‹slam Araflt›rmalar› Merkezi’nin (‹SAM) Üsküdar Mahkeme Defterlerini Yay›n Projesi P R O F .
D R .
M .
 K ‹ F
A Y D I N
Marmara Üniverstesi
Osmanl› mahkeme defterleri sadece o defterlerin tutuldu¤u dönemin ve bölgenin hukuk tarihi bak›m›ndan de¤il, sosyal, siyasi, ekonmik ve kültürel tarihi bak›m›ndan da önemlidir. Çünkü Osmanl› devletinde hâkimin görev ve yetki alanlar› bugün yarg›çlar›n sahip oldu¤u görev ve yetki alanlar›ndan çok daha genifltir. Osmanl› kad›s› bir hâkim olmas›n›n yan›s›ra yerine göre bir belediye baflkan›, yerine göre bir mülki amir, bir noter ve yerine göre devletin toplamakta oldu¤u vergilerin tarh ve tahsiline nezaret eden bir müfettifltir. Bu sebeple biz bu defterler sayesinde sadece o dönemde mahkemelere intikal etmifl bulunan hukuki ihtilaflar hakk›nda bilgi sahibi olmuyoruz. O bölgedeki piyasalar, eflya fiyatlar› ve bunlarda meydana gelen de¤ifliklikler, sat›lan eflyalar için belirlenen standartlar, merkezi yönetimden bölge ile ilgili gönderilen fermanlar, hükümler, o bölgede yap›lan imar faaliyetleri, sefere ç›kan ordunun lojistik deste¤iyle ilgili yap›lan haz›rl›klar, al›m-sat›m gibi, vasiyet vak›f gibi, ba¤›fllama rehin gibi, evlenme boflanma gibi, kurulan ticari flirketler gibi sosyal, iktisadi, idari ve hukuki ifllemler hakk›nda da birinci el bir kaynaktan bilgi sahibi oluyoruz. Bu bilgiler bugün elimizde mevcut kroniklerde ço¤u kere bulunmayan bilgiler. Sonuç itibariyle Osmanl› mahkeme defterleri Osmanl› hukuk tarihi, iktisat tarihi ve genel olarak Osmanl› sosyal tarihi hakk›nda birinci el kaynaklara dayanarak daha ayr›nt›l›, güvenilir de¤erlendirmeler yapmam›za imkân tan›maktad›r.1 Sevindirici nokta son zamanlarda gerek Fen-Edebiyat Fakültelerinin Tarih bölümlerinde, gerek ‹lâhiyat Fakültelerinde ve daha az olarak Hukuk Fakültelerinde mahkeme defterleri üzerinde ciddi çal›flmalar›n yap›lmas›, bu defterlerin yay›na haz›rlanmas›d›r. Bizim tespitlerimize göre flu ana kadar mahkeme defterle-
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
ri üzerinde yap›lan yüksek lisans ve doktora çal›flmalar› 200’ü hayli geçmifltir. Ancak flunu da hemen ilave edelim ki bu çal›flmalar›n yay›na dönüflenleri özellikle mahkeme defteri neflirleri hayli azd›r. Bu neflirlerinin Türkiye’deki seyrine bakt›¤›m›zda flunu görmekteyiz. Bu defterlerin neflirleri uzun zaman s›n›rl› olmufltur. Halit Ongan’›n Ankara’n›n 1 ve ‹ki Numaral› Mahkeme Defterleri ismi alt›nda neflretti¤i iki defterin özeti uzun y›llar bu alanda kullan›labilen yegâne kaynak olma özelli¤ini korudu. Cemil Cahit Güzelbey’in Gaziantep fier’i Mahkeme Sicilleri ad›yla 4 cilt halinde yapt›¤› yay›n (Gaziantep 1966), yine Güzelbey taraf›ndan yap›lan Gaziantep fier’i Mahkeme Sicillerinden Örnekler (Gaziantep 1966), bu sahada yararl› ancak ilmî olmaktan uzak derlemelerdir. Ahmet Akgündüz’ün yapt›¤› iki ciltlik çal›flma (fier’iye Sicilleri Mahiyeti Toplu Katalo¤u ve Seçme Hükümler, I-II, ‹stanbul 1988) çeflitli sicillerden yap›lan bir derlemedir. ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi ‹stanbul Araflt›rmalar› Merkezi taraf›ndan taraf›ndan neflredilen ‹stanbul fier’iyye Sicilleri Ma-i Leziz Defterleri de (I-XI, ‹stanbul 1998-2001) bu arada zikredilmelidir. Bu sahada dikkati çeken bir çal›flma Sabanc› Üniversitesi’nin Packard Humanities Institute ile yapt›¤› iflbirli¤i sonucu haz›rlanan ve henüz birinci cildi neflredilen seridir (‹stanbul Mahkemesi 121 Numaral› fieriyye Sicil, ‹stanbul 2006). Bu alandaki yetersiz neflriyat› görerek ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi olarak bu alana girmenin Türk kültür tarihi bak›m›ndan önemli bir görev oldu¤unu düflündük ve Üsküdar mahkeme defterlerinin neflriyle bu alana yöneldik. Esasen ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi bu alandaki çal›flmalar› kolafllaflt›rmak ve teflvik etmek amac›yla y›llar önce ‹stanbul Müftülü¤ü’nde bulunan yaklafl›k on bin defterin mikro fifllerini haz›rlatm›fl ve araflt›rmac›lar›n istifadesine sunmufltu. Son dönemde bu alandaki hizmetini daha da geniflleterek ‹stanbul d›fl›ndaki flehirlere ait olan ve flu anda Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’nde toplanm›fl bulunan yaklafl›k dokuz bin defterin mikrofilimlerini de temin ederek araflt›r›c›lar›n hizmetine sundu. Yine son dönemlerde buna Türkiye d›fl›ndaki Osmanl› co¤rafyas›ndan temin etti¤i mahkeme defterlerinin elektronik kopyalar›n› da eklemeye bafllad›. Bugün Manast›r, Saraybosna, Mostar, Livno, Priyedor, Temeflvar, Visoko, K›r›m ve fiam mahkeme defterlerinin küçümsenemeyecek bir miktar›n›n elektronik kopyalar› ‹SAM kütüphanesinde bulunmaktad›r. Üsküdar kad›l›¤›n›n ‹stanbul’un fethinden sonra bir süre ‹stanbul kad›l›¤›na ba¤l› olarak yönetildi¤i, on alt›nc› yüzy›l›n ilk yar›s›nda ise Gebze kad›l›¤›na ba¤l› bir nâib taraf›ndan, ikinci yar›s›ndan itibaren buraya tayin edilen edilen müstakil bir kad› taraf›ndan yürütüldü¤ü bilinmektedir. Üsküdar kad›l›¤› gerek bu bu bölgedeki geliflmelere gerekse Osmanl› yarg› teflkilat›ndaki de¤iflikliklere paralel olarak kâh yüksek dereceli bir kad›l›k olarak mevleviyete dönüflmüfl kâh bu statüsünü kaybetmifl, normal bir kad›l›k olarak devam etmifltir. Üsküdar fleriye sicillerinden izlenebildi¤i kadar›yla XVI. yüzy›lda Üsküdar kad›l›¤›n›n yarg› bölgesi bo¤az taraf›nda Anadoluhisar› ve fiileye kadar uzan›yor, Marmara denizi yönünde ise Adalarla beraber Kartal ve Pendik’i içine al›yordu. Üsküdar kad›l›¤›n›n 1 nolu sicilinde “Üsküdar nâ’ibine ta’yîn olunan kurâlar› beyân eder”2 40
‹ S L A M Ü S K Ü D A R
A R A fi T I R M A L A R I M E R K E Z ‹ ’ N ‹ N ( ‹ S A M ) M A H K E M E D E F T E R L E R ‹ N ‹ Y A Y I N P R O J E S ‹
fieriye Sicili Örnekleri
bafll›¤› alt›nda Üsküdar niyabetine ba¤l› olan köylerin tam bir listesi verilmifltir. Bu köyler; Samand›ra, So¤anl›k, Viranköy, Yakac›kköy, Bafl›büyüklü, Karamanl›, Nerdübanl›, Küçük Dudullu, Reisli, Def’a Reisli, Yeniceköy, Bulgurlu, K›s›klu, Çengelköy, ‹stavros, Herekedone, Kuzguncuk ve Kartal’dan olufluyordu. Osmanl› mahkeme defterlerinin günümüze kadar gelmifl en düzenli koleksiyonlar›ndan birisi olan Üsküdar defterleri Yavuz döneminden bafllamakta Cumhuriyetin kurulufluna kadar devam etmekte ve yeni bulunan defterlerle birlikte 1074 defterden ibaret olmaktad›r. Elimizde bulunan defterlerin ilki 919-927 tarihleri aras›ndaki kay›tlar› ihtiva etmektedir. Bu defterlerin neflri Osmanl› hukukunu ve toplumunu bütün yönleriyle tan›mak bak›m›ndan önemli ise de tamam›n›n neflri hem gereksiz hem imkâns›zd›r. Gereksizdir; ne Osmanl› hukuku ve ne de Osmanl› toplumu iktisadi, idari ve sosyal bak›mdan seneden seneye köklü de¤ifliklikler göstermektedir; bu sebeple her defteri yay›mlamaya gerek yoktur. ‹mkâns›zd›r; 1074 defterin birden yay›mlanmas› uzun senelere ve çok genifl bir uzman kadrosuna ihtiyaç duyurmaktad›r. Her ikisine de sahip de¤iliz. Kald›
‹SAM’dan genel görünüm (arka sayfa)
41
Ü S K Ü D A R
‹SAM Kütüphanesi
S E M P O Z Y U M U
V
‹SAM Kütüphanesi’nin içinden bir görünüm
ki ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi’nin hedefi sadece Üsküdar mahkeme defterlerini gün ›fl›¤›na ç›karmak de¤ildir. Belli bir plan dâhilinde ‹stanbul’da mevcut di¤er mahkeme defterlerinin de belirlenen sistem dâhilinde yay›mlanmas› hedeflenmektedir. Hatta buna Anadolu ve Rumeli’ye ait defterlerin yay›n› da eklenebilir. Türkiye Cumhuriyeti s›n›rlar› içinde bulunan ve elimizde mevcut olan mahkeme defterlerinin 19 000 civar›nda oldu¤u göz önüne al›n›rsa bütün mahkeme defterlerini yay›mlaman›n ne ölçüde zor ve hatta imkâns›z oldu¤u daha iyi görülür. Bu sebeple defterlerin yay›m›nda flöyle bir yol izlendi. Önce Prof. Dr. M. Akif Ayd›n, Mehmet ‹pflirli, ‹smail E. Erünsal, Feridun Emecen, ‹dris Bostan, Yard. Doç. Dr. Bilgin Ayd›n ve Dr. Mustafa O¤uz’dan oluflan bir uzmanlar kurulu oluflturuldu. Projenin editörlü¤ünün Dr. Coflkun Y›lmaz taraf›ndan yap›lmas› uygun görüldü. Bilim kurulunda yap›lan görüflmeler sonucu sondaj usulü her on y›ldan bir defterin seçilerek yay›mlanmas› kararlaflt›r›ld›. Böylece on defter yay›mland›¤›nda bir as›rl›k Üsküdar tarihine ›fl›k tutulmufl olacakt›r. Buna göre ilk etapta neflredilmesi hedeflenen on defterin numaralar› ve kapsad›¤› tarihler flunlard›r: 1 Numaral› Defter: H. 919-927 120 varak 42
‹ S L A M Ü S K Ü D A R
A R A fi T I R M A L A R I M E R K E Z ‹ ’ N ‹ N ( ‹ S A M ) M A H K E M E D E F T E R L E R ‹ N ‹ Y A Y I N P R O J E S ‹
2 Numaral› Defter: H. 924-927 138 varak 5 Numaral› Defter: H. 938-940 109 varak 9 Numaral› Defter: H. 940-942 140 varak 14 Numaral› Defter: H. 953-955 84 varak 17 Numaral› Defter: H. 958-962 91 varak 26 Numaral› Defter: H. 970-971 98 varak 51 Numaral› Defter: H. 987-988 65 varak 56 Numaral› Defter: H. 990-991 75 varak 84 Numaral› Defter: H. 1000-1001 211 varak Seçilen defterlerin latin harflerine çevrilmesinde genç tarihçilerden ve arflivcilerden yararlan›ld›. Ancak her defterin uzman bir tarihçinin kontrolünden geçmesi defterlerin mümkün olan en sa¤l›kl› flekilde yay›mlanmas› için gerekli görüldü. Böylece bilim kurulumuzda yer alan de¤erli tarihçilerden birinin yard›m›yla latinize edilmifl metin as›l metinle karfl›laflt›r›ld›, muhtemel hatalar yok edilmeye veya en aza indirilmeye çal›fl›ld›. ‹lk etapta yay›mlamay› hedefledi¤imiz on defterin genel özelliklerini flöyle tesbit edebiliriz. Defterler büyük k›sm› itibariyle Türkçe tutulmufltur. Ancak yer yer Arapça kay›tlara da rastlanmaktad›r; bunlar›n da transkiribe edilmesi aynen veya genifl bir özetinin verilmesi yolu benimsenmifltir. Defterlerinin önce varaklar halinde tutuldu¤u sonradan tarih s›ras›na veya konular›na göre bir araya getirilip ciltlendi¤i anlafl›lmaktad›r. Zaman zaman ayn› konudaki belgelerin bir araya getirildi¤i, genelinde tarihi s›raya riayet edilmeye çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Defterler farkl› katipler taraf›ndan tutuldu¤undan yaz› türleri de kaç›n›lmaz olarak farkl›d›r. Baz› defterlerde dahi katipler ve yaz› türleri de¤iflmektedir. Bu zaman zaman defterlerin okunmas›n› güçlefltirmektedir. Katiplerin e¤itim seviyelerine ba¤l› olarak baz› kelimelerin yaz›l›fllar› da defterler içinde farkl›l›k göstermektedir. Bunu defterlerin tutuldu¤u dönemlerde standart bir imla anlay›fl›n›n olmamas›yla da izah etmek mümkündür. Baz› kelimelerin okununuflunda zaman zaman ciddi zorluklarla karfl›lafl›ld›. Hele konu gayr›müslim teban›n veya bulunduklar› bölge veya yerleflim biriminin ismi olunca bu zorluk daha da büyüdü. Defterlerin araflt›r›c›lar ve hattâ Osmanl› siyasi, sosyal ve hukuk tarihine merak eden kimseler taraf›ndan daha rahat okunmas›n› temin maksad›yla a¤›r bir transkripsiyon usulü yerine dana basit bir usul belirlendi. Netice itibariyle yay›nlanan metin dil ve lehçe özelliklerinin ortaya ç›kar›lmas›n› hedefleyen bir edebi metin de¤il di. Bugün Türkçede kullanmakta oldu¤umuz kelimelerde bugünkü imla tercih edildi. Di¤erlerinde özellikle benzer bir kelimeyle kar›flt›r›lma endiflesi varsa, bu endifleyi giderecek ölçüde bir transkripsiyon usulünün benimsenmesine özen gösterildi. Defterlerde yer alan kay›tlar›n ilgili oldu¤u konular defterlere göre farkl›l›k göstermektedir. Mesela birinci defterde en büyük yer kaçak kölelelere ayr›lm›fl ve 43
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fieriye Sicili Örne¤i
bunlar›n yakalanmalar› durumunda uygulanacak esaslar mahkeme karar› fleklinde defterde yer alm›flken sonraki defterlerde kaçak kölelerle ilgili bu ölçüde bir yo¤unluk söz konusu de¤ildir. Bunun yan›s›ra yo¤unluklar› defterlere göre farkl› olmakla birlikte alacak ve borçlarla ilgili kay›tlar, sat›m akdini, tafl›nmaz kiras›n›, vak›f kurulmas›n› belgeleyen kay›tlara rastlanmaktad›r. H›rs›zl›k, adam öldürme, yaralama, içki içme, hakaret, gasp gibi ceza hukukuyla ile ilgili kay›tlar da sicillerde belirli bir yer tutmaktad›r. Evlenme, özellikle boflanma ve mehir gibi aile hukuku, vasiyet ve miras›n taksimi gibi miras hukuku meseleleri de sicillerde s›kl›kla karfl›m›za ç›kmaktad›r. Defterlerde karfl›laflt›¤›m›z kay›tlardan bir di¤eri de çeflitli tüketim mallar›yla ilgili olarak ilan edilen narh kay›tlar›d›r. Sonuç itibariyle Üsküdare mahkeme defterlerinin yay›n› Üskadar’›n on alt›nc› ve on yedinci as›r sosyal, iktisadi ve hukuki hayat›na ›fl›k tutacak, bu bölgenin tarihi geliflimi hakk›nda daha sa¤l›kl› de¤erlendirmeler yap›lmas›na imkan verecektir. D‹PNOTLAR 1 Mahkeme defterlerinin Osmanl› hukuk tarihi bak›m›ndan önemi ve bu defterler üzerinde yap›lan çal›flma-
lar›n oldukça genifl bir listesi için bk. Fethi Gedikli, “fier”iye sicillerinin hukuk tarihi aç›s›ndan önemi ve sicillere dayal› araflt›rmalar”, Dünden Bugüne Osmanl› Araflt›rmalar›, ‹stanbul 2007, s. 73-96. 2 Üsküdar Kad›l›¤› Sicilleri, No: 1, vr.3a.
44