. Pod koniec XIX w. dobra zostały podzielone pomiędzy kolonistów, we wsi funkcjonował wiatrak. W 1919r. wieś liczyła 534 mieszkańców. W okresie międzywojennym funkcjonowała szkoła.

W Kadłubie

235

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

Kaszów.

Kaszów

W Kaszowie i Starej Błotnicy prężnie działają Koła Gospodyń Wiejskich, jedyne tego typu organizacje na terenie powiatu białobrzeskiego.

Wieś 3,5 km na południe od Starej Błotnicy Osada położona na Równinie Radomskiej na wysokości 157 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 240. Sołectwo, szkoła podstawowa, paraﬁa, sklep, PKS. Istniała już w XIII w. Pierwszymi właścicielami była rodzina Kaszowskich herbu Janina, którzy swój ród wywiedli z Kaszowa. Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od imienia Kasz (legendarny założyciel osady). W 1340r. erygowana została paraﬁa w Kaszowie i wybudowany pierwszy kościół. W 1398 r. właścicielem wsi był Jan Kaszowski, chorąży ziemi sandomierskiej, znany kronikarzowi ks. Janowi Długoszowi, jako oddany rycerz króla Władysława Jagiełły. W 1409r. wybudowano nowy kościół fundacji Jana Kaszowskiego. Kaszowscy dziedziczyli wieś do końca XVII w. Potem dobra przeszły w ręce rodzin Ciołków, Gniewoszów Sołtyków i innych. W 1776r. Kaszów liczył 25 gospodarstw. W 1779r. w Kaszowie istniał szpital ufundowany przez Feliksa Sołtyka, starostę zwinogrodzkiego. Po Sołtyku Kaszów dziedziczył Sebastian Bystrzanowski, chorąży chęciński. W latach następnych Kaszów dziedziczyli Zygmunt Zgliczyński, Józef Wiśniewski i Józefa Wodzińska z rodu właścicieli Suchej. We wsi zabytkowy drewniany kościół z XVII w., kapliczka z 1880r.

Kiełków Stary.

Wieś 3,5 km na północny-wschód od Starej Błotnicy Wieś położona na skraju podmokłej doliny Tymianki na wysokości 141 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 178. Stąd wywodzą się Kiełkowscy. We wsi wśród podmokłych łąk, około 200 m na wschód od zabudowań, znajduje się niewielkie wzniesienie (4 m) o średnicy 33 – 35 m, otoczone fosą o szerokości 14 – 20 m. Drewniany gródek wybudowano w XIII w. na miejscu wcześniejszej nieobronnej osady.

236

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

Pągowiec.

Wieś 3 km na północ od Starej Błotnicy Osada położona na skraju Puszczy Stromieckiej na wysokości 145m m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 123. Pierwsza osada istniała w miejscu wsi już w epoce kamiennej. Na wschodnich rubieżach wsi odkryto fragment krzemienia amfoterycznego i trzy małe skorupy. Sugeruje to, że istniało tutaj osadnictwo prawdopodobnie w neolicie. W okresie średniowiecza znajdowało się tu cmentarzysko datowane na XIXII w. Potem na obszarze dzisiejszej wsi osadnictwo zaczęło zamierać. W XIX w. pojawiły się pierwsze dokumenty z nazwą Pongowiec. Były to wówczas dobra dziedzica Kiełkowskiego. W początkach XX w. powstała wieś Pągowiec zamieszkiwana w 1918 r. przez 123 osoby.

Okolice Czyżówki

Kobylnik Stary

Pierzchnia.

Wieś 4,5 km na północny-zachód od Starej Błotnicy Wieś położona nad rzeką Pierzchnią na wysokości142 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 288. Sklep, PKS. Wieś istniała już w początkach XII w. W 1462 wymieniano ją pod nazwą Pierzna. Właścicielem był wtedy Mateusz Gruszczyński, wojewoda lubelski, oraz Jan z Dombrowicy. Wieś wchodziła w skład

237

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

paraﬁi Jasionna. W 1508r. właścicielem był Jakub Dzik, wojski radomski i sandomierski. Następnie właścicielami wsi byli między innymi: Zebrzydowscy, Kurdywanowscy, Szaniawscy. W 1794r. Pierzchnie nabyła rodzina Jabłonowskich herbu Grzymała. Córka Józefa Jabłonowskiego, Zoﬁa, w 1828r. wyszła za mąż za Aleksandra Fredrę. W 1827r. wieś liczyła 21 gospodarstw i 141 mieszkańców. Od 1818r. była siedzibą gminy. U schyłku XIX w. wieś liczyła 481 mieszkańców.

Ryki.

Ryki, pozostałości zabudowań dworskich

Wieś 1,5 km na północ od Starej Błotnicy Wieś położona wśród pól Równiny Radomskiej na wysokości 152 m n. p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba mieszkańców 122. Od XV w wieku własność Rykowskich herbu Doliwa, którzy się stąd wywodzili. Aleksander Rykowski w 1683r. brał udział w wyprawie na Wiedeń z Janem III Sobieskim gdzie został postrzelony i dzięki wstawiennictwu Matki Boskiej Pocieszenia z Błotnicy uratował życie. Rykowscy byli właścicielami wsi do końca XVII w. Potem Ryki przeszły w ręce Baranowskich, a następnie Boglewskich. Po nich tę miejscowość nabyli Kożuchowscy z Kożuchowa, Szaniawscy, a w XVIII w. Święciccy. W Rykach na prośbę ks. Skórkowskiego wypalano cegłę na kościół w Błotnicy. Wieś w 1864r. liczyła 23 gospodarstwa. W 1880r. właścicielem dworu i folwarku został Ignacy Arkuszewski (1830-1891), posiadający epitaﬁum w Błotnickim Sanktuarium. We wsi pozostałości zabudowań dworskich.

Siekluki.

Siekluki, miejsce tragicznej śmierci bpa J. Chrapka

238

Wieś 4,5 km na północ od Starej Błotnicy Wieś przy trasie S7 na wysokości 149 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 399. Sklep. Miejsce tragicznej śmierci biskupa Jana Chrapka. Stanowisko archeologiczne z kaﬂami garncarskimi. Prawdopodobnie istniała tutaj w 1167r.

Miejscowości. Gmina Stara Błotnica

rezydencja księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Około 1510 roku urodził się w Sieklukach zasłużony dla kultury polskiej pisarz reformacyjny i wydawca druków protestanckich Jan Seklucjan. W miejscowości znajdują się pozostałości młyna wiatrowego.

Sopot w 1880r. liczył 9 gospodarstw i 65 mieszkańców.

Sopot.

Wieś 3 km na wschód od Starej Błotnicy Wieś położona nad prawym dopływem Tymianki na wysokości 145 m n.p.m. w gminie Stara Błotnica. Liczba ludności 99. Prawdopodobnie powstała w początkach XVI w. Prymas Polski Jan Łaski wymienia wieś Sopot podczas wizytacji paraﬁi Błotnica. W Sopocie istniał już wtedy folwark. Prawdopodobnie właściciele posiadali tutaj również dwór. W XVI w. Sopot (Szpoth) znajdował się w składzie dóbr rodziny Braneckich – dziedziców Błotnicy i Brankowa. Po Braneckich wieś dziedziczyli m.in. Kuroszowie herbu Rawicz. Do 1825r. Sopot należał do Filipa Kordowskiego – sędziego pokoju powiatu radomskiego. Potem posesorem wsi był Józef Jaruntowski, następnie Walenty Pauler, Franciszek Pauler. W latach 1871 – 1891 dobra Błotnicy i Sopotu były własnością Jana Pawłowskiego.

JAN SEKLUCJAN (1510-1578) Polski działacz reformacyjny, teolog i pastor luterański, drukarz, tłumacz, wydawca i propagator ewangelickiej literatury religijnej w języku polskim. Prawdopodobnie pochodził z Siekluk.

Siemiradz

239

Puszcza Stromiecka

Miejscowości. Gmina Stromiec

Gmina Stromiec Stromiec.

Wieś 10 km na wschód od Białobrzegów. Osada puszczańska nad rzeką Dygą na wysokości 130 m n.p.m. w powiecie białobrzeskim. Liczba ludności 937. Siedziba gminy, sołectwo, gimnazjum, szkoła podstawowa, OSP, sklepy, paraﬁa, ośrodek zdrowia, bank, poczta, policja, biblioteka. Wieś wspomina Jan Długosz w XV w. jako Strzemech. Osada istniała już w XII w., w czasach panowania Bolesława Krzywoustego, jako miejscowość położona na wyrębach i karczowiskach Puszczy Stromieckiej. Paraﬁę założono w 1242r. (Konrad Mazowiecki), a poświadczył ją Zygmunt I Stary (1511). Okres rozkwitu przeżywał Stromiec w XVI i 1 poł. XVII w., kiedy nad Pilicą powstały pale i bindugi, gdzie ładowano płody rolne i leśne i wysyłano je ku Wiśle szlakiem „pływanek pilickich”. Pod koniec XVI w. miejscowe dobra dzierżawił Marcin Falęcki, a na początku XVII w. Krzysztof Terek. Szwedzi zniszczyli osadę leśną, a we dworze stacjonował Karol Gustaw. Pod koniec wieku osadę

www. stromiec.com www. ugstromiec.pl

Stromiec, kościół z 1905r.

241

Miejscowości. Gmina Stromiec

Stromiec, pomnik poświęcony pomordowanym mieszkańcom

przejął Feliks Boski, odbudował ją, uruchomił młyn i tartak oraz organizował cotygodniowe targi. W okolicznych lasach toczyły się ciężkie boje w czasie powstania styczniowego i II wojny światowej. We wsi znajduje się kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela z 1905r., pomnik ku czci 134 mieszkańców Stromca pomordowanych i poległych w czasie II wojny światowej.

Biała Góra.

Biała Góra, Ośrodek “La Estancia”

242

Wieś 8 km na północ od Stromca Wieś letniskowa położona na prawym, piaszczystym brzegu Pilicy na wysokości 112 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 51. Sklep, ośrodek wypoczynkowy (noclegi, restauracja). Nazwa pochodzi od malowniczej, piaszczystej skarpy nadpilickiej. Osada powstała w XIX w. Pierwsza pisana wzmianka pochodzi z 1827r. z Tabeli Miast i Wsi Królestwa Polskiego. W tych czasach Biała Góra nazywana była też Zator. Wieś liczyła 134 domy i 116 mieszkańców. Na mapie z 1839r. odnajdujemy już dwie wsie na tym terenie – jedna Budy Zator, a druga Osada Białogóra. W końcu XIX w. wieś należała do gminy Grabów w powiecie kozienickim i do paraﬁi Wrociszew.

Miejscowości. Gmina Stromiec

W okresie międzywojennym istniały dwie osady, jedna zwana Białą Górą - licząca 8 domów, a druga o nazwie Zator - licząca 15 domów. Dzisiaj Biała Góra to przede wszystkim miejscowość letniskowa. Wydzielonych jest tutaj około 350 działek.

Bobrek.

Wieś 5 km na południowy–zachód od Stromca Wieś sołecka położona na wschodnich krańcach Równiny Kozienickiej na wysokości 140 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 288. Szkoła podstawowa, sklep, PKS. Wieś była gniazdem rodzinnym rodziny Bobrowskich. Pierwsza informacja o rodzinie pochodzi z 1470r. Zapisano wtedy w księgach sądowych, że właścicielem Bobrka był Paweł Bobrowski. Bobrowscy dziedziczyli wieś aż do początków XVII w., kiedy to odsprzedali ją Lisowskim. Ci z kolei w XVIII w. (1740r.) odsprzedali wieś Zygmuntowi Mystkowskiemu. W 1827r. wieś liczyła 23 domy i 204 mieszkańców. W 1938r. znajdowało się w niej 80 domów oraz dwa wiatraki. Obecnie Bobrek to jedna z większych wsi w gminie Stromiec. Wizytówką wsi są liczne zakłady cholewkarskie i szewskie.

Boska Wola.

Wieś 8 km na północny–wschód od Stromca Sołectwo położone w Puszczy Stromieckiej na wysokości 118 m n. p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 248. OSP, PKS, sklep. Wieś powstała na początku XVI w. z inicjatywy rodziny Boskich, właścicieli sąsiedniej wsi Boże. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1531r. z wizytacji paraﬁi stromieckiej. W tym czasie wieś dziedziczyli: Jan Boski, Grzegorz Boski i Krzysztof Boski. W końcu XVIII w. wieś włączono do dóbr lichanickich, łącząc dobra rodziny Boskich. W końcu XIX w. istniał nadal folwark szlachecki, liczący 11 domów i 127 mieszkańców,

Kapliczka w Bobrku

Paintball w Boskiej Woli. Pole do gry o pow. 2000 m2. 20 kompletów do gry. Ceny: wejście na pole z własnym sprzętem - 20 zł, wypożyczenie maski, munduru i markera ze 150 kulami - 50 zł. Kontakt: Boska Wola 1B 26-804 Stromiec. Tel. (48) 6192004 601767314, www. paintball.tkdami.net

243

Miejscowości. Gmina Stromiec

a wieś należała do gminy Grabów i paraﬁi Stromiec. Po założeniu paraﬁi w Bożym wieś została do niej włączona.

Boże.

Boże, pozostałości zabudowań dworskich

Wieś 6,5 km na północ od Stromca Sołectwo położone na skraju dużego kompleksu leśnego Puszczy Stromieckiej na wysokości 120 m n. p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 191. Szkoła podstawowa, paraﬁa, sklep, OSP, PKS. Miejsce rodowe rodziny Boskich. Pierwszymi znanymi przedstawicielami rodziny byli Piotr i Paweł Boscy, odnotowani w dokumentach sądowych z 1464r. Stanisław Boski posiadał królewski przywilej na pozyskiwanie drzewa z Puszczy Stromieckiej. W 1665r. Se-weryn Boski został pisarzem ziemskim ziemi czerskiej oraz stał się właścicielem Białobrzegów i innych dóbr. Ostatnim dziedzicem wsi był Ignacy Boski, który w 1874r. sprzedał majątek Adolfowi Bagniewskiemu. W 1929r. wieś liczyła 317 mieszkańców. Rodzina Bagniewskich dziedziczyła wieś do 1939r. We wsi pozostałości po posiadłości Boskich. Fragmenty XIX-wiecznego parku przydworskiego z okazami starodrzewu i zabudowy gospodarczej. Kościół paraﬁalny wybudowany w 1982r. na miejscu poprzednich świątyń.

Dobieszyn.

Dobieszyn, dzwonnica przy kościele

PKP Dobieszyn

244

Wieś 7,5 km na wschód od Stromca Osada położona wśród lasów Puszczy Stromieckiej na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 492. Szkoła podstawowa, ośrodek zdrowia,

Miejscowości. Gmina Stromiec

PKS, PKP, sklepy, paraﬁa, bank. Pierwsze wzmianki o istnieniu wsi pochodzą z 1881r. W okresie międzywojennym we wsi funkcjonowały trzy wiatraki. W 1938r. wieś liczyła 46 domów i należała do gminy Bobrowniki w powiecie kozienickim. W latach powojennych w Dobieszynie znajdował się Urząd Gminy, który potem został przeniesiony do Stromca. W Dobieszynie ma swoją siedzibę Nadleśnictwo Lasów Państwowych. Znajduje się tu także jedyna w powiecie białobrzeskim stacja kolejowa (linia Radom – Warszawa otwarta 1934r.). We wsi drewniany kościół paraﬁalny 1935r.

Ducka Wola.

Wieś 4 km na północ od Stromca Osada położona w dawnej Puszczy Stromieckiej na wysokości 122 m n. p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 113. Podczas wizytacji paraﬁi Stromiec, przeprowadzonej w latach 1511-1512 zapisano istnienie wsi o nazwie Duczka Wola. W 1576r. wieś leżała w paraﬁi Stromiec, a jej właścicielem był Stanisław Staniszewski. W XVII w. podobnie jak większość ziem w okolicy - Ducka Wola stała się własnością rodziny Boskich. W XVIII w. wieś należała do klucza lichanickiego skupiającego dobra Boskich. W 1881r. wieś liczyła 317 mieszkańców. Obok wsi chłopskiej istniał folwark szlachecki.

Na stacji PKP Dobieszn nastawnia dysponująca (w płd. głowicy stacji) ma skrót telegraﬁczny “Db” natomiast na ruinach nastawni wykonawczej (w płn. głowicy) widnieje skrót “DW1”. Mogłoby to świadczyć, że stacja w przeszłości nosiła inną nazwę np. Dobieszyn Warecki lub Dobieszyn Wielki.

Informacja PKP tel. 9491

Grabowy Las.

Wieś 2 km na południowy-wschód od Stromca Niewielka śródleśna osada, położona na polanie na wysokości 145 m n.p.m. od Stromca w gminie Stromiec. Liczba ludności 16. Leśniczówka. We wsi dwa stare drzewa o rozmiarach pomników przyrody: dąb o obwodzie ponad 4 m i piękna lipa o podobnym obwodzie pnia.

Ksawerów.

Grabowy Las, pomnik przyrody

Wieś 3 km na wschód od Stromca Osada leśna w Puszczy Stromieckiej na wysokości 139 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 290. Sklep, PKS. Wieś o nazwie Xawerów lokowano w 1797r. w dawnych lasach stromieckich, należących

245

Miejscowości. Gmina Stromiec

Przy drodze ze Stromca do Ksawerowa stoi drewniany krzyż. Postawiony on został na pamiątkę tragicznego wydarzenia z 17 lutego 1942r. W środę popielcową niemiecki samolot ściął skrzydłem głowę Zoﬁi Bąk z domu Świsławskiej. Szła ona razem z siostrą Anną do kościoła w Stromcu. Niegdyś na krzyżu wisiała tabliczka z opisem tego zdarzenia. Na obecnie stojącym krzyżu widnieje tylko data.

do starostwa wareckiego. Założycielem Ksawerowa był Anastazy Walewski herbu Kolumna. Jego druga żona to słynna Maria Walewska – metresa cesarza Napoleona. Wieś powstała w ramach dóbr rządowych Stromiec. Na mapie z 1839r. również pojawia się Xawerów. W 1938r. wieś liczyła 63 domy.

Lipskie Budy.

Wieś 9 km na wschód od Stromca Wieś na wschodnim krańcu dużego kompleksu lasów Puszczy Stromieckiej na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 133. Wieś powstała w początkach XIX w. Pierwsza informacja pochodzi z 1827r. W tym czasie liczyła 9 domów i 126 mieszkańców. Nazwa pochodzi od sąsiedniej wsi Lipa. W końcu XIX w. wieś należała do gminy Bobrowniki i paraﬁi Głowaczów. W okresie międzywojennym we wsi znajdował się wiatrak.

Marianki.

Wieś 3 km na południe od Stromca Wieś położona przy dużym kompleksie leśnym na wysokości 140 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 130. Jedna z najmłodszych wsi w gminie Stromiec. Istnienie tej osady odnotowano podczas spisu powszechnego przeprowadzonego w 1921r. Nazwa pochodzi od imienia Marian. W 1938 r. wieś liczyła 27 domów. Zapmniana kapliczka koło Marianek

Tablica z 1963r. poświęcona urodzonemu w Niedabylu D. Czachowskiemu, wisząca kiedyś na budynku szkoły w Niedabylu.

Matyldzin.

Wieś 8 km na wschód od Stromca Wieś położona na skraju lasu na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 50. W czasie II wojny światowej, 12 września 1939r., w Cecylówce Niemcy spalili w stodole 54 mężczyzn za pomoc polskim żołnierzom. Pod lasem we wsi znajduję się zbiorowa mogiła 56 żołnierzy i oﬁcerów poległych pod Matyldzinem we wrześniu 1939r. Byli to żołnierze z 3 batalionu 76 pułku piechoty im. Ludwika Narbutta z Grodna.

Niedabyl.

Wieś 2 km na północ od Stromca Sołectwo położone na wysokości 130 m n.

246

Miejscowości. Gmina Stromiec

p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 172. Sklep, Dom Pomocy Społecznej, PKS. Ślady osadnictwa sięgają epoki żelaza - okres halsztycki - 500-400 DIONIZY CZACHOWSKI lat p.n.e. (cmentarzysko). Osada (1810-1863) notowana już w średniowieczu Urodzony w Niedabylu, (1417r.). Miejscowy ród szlachecki ochrzczony w Stromcu. Niedabylskich w XVI w. został Pułkownik w powstaniu dzierżawcą Stromca. W tym czasie styczniowym. Stoczył obok Niedabyla powstała wieś, 34 bitwy, między innymi pod Radzanowem. Pełnił której mieszkańcy pochodzili z Rusi funkcję naczelnika – Nyedobyl Rusky. W końcu XVII wojennego woj. w. dziedzicami wsi zostali Boscy sandomierskiego. Zginął z Bożego. We wsi urodził się pułkownik na polu walki. Pochowany Dionizy Czachowski (5 IV 1810r. w Bukównie. W 1937r. jego – 6 XI 1863r.), bohater powstania prochy przeniesiono do styczniowego. Prowadził działania Radomia, gdzie spoczywają zbrojne na terenie powiatu. jego do dnia dzisiejszego. prochy spoczywają w kościele św. Katarzyny w Radomiu. Czachowski to cioteczny brat Fryderyka Chopina, gdyż ich matki Joanna i Justyna z Krzyżanowskich były rodzonymi siostrami. Bracia spotykali się w latach dziecinno-młodzieńczych.

Piróg.

Wieś 4 km na południe od Stromca Jedna z najdłuższych miejscowości powiatu położona na wysokości około 138 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 152. Sołectwo, sklep, PKS. Na mapie Królestwa Polskiego z 1839r. znajdujemy wieś o nazwie Piróg Osada. Nazwa wsi pochodzi od słowa „piróg” czyli rodzaj ciasta. W latach 80. XIX w. wieś liczyła 45 domów i 298 mieszkańców. We wsi nie było obszarów dworskich, wszystkie tereny należały do gminy i paraﬁi Stromiec. W 1938r. we wsi istniało 50 domów. Znajdowała się tutaj cegielnia, po której pozostały doły po wydobyciu gliny. Na południe od wsi istniały w okresie międzywojennym 2 przysiółki: Kalinów liczący 17 domów i Gabrielów - liczący 3 domy.

Dom Pomocy Społecznej w Niedabylu. Niedabyl 36A, 26-804 Stromiec, tel. (48) 6191028

W Pirogu w dołach po wydobyciu gliny zadomowiały się bobry.

Podlesie Duże.

Wieś 6 km na wschód od Stromca Sołectwo położone w Puszczy Stromieckiej pod lasem na wysokości 143 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 516. OSP, PKS, kaplica, szkoła

247

Miejscowości. Gmina Stromiec

podstawowa. Jedna z i najmłodszych wsi gminy.

największych

Pokrzywna.

W Stromcu można oglądać rzeźby miejscowego twórcy ludowego Ignacego Piotrowskiego. Jego prace zdobią wnętrze kościoła, gimnazjum oraz wiele prywatnych mieszkań.

Wieś 4 km na północny-zachód od Stromca Osada na lewym brzegu rzeki Dygi na wysokości 113 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 72. Wieś powstała w pierwszej połowie XVI w. (1564r.). Wieś w tym okresie należała do Arona Byliny, który był synem cześnika czerskiego. W 1646r. dobra przeszły w ręce Boskich, zapewne poprzez koneksje rodzinne. W końcu XIX w. we wsi działał młyn wodny. W okresie międzywojennym właścicielką folwarku była Maria Morsztyn.

Sielce.

Wieś 10 km na wschód od Stromca Osada położona na wysokości 150 m n. p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 142. Powstała na początku XIX w. Nazwa pochodzi od słowa „sioło” oznaczającego „wieś”. W 1827 r. we wsi stało 18 domów, a mieszkało w nich 162 mieszkańców. Wieś należała do gminy Bobrowniki w paraﬁi Głowaczów w powiecie kozienickim. Do 1870r. Sielce były ośrodkiem dóbr szlacheckich, następnie zostały rozparcelowane, a w Sielcach utworzono z nich 26 gospodarstw chłopskich.

Stara Wieś.

Okolice Starej Wsi

248

Wieś 3,5 km na północny–zachód od Stromca Wieś położona nad rzeką Dygą na wysokości 116 m n.p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 44. Osada istniała już w początkach XVI w. Powstała poprzez rozrastanie się zaścianka szlacheckiego Niedabyl. Podczas spisu podatkowego z 1576r. obok Niedabyla Dziksze i Niedabyla Ruskiego wymieniono też Niedabyl Antiqua, czyli Stary Niedabyl. Wieś posiadał niejaki rycerz Jan. Wynika z tego, że jest

Miejscowości. Gmina Stromiec

to najstarsza wieś w okolicy, starsza od Pokrzywnej i Niedabyla. Istnienie tej wsi potwierdzają też spisy podatkowe z końca XVIII w. Wieś należała wtedy do klucza lichanickiego, własności Boskich. W 1938r. osada liczyła 29 domów.

Stromiecka Wola.

Wieś 2,5 km na zachód od Stromca Sołectwo położone na wysokości 135 m n. p.m. w gminie Stromiec. Liczba ludności 217. Sklepy, wiejski dom kultury. Początki wsi sięgają XV w. Pod datą 1425 zapisano w Księdze Ziemi Czerskiej wieś o nazwie Wolya Stromyeczka. Wieś powstała w ramach książęcych dóbr Stromiec. Według lustracji z połowy XVI w., mieszkało w niej 28 kmieci, 4 bartników, znajdowały się tam też 4 karczmy. Na przełomie XVIII i XIX w. Wola Stromiecka należała do rządów Austrii, następnie do Księstwa Warszawskiego, a potem do rządu Rosji. W 1827r. wieś liczyła 161 mieszkańców. Od 1839r. była już własnością prywatną, należącą do Aleksandra Karskiego, a od 1849r. do Stanisława Górskiego. W latach 80 XIX w. wieś leżała w paraﬁi i gminie Stromiec, liczyła 36 domów i 279 mieszkańców. We wsi zabudowania gospodarskie kryte strzechą.

Stromiecka Wola

Dolina Pilicy w Białej Górze

249

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

Gmina Wyśmierzyce Wyśmierzyce.

Herb miasta

Miejsce na dzwonki strażackie

www. wysmierzyce.pl

250

Miasto 10 km na zachód od Białobrzegów Miasto, siedziba gminy, położone na prawym tarasie nadzalewowym Pilicy pod zboczem doliny na wysokości 126 m n.p.m. w powiecie białobrzeskim. Liczba ludności 945. Szkoła podstawowa, gimnazjum, przedszkole, PKS, sklepy, ośrodek zdrowia, biblioteka, bank, OSP, PKS, piekarnia, zkaład przetwórstwa owoców, paraﬁa. Pierwsze wzmianki pochodzą z XIII w., kiedy miejscowe dobra stanowiły własność książąt mazowieckich. Książę Trojden I wymienił Wyśmierzyce na inne dobra należące do benedyktynów płockich (1338r.). Ojcowie benedyktyni zadbali o rozwój osady, która należała do ziemi czerskiej, a paraﬁa do diecezji gnieźnieńskiej. Prawa miejskie osada posiadała w latach 1338-1367. W grodzie mieściła się komora celna. Dużą rolę odgrywała rzeka Pilica płynąca w tamtych czasach bliżej osady, co umożliwiało dostęp do niej. Najazd wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

II Rakoczego w 1657r. zniszczył miasto, które odtąd przeżywało okres upadku. W 1827r. miejscowość liczyła 123 domy i 943 mieszkańców, w tym 658 Żydów. W 1869r. Wyśmierzyce utraciły prawa miejskie, a odzyskały je w 1922r. Obecnie jest to najmniejsze pod względem liczby mieszkańców miasto w Polsce. W mieście charakterystyczny układ ulic z drewnianą zabudową przedwojenną. Prostokątny rynek, kościół pod wezwaniem św. Teresy z Avila, zbudowany w latach 1856-68, o wystroju barokowym z poprzednich świątyń. Obok kościoła drewniana dzwonnica. Miasto swym urokiem przyciąga turystów i ﬁlmowców. W Wyśmierzycach kręcone były sceny do ﬁlmu „Przedwiośnie” w reżyserii Filipa Bajona (2001), a na nadpilickich łąkach do „Popiołów” Andrzeja Wajdy. W mieście znajdują się cztery pomniki: błogosławionego Franciszka Rosłańca, urodzonego i ochrzczonego w Wyśmierzycach, pomnik poświęcony pomordowanym przez hitlerowców, pomnik upamiętniający 650 rocznicę nadania praw miejskich oraz - na cmentarzu - pomnik poświęcony „Tym, którzy odważyli się sięgnąć o zaszczytne miano obrońcy Ojczyzny”.

Wyśmierzyce, charakterystyczne ganki

Brodek.

Wieś

Wieś 4 km na południowy–wschód od Wyśmierzyc położona między dwoma

251

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

Brodek, tablica ze zbiorowej mogiły

kompleksami leśnymi wśród wydm na wysokości 173 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 40. W 1944r. Niemcy usiłowali w rejonie wsi otoczyć i zlikwidować oddział partyzancki. W odwecie za udzielenie pomocy partyzantom 29 lipca 1944r. rozstrzelali tu 14 osób (11 z Bródka, 1 z Błeszna, 1 z Radości i 1 ze Smardzewa). We wsi pomnik zbudowany w1964r. ku czci pomordowanych.

Górki.

Wieś 2,5 km na wschód od Wyśmierzyc Osada na prawym, niskim brzegu Pilicy na wysokości 123 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 42. Dogodne miejsce wodowania kajaków na Pilicy. Dawniej znajdowała się tutaj przeprawa promowa i most służący mieszkańcom okolicznych wiosek i miastu Wyśmierzyce do transportu produkowanych w okolicach ogórków na stację kolejki wąskotorowej do Strykowa. Przeprawa miała także znaczenie dla rozwoju okolicznych terenów. Były nawet próby poprowadzenia linii kolejki przez Wyśmierzyce do Radomia.

Grzmiąca.

Grzmiąca, tablica poświęcona W. Grędowskiemu

252

Wieś 4 km na zachód od Wyśmierzyc Sołectwo położone pod prawym zboczem Doliny Białobrzeskiej na wysokości 137 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 147. Sklep, PKS, w okolicy liczne wąwozy. W średniowieczu wieś składała się z dworu i wsi pańszczyźnianej. W roku 1827 miejscowość posiadała 47 zagród. W Grzmiącej istniała kopalnia torfu, którym opalano piece hutnicze w Olszowej. Wybudowano ją w pobliżu dworu, w rozwidleniu dróg prowadzących do Wyśmierzyc i do Paprotna. Właścicielami dóbr Grzmiąca do XVIII w. byli Świdzińscy. W połowie XVIII w. KorwinKrasowscy, a w XIX w. Józef Kłosowski (zm.1863r., pochowany na cmentarzu w Wyśmierzycach). Pod koniec XIX w.

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

majątek dworski nabył kupiec warszawski – Wąchocki. W 1900r. majątek stał się własnością Jana Tomczyńskiego, lekarza, który stopniowo sprzedawał go chłopom. Po I wojnie światowej resztki majątku nabył właściciel warsztatu brązowniczego Włodzimierz Komorowski. Pałac dworski wraz z przyległymi budynkami, a także całą wieś spalili Rosjanie, ustępując przed nacierającymi Niemcami w czasie I wojny światowej. W 1916r. do Grzmiącej weszło wojsko austriackie. W 1919r. zorganizowano pierwszą szkołę w zabudowaniach Władysława Giedyka. W 1925r. rozpoczęto budowę drogi bitej do Wyśmierzyc. Po wojnie w 1957r. zainstalowano linię elektryczną. W miejscu dawnego dworu dziedzica Krassowskiego znajduje się mogiła żołnierza AK Władysława Grędowskiego - pseudonim „Jur”. Zginął w tym miejscu, osłaniając naradę partyzantów odbywającą się we dworze 24 czerwca 1944r. Kamień z tablicą ufundowali koledzy i rodzina w 50. rocznicę jego śmierci.

Przez lata Wyśmierzyce i okolice słynęły z kiszonych ogórków. Tylko tu udawały się specjalne odmiany, np. monastyrska. Ogórki traﬁały do drewnianych beczek, które ustawiano na specjalnych rusztowaniach w jeziorkach tworzonych przez starorzecze Pilicy. Czasem, gdy poziom rzeki się podnosił, a beczek nie zdążono ewakuować, ogórkami pachniała cała okolica.

Jabłonna.

Wieś 9 km na południowy-zachód od Wyśmierzyc Sołectwo w południowej części gminy na wysokości 180 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 190. Przystanek PKS, sklep, ośrodek upraw Ulaski Grzmiąckie

253

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

podfoliowych. W 1943r. otoczonych zostało w tej wsi podczas snu i zabitych 6 żołnierzy Gwardii Ludowej z oddziału „Wilka” Józefa Rogulskiego. W 1964 r. wystawiono tablicę pamiątkową.

Korzeń.

Grzmiąca

Na mieszkańców Wyśmierzyc mówiono niegdyś “krawaciarze”. Porównanie to wzięło się z tego, że mężczyźni, aby podkreślić swoje miejskie pochodzenie, nawet do prac polowych zakładali czyste koszule i krawaty. Zwyczaj ten zanikł po wypadku, jakiemu uległ jeden z chłopów: kopaczką przyciął sobie krawat i o mało się nie udusił.

254

Wieś 5 km na wschód od Wyśmierzyc Sołectwo położone na prawym tarasie Pilicy na wysokości 119 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 102. Pierwsze informacje o osadzie znajdującej się w miejscu dzisiejszej wioski przyniosły wykopaliska – na posesji jednego z gospodarzy znaleziono urny z prochami, jak to przetrwało w legendzie, wodzów słowiańskich. Są to najprawdopodobniej ślady kultury przeworskiej, z której ukształtowała się kultura słowiańska. Zajęcia ówczesnych mieszkańców to, podobnie jak w późniejszych wiekach, flisactwo, łowienie ryb w przepływającej nieopodal Pilicy, rolnictwo, pozyskiwanie drewna oraz wypalanie węgla drzewnego i smoły. Z tego związku mieszkańców z lasem wywodzi się nazwa wioski – Korzeń. W czasach piastowskich wieś była majątkiem rycerskim, w XV w. właścicielami wsi byli – rycerz Włodek i jego dzieci – Jan, Mikołaj, Elżbieta i Jadwiga, którzy wzmiankowani są w przywileju księcia mazowieckiego Bolesława, wydanym w 1443 roku, jako darczyńcy i kolatorzy fary w Jasionnej. W XVI w. Korzeń wraz z wsiami Kożuchów, Witaszyn i Jeruzal tworzył jedno dominium zwane Kożuchów. W XV w. w Korzeniu znajdował się kościół – siedziba parafii. W dokumentach dotyczących parafii Jasionna spotykamy zapis – „Jeszcze przed tym rokiem (1443) fara niniejsza była oryginaliter erygowana we wsi Korzeniu, ale potem dla niskości miejsca i częstego wód wylewu do Jasionny przeniesiona.” W kościele korzeńskim znajdował się, według tradycji, obraz Matki Bożej

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

Szkaplerznej, następnie przeniesiony do Jasionnej. Korzeń zawsze był zamieszkany przez patriotów. W XIX wieku zbudowano kapliczkę Nawiedzenia N.M.P., przy której odprawiano msze świete w intencji Ojczyzny i Kościoła. Paweł Tkaczyk, mieszkaniec wsi, w czasie pierwszej wojny światowej walczył o wolną Polskę w Legionach Józefa Piłsudskiego. Podczas drugiej wojny światowej w okolicy wsi poległ żołnierz WP – uczestnik kampanii wrześniowej, którego mogiła znajduje się niedaleko traktu z Białobrzegów do Wyśmierzyc. Okupacja przyniosła dramatyczne wydarzenia. Za śmierć Niemca cała ludność została skazana na rozstrzelanie. Egzekucja miała odbyć się koło krzyża (z 1783r.) na południe od wioski. Przed śmiercią uratował ich zarządca majątku - inspektor Baor (?), który - przybywszy tuż przed wykonaniem wyroku - nakazał zwolnienie zakładników. W Korzeniu od odzyskania niepodległości istniała siedmioklasowa szkoła powszechna, po drugiej wojnie światowej powiększona i doposażona, ale z biegiem lat zmniejszała się liczba dzieci i szkołę zlikwidowano. Obok szkoły stoi zabytkowy krzyż metalowy, bardzo precyzyjnie umieszczony w głazie granitowym. Być może upamiętnia któreś z powstań narodowych lub inne ważne wydarzenie.

Korzeń, kapliczka. Wewnątrz reprodukcja obrazu MB Jasiońskiej

“Pensjonat Korzeń” tel. (48)6157444, 510 033 868 e-mail: pensjonat@www. korzen.com.pl www.korzen.com.pl

Kostrzyń.

Wieś 8 km na południowy-zachód od Wyśmierzyc Osada położona na skraju lasu na wysokości 180 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Sołectwo, liczba ludności 288. Paraﬁa, szkoła podstawowa, ośrodek zdrowia, sklep, OSP. Na terenie wsi sosna zwyczajna w wieku 200 lat pomnik przyrody. Legenda mówi, że kto urwie gałąź z tego drzewa, usłyszy płacz dziecka. Kościół drewniany z dzwonnicą w stylu zakopiańskim. W budynku szkoły podstawowej izba muzealna poświęcona dawnej wsi. Na wschód od Korzenia

Kostrzyń, izba regionalna

255

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

w lesie sosnowym pagórki wydmowe o wysokościach względnych do 13 m.

Kozłów.

Kapliczka w Kozłowie

Wieś 7 km na południowy-zachód od Wyśmierzyc Sołectwo położone między dwoma kompleksami leśnymi Puszczy Pilickiej na wysokości 179 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 114. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od dużej ilości kóz hodowanych tutaj w dawnych czasach. Obecnie we wsi plantacje tunelowe i uprawy sadownicze.

Kożuchów.

Kożuchów, ruiny dworu

256

Wieś 3 km na wschód od Wyśmierzyc Wieś sołecka położona na prawym zboczu doliny Pilicy na wysokości 155 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 151. Sklep, PKS. Nazwa wsi wywodzi się od nazwiska właścicieli majątku - Kożuchowskich. Na przełomie XVIII i XIX w. we wsi istnieje dwór. Właścicielem wsi był Kalisz, a ostatnim dziedzicem - Aleksander Daszewski, który w 1926r. majątek rozparcelował i przeniósł się do Orońska. W czasie II wojny światowej Niemcy ponownie utworzyli majątek,

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

odbierając ziemię chłopom z Kożuchowa, Błeszna i Zacharzewa. We wsi pozostałości zabudowań dworskich (pałac, chlewnia, stajnie) spalonych przez Niemców.

Olszowa.

Wieś 6 km na południowy-zachód od Wyśmierzyc Wieś ulokowana między lasami Puszczy Pilickiej na wysokości 183 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Sołectwo, liczba ludności 63. Przystanek PKS, sklep. W XIX w. wieś była osadą fabryczną. Znajdowała się tutaj huta szkła zatrudniająca 50 robotników. Piece hutnicze opalane były torfem wydobywanym w Grzmiącej. Osada fabryczna składała się z 8 domów, a wieś liczyła wtedy 12 domów i 77 mieszkańców. W tym samym czasie istniały także huty szkła w Grzmiącej i w miejscowości Sokół.

Redlin.

Wieś 3 km na wschód od Wyśmierzyc Sołectwo położone na krawędzi tarasu nadzalewowego Pilicy na wysokości 120 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 117. Na okolicznych polach pozostałości kurhanów ze szczątkami glinianych naczyń, które podczas orki wykopywane są z ziemi.

Ulaski Grzmiące.

Wieś 5 km na zachód od Wyśmierzyc Sołectwo położone na prawym tarasie nadzalewowym Pilicy na wysokości 123 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 92. We wsi stara kapliczka, postawiona, aby chronić wieś przed nawiedzającymi ją żywiołami. Jak głosi legenda, od momentu postawienia kapliczki wszelkie żywioły omijają wieś z daleka.

Palma wielkanocna, wys. ponad 3m wykonana w Kostrzyniu

W Kostrzyniu w Niedzielę Palmową odbywa się konkurs na najpiękniejszą palmę wielkanocną. W zawodach biorą udział palmy nie mniejsze niż 1 metr wysokości.

Ulaski Stamirowskie.

Wieś 7 km na zachód od Wyśmierzyc Wieś położona nad Pilicą na wysokości 123 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Dobre miejsce do wodowania kajaków na Pilicy. Jak głosi legenda, w dawnych czasach znajdowała się tutaj karczma, a jej właścicielem był niejaki Laska.

257

Miejscowości. Gmina Wyśmierzyce

Wszyscy wędrowcy zatrzymywali się „U Laski”. Właścicielem wsi był wtedy Karol Stamirowski. Z połączenia nazw karczmy i właściciela wsi powstała nazwa miejscowości. We wsi duży drewniany krzyż postawiony, aby chronił osadę przed wylewami rzeki.

Witaszyn.

W Wyśmierzycach mieszkają Państwo Krzysztof i Ewa Wrzosek - artyści, którzy tworzą malarstwo, rysunek,rzeźbę i ceramikę.

Ceramika autorstwa Ewy Wrzosek

W Wyśmierzycach

258

Wieś 4 km na wschód od Wyśmierzyc Wieś zlokalizowana na prawym zboczu Doliny Białobrzeskiej na wysokości 150 m n.p.m. w gminie Wyśmierzyce. Liczba ludności 142. Zakład lakierniczy. Legenda głosi, że pewnego razu dziedzic Witos jechał w odwiedziny do wioski. Konie się spłoszyły i dziedzic wraz ze swoją żoną utopił się w pobliskich bagnach. Do dzisiaj ich postaci widywane są w okolicy. Po pewnym czasie na cześć władania Witosa wieś nazwano Witaszyn. W 1827r. wieś zamieszkiwało 88 osób. Dziedzicem Witaszyna był Domaszewski. Zagrabił on bezprawnie grunty 8 gospodarzy, co spowodowało, że wynieśli się oni do Korzenia i Jeruzalu. Do Witaszyna powrócili dopiero po interwencji władz państwowych.

W Witaszynie

BiaĹ&#x201A;obrzegi, budynek ratusza

Informator powiatowy

Informator. Imprezy promocyjne

INFORMATOR POWIATOWY Imprezy promocyjne

Koncert zespołu “Oddział Zamkniety”

Białobrzeskie Towarzystwo Kulturalne organizuje cykl spotkań pt. “Gwiazdy nad Pilicą”. Gwiazdami są znani aktorzy, piosenkarze, ludzie kultury.

262

Majowe Dni Białobrzegów Impreza organizowana corocznie w maju przez władze samorządowe Miasta i Gminy Białobrzegi i Starostwa Powiatowego. Stałe punkty programu to występy znanych zespołów muzycznych (do tej pory w czasie Majowych Dni Białobrzegów grali: Lombard, Czerwone Gitary, Sumptuastic, Oddział Zamknięty) oraz zaproszonych gości znanych osób ze świata kultury i rozrywki (np. Rudi Szubert, Stanisław Mikulski, Jan Nowicki). Organizowane są także występy dla najmłodszych mieszkańców regionu. W tym czasie do miasta przyjeżdżają również znane zespoły piłkarskie, aby rozgrywać mecze pokazowe: Legia Warszawa, Groclin Grodzisk Wielkopolski, Polonia Warszawa. Swoje pokazy urządzają strażacy i policjanci. Wszystko kończy się dyskoteką pod chmurką i pokazem sztucznych ogni. Całość imprezy odbywa się na Stadionie Miejskim w Białobrzegach. W czasie Majowych Dni Białobrzegi odwiedza około 5 tys. osób. Rajd Pojazdów Zabytkowych Zlot odbywa się corocznie, zazwyczaj na wiosnę. Do Białobrzegów ściągają samochody zabytkowe z całej Polski. Dwudniowa impreza rozpoczyna się pogonią za balonem oraz prezentacją samochodów. Drugiego dnia odbywają się eliminacje do I etapu Rajdu, a potem widowiskowe próby sportowe w różnych miejscowościach powiatu. Po nich konkursy elegancji, polegające na wyborze najpiękniejszego samochodu wraz z załogą ubraną w stroje z epoki, z której pochodzi samochód. Na Rajdzie zobaczyć można modele samochodów z lat 30. XX w.,

Informator. Imprezy promocyjne

a także samochody powojenne: Warszawy, Syrenki, Fordy, Mercedesy. W Rajdach bierze udział 30-40 załóg z całej Polski. Majówka Rowerowa Na wiosnę rajdem rowerowym z Białobrzegów do Białej Góry rozpoczyna się sezon turystyczny na Ziemi Białobrzeskiej. W rajdzie uczestniczą wszyscy chętni, posiadający jednoślady. Trasa rajdu biegnie na wschód od stolicy powiatu poprzez rozrzucone po dolinie Pilicy miejscowości. Wszystko kończy się wspólnym posiłkiem przy ognisku i odpoczynkiem na Białej Górze w ośrodku wypoczynkowych „La Estancia”. Wiele grup rowerowych dojeżdża ze Stromca i Dobieszyna (stacja PKP), wcześniej docierając tutaj pociągiem z kierunku Radomia i Warki. Mazowiecka Fiesta Balonowa Przez kilka dni w roku nad Białobrzegami niebo mieni się od licznych balonów. To znak, że zjechali miłośnicy baloniarstwa z całej Polski. Organizowane są loty balonami. Pierwsze loty odbywają się zazwyczaj bardzo rano; druga seria lotów - po południu. Wieczorem ostatniego dnia Fiesty można obejrzeć pokazy balonowe. Wszystkie przybyłe na zawody balony prezentują się w pełnej krasie. Bardzo widowiskowe są także wspólne starty balonów. Amatorzy podniebnych wrażeń mają wtedy możliwość przelotu balonem.

Rajd Pojazdów Zabytkowych

Informacje o imprezach można uzyskać: Starostwo Powiatowe w Białobrzegach tel. (48) 6133414 Urząd Miasta i Gminy Białobrzegi, tel. (48) 6132572 Urząd Miasta i Gminy Wyśmierzyce, tel. (48) 6157015 Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Białobrzegach, tel. (48) 6132370

263

Informator. Imprezy promocyjne

Kajakowe Grand Prix Grand Prix Polskiego Związku Kajakowego jest imprezą dwudniową, wpisaną w cykl spływów kajakowych organizowanych w całej Polsce. Na terenie powiatu odbywa się Ogólnopolski Spływ Kajakowy o Puchar Pilicy. Bierze w nim udział około 300 kajakarzy. Zaliczany jest do imprez 4-gwiazdkowych.

Start balonów

Logo festynu w Wyśmierzycach

Na Hubertusie

Kapela ludowa

264

Festyn „Najmniejsze miasto; wielcy wykonawcy” Festyn odbywa się w Wyśmierzycach – najmniejszym mieście Polski, w pierwszym miesiącu wakacji. Do miasta przybywają śpiewacy i grajkowie ludowi z Polski i Ukrainy. Śpiewom i tańcom towarzyszą imprezy promocyjne, wystawy, koncerty. Dzięki prof. Andrzejowi Bieńkowskiemu, znanemu regionaliście i znawcy sztuki ludowej, w Wyśmierzycach spotykają się najznakomitsze zespoły ludowe z całej Polski, a także z zagranicy. Przy okazji w najmniejszym mieście występują także znani artyści pop kultury. Wszystko kończy się zabawą ludową „pod chmurką”. Wyśmierzyce w tym czasie odwiedza około 2 tys. osób. Mazowiecki Hubertus Uroczyste obchody św. Huberta – patrona leśników i myśliwych przypadają na miesiące jesienne. Zazwyczaj rozpoczynają się od sympozjum naukowego, którego tematem s ą zwyczaje myśliwskie w Polsce. Następnie odprawiona zostaje uroczysta, myśliwska msza święta z piękną oprawą muzyczną. Imprezie towarzyszą wystawy kół łowieckich, które walczą o puchar dla najlepiej prezentującego się stoiska. Można zobaczyć także pokazy psów myśliwskich, sokolników, występ wabiarzy i orkiestry. Serwowane są potrawy myś-

Informator. Imprezy promocyjne

liwskie, specjalnie przygotowane przez dr. Grzegorza Russaka – znawcę kuchni myśliwskiej. W uroczystościach biorą udział władze wojewódzkie, samorządowe oraz mieszkańcy powiatu. Letnia scena nad Pilicą Wakacyjne spotkania nad Pilicą cieszą się dużą popularnością nie tylko wśród mieszkańców powiatu ale także swym zasięgiem obejmują okoliczne miejscowości. Co tydzień na białobrzeskiej plaży odbywają się koncerty, występy i pokazy zapraszanych artystów jak również można usłyszeć i zobaczyć występy amatorskich zespołów i piosenkarzy. Warto na koncerty przyjechać wcześniej bo w pobliżu rynku i plaży w tym czasie brakuje miejsc parkingowych.

Zespół folkrorystyczny z Ukrainy na festynie w Wyśmierzycach

265

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Baza noclegowogastronomiczna Ośrodki wypoczynkowe Ekologiczny Park Edukacyjno-Rekreacyjny „La Estancia”

La Estancia tel. (48)6678043, 502 702 100, 501 384 338 fax. (48)6678904 e-mail: biuro@estancia.pl www. laestancia.pl

La Estancia

266

Biała Góra, gmina Stromiec. Ośrodek z atmosferą dla wszystkich, którzy potrzebują zwonić w pędzącym dziś świecie. Dla ludzi, którzy chcą dostrzec piękno przyrody, zrelaksować się i wypocząć. Właściciele ośrodka poprzez wystrój i atmosferę chcą szerzyć latynoskie podejście do życia. Specjalność: letnie pobyty grup i gości indywidualnych, imprezy sportowe, plenerowe, wieczory tematyczne, spotkania integracyjno-rozrywkowe. Baza noclegowa: 64 miejsca w domkach letniskowych z aneksem łazienkowym. Atrakcje: kajaki, rowery, tor do bocce, małe pole golfowe, ścianka wspinaczkowa, plac zabaw, boisko do plażowej piłki siatkowej. Restauracja, pub, grillowisko, internet. Ceny: nocleg w domku 30 zł/ osoba, śniadanie od 10 zł, obiad/grill od 15 zł, kolacja/grill od 15 zł.

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Ośrodek EdukacyjnoCharytatywny “Emaus” Turno-Brzeźce k/Białobrzegów. Ośrodek kurii radomskiej, położony nad rzeką Pilicą w leśnym terenie. Na terenie ośrodka znajduje się budynek główny o powierzchni 1500 m2, dysponujący jedno, dwu i trzyosobowymi pokojami, mogący pomieścić 84 gości. Budynek ten jest dwukondygnacyjny plus poddasze, w całości podpiwniczony, posiada dwie klatki schodowe oraz windę osobową. Do dyspozycji gości udostępnione są dwie sale konferencyjne ze sprzętem multimedialnym, jadalnia z tarasem, kuchnia, kawiarenka internetowa, biblioteka oraz siłownia. Na terenie ośrodka znajduje się również dziewięć wolno stojących domków (siedem murowanych i dwa drewniane). Dwupokojowe budyneczki wyposażone są w łazienki i mogą pomieścić 66 osób. Domki letniskowe stanowią uporządkowaną zabudowę, pozwalającą na zamieszkanie i organizowanie wypoczynku w odseparowaniu od budynku głównego. Każdy zlokalizowany w domku pokój posiada niezależne wejście z zewnątrz. Baza noclegowa: 145 miejsc. Atrakcje: ognisko, kajaki, rowery, grill, parking strzeżony, sale konferencyjne, internet, cisza i spokój. Ceny: od 50 zł.

Gospodarstwo Agroturystyczne w Górach Góry 74, 26-803 Promna. Ośrodek położony na wysokiej skarpie doliny Pilicy z pięknym widokiem. Na terenie ośrodka 2 oczka wodne, piękny ogród oraz radiowęzeł, z którego można słuchać muzyki; posesja ma powierzchnię 1 ha, jest ogrodzona i oświetlona, w pobliżu lasów. W okolicy (4 km) możliwość korzystania z jazdy konnej.

Emaus tel.(48)6132444, (48)3652928, e-mail: radom@caritas.pl www. emausturno.pl

Emaus

Agroturystyka tel. (48)6132973, 606 708 244, e-mail: renata_leszek@wp.pl

267

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Ośrodek zaprasza rodziny z dziećmi, osoby starsze, wędkarzy, myśliwych, grzybiarzy, fotograﬁków, wszystkich ceniących ciszę, spokój, piękny krajobraz oraz tych, którzy lubią aktywnie odpoczywać. Gospodarstwo również organizuje ﬁrmowe zjazdy integracyjne. Specjalność: odpoczynek w kompleksie rekreacyjnosportowym: basen, sauna, kort tenisowy. Dodatkowe atuty to spokój i cisza. Baza noclegowa: w nowym budynku oferuje 2 apartamenty z pełnymi wyposażeniami +3 pokoje dwuosobowe z łazienkami i oddzielnymi wejściami. Liczba miejsc: 12, w tym 1 apartament 2 osobowy, 1 apartament 4-osobowy, 3 pokoje 2-osobowe z łazienkami. Atrakcje: kryty basen, kryty kort tenisowy, sauna, siłownia, solarium, sala kominkowa, wypożyczalnia rowerów, stół do ping-ponga, gry zręcznościowe, możliwość grillowania, Ceny: od 100 zł.

Ośrodek Wypoczynkowy “Olszynka”

Olszynka tel. (48)6133414

Ranczo pod Gajem tel. (48)6191002, 508 196 804 e-mail: ranczo@ranczopod gajem.pl www. ranczopodgajem.pl

268

Olszynka k. Białobrzegów. Specjalność: Kurso-konferencje, bankiety - wesela, szkolenia - kolonie. Baza noclegowa: 80 miejsc Liczba miejsc: 40 pokoi 2 osobowych, łazienka, WC. Atrakcje: bilard, rowery, kajak. Na terenie ośrodka znajdują się Warsztaty Terapii Zajęciowej. Obecnie trwa modernizacja ośrodka.

Gospodarstwo Agroturystyczne "Ranczo pod Gajem" Podgaje 7, 26-804 Stromiec. Położony w spokojnej okolicy, wśród lasów Puszczy Stromieckiej pensjonat to idealne miejsce na odpoczynek i wyciszenie. Do dyspozycji gości 5 pokoi

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

2 i 3 osobowych z możliwością dostawiania łóżek, każdy z łazienką i balkonem, oraz przestronna kuchnia z jadalnią i pokojem socjalnym z wyjściem na duży taras. Wszystkie pomieszczenia są dobrze wyposażone. Baza noclegowa: 15 miejsc. Liczba miejsc: 5 pokoi 2 i 3 osobowych. Atrakcje: stadnina koni szlachetnej krwi licząca 7 klaczy i 2 ogiery. Konie są bardzo przyjazne, lubią dzieci i oczywiście cukier. Dobrze zachowują się pod siodłem, nadają się nauki jazdy konnej. Ceny: 35 zł za dobę bez wyżywienia.

Ozdobny kubek z Warsztatów Terapii Zajęciowej

“Pensjonat Korzeń"

26-811 Wyśmierzyce, Korzeń Specjalność: kurso konferencje, bankiety - wesela, szkolenia. Baza noclegowa: pokoje 2, 3, 4 osobowe, apartamenty, mieszkanie wakacyjne. Atrakcje: rowery, siatkówka, pingpong, mini tenis-dzieci, badbington, spacer norweski, spływ kajakowy, paintball, weekendy tematyczne. Ceny: z wyżywieniem od 90 do 130 zł za osobę.

Pensjonat Korzeń tel. (48)6157444, 510 033 868 e-mail: pensjonat@www. korzen.com.pl www.korzen.com.pl

La Estancia

269

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Restauracje, motele Restauracja “Jędruś”

Ceny za jedzenie w restauracjach wahają się od 8 do 25 zł za obiad. Średni czas oczekiwania na zamówione danie to 10 min. We wszystkich restauracjach istnieje możliwość płacenia kartami.

Kamień ul. Rubinowa 2, Białobrzegi, ul. Krakowska 4, tel. (48) 6130593 Specjalność: żurek z jajkiem i białą kiełbasą, pyzy białobrzeskie, placek po węgiersku Liczba miejsc w restauracji: około 50

Restauracja “Zodiak”

Sucha, ul. Radomska 18, tel. (48) 6134680, www.zodiak.wgr.pl Białobrzegi, ul. Krakowska 4b, tel. 605 205 354 Specjalność: dania z rusztu, placek po węgiersku Baza noclegowa (Kamień): Motel na 35 miejsc w tym 6 pokoi 1-osobowych, 10 pokoi 2-osobowych i 3 pokoje 3-osobowe Ceny: 1-osobowy pokój 100 zł, 2-osobowy 140 zł ze śniadaniem.

Restauracja “Pan Tadeusz”

Stare Siekluki 110, 26-806 Stara Błotnica Organizacja wesel, komunii, bankietów, przyjęć okolicznościowych. Śniadania, obiady, kolacje. Liczba miejsc: restauracja 120 miejsc, imprezy na 250 miejsc, hotel 60 miejsc w tym 16 pokoi. “Zodiak” w Kamieniu

Zajazd “Zielony Dwór”

Falęcice, 26-803 Promna, tel. (48) 6130498 tel. kom. 507113526, 504132542 Specjalność: kuchnia polska Baza noclegowa: 80 miejsc Liczba miejsc w restauracji: 140 Cena noclegu: 50 zł bez śniadania.

Restauracja "Grzybowa Chata"

Kolonia Promna 1, 26-803 Promna, tel. (48) 6150903 Restauracja, hotel.

270

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Ceny noclegu: 150-180 zł

Zajazd “Zielony Dwór”

Bar “U Jana”

Siekluki 97, 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 6198023 Specjalność: gastronomia Baza noclegowa (motel): pokoje 1-osobowe, 2-osobowe, 3-osobowe, 4-osobowe Liczba miejsc w restauracji: 80 Ceny: pokój 1-osobowy 70zł, 2-osobowy 100 zł, 3-osobowy 120 zł, 4-osobowy 160 zł.

Zajazd „Myśliwski”

Białobrzegi, ul. Krakowska 82, tel. (48) 6132911, www.zajazd-misliwski.emeteor. pl, Specjalność: żurek z jajkiem i kiełbasą, kotlet po białobrzesku, placek po węgiersku, dania z dziczyzny. Baza noclegowa: motel na 21 miejsc noclegowych, w tym: 9 pokoi 2 osobowych i 1 pokój 3 osobowy. Liczba miejsc w restauracji: 110. Ceny do negocjacji w zależności od wyposażenia pokoi. Pokój 2-osobowy około 85 zł, 3-osobowy około 120 zł. Negocjować można również śniadanie.

Kotlet po białobrzeskiu

Zajazd „Bretoński”

Promna - Kolonia 58, tel. (48) 6151173, tel. kom. 606708244

271

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Popularny “dzik”

Specjalność: Żurek staropolski, polędwiczki po bretońsku z zapiekanymi ziemniakami Liczba miejsc: 44 Parking, stacja LPG, telefon Ceny: W okresie budowy trasy S7 motel nie przyjmuje gości na nocleg.

Auto -Grill „Va Bank”

“Va-Bank”

Sucha, ul. Radomska 11/13, tel. (48) 6133291, www.va-bank.pl, Specjalność: zupa grzybowa, polędwica wieprzowa w sosie kurkowym Baza noclegowa: 8 pokoi z łazienkami Liczba miejsc: 18 osób w motelu, w tym 2 pokoje 1-osobowe, 3 pokoje 2-osobowe, 2 pokoje 3-osobowe oraz 1 apartament; 50 osób w restauracji Atrakcje: plac zabaw dla dzieci, boisko do piłki nożnej, koszykówki, altanka z grillem, staw. Ceny ze śniadaniem: 1-osobowy pokój 100 zł, 2-osobowy 150 zł, 3-osobowy 180 zł.

Restauracja “Zajazd Jagielloński”

Sucha, ul. Radomska 1, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6130324, tel. kom. 602678785 Specjalność: kapusta z grochem, kotlet jagielloński, imprezy okolicznościowe

272

Informator. Baza noclegowo-gastronomiczna

Baza noclegowa: 12 miejsc,pokoje 1x1, 5x2 Liczba miejsc na sali: 56 Ceny pokoi ze śniadaniem: 1-osobowy 100 zł, 2-osobowy 150 zł.

Pizzeria “La Cava”

Białobrzegi, ul. Krakowska 2, tel. (48) 6133780 Specjalność: Pizza “La Cava” oraz inne. Liczba miejsc: 30 Ceny: od 12 do 20 zł/pizza w zależności od rodzaju i wielkości.

Bar “U Stacha”

Kiełków Nowy 135, 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 6198199 Specjalność: pyszne dania domowe, żołądki drobiowe w sosie własnym, placek po węgiersku, kotlet drobiowy, zupa gulaszowa, żurek. Liczba miejsc na sali restauracyjnej: 60 Baza noclegowa: motel na 30 miejsc w tym przytulne 2 osobowe, 3 osobowe i 4 osobowe pokoje wyposażone w prysznic, telewizor. Ceny: 50 zł od osoby bez śniadania.

“Zajazd Jagielloński” i kotlet jagielloński

Lody Białobrzeskie

Białobrzegi, ul. Krakowska 6. tel. (48) 6132646 Specjalność: lody gałkowe w kilkunastu smakach. Ceny: 1,80 zł/gałka

Pzzeria w Białobrzegach

273

Informator. Instytucje

Instytucje Urzędy

Policja

Starostwo Powiatowe w Białobrzegach Plac Zygmunta Starego 9, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6133414, fax. (48) 6133420, e-mail: sekretariat@bialobrzegipowiat. pl, www.bialobrzegipowiat.pl

Białobrzegi – Komenda Powiatowa Policji ul. Żeromskiego 23, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6132557, telefon zaufania (48) 6132777 czynny całą dobę.

Urząd Miasta i Gminy w Białobrzegach Plac Zygmunta Starego 9, 26-800 Białobrzegi, tel./fax. (48) 6132572, www.bialobrzegi.pl e-mail: białobrzegi@bialobrzegi.pl Urząd Miasta i Gminy w Wyśmierzycach Ul. A. Mickiewicza 75, 26-811 Wyśmierzyce, tel. (48) 6157015, fax. 6157003 e-mail: umwysmierzyce@op.pl www.wysmierzyce.pl Urząd Gminy Promna 26-803 Promna, tel./fax. (48) 613-36-28, www.promna.pl Urząd Gminy Stara Błotnica 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 3857790, 3857791, fax. (48) 3835092, e-mail: gmina@starablotnica.pl www.starablotnica.pl Urząd Gminy Stromiec Ul. Piaski 4, 26-804 Stromiec, tel./fax. (48) 6191020, e-mail: ugstromiec@ugstromiec.pl, www.ugstromiec.pl Urząd Gminy Radzanów 26-807 Radzanów, Radzanów 92a, tel. (48) 6136282, fax. (48) 6136362, e-mail: gmina@radzanow.pl, www.radzanow.pl

274

Radzanów - Posterunek Policji Radzanów 92a, tel. (48) 6136207 Stromiec – Posterunek Policji ul. Białobrzeska, tel. (48) 6131007 Straż Pożarna Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Białobrzegach ul. Kopernika 4, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6132281, 6134782, tel. alarmowy: 998 lub 112, fax. (48) 6134781, www. kppspbgi.republika.pl, e-mail: bialobrzegi@mazowsze.straz.pl. Ośrodki Zdrowia Samodzielny Publiczny Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Białobrzegach ul. Spacerowa 10, 26-800 Białobrzegi, tel.: administracja (48) 6132385, rejestracja (48) 6132750 Miejsko-Gminny Zakład Opieki Zdrowotnej w Białobrzegach Ul. Spacerowa 10, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6132870 Wiejski Ośrodek Zdrowia w Dobieszynie, ul. Leśna 6, tel. (48) 6195143

Informator. Instytucje

Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Stromcu ul. Nowa 10, tel. (48) 6191003 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Starej Błotnicy tel. (48) 6197085 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Promnie z siedzibą w Falęcicach, tel. (48) 6151014 Ośrodek Zdrowia w Falęcicach Falęcice 41, 26-803 Promna Ośrodek Zdrowia w Przybyszewie ul. Kościelna 4, 26-803 Promna Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Radzanowie Radzanów 72, tel. (48) 6136269 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Wyśmierzycach ul. Mickiewicza 75, tel. (48) 6157010 Szkoły Podstawowe Gmina Białobrzegi Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 im. KEN w Białobrzegach ul. Rzemieślnicza 21/31. tel. (48) 6132311. Publiczna Szkoła Podstawowa w Suchej ul. Szlachecka 88A, tel. (48) 6132280 Gmina Promna Publiczna Szkoła

Podstawowa im. Marii Konopnickiej w Olkowicach tel. (48) 6153022 Publiczna Szkoła Podstawowa w Promnej tel. (48) 6151006 Publiczna Szkoła Podstawowa w Rykałach tel. (48) 6152165 Publiczna Szkoła Podstawowa w Przybyszewie tel. (48) 6152159 Gmina Radzanów Publiczna Szkoła Podstawowa im. H. Sienkiewicza w Rogolinie tel. (48) 6136216 Publiczna Szkoła Podstawowa w Bukównie tel. (48) 6136210 Publiczna Szkoła Podstawowa w Czarnocinie tel. (48) 6136344 Gmina Stara Błotnica Publiczna Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II w Starej Błotnicy tel. (48) 6196945 Publiczna Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej w Starym Goździe tel. (48) 6198007 Publiczna Szkoła Podstawowa im. Adama Mickiewicza w Kaszowie tel. (48) 6197027 Publiczna Szkoła Podstawowa im. Biskupa Jana Chrapka w Sieklukach tel. (48) 6198004 Gmina Stromiec

275

Informator. Instytucje

Publiczna Szkoła Podstawowa im. Dionizego Czachowskiego w Stromcu tel. (48) 6191045 Publiczna Szkoła Podstawowa w Bobrku tel. (48) 6191006 Publiczna Szkoła Podstawowa im. Armii Krajowej w Bożem tel. (48) 6192128 Publiczna Szkoła Podstawowa w Podlesiu Dużym tel. (48) 6195017 Publiczna Szkoła Podstawowa im. ks. Kniedziałowskiego w Dobieszynie tel. (48) 6195147 Gmina Wyśmierzyce Publiczna Szkoła Podstawowa w Wyśmierzycach tel. (48) 6157016 Publiczna Szkoła Podstawowa w Kostrzynie tel. (48) 6156141 Gimnazja Publiczne Gimnazjum w Białobrzegach ul. Reymonta 13, tel. (48) 6132964 Publiczne Gimnazjum im. Jana Pawła II w Adamowie tel. (48) 6151447 Publiczne Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego w Stromcu tel. (48) 6191067 Publiczne Gimnazjum im. Obrońców Ziemi Radzanowskiej w Rogolinie

276

tel. (48) 6136323 Publiczne Gimnazjum w Starej Błotnicy tel. (48) 6196945 Publiczne Gimnazjum w Starym Goździe tel. (48) 6198007 Publiczne Gimnazjum im. Władysława Stanisława Reymonta w Wyśmierzycach ul. A. Mickiewicza 4, tel. (48) 6157338 Szkoły ponadgimnazjalne Liceum Ogólnokształcące im. Armii Krajowej w Białobrzegach ul. Targowicka 3, tel. (48) 6132664, www.lobialobrzegi.pl Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Białobrzegach ul. Żeromskiego 86, tel. (48) 6132710, www.zspbialobrzegi. edu.pl Przedszkola Publiczne Przedszkole nr 1 w Białobrzegach ul. Targowicka 1, tel. (48) 6132650 Publiczne Przedszkole nr 2 im. Kubusia Puchatka w Białobrzegach ul. Konopnickiej 1, tel. (48) 6132704 Niepubliczne Przedszkole "Słoneczko" w Białobrzegach ul. Żeromskiego 84, tel. 506338676 Publiczne Przedszkole w Suchej ul. Szlachecka 88A, tel. (48) 6132280

Informator. Instytucje

Przedszkole Samorządowe w Przybyszewie ul. W. Rosłańca 5, 26-803 Promna, tel. (48) 6152159

Paraﬁa p.w. Św. Marii Magdaleny w Promnej Ul. Warecka 7, 26-803 Promna, tel. (48) 6151040

Publiczne Przedszkole w Wyśmierzycach ul. A. Mickiewicza 75, tel. (48) 6157013

Paraﬁa p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Przybyszewie Rynek 1, 26-813 Przybyszew, tel. (48) 6152157

Parafie Gmina Białobrzegi Parafia p.w. Św. Trójcy w Białobrzegach Ul. Krakowska 25, Białobrzegi, tel. (48) 6132495 Parafia p.w. Zwiastowania NMP w Jasionnej Jasionna 32, 26-800 Białobrzegi, tel. (48) 6132080 Gmina Wyśmierzyce Parafia p.w. Św. Teresy z Avila w Wyśmierzycach ul. Kościelna 7, 26-811 Wyśmierzyce, tel. (48) 6157194 Parafia p.w. Św. Stanisława w Kostrzyniu 26-811 Wyśmierzyce, Tel. (48) 3895808 Gmina Stara Błotnica Parafia p.w. Narodzenia NMP w Starej Błotnicy Stara Błotnica 35, 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 6197010

Gmina Radzanów Parafia p.w. Św. Marcina w Radzanowie 26-807 Radzanów 72, tel. (48) 6136290 Parafia p.w. Nawiedzenia NMP w Bukównie 26-807 Radzanów, tel. (48) 6136212 Gmina Stromiec Parafia p.w. św. Jan Chrzciciela w Stromcu Ul. Białobrzeska 45, 26-804 Stromiec, tel. (48) 6191022 Parafia p.w. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Dobieszynie Sułków 32, 26-804 Stromiec, tel. (48) 6191461 Parafia p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej w Bożem Boże 35, 26-804 Stromiec, tel. (48) 6192136 Inne instytucje

Paraﬁa p.w. Św. Józefa w Goździe Starym Gózd Stary 50, 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 6198042

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), Białobrzegi, ul. Składowa 5, tel. (48) 6130610

Paraﬁa p.w. Św. Jana Chrzciciela w Kaszowie Kaszów 20, 26-806 Stara Błotnica, tel. (48) 6197095

Baza PKS Białobrzegi, ul. Kościelna 101, tel. (48) 6132263

Gmina Promna

Dom Pomocy Społecznej Niedabyl 36A, 26-804

277

Informator. Instytucje

Stromiec, tel. (48) 6191028 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) Białobrzegi, ul. Szkolna 5, tel. (48) 6132665 Miejsko Gminny Ośrodek Kultury Białobrzegi, ul. Kościelna 31, tel. (48) 6132370 Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Białobrzegi, ul. Reymonta 11, tel. (48) 6132755 Nadleśnictwo Lasów Państwowych Dobieszyn 26-804 Stromiec, Dobieszynek 7, tel. (48) 6195139 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna Białobrzegi, ul. Żeromskiego 84, tel.(48) 6133078 Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna Białobrzegi, ul. Krakowska 28, tel. (48) 6132360 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Białobrzegi, Plac Zygmunta Starego 9, tel. (48) 6133414.

278

Powiatowy Inspektorat Weterynarii Białobrzegi, ul. Żeromskiego 84, tel. (48) 6133503 Powiatowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograﬁcznej Białobrzegi, ul. Żeromskiego 84, tel. (48) 6133186 Powiatowy Urząd Pracy Białobrzegi, ul. Składowa 5, tel. (48) 6132480 Powiatowy Zarząd Dróg Publicznych Białobrzegi, ul. Kościelna 103, tel. (48) 6132338 Sąd Rejonowy w Grójcu, VII Zamiejscowy Wydział Grodzki Białobrzegi, ul. Składowa 5, tel. (48) 6132535 Urząd Pocztowy Białobrzegi, ul. 11 Listopada 28, tel. (48) 6132346 Urząd Skarbowy Białobrzegi, ul. Reymonta 46, tel. (48) 6132892 Wodociągi Miejskie Białobrzegi, ul. Rzemieślnicza 30, tel. (48) 6132615

Indeks miejscowości

Indeks miejscowości A

- Adamów: 169, 170, 204. - Augustów: 115, 116, 188, 191.

- Czarnocin: 60, 224, 225, 227. - Czersk: 219. - Czyżówka: 137.

- Biała Góra: 10, 32, 37, 46, 115, 117, 118, 119, 176, 184, 242, 263, 266. - Białobrzegi: 10, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 37, 39, 45, 46, 48, 50, 56, 57, 62, 72, 76, 86, 87, 88, 92, 93, 95, 97, 98, 99, 100, 109, 118, 119, 121, 131, 133, 134, 139, 141, 142, 144, 145, 147, 149, 150, 163, 165, 166, 169, 170, 174, 180, 181, 183, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 202, 221, 230, 232, 241, 244, 250, 255, 262, 267, 270, 271, 273. - Białystok: 100. - Bardzice: 22, 57, 95. - Biejków: 10, 14, 37, 63, 87, 141, 142, 143, 183, 205, 206. - Biejkowska Wola: 141, 144, 204, 205. - Błeszno: 153, 155, 222, 252, 256. - Branica: 133, 139, 147, 149, 223. - Branków: 184, 219. - Brodek: 101, 153, 155, 251, 252. - Broniszew: 207. - Brzegi: 56, 194. - Brzeska Wola: 163, 165, 195. - Brzeźce: 10, 14, 34, 39, 85, 88, 101, 118, 121, 141, 142, 143, 176, 184, 196, 197, 201, 267. - Bobrek: 163, 165, 235, 243. - Boglew: 219. - Bolewice: 200. - Borki: 14, 46, 73, 87, 147, 148. - Borki Stawiszyńskie: 76. - Borowe: 15, 212, 215, 216. - Boska Wola: 106, 243. - Boże: 58, 116, 244, 247. - Budy Augustowskie: 116. - Budy Biejkowskie: 141, 176. - Budy Brankowskie: 14, 121, 184, 197. - Budy Michałowskie: 21, 119, 176. - Bukówno: 15, 19, 58, 59, 84, 133, 138, 139, 153, 154, 156, 224, 226, 227.

- Cecylówka: 246. - Chruściechów: 73, 131, 136, 233.

280

- Daltrozów: 207. - Dąbrówka: 135, 147. - Dobieszyn: 22, 38, 60, 81, 98, 115, 126, 186, 188, 244, 245, 263. - Ducka Wola: 39. 245.

- Falęcice: 21, 23, 88, 141, 144, 145, 169, 170, 174, 206, 207.

- Gabrielów: 247. - Głowaczów: 60, 128, 246. - Goszczyn: 207, 213. - Górki: 118, 125, 159, 176, 180, 252. - Grabowy Las: 245. - Grabów: 242, 244. - Grodno: 246. - Grodzisk Wlk.: 99, 100, 264. - Grotki: 225. - Grójec: 19, 26, 91, 98. - Grzmiąca: 31, 39, 70, 118, 157, 159, 252, 257. - Gozdowska Wola: 234. - Góry: 48, 82, 169, 176, 181, 206, 208, 209. - Gózd Nowy: 88. - Gózd Stary: 15, 8, 201, 234.

- Helenówek: 126, 128.

- Jabłonna: 157, 160, 253. - Jadwigów: 169, 172, 209. - Jasionna: 15, 16, 61, 62, 118, 123, 133, 139, 147, 148, 195, 197, 198, 223, 238. - Jastrzębia: 102. - Jedlińsk: 18, 37. - Jędrzejów: 19. - Jeruzal: 254.

- Kadłub: 138. - Kadłub Stary: 236. - Kadłubska Wola: 37, 131, 226. - Kalinów: 247. - Kamień: 22, 85, 166, 198, 270. - Kaszów: 17, 62, 131, 133, 137, 236.

Indeks miejscowości - Kępina: 226. - Kiedrzyń: 118. - Kielce: 19. - Kiełbów Nowy: 273. - Kiełbów Stary: 14, 15, 89, 236. - Kobylnik Stary: 67, 137. - Kolonia Kadłub: 131. - Kolonia Promna: 173, 271. - Kostrzyń: 29, 39, 48, 50, 63, 82, 84, 157, 160, 255. - Kościelec: 15, 59. - Korzeń: 39, 61, 62, 106, 118, 124, 18, 254, 255. - Kozłów: 157, 160, 226, 256. - Kożuchów: 223, 254,256. - Kraków: 18, 19. - Krzemień: 115, 116. - Ksawerów: 245, 246.

- Lekarcice Nowe: 14, 89, 169, 210, 214. - Lenarczyce: 195. - Leopoldów: 50, 166. - Lipskie Budy: 128, 246. - Lisów: 38, 102, 169, 172, 211. - Los Angeles: 99.

- Mała Wieś: 169, 172, 209. - Małe Boże: 31. - Marianki: 222, 246. - Matyldzin: 128, 246. - Michałów: 184. - Miechów: 232. - Mikówka: 163, 166, 198. - Młodynie Dolne: 131, 138, 160, 227. - Młodynie Górne: 131, 138, 227. - Mogielnica: 98, 180, 208. - Monachium: 99. - Montreal: 99.

- Niedabyl: 19, 50, 68, 80, 121, 246, 249. - Niedomice: 195. - Nowe Miasto: 28, 98, 118, 119, 125, 211.

- Ocieść: 35, 227. - Okrąglik: 163, 164, 199. - Olkowice: 211. - Olszamy: 203, 211. - Olszowa: 157, 160, 252, 257. - Olszynka: 39, 176, 183, 268. - Osuchów: 15, 89, 172, 180, 212, 215. - Oświęcim: 104.

- Otwock: 58.

- Pacew: 27, 31, 48, 169, 171, 181, 213. - Paprotno: 39, 157. - Pągowiec: 237. - Piekarty: 169, 171, 173, 210, 214. - Pierzchnia: 15, 223, 237, 238. - Piróg: 163, 247. - Płock: 212. - Podgaje: 268. - Podgórze: 48, 82, 153, 156, 228. - Podlesie: 228. - Podlesie Duże: 31, 86, 247. - Pokrzywna: 118, 121, 248, 249. - Promna: 18, 21, 23, 26, 30, 63, 64, 74, 85, 87, 102, 141, 143, 144, 169, 173, 174, 202, 203, 204, 205, 206, 207 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219. - Przybyszew: 15, 16, 18, 20, 21, 23, 31, 36, 42, 46, 65, 90, 102, 169, 171, 180, 181, 212, 215, 216, 217. - Przybyszkowice: 215. - Przybyszowice: 15. - Przysucha: 19.

- Radom: 10, 19, 22, 58, 68, 89, 91, 95, 101, 116, 194, 197, 224, 234, 245, 247, 252, 263. - Radość: 252. - Radzanów: 14, 16, 17, 19, 23, 30, 35, 37, 66, 76, 86, 90, 103, 133, 137, 139, 153, 154, 155, 156, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231. - Raszyn: 18. - Ratoszyn: 153, 156, 229. - Redlin: 118, 257. - Rogolin: 86, 153, 229, 230. - Ryczywół: 22. - Rykały: 75, 85, 102, 169, 172, 207, 217, 218. - Ryki: 131, 136, 238. - Rzym: 62.

- Siekluki: 15, 16, 67, 90, 91, 166, 233, 238, 239, 270, 271. - Sielce: 248. - Siemiradz: 137. - Smardzew: 103, 104, 133, 139, 153, 154, 230, 252. - Sokół: 257. - Sopot: 239.

281

Indeks miejscowości - Stanisławów: 169, 173, 218. - Stamirowice: 179. - Stara Błotnica: 15, 18, 23, 30, 67, 68, 87, 103, 104, 105, 131, 133, 135, 136, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239. - Stara Wieś: 118, 119, 248. - Stawiszyn: 76, 82, 84, 101, 118, 123, 131, 133, 135, 147, 148, 149, 194. - Stromiec: 14, 17, 23, 26, 30, 39, 46, 58, 68, 80, 86, 91, 98, 105, 163, 164, 165, 176, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 263, 266. - Stromiecka Wola: 163, 165. - Strupiechów: 217. - Strzyżyna: 186. - Studzianki Pancerne: 126, 128. - Styków: 252. - Sucha: 46, 57, 62, 76, 84, 86, 94, 99, 118, 123, 131, 135, 147, 150, 195, 199, 200, 267, 270, 272. - Sulejów: 208. - Suski Młynek: 27, 28, 36, 82, 118, 123, 200. - Szczekociny: 17. - Szczyty: 15, 78, 85, 86, 91, 163, 164, 200, 201. - Szydłowiec: 19, 93.

- Tangerhutte: 100. - Treblinka: 22, 99. - Turno: 176, 183, 267.

282

- Ulaski Grzmiąckie: 80, 257. - Ulaski Stamirowskie: 176, 179, 257.

- Waliska: 118, 125. - Warka: 87, 128, 144, 176, 263. - Warszawa: 10, 15, 18, 63, 99, 100, 116, 119, 245, 262. - Wiedeń: 68. - Wilanów: 15. - Witaszyn: 254, 258. - Wola Branecka: 218, 219. - Wola Zakrzewska: 69. - Wólka Korzuchowska: 118. - Wólka Magierowa: 125. - Wrociszewo: 219, 242. - Wysoka: 172. - Wyśmierzyce: 10, 15, 16, 17, 20, 21, 23, 29, 30, 31, 34, 37, 50, 69, 70, 87, 98, 106, 108, 109, 110, 118, 119, 124, 125, 157, 159, 160, 161, 180, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 264.

- Zacharzów: 60, 103, 154, 226, 231. - Zakrzów: 69. - Zator: 46, 242. - Zwoleń: 26.

- Żarnowiec: 176. - Żydy: 231.

Bibliograﬁa

Bibliografia: - Bartha A.: Gminne groby. Gazeta Białobrzeska, nr 165/2003 - Bijak U.: Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego. Kraków 2001. - Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego Tom XXVI, z. 3-4, Radom 1989. - Boczek J.: Kronika Starej Błotnicy – przełom XIX i XX wieku. Radom 1992. - Bolek A.: Powiat białobrzeski. Rys przyrodniczo-geograficzny. Radom 2004. - Boniecki A.: Herbarz polski. Tom 1-16 i uzupełnienia. Warszawa 1899-1913. - Brudek C. ks., Indyka M.: 60 lat Parafii w Bożem. Boże 1999. Maszynopis. - Cieślak-Kopyt M., Micke I., Skubicha E., Twardowski W.: Radomskie – alfabet wykopalisk. Przewodnik archeologiczny. Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 1994. - Dreyer W.: Łąka rośliny i zwierzęta. Przewodnik kieszonkowy. Wydawnictwo Mulico. - Fudala M.: Kadłubek – osada na skraju Puszczy Stromieckiej. Gazeta Białobrzeska, nr 125-126/2000. - Fudala M.: Pągowiec. Gazeta Białobrzeska, nr 65/1995. - Fudala M.: Pierzchnia – wieś i jej właściciele. Gazeta Białobrzeska, nr 74/1996. - Fudala M.: Z dziejów wsi Sopot. Gazeta Białobrzeska, nr 124/2000. - Fudala M.: Z kart historii parafii i osady w Kaszowie. Gazeta Białobrzeska, nr 88/ 1997. - Gierała Z.: Opowieści przydrożnych kapliczek. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa 2009. - Glica E.: Grzmiąca. Gazeta Białobrzeska, nr 107/1998. Gmina Białobrzegi studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Strategia lokalnego Rozwoju. Zarząd Miasta i Gminy w Białobrzegach 1999. - Gminy ziemi radomskiej - informator. Agencja reklamowa Arcel, Radom 1993. - Gordon A., Świątecki A., Wandowicz W.: Cudze chwalicie... - Wybrane elementy geografii turystycznej Polski. Agencja Wydawniczo-Reklamowa Dino, Warszawa 1994. - Informator turystyczny ziemi radomskiej 2002. Radomska Izba Turystki. - Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Kościoły na Mazowszu XVI wieku. Zeszyt 7. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1985. - Jaroszewski T. S., Baraniewski W.: Po pałacach i dworach Mazowsza. Przewodnik. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1995. - Jastrzębski J.: Turystyczne szlaki wodne Polski. Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1960. - Klimaszewski M.: Geomorfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. - Kondracki J.: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa 1980.

284

Bibliograﬁa

- Kondracki J.: Geografia Polski. Regiony fizycznogeograficzne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. - Kroniki parafialne. - Kruczek Z., Sacha St.: Geografia atrakcji Turystycznych Polski. Proksenia, Kraków 2000. - Krzesiński M.: Krzyże, figurki i kapliczki przydrożne. Nasza Gazeta Wyśmierzycka, nr12 (22) 1995. - Kucharski J. ks.: Dzieje kościoła i parafii rzymskokatolickiej w Białobrzegach. Białobrzegi studia i szkice z dziejów miasta, Renz R. red. Radom 1999. - Lityński M.: Pilica przewodnik kajakowy. Skaut.pl 2008. - Makarewicz S.: Stromiec 750lat parafii. Radom 1992. - Matyjas R.: Parafia Przybyszew 1998. 100-lecie kościoła i 800lecie parafii świętych Apostołów Piotra i Pawła w Przybyszewie. Przybyszew 1998. - Matysiak S.: Mała Encyklopedia Powiatu Białobrzeskiego. Gazeta Białobrzeska, nr 20, 21/1991. - Matysiak S.: Wieś Brzeźce. Rys historyczny i czasy najnowsze. Brzeźce 1993, Maszynopis. - Miernik K.: Krótka historia parafii i kościoła Św. Apostołów Piotra i Pawła w Przybyszewie. Gazeta Białobrzeska, nr 102/103/ 1998. - Nurowski H. W.: Województwo radomskie 1975-1984. Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 1988. - Olaczek R., Tranda E.: Z biegiem Pilicy. Wiedza Powszechna, Warszawa 1990. - Osuchowska M.: Zbiorowiska roślinne doliny Pilicy od Domaniewic do ujścia. Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 1995. - Piasecki K.: Puszcza Stromiecka – szlaki turystyczne. Wydawnictwo PTTK – „Kraj’, Warszawa 1990. - Piatkowski S.: Z dziejów Kożuchowa i okolic w latach 18201842. Gazeta Białobrzeska, nr 116/1999. - Pomarnacki L.: Leśne zwierzęta ssące województwa radomskiego. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, tom XIV, z. 3, Radom 1977. - Pomarnacki L.: Ptaki lęgowe województwa radomskiego. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, tom XVII, z. 3, Radom 1980. - Przecławski K.: Turystyka a świat współczesny. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994. - Publiczne Gimnazjum im. Władysława Stanisława Reymonta w Wyśmierzycach: Legendy, podania i przekazy ziemi wyśmierzyckiej. Wyśmierzyce 2006. - Pytka L.: Jasionna – parafia na pograniczu księstw. Studium historyczno – obyczajowe. Warszawa 1996. - Radomska wieś zaprasza. Radomskie Stowarzyszenie Turystyki Wiejskiej, Radom 2000. - Radzanów i okolice. 615 lat – praca zbiorowa. Sycyna 2006. - Redlicki M.: Edward Łysakowski – prof. Politechniki Warszawskiej. Nasza Gazeta Wyśmierzycka, nr 7/8 (53/54) 1998. - Rosłoniec S.: Przybyszew osada w powiecie grójeckim.

285

Bibliograﬁa

Warszawa 1933. - Rostkowski T.: Kilka faktów z historii wyśmierzyckiego cmentarza. Nasza Gazeta Wyśmierzycka, nr 8 (76)/2000. - Rostkowski T.: Wyśmierzyce 1945-1990. Kronika Miasta. Wyśmierzyce 1997. - Różycki S.: Plejstocen Polski środkowej. PWN, Warszawa 1972. - Rychling A.: Kompleksowa geografia fizyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. - Rzeczkowski I.: Zarys historii Ziemi Białobrzeskiej. Gazeta Białobrzeska, nr 129/2000. - Rzeczkowski I.: Z Białobrzegów rodem. Gazeta Białobrzeska, nr 4/1990. - Sanktuarium w Starej Błotnicy - Wydawnictwo „ZET”, Wrocław 1998. - Społeczny Komitet Obchodów 650-lecia m. Wyśmierzyc: 650 lat Wyśmierzyc. Wyśmierzyce 1988. - Starkel L.: Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991. - Szafer W., Zarzycki K.: Szata roślinna Polski. Tom I, tom II. PWN, Warszawa 1977. - Towarzystwo Przyjaciół Wyśmierzyc. Z dna Szuflady. Dzieje Wyśmierzyc w fotografii. Wyśmierzyce, sierpień 1997. - Wielgomas R.: Madalińscy. Gazeta Białobrzeska, nr 128/2000. - Wielgomas R.: Szczyty-Brzeźce. Gazeta Białobrzeska, nr 62/1995. - Wiśniewski J. ks.: Dekanat radomski. Druk. i Lit. „Jan Kanty Trzebiński”. Radom 1911. - Wodziński M.: Radzanów – szkic z dziejów osady i parafii. Gazeta Białobrzeska nr 75. - Zaręba R.: Puszcze, bory i lasy Polski. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i leśne, Warszawa 1986. - Zbiciak Ł.: Z dziejów wsi Korzeń. Nasza Gazeta Wyśmierzycka, nr 12 (90)/2001. - Zielony R. red.: Lasy Puszczy Kozienickiej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1997. - Ziemia Stromiecka. Praca zbiorowa. Stowarzyszenie Oświatowe Sycyna. Sycyna 2006. - Ziemnicki S.: Oddany swym Białobrzegom. Gazeta Białobrzeska, nr 71/1995. - Zimałek M.: Błogosławiony ks. Franciszek Rosłaniec. Męczennicy 1939-1945. Wydawnictwa Duszpasterstwa Rolników. Włocławek 2001.

286

POWIAT BIAŁOBRZESKI Zobacz koniecznie: 1. Most w Białobrzegach 2. Zespół pałacowo - parkowy w Suchej 3. Drewniane kościoły w Jasionnej i Kaszowie 4. Puszczę Stromiecką 5. Rzekę Pilicę z kajaka ADAM BOLEK Geograf regionalista, absolwent Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Od szeregu lat bada i opisuje środowisko geograficzne Ziemi Białobrzeskiej. Autor książki Powiat Białobrzeski - rys przyrodnczo-geograficzny, folderów turystycznych, map oraz licznych artykułów o tematyce geograficznej. Nauczyciel Liceum Ogólnokształcącego i Gimnazjum TWP w Białobrzegach. Członek National Geographic Society. Pasjonat fotografii, sportu i wszelkich form turystyki.

- Zabytki - Ciekawe historie i miejsca - Szlaki piesze, rowerowe, kajakowe - Imprezy cykliczne - Opisy miejscowości - Informacje praktyczne