Üsküdar Semtinde Bulunan Muvakkithaneler ve Günefl Saatleri D O Ç .
D R .
S A L ‹ M
A Y D Ü Z
-
Z E L ‹ H A
K U M B A S A R
Fatih Üniversitesi - Y›ld›z Teknik Üniversitesi
Zaman belirleme, vakitleri hassas bir flekilde tayin etme konusu dinî bir ihtiyaç olarak ‹slâm dünyas›n›n her zaman gündeminde olmufltur. Zira ‹slâm’da namaz, hac ve oruç gibi ibadetlerin belli vakitlerde ifa edilmesi gerekmektedir. Müslümanlar›n astronomiyle olan yak›n iliflkisini ortaya koyan bu durum, ‹slâm medeniyetinde astronomi ilminin önemini ve dolay›s›yla kurumlaflman›n da arka plan›n› gösterir. Ça¤›n›n el verdi¤i çeflitli astronomik araçlarla birtak›m ölçümler yap›p zaman› belirleyen bir meslek olarak ortaya ç›kan muvakkitlik ilk kez Emeviyye döneminde; muvakkithaneler ise kurum olarak XIII. yüzy›l›n son çeyre¤inde Kahire’de ortaya ç›km›fl ve bu yüzy›llardan itibaren çeflitli mimari formlarda ve bulundu¤u yap› kompleksinin farkl› konumlar›nda kendilerine özgün yap›lara sahip olarak infla edilmifltir. Bu ba¤lamda Osmanl› medeniyeti, özellikle ‹stanbul’un fethinden sonra yap›lanlar› ‹slâm bilim ve mimarl›k tarihinin en zengin misallerine sahiptir.1 Üsküdar’da bulunan muvakkithane ve günefl saatlerini ele alaca¤›m›z bu tebli¤imizde ilk olarak muvakkithanelerle ilgili k›sa bir bilgi vermek istiyoruz. Baz› temel faaliyetleri itibariyle bir nevi “küçük gözlemevi” olarak da tan›mlanabilecek muvakkithaneler, Osmanl› astronomi tarihinin bir inceleme alan› olarak ayr› bir öneme haizdir. Dini bir mekân olman›n yan› s›ra sosyal bir merkez olan camilerin müfltemilât› içerisinde yer alan muvakkithane binalar›, astronomi tarihi kadar mimarl›k tarihinin de konusu olarak dikkat çeker. Muvakkithâne kelime olarak zaman› belirlemek üzere kurulmufl bir mekân anlam›ndad›r. “Vakti belirleyen kifli” anlam›na gelen muvakkit kelimesi ise namaz vakitlerini birtak›m astronomi aletleri vas›tas›yla tespit eden kifli için kullan›lmaktad›r.2 Muvakkithaneler, genellikle camilerin külliyeleri içinde bir-iki oda
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
halinde bulunurdu.3 Camilerin yan› s›ra baz› türbe, dergâh ve tekkelerin de muvakkithaneleri olmaktayd›. Temel görevleri namaz vakitlerini tespit etmek ve ilgililere bildirmek olan muvakkitler, ‹slâm’›n bu ifle gösterdi¤i hassasiyetten dolay› Emeviler döneminden itibaren çal›flmalar›n› belli bir müessese alt›nda sürdürmüfllerdir.4 Çeflitli seviyede astronomi çal›flmalar›na da kat›lan muvakkitler, vakit tayini iflini önceleri günefl saatleri vas›tas›yla, mekanik saatlerin ortaya ç›kmas›yla da bu saatler vas›tas›yla yaparlard›. Saat tamircili¤i gibi ifller de yapan muvakkitlere “saatçi” veya “muvakkit-i salât” gibi isimler de verilmifltir.5 Camilerin yan› s›ra Topkap› Saray›’nda da muvakkitler bulunurdu. Bunlar bir yandan saray saatlerinin bak›m ve onar›m›yla ilgilenirken, öbür yandan da sarayda bulunan mescitlerin müezzinlerine vakitleri bildirirdi. Bu kiflilerin baz›lar› saat imali de yapard›.6 Muvakkithaneler bir yandan kurulma gayelerine uygun olarak çal›fl›rken, öbür yandan içinde astronomi, matematik vb. derslerin verildi¤i birer okul gibi faaliyet göstermifllerdir.7 Bir nevi e¤itim merkezi konumunda olan muvakkithanelerde gerek ilim adamlar›ndan gerekse halktan arzu edenlere matematik, astronomi, astroloji ve takvim yap›m› gibi çeflitli konularda dersler verilmekteydi.8 Bu derslerin yan› s›ra, ‹stanbul’un çeflitli muvakkithanelerinde görev yapan baz› müneccimler ve muvakkitler, astronomi, astroloji ve matematik alanlar›nda k›ymetli eserler ortaya koymufllard›r.9 Muvakkithanelerde çal›flmak isteyen kiflilerde belirli flartlar aran›rd›. Adaylar›n ilm-i nücûm yani astronomi, “ilm-i mîkat” yani saat/zaman ilimlerini bilmeleri, namaz vakitleri, gece ve gündüzün bafllama zamanlar›, yedi gezegenin do¤ufl ve bat›fl saatleri, burçlar›n menzilleri, güneflin do¤ufl, ö¤len ve bat›fl zamanlar›ndaki derece ve dakikalar›n›, mehtab›n art›fl ve azal›fl süreçleri konular›nda bilgi sahibi olmalar› istenirdi. Temel görevleri olarak da ezan vakitlerini müezzinlere bildirmesi lâz›m gelirdi.10 Tespit edilebildi¤i kadar›yla, ‹stanbul’daki ilk muvakkithane Fatih Camii Külliyesi içinde yer alm›fl (1470)11 ve daha sonralar› yap›lan cami külliyelerinin pek ço¤unda benzer flekilde muvakkithane infla edilmifltir. ‹stanbul’da tarih boyunca yüz kadar muvakkithanenin infla edildi¤i, ancak bu binalar›n çok az›n›n günümüze ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r. Muvakkithanelerin önemli bir k›sm›, içinde bulunduklar› külliyenin mimarisine uygun olarak son derece estetik ve ahenkli bir mimari tarz›nda infla edilirdi. Odalar›n iç teflrifat› ise çok daha güzel olup içlerinde rubu tahtas›, usturlap veya benzeri astronomi aletleri bulundurulurdu. Duvarlarda zaman ve takvim ile ilgili güzel hüsnü hat levhalar› bulundurulur, ayr›ca astronomi ve matematik gibi alanlarda, son derece güzel ciltlenmifl el yazmas› eserlerden oluflan bir de kütüphane de yer al›rd›. Konumuza geçmeden önce günefl saatlerinin mahiyetleri hakk›nda da k›saca bilgi verelim. Zaman›n belirlenmesinde ‹slâmiyet’in ilk devirlerinden itibaren günefl saatlerinden yayg›n olarak yararlan›ld›¤› bilinmekle birlikte, bugün özgün 56
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
günefl saat örneklerine, cami duvarlar›na ifllenmifl bulunan saatler d›fl›nda, çok ender rastlanmaktad›r. Mekanik saatlerin on yedinci yüzy›ldan itibaren yayg›nlaflmas› ile birlikte önemlerini yitiren günefl saatleri hariçten gelen zamana ba¤l› tahribat›n da tesiriyle h›zla afl›narak yok olmufllard›r. Günefl saatleri bir metal veya a¤aç çubu¤un gölgesinin, güneflin deveran›na uygun, özel surette haz›rlanm›fl bir zemin üzerindeki hareketine göre zaman tayinine yarayan basit cihazlard›r. Gnomon ismi verilen ve genelde demirden yap›lan çubu¤un gölgesi, saatte dikey olarak görünen ö¤le çizgisinin üzerine geldi¤inde ö¤le ezan› vakti girmifl, demektir. Güneflin do¤uflu ile bat›fl› aras›ndaki zaman aral›¤›nda yer alan ö¤le ve ikindi vakitlerini göstermek üzere dizayn edilen günefl saatleri, camilerin günefl alan duvarlar›na çizilirdi. Güneflin do¤uflundan sonraki ilk namaz vakti ö¤le oldu¤undan camilere çizilen saatler, daha çok bu zamandan bafllamak üzere tasarlan›rd›. Osmanl› günefl saatlerinde ilgi çeken bir husus, saat çizgilerinin yan›nda ait olduklar› burçlar›n zamanlar›n›n da yaz›lmas›d›r. Bunun yan› s›ra baz›lar›nda mevsim bafllang›çlar›yla güneflin hangi burçlarda oldu¤u da gösterilir. Osmanl› devri günefl saatleri flekil, iflleyifl ve teferruatl›l›k durumlar›na göre yatay, dikey ve silindirik olmak üzere üç grupta ele al›nabilirse de ilk ikisi kendi içinde alt gruplara ayr›l›rlar. Dikey Günefl Saatleri: Do¤rudan duvar tafllar›na veya duvardaki mermer bir levhaya dik olarak yerlefltirilen bir milin, yere dik olarak gelen gölgesine göre vaktin tayin edildi¤i dikey günefl saatleri genellikle camilerin günefl alan avlular›nda, k›ble veya bat› cephe duvarlar›nda kaz›nm›fl halde veya ayr› bir tablo olarak bulunur. Camiler Mekke’ye yönelik bulundu¤undan günefl saatlerinin yer ald›¤› duvarlar da k›bleye paralel (güney-bat›) ya da k›ble yönüne dik (güney-do¤u) haldedir. Dikey günefl saatleri camilerde genellikle tercih edilen tür olup, üçgen, dörtgen, dairevî, bileflik ve ikindi saatleri olmak befl ayr› gruba ayr›l›r. Dik bir üçgenin sol üst köflesini teflkil eden dik aç›s› üzerinde veya ona yak›n bir yerde bulunan bir çubuk ve bunun gölgesinin düfltü¤ü yerleri gösteren çizgilerden meydana gelen sisteme “üçgen günefl saatleri” ad› verilir. Bu tarz saatlerin en geliflmifl örnekleri ‹stanbul’da görüldü¤ünden bu saatlere “‹stanbul türü günefl saatleri” de denir.12 Üsküdar’daki dikey günefl saatleri Mihrimah Sultan, Beylerbeyi, Yeni Valide, Atik Valide, Ayazma ve Paflaliman› Camii ile Aziz Mahmud Hüdai Camiindeki Fatma Han›m Sultan Türbesinde bulunur. Yatay günefl saatleri umumiyetle mermer, tafl veya madeni yatay bir kadrana yerlefltirilen demir bir milin gölgesine göre vakti tayin etmeye yarayan cihazlard›r. Bu tür saatlerden çok az› günümüze ulaflabilmifltir. Silindirik günefl saati ise Kandilli rasathanesinde bulunan tek örnekli bir saattir. Üsküdar muvakkithaneleri ve günefl saatlerine gelince; tespit edilebildi¤i kadar›yla bu bölgede yap›lan en eski muvakkithane 1547 tarihli Mihrimah Sultan Camii muvakkithanesidir. Bundan baflka müfltemilat›nda muvakkithane bulu57
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 1. Mihrimah Sultan Camii birinci günefl saati
nan on adet cami daha vard›r. Bu camilerin bir k›sm›nda ayn› zamanda günefl saati de bulunmaktad›r. Tebli¤imizde içinde muvakkithane ve günefl saati bulunan camileri infla tarihi s›ras›na göre ele alarak inceleyece¤iz.
1. Mihrimah Sultan Camii Mihrimah Sultan taraf›ndan 1547 (954) y›l›nda Mimar Sinan’a yapt›r›lan bu külliyede cami, medrese, imaret, hamam, mektep, kervansaray, türbe ve bir de muvakkithane bulunmaktad›r.13 Yap›n›n Ahmet Süheyl Ünver’e ait, 24 May›s 1955’te yap›lm›fl bir resminde14 muvakkithane son cemaat yerinin karfl›s›nda konumlanm›fl ahflap bir yap› olarak gözüküyor. Ancak söz konusu ahflap yap› günümüze ulaflmam›flt›r. Camide, biri kuzey duvar›n›n d›fl yüzünde, do¤u köflesine yak›n bir yerde mermer bir levha halinde, di¤eri mihrab›n tam arkas›ndaki duvar tafllar›na ifllenmifl olarak iki tane günefl saati vard›r. Bunlardan birincisi üçgen flekilli günefl saatleri s›n›f›na girmektedir. (Resim 1) Özentisiz çizgiler halinde do¤rudan duvar tafllar›na üçgen tarzda kaz›nm›fl olan bu günefl saati, içbükey ve d›flbükey çizgilerle bunlar› çapraz olarak kesen bir ikindi kavsi ve üç tane düz saat çizgisinden meydana gelmektedir. Üzerinde da58
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 2. Mihrimah Sultan Camii ikinci günefl saati
kika çizgileri bulunmad›¤› gibi, ö¤le ile akflam aras›ndaki vakitleri gösteren çizgiler de tam de¤ildir. Ayr›ca kitabesi de yoktur. ‹kinci saat ise ‹stanbul’un en güzel dikey günefl saati olup üçgen günefl saatlerinin en güzel ve en baflar›l› örneklerinden birisidir. (Resim 2) Mermer bir levhaya çizilmifl ve duvara yedi adet demir köflebentle tutturulmufltur. Saatin üzerinde biri altta di¤eri üstte iki adet kitabe bulunmaktad›r. Saatin sa¤ alt köflesinde bulunan kitabede “Ressemehû Dervifl Yahya Muhyiddin el-Muvakkit bi-Câmi-i Cedîd-i Hümâyûn sene 1183” yaz›s› yer almaktad›r. Buna göre bu günefl saatinin hesaplar›n› 1183 (1770) senesinde Yeni Cami Muvakkiti Dervifl Yahya Muhyiddin yapm›flt›r.15 Kadran›n üst taraf›nda günefl saatini mermer üzerine kaz›yan kifliyi belirten “Eser-i Saitzâde Muhammed Ârif el-me’mur bi-Hizmeti’l-Evkât” bafll›¤› yer almaktad›r. (W. Meyer, bu saatin Beylerbeyi Camii muvakkithanesinden nakledildi¤ini ileri sürmektedir. Ancak 1778 y›l›nda infla edilen Beylerbeyi Camii bu saatin yap›m›ndan sonra infla edildi¤ine göre, Meyer’in verdi¤i bu bilgilerin ihtiyatla karfl›lanmas› gerekti¤i anlafl›l›r.) Saatin üzerindeki mevcut yatay çubuk 1970’te yenilenmifl ancak kutup eksenine paralel ikinci çubuk, yeri belli olmakla birlikte tak›lmam›flt›r.16 Ö¤le namaz› ile akflam aras›ndaki zaman› ölçmekte kullan›lan ve 4 ile 12 aras›ndaki rakamlar› ihtiva eden bu saat, yere paralel tam ve on befler dakikal›k çizgilerle bunlar› çaprazlamas›na kesen üçer adet içbükey ve d›flbükey, biri düz, ye59
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 3. Mihrimah Sultan Camii ikinci günefl saati detay çizimi (Prof. Atilla Bir-Prof. Mustafa Kaçar)
di adet burç çizgisinden meydana gelir. Ayr›ca, en üstteki ufuk çizgisinin (saat 12) bafllama noktas›nda bulunan milden radyal olarak da¤›lan yedi adet burç çizgisi vard›r. Zeval çizgisinin d›fl›nda ve günbat›m› çizgisinin üstünde yer alan bu burç isimleri afla¤›da Seretan ile bafllayarak yukar› do¤ru Esed, Sümbüle, Mizan, Akrep, Kavs fleklinde devam ettikten sonra sa¤a do¤ru ve gün bat›m› çizgisinin üstünde Cedi, Delv, Hut, Hamel ve Sevr ile devam ederek Cevza ile sona erer. Milin alt k›sm›nda saat 8.30’dan bafllay›p mile do¤ru hafif bir kavis yapan ‘asr’ çizgisi bulunur.17 Bu burçlar›n alttan ikinci ile üçüncü aras›nda “hatt-› zevâl” (ö¤le çizgisi”, milin soluna ise kartufllar içinde “el-mâzî ani’z-zevâl” (ö¤leden sonraki saat) ve “el-bâkî ile’z-zevâl” (ö¤leye kaç saat kald›¤›) yaz›lar› bulunur. “El-bâkî ” ile bafllayan yaz›n›n üstündeki 1 rakam›, ö¤len namaz› vaktine bir saatin kald›¤›n› gösterir. “El-mâzî..” ile bafllayan ifadenin üstünde 1’den bafllay›p üstteki burçlar›n aras›nda 8’e kadar devam eden rakamlar, ö¤le vaktinin üzerinden kaç saat geçti¤ini iflaret etmektedir. Böylece üstteki sistemde ö¤le vakti “12” olarak kabul edildi¤i halde, alttaki rakam dizisinde güneflin bat›fl›, yeni günün bafllama saati “12” olarak al›nm›flt›r. (Resim 3) En uzun gün olan 21 Haziran’da saat 8.30’da bafllayan “asr çizgisi” hafif bir ka60
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 4-5. Nurbanu Valide Sultan Camii muvakkithanesi
61
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 6-7. Nurbanu Valide Sultan Camii günefl saati
visle mile do¤ru devam eder. Bu sebeple 21 Haziran’da ikindi saat 6.30’da oldu¤u halde, günlerin eflit uzunlukta oldu¤u Baflak ve Bo¤a burçlar›n›n bafllama tarihleri olan 21 A¤ustos ve 21 Nisan günlerinde saat 9.30’da, en k›sa gün olan 21 Aral›k tarihindeyse 9.45’te olmaktad›r.18
2. Nurbanu Sultan Valide-i Atik Camii Üsküdar’›n yüksek bir tepesi üzerine Sultan II. Selim’in efli Nurbânu Valide Sultan (1525–1587) taraf›ndan 1570–1583 y›llar› aras›nda Mimar Sinan’a yapt›r›lm›fl olan Cami tam bir külliye halindedir. Caminin avlusunda güzel bir muvakkithanesi vard›r. Cami avlusunun k›ble yönündeki kap›n›n solunda, avlunun güneydo¤u köflesinde bulunan muvakkithane iki odadan ibarettir. (Resim 4-5) Günümüzde toplant› salonu ve kütüphane gibi farkl› maksatlarla kullan›lmaktad›r. Soka¤a iki pencereyle aç›lan köfledeki bu oda, aletlerin ve saatlerin bulundu¤u esas muvakkithane k›sm›d›r. Burada mermer kaideler üzerinde üç adet saat oldu¤u ve bu saatlerin daha sonra camiye kald›r›ld›¤› bilinmektedir.19 Muvakkithanedeki di¤er oda ise muvakkite tahsis edilmifl olmal›d›r. Onar›mdan geçen ve neredeyse d›fl cephesi hariç bütün orijinal mimari özelliklerini kaybeden külliyede muvakkithanenin konumlan›fl biçimi, çevreden geçenlerin büyük pencereler sayesinde içerideki saatleri görebilmelerine imkân sa¤layacak flekildedir. Muvakkithanenin izine Nurbanu Valide Sultan’›n 1582 tarihinde tesis etti¤i vakfiyede de rastlamak mümkündür. Vakfiyeye göre, namaz vakitlerini hesaplay›p, müezzine bildirmek üzere buraya bir muvakkit tayin edilece¤i ve kendisine günde 7 dirhem ödenece¤i yaz›l›d›r.20 Camide, bat› taraf›ndaki d›fl avlu duvar›n›n yola bakan k›sm›nda çizilmifl olan üçgen türden bir de günefl saati bulunmaktad›r. (Resim 6-7) Ancak saatten bugüne çok az bir fley kalm›flt›r. Yak›n zamanda yap›lan bir restorasyonda saatin çizildi¤i 62
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 8. Kurban Nasuh Camii
tafllar de¤ifltirildi¤i için çizgilerin büyük bir k›sm› tamamen kaybolmufl ve geriye sadece “asr” çizgisini belirleyen yaz›n›n bafl taraf› ile birkaç çizgi kalm›flt›r.
3. Kurban Nasuh Camii Muvakkithanesi Atik Valide Camii’nin inflas› esnas›nda (1570–1583) Mimar Sinan’›n yard›mc› mimar› olan Kurban Nasuh Baba, Karacaahmet Civar›nda kendi ad›yla an›lan bir dergâh ve mescit yapt›rm›flt›r. (Resim 8) Dergâh›n yan›na okul ve ayr›ca bir de muvakkithane yap›lm›fl ancak daha sonra y›k›lm›flt›r. 19. yüzy›lda Rufai fieyhlerinden Mehmed Nuri Efendi külliyeyi yeniden yapt›rm›flt›r. Kendisinin 1853 (1270) tarihli vakfiyesine göre muvakkithane de dergâh ve mescit gibi bu y›llarda tekrar yap›lm›flt›r.21 Ancak günümüze muvakkithaneden hiçbir iz kalmam›flt›r. Camide günefl saati de bulunmamaktad›r.
4. Çinili Camii Muvakkithanesi Sultan ‹brahim’in (1640–1648) saltanat›n›n ilk y›llar›nda Kas›m A¤a’n›n mimarbafl›l›¤› zaman›nda infla edilen külliyenin banisi Kösem Valide Sultan’d›r (1590–1651). Cami, Çinili mevkiinde, Ale Caddesi ile Çinçin Hamam Soka¤›’n›n 63
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 9. Çinili Camii’nde bulunan mekanik saat
Resim 10. Yeni Valide Camii Muvakkithanesi
Resim 11, 12, 13. Yeni Valide Camii günefl saati
birleflti¤i yerde bulunmaktad›r. Süheyl Ünver, Camiye ait bir muvakkithanenin varl›¤›ndan bahsetmektedir. Ancak muvakkithane günümüze ulaflmam›flt›r.22 Cami içinde muhtemelen muvakkithaneden kalma bir adet saat bulunmaktad›r. (Resim 9) Camide günefl saati yoktur. 64
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
5. Yeni Valide Sultan Camii 1708–1710 y›llar› aras›nda Valide Emetullah Rabia Gülnufl Sultan (1647–1715) ad›na, Sultan III. Ahmed taraf›ndan Mimar Bekir’e yapt›r›lm›flt›r.23 Külliye bir cami, hünkâr mahfili, türbe, sebil, muvakkithane, s›byan mektebi, dükkânlar, imaret ve çeflmeden oluflmaktad›r. Muvakkithane caminin do¤usunda kalan çeflme, sebil, türbeden sonra s›ran›n devam› olarak gelir. (Resim 10) Mimari üslubu aç›s›ndan külliyeden daha geç bir döneme tarihlenir.24 Yola bakan cephesi tipik bir muvakkithane özelli¤i diyebilece¤imiz flekilde üç adet büyük dikdörtgen pencereye sahip üç yüzden oluflmaktad›r. Küçük kâgir yap›n›n ahflap çat›s› kiremit örtülüdür. Mermer söveli, kemerli kap›s› üzerine iki sat›r halinde bir ayeti kerime yaz›lm›flt›r. Üsküdar’daki birçok caminin ezan vakitlerini buradan ö¤rendi¤i söylenmektedir. Afla¤›da bahsedece¤imiz Paflaliman› Camii’ndeki günefl saatini, burada muvakkitlik yapan Ali’nin yapt›¤› kitabesinden anlafl›lmaktad›r.25 Burada ayr›ca bir de günefl saati bulunmaktad›r. (Resim 11, 12, 13) Camiin güney-bat› duvar›nda, kap›n›n hemen sa¤›nda bulunan saat, üçgen türden günefl saatlerinden olup derin seçkin çizgiler halinde do¤rudan do¤ruya duvar tafllar›na çizilmifltir. Üzerindeki mili düflmüfl olan cihaz, iki dik çizgiyi birlefltiren içbükey-d›flbükey kavislerden meydana gelmektedir. Burçlar› iflaret eden bu hatlar›n ortas›nda ise bahar ve güz dönümlerini gösteren düz bir hat bulunur. Bunlar› çapraz olarak ikindi vaktini gösteren ‘asr’ çizgisi kesmektedir. Üzerinde kitabe bulunmayan bu günefl saatinde saat çizgileri de yer almaz. Buna göre çizimin sadece güneflin hangi burçta oldu¤u ve ikindi vaktini göstermesi maksad›yla yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.26
6. Ahmediye Camii Muvakkithanesi 1722 (1134) y›l›nda Eminzade Hac› Ahmet A¤a taraf›ndan yapt›r›lan cami, eski Ahmediye, flimdiki Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Cami, medrese, kütüphane, sebil, iki çeflme ve bir de muvakkithaneden oluflan külliye, e¤imli bir arazide oldukça baflar›l› bir düzende yerlefltirilmifltir. Mabedin caddeye bakan cephesine eklenmifl olan, minarenin alt taraf›na ve çeflmenin soluna düflen ters beflik çat›l› küçük bölümün muvakkithane oldu¤u kaynaklarda belirtilmektedir.27 (Resim 14) Buras› yoldan geçenlerin kolayca içeriyi görebilecekleri flekilde yap›lm›fl iki büyük penceresi olan dikdörtgen planl› bir odad›r. Günümüzde at›l durumda olsa da içinin fayansla döflendi¤i, lavabo eklendi¤i göz önüne al›narak yak›n y›llarda farkl› amaçla kullan›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Camide ve burada herhangi astronomi aletine rastlanmam›flt›r. Mimar› bilinmeyen külliyenin vakfiyesi de bulunamam›flt›r.28 Camide günefl saati de bulunmamaktad›r. 65
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
Resim 14. Ahmediye Camii ve muvakkithanesi
V
Resim 17. Kandilli Camii saati
Resim 15, 16. Fatma Han›m Türbesi ve günefl saati
7. Fatma Han›m Sultan Türbesi Kaya Sultan’›n 1727–28 (1140) y›l›nda vefat eden k›z› Fatma Sultan’›n medfun olu¤u Fatma Han›m Sultan Türbesi, Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii’nin sa¤ taraf›nda ve kesme tafl bir kaide üzerindedir. Devrinin güzel bir örne¤i olan türbe, kare plânl› ve sekiz poligonal mermer sütunludur. Türbenin çevrelendi¤i mermerlerden birinin üzerinde bir günefl saati bulunmaktad›r. Bugüne sadece demir çubu¤u kalan günefl saatinin çizgileri tamamen silinmifltir. (Resim 15, 16). Hüdaî Mahmud Efendi Asitanesi’nde muvakkithane olup olmad›¤› hususunda herhangi bir bilgimiz bulunmamakla birlikte 1215 tarihli bir Hatt-› Hümâyûn’da buraya Muvakkiti-i Salât tayin edilmesinden burada en az›ndan bir muvakkitin görev yapt›¤›n› ö¤renmekteyiz.29 66
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 18, 19. Ayazma Camii birinci günefl saati
8. Kandilli Camii Muvakkithanesi Sultan I. Mahmud taraf›ndan 1751 (1165) y›l›nda yapt›r›lan Kandilli Cami 1916’da Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda ç›kan yang›nda a¤›r hasar görmüfltür. Cami gibi ahflap yap›daki muvakkithane de bu arada yanm›flt›r.30 Kaynaklarda Caminin bo¤az yoluna bakan köflesinin iskele taraf›nda oldu¤u31 belirtilen muvakkithaneden günümüzde hiç bir iz kalmam›flt›r. Cami, 1931’de Vak›flar taraf›ndan yeniden infla edilmifltir.32 Muvakkithane içindeki saatlerden biri halen caminin içinde ve çal›fl›r vaziyettedir. (Resim 17) Camide günefl saati bulunmamaktad›r. 1927’de kurulan Baflmuvakkitlik müessesesinin bafl›na geçen ve ilk baflmuvakkit olan Ahmed Ziya Akbulut’un (1869–1938) bu civarda oturup caminin tekrar inflas› ile ilgilendi¤i ve yak›nlar›ndan birinin burada muvakkit olarak görev yapt›¤› Ahmed Süheyl Ünver taraf›ndan belirtilmektedir.33
9. Ayazma Camii Cami, 1760–1761 y›llar›nda Sultan III. Mustafa taraf›ndan annesi Mihriflah Emine Sultan (ö. 1732) ile kardefli fiehzade Süleyman adlar›na Mimarbafl› Mehmed Tahir A¤a’ya yapt›r›lm›flt›r. 67
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 20, 21. Ayazma Camii ikinci günefl saati
Hadikatü’l-Cevâmi’ adl› eserdeki “Caminin di¤er padiflah camileri gibi levaz›mat› mükemmeldir. Müstakil muvakkithanesi dahi vard›r…” ifadesinden burada hususi bir mekân olarak bir muvakkithane bulundu¤unu anlamaktay›z. Ancak di¤er baz› bölümleri gibi muvakkithane de günümüze ulaflamam›flt›r.34 Günümüzde mevcut olmayan bu yap›n›n yeri konusunda kaynaklarda caminin bat› taraf›nda iki oda alabilecek büyüklükteki bir sahadan bahsedilmektedir. 35 A. Süheyl Ünver’in tarifine göre muvakkithanede önce ufak bir avluya girilir. Çok güzel ve berrak al›nl›kla ç›k›k üç pencereli bir odadan baflka arkada muvakkite ait bir ufak oda daha vard›r.36 Bu durumda muvakkithanenin iki odal› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayazma Camii’nde muvakkit olarak görev yapan Yahya Muhyiddin Efendi’nin tarikat sikkeli mezar tafl› Mehmed Nasuhi Hazretleri haziresinde bulunmaktad›r. Mezar tafl›nda flu ibare vard›r: “Hüve’l-Bâkî, merhûm ve ma¤fûr, el-muhtâc ilâ rahmet-i Rabbihi’l-Gafûr. Ayazma’da Muvakkit fieyh Yahya Muhyiddin Efendi. Sene; 1208, 18 Cemaziyelevvel.” (18 Ocak 1794) 37 Bundan baflka Ayazma haziresinde medfun olan Mehmed Seyyid (Said38) (ö. 1181) de Ayazma Camii muvakkithanesinde görev yapan muvakkitlerdendir.39 Ayr›ca Teflrifatç› Akif Mehmed Efendi’nin kaleme ald›¤› Tarih-i Cülus-› Sultan Mustafa adl› eserde Ayazma Camii ile ilgili kay›tlarda muvakkitin maafl›n›n on kurufl oldu¤u ifade edilir.40 Mihrimah Sultan Camii’nde oldu¤u gibi burada da Camiin k›ble duvar›nda, biri mermer levha üzerine, di¤eri do¤rudan do¤ruya duvar tafllar›na ifllenmifl olan iki ayr› günefl saati bulunmaktad›r. Mihrap duvar›nda, arkas›na yerlefltirilen tu¤la dolgularla hafifçe bat›ya bakan birinci günefl saati, hem üçgen, hem de dörtgen türü bünyesinde toplamaktad›r. (Resim 18, 19) Yat›k dikdörtgen fleklindeki kadran›n sol üst köflesine yerlefltirilen iki milden biri üçgen, di¤eri dörtgen saate kumanda etmekteydi. Bu kadran› dik olarak boydan boya kat eden “ö¤le çizgisi”nin üst ucunda izi bulunan, fakat flimdi mevcut olmayan uzun milin gölgesi, kadran›n alt ve sa¤ kenar› boyunca 68
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
devam eden çizgilere kadar uzanmaktayd›. Üst çizginin meydana getirdi¤i iki fleritten içteki, üçer çizgiyle on befler dakikal›k dört dilime ayr›lm›flt›r. D›fltaki fleridi kesen her bir çizgi ise ö¤leden sonraki saatleri göstermektedir. Bunlar›n aralar›nda 15, 30.. gibi derecelerin ebced hesab›yla harf cinsinden karfl›l›¤› yaz›lm›flt›r.41 Ayn› kadran›n üzerinde bulunan üçgen saat, burç çizgilerinin varl›¤› sebebiyle mürekkep saatler grubuna girmektedir. Burçlar› gösteren alt›s› kavisli, biri düz yedi çizginin uçlar›na burçlar›n Arapça isimleri yaz›lm›flt›r. Cihaz›n üzerinde ayr›ca “asr-› evvel” ve “asr-› sânî” çizgileri bulunmaktad›r. Saat yaz aylar›nda ö¤leden sonraki 4.30–12.00, k›fl günlerinde ise 7.30–12.00 saatleri aras›ndaki zaman› göstermektedir. Fakat Mihrimah’takinden farkl› olarak bunda mile dik olarak uzanan ikinci sisteme ait çizgiler mevcut de¤ildir. Kadran›n üst k›sm›nda ve üçgenle dörtgen saatin aras›nda kalan k›s›mda üzeri boyand›¤› için okunamayan bir kitabe bulunmaktad›r. ‹brahim Hakk› Konyal› bu saati 1177/1763 y›l›nda Yahya isimli birisinin yapt›¤›n› belirtir ki bu zate az önce bahsetti¤imiz cami muvakkiti Yahya Muhyiddin Efendi olmal›d›r.42 ‹kinci günefl saati ise minare kaidesinin güney-bat› yüzünde bulunmaktad›r. (Resim 20-21) Bugün bu saatin mili bulunmad›¤› gibi, oldukça bozuk bir sat›h üzerine çizilen çizgilerin de ancak bir k›sm› fark edilebilmektedir. Bununla birlikte mevcut çizgilerden onun tam flekli hakk›nda fikir sahibi olabilmekteyiz. Kabaca çizilmifl olan bu cihaz yaz ve k›fl gündönümü e¤rileri aras›ndaki bahar gündönümü çizgisiyle mile dik olarak uzanan düz çizgilerden meydana gelmektedir. Bu çizgilerin her biri on befler dakikal›k zaman dilimlerini göstermektedir.43
10. Paflaliman› Camii / Silahdar Abdurrahman A¤a Camii Cami, Paflaliman› mevkiinde olup 1766 y›l›nda Sultan III. Mustafa’n›n Silahdar A¤as› Abdurrahman A¤a (ö. 1184/1770) taraf›ndan infla edilmifl ve II. Mahmud döneminde ciddi bir tamir geçirmifltir. Camide muvakkithane oldu¤una dair bir kay›t bulunmamaktad›r. Camiin minare kaidesinin bat› taraf› duvar›na mermer bir levha üzerine ifllenmifl dikey türde bir günefl saati bulunmaktad›r.44 Cihaz, basit tür üçgen saatler grubuna girmekte ve flimdi bulunmayan milin hemen alt›ndaki içbükey k›fl gündönümü kavsi ile d›flta sa¤da, yaz gündönümünü iflaret eden d›flbükey kavis aras›ndaki her biri on befl dakikay› iflaret eden düz çizgilerden meydana gelmektedir. Saat ö¤le ile güneflin bat›fl› aras›nda kalan ö¤leden sonraki 4.30–12.00 vakitlerini gösterir. Üzerinde ayr›ca ‘asr’ yaz›s› ve e¤risi ile ikindi vakti çizgisi bulunur. Bu ikindi kavsini ve saat çizgilerini ortada dik olarak kesen düz çizgi ise Terazi ve O¤lak burçlar›n›n ilk günlerine (bahar ve güz bafllang›c›na) iflaret eden ekinoks çizgisidir. (Resim 22, 23, 24, 25)
69
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 22, 23, 24, 25. Paflalimani Camii ve günefl saati
Milin hemen üstünde bir flerit içerisine sa¤a do¤ru hafifçe çapraz olarak çizilmifl düz ve k›sa hatlar bulunmaktad›r. Bunlar›n üzerinde ise 1’den bafllay›p 8’de sona eren rakamlar vard›r. Bu rakam düzeninde ö¤le vakti 12 olarak kabul edilmifltir. Bu saatlerin her biri yine öbüründe oldu¤u üzere üçer çizgiyle on befler dakikal›k zaman dilimlerine ayr›lm›flt›r.45 Saatin hemen alt›nda girift bir sülüsle yaz›lm›fl Arapça kitabede “Resemehu Ali el-Muvakkit bi-câmi’-i Cedîd der-Üsküdar” yaz›s› bulunmakta ve bu günefl saatinin Üsküdar’daki Yeni Cami muvakkiti Ali taraf›ndan yap›ld›¤› belirtilmektedir. 70
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 26, 27. Selimiye Camii muvakkithanesi
11. Selimiye Camii Muvakkithanesi Külliye, Sultan III. Selim taraf›ndan cami, hamam, okul, muvakkithane, çeflme ve sebille birlikte, kap› kitabesine göre 1805 (1219) y›l›nda yapt›r›lm›flt›r.46 Muvakkithane avlu kap›s›n›n iki yan›nda yer alan odalardan sa¤ köflesinde bulunmaktad›r. (Resim 26-27) Dikdörtgen planl›, tonozlu bir odan›n avluya bakan bir köflesi yumuflat›larak yuvarlak kemerli bir pencere aç›lm›flt›r. ‹ki yan›nda ise düz lentolu birer pencere daha bulunur. Muvakkithanenin külliye d›fl›na bakan yönü sa¤›rd›r; pencerelerin tümü soka¤a de¤il, avlunun içine bakmaktad›r. 20. yy bafllar›nda art›k yavafl yavafl ifllevini yitiren birçok muvakkithane gibi buras› da baflka amaçlarla kullan›lm›flt›r. Önceleri gasilhane olan bu yer, günümüzde Selimiye k›fllas›na ait ufak bir depo olarak kullan›lmaktad›r. Camide günefl saati bulunmamaktad›r.
12. Beylerbeyi Camii Sultan I. Abdülhamid (1774–1789) taraf›ndan 1778 y›l›nda infla ettirilen camiye 1810–1 y›l›nda Sultan II. Mahmud taraf›ndan baz› ilaveler yap›lm›flt›r. Bunlardan birisi de muvakkithanedir. (Resim 28) Yap›n›n dört cepheli çeflmesi ve muvakkithanesi de bu dönemde eklenmifltir. 47 Çeflme için deniz k›y›s› tercih edilirken muvakkithane külliyenin güney-bat›s›na gelecek flekilde içeriye do¤ru yerlefltirilmifltir. ‹ki katl› yap› farkl› mimari biçimiyle dikkat çeker. Yar›m daire ve dikdörtgen fleman›n birleflimi olan planda alt kat muvakkithane üst kat da s›byan mektebi olarak hizmet vermifltir.48 Genifl ve dikdörtgen pencereleriyle d›fla aç›lan yar›m daire saatlerin bulundu¤u, dikdörtgen k›s›m ise muvakkitin çal›flma ofisi olarak kulland›¤› alan olmal›d›r. Zemin kat ile birinci kat aras›nda dolaflan silmenin alt›nda muvakkithanenin yap›ld›¤› tarihi ihtiva eden bir kitabe yer almaktad›r: 71
Ăœ S K Ăœ D A R
Resim 28. Beylerbeyi Camii muvakkithanesi
72
S E M P O Z Y U M U
V
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
Resim 29. Beylerbeyi Camii günefl saati
Kevakible müzeyyen etti ‹zzet burcu tarihin Muvakkitle hem resmi sipihr oldu zemin üzre.49 Camide ayr›ca bir de günefl saati bulunmaktad›r. (Resim 29) Caminin k›ble duvar›n›n tafllar›na kaz›nan dikey türdeki günefl saati fazla teferruatl› olmay›p üçgen fleklindeki saatler grubundand›r. Günefl saati, halen üzerinde bulunmayan mil deli¤inin hemen yan›ndaki içbükey k›fl gündönümü ve sa¤ taraftaki daha uzun ve derin kavisli d›flbükey yaz gündönümü e¤risi aras›ndaki paralel çizgilerden meydana gelmektedir. Ayr›ca, saat bafllar›n› ve on befler dakikal›k zaman dilimlerini gösteren bu çizgileri, ortada çapraz olarak kesen bahar ve güz dönümlerine ait düz bir çizgi daha vard›r. Milin biraz solunda afla¤› do¤ru dik olarak inen ö¤le çizgisi ile onun sa¤›nda yere paralel olarak uzanan ufuk hatt›n› en sa¤da çapraz olarak birlefltiren düz bir çizgi vard›r. On befler dakikal›k zaman dilimlerini gösteren çizgiler yaz-gündönümü e¤risine kadar ulaflt›¤› halde 5–12 saatlerini gösteren saat çizgilerinin bu çapraz çizgiye kadar ulaflt›¤› görülmektedir. ‹kindi vaktini gösteren “asr” çizgisi bu saatte de bulunur. Yaz-gündönümü çizgisi üzerinde saat 8.40’da bafllay›p k›fl-gündönümü çizgisi üzerinde saat 9.45 noktas›nda sona eren ve ‘asr’ yaz›s› ile takdim edilen e¤ri, ikindi vaktini gösterir. Saatin üzerinde herhangi bir kitabe bulunmaz.50 73
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 30. Üsküdar muvakkithaneleri ve günefl saatleri listesi
13. Altunizade Camii ‹smail Zühdü Pafla’n›n (1805–1889) 1865 y›l›nda yapt›rd›¤› caminin müfltemilat›na dâhil olan muvakkithane günümüze ulaflmam›flt›r. Fahreddin Kerim Gökay Caddesi üzerinde bulunan ve caminin son cemaat yeri ile avlu ihata duvar› aras›nda kalan üçgen alanda oldu¤u bilinen yap›51 daha muvakkithaneler kapanmadan, ‹smail Zühdü Pafla’n›n ölümünden sonra bak›ms›z kalm›fl ve harap olmufltur52. Muvakkithaneye ait saatler camide bulunmaktad›r.
Sonuç Osmanl› devletinden günümüze de¤in yap›lan muvakkithanelerin binalar› istimlâk ve ilgisizlik yüzünden ya tamamen y›k›lm›fl yahut camilere ait birer lojman veya depo olarak kullan›lm›fl ya da kaderine terk edilmifltir. Genel olarak muvakkithaneler, di¤er pek çok Osmanl› müessesesi gibi kapat›ld›ktan sonra büyük bir ya¤maya kurban gitmifltir. Baz›lar›n›n binas› halen ayakta olmas›na ra¤men, içindeki, astronomi aletleri ve saatlerin çok az bir k›sm› günümüze ulaflabilmifl, ba¤l› olduklar› camilere nakledilmifltir. Her birinde çok k›ymetli mekanik saatler, usturlap ve rubu’ tahtas› gibi astronomi aletleri ve de¤erli yazma eserler bulunan büyük mirastan s›n›rl› say›da eser kalm›flt›r. Ço¤u muvakkithanede eski büyük saatlerin konulmas› için yap›lm›fl mermer kaidelerden ve baz› camilerin duvarlar›ndaki günefl saatlerinden baflka iz kalmam›flt›r. Tebli¤imizde ifade etti¤imiz üzere Üsküdar’da toplam yedi adet günefl saati ve befl adet de muvakkithane bulunmaktad›r. Günümüzde mevcut olmayanlarla birlikte tespit edilen muvakkithane say›s› on birdir. Bu say›n›n tespit edilmeyenlerle birlikte ele al›n›ld›¤›nda daha fazla oldu¤u tahmin edilebilir. Tespit 74
Ü S K Ü D A R
S E M T ‹ N D E B U L U N A N M U V A K K ‹ T H A N E L E R G Ü N E fi S A A T L E R ‹
V E
edilen muvakkithanelere bak›ld›¤›nda muvakkithanelerin daha ziyade on sekizinci ve on dokuzuncu as›rlarda infla edildikleri görülmektedir. (Resim 30) Befl as›rdan uzun süre devletin her taraf›nda bulunan ve astronomi tarihi aç›s›ndan son derece mühim bir faaliyette bulunan bu binalardan en az›ndan birinin müze olarak düzenlenmesi, gerçek halini gelece¤e tafl›mas› aç›s›ndan oldukça önemli bir görev olarak ilgilileri beklemektedir. D‹PNOTLAR 1 A. Sayili, The Observatory in ‹slâm, Ankara 1988, s. 348; Salim Aydüz, “Osmanl› Devleti’nde Küçük Gözle-
mevleri ‘Muvakkithaneler”, Osmanl› (ed. Guler Eren ve di¤erleri), Ankara 1999, VIII, 664–675. 2 M. Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul 1971, II, 587. 3 A. Say›l›, The Observatory in ‹slâm, Ankara 1988, s. 348; ‹. Parmaks›zo¤lu, “Muvakkit”, Türk Ansiklopedisi, XXV, 6. 4 Bu müessesenin ayr› bir kurum haline gelmesi, Emevi devleti zaman›nda fiam’daki Büyük Emevi Camii Muvakkithanesi ile olmufltur. Say›l›, Observatory, s. 245; E. Behnan fiapolyo, “Muvakkithaneler”, Önasya, Ankara 1969, IV, 10–11. 5 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi (BOA), Hatt-› Hümayun, No. 15462; Müneccimbafl›l›¤›n Sultan Mehmed Saatçisi Hasan’a verilmesi hakk›nda ruûs, BOA, A. RSK, 1519–68, 18 fiaban 1060, s. 74. 6 Wolfgang Meyer, ‹stanbul’daki Günefl Saatleri, ‹stanbul 1985, s. 65–71, 79-81; C. E. Arseven, Türk Sanat Tarihi, ‹stanbul, I, 235. 7 Bayezid Camii’nin ilk muvakkiti Muhyiddin Arab, 1508’de telif etti¤i bir risaleyi padiflaha takdim etmifl ve karfl›l›¤›nda 3000 akça caize alm›flt›r (R. M. Meric, “Bayezid Camii Mimar›, II. Sultan Bayezid Devri Mimarlar› ile Baz› Binalar›, Beyaz›t Camii ile Alâkal› Hususlar, Sanatkârlar ve Eserleri”, Y›ll›k Araflt›rmalar Dergisi, 2 (1957), Ankara 1958, s. 20. 8 Salim Aydüz, “Osmanl› Devleti’nde Müneccimbafl›l›k”, Osmanl› Bilimi Araflt›rmalar› I, ‹stanbul 1996, s.
159–207. 9 Kandilli Rasathanesi El Yazmalar› 1: Türkçe Yazmalar (Proje sorumlusu Günay Kut; haz›rlayanlar Hatice Ay-
nur, Cumhure Üçer, Fatma Büyükkarc› Y›lmaz), ‹stanbul 2007. 10 Süleymaniye Vakfiyesi (haz. K. E. Kürkçüo¤lu), Ankara 1962, s. 34. 11 A. Süheyl Ünver, Fatih Külliyesi ve Zaman› ‹lim Hayat›, ‹stanbul 1946, s. 61. 12 http://www.insiyatifprojesi.net/01/heybe/heybe005-camidegunessaati.htm 13 M. Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, I, 261. 14 A. Süheyl Ünver’in ‹stanbul’u (haz. ‹smail Kara ve öte.), ‹stanbul 1996, s. 181. 15 Yahya Muhyiddin Efendi (ö. 18 Cemaziyülevvel 1208/18 Ocak 1794) Ayazma Camii’nde muvakkit olup ora-
da da bir adet günefl saati yapm›flt›r. Mehmed Nasuhi Hazretleri haziresinde medfundur. 16 Atilla Bir, “Zaman› Belirlemeye Yarayan Aletler”, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Doru¤u, 16. Yüzy›l Teknolo-
jisi (ed. Kâz›m Çeçen), ‹stanbul 1999, s. 231–272. 17 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 64–65. 18 Nusret Çam, gös. yer. 19 A. Süheyl Ünver, Osmanl› Türkleri ‹lim Tarihinde Muvakkithaneler, Ankara 1975, 236. 20 www.sadibayram.com 21 M. Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 247. 22 Ünver, Muvakkithaneler, 240. 23 Ayn› zamanda Üsküdar Kad›s› olan Müneccimbafl› Mehmed Efendi’nin, teflrifat kurallar›n›n d›fl›na ç›k›larak, cami temeline ilk harc› koyan kifli olmas› ilginç bir ayr›nt›d›r. F›nd›kl› Mehmet A¤a’n›n Nusretname adl›
75
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
eserinden : “…bu münâsebetle fia’ban›n 23. Çarflamba günü (7 Kas›m 1708) padiflah›n emri üzerine vezirler, fleyhler, ulema ve ileri gelenler toplu olarak inflaat sahas›na gelmifller, Sultan Bayezid fleyhi Yenibahçeli Ahmed Efendi’nin duas›ndan sonra, Üsküdar Kad›s› Müneccimbafl› Mehmed Efendi temele ilk harc›n› koymufltu. Halbuki bu törende Valide Sultan Padiflah› vekil tayin etmifl oldu¤una göre temele harc› koymak hem töre hem de u¤ur bak›m›ndan ona düflerdi.” M. Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 387. 24 Nadide Seçkin, “Yeni Valide Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 470. 25 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 99–100. 26 a.g.e., s. 86. 27 Mehmed Raif, Mir’at-› ‹stanbul (yay. haz. Hatice Aynur-Günay Kut), ‹stanbul 1996, s. 149; Ünver, Muvakkithaneler, s. 234; M. Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 66–67. 28 ‹. Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, I, 136. 29 Üsküdar Hüdâyî Mahmud Efendi Asitanesi’ne fieyh fiehabettin Efendi’nin istidas› ile muvakkit-i salât tayini temenni edildi¤ine dair yap›lan muvakkit tayini için telhis üzerine III. Selim’in emrini havi 1215 tarihli bir Hatt-› Hümâyûn, BA, Hatt-› Hümâyûn, No. 15462. 30 M. Celalettin Atasoy, Kandilli’de Tarih, ‹stanbul 1982, s. 28. 31 Atasoy, a.g.e., 28. 32 Tahsin Öz, ‹stanbul Camileri, Ankara 1987, II, 35. 33 Salim Aydüz, “Akbulut, Ahmed Ziya”, Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi, ‹stanbul 1999, I, 176-177; Ünver, Muvakkithaneler, s. 243. 34 Semavi Eyice, “Ayazma Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, I, 471. 35 Ünver, Muvakkithaneler, s. 236. 36 Ünver, ayn› yer, 236. 37 ‹smail Hakk› Avc›, “Mehmed Nasuhi Hazretleri Haziresi ve Mezar Tafllar›”, www.sanatalemi.net 38 M. Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 87. 39 ‹. Hakk› Konyal›, Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, 103. 40 Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 86. 41 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 91. 42 ‹. Hakk› Konyal›, Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, I,103. 43 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 91. 44 Haf›z Hüseyin b. ‹smail Hüseyin Ayvansarayi, Hadikatül’l-Cevami’ - ‹stanbul Camileri ve Di¤er Dini-Sivil
Mimari Yap›lar (yay. haz. Ahmed Nezih Galitekin), ‹stanbul 2001, s. 587–88; Tahsin Öz, ‹stanbul Camileri, II, 52. Tahsin Öz, günefl saatinin de 1766 tarihli oldu¤unu ileri sürer. Ancak saatin üzerinde tarih bulunmaz. 45 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 99. 46 Selçuk Batur, “Selimiye Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VI, 512. 47 Selçuk Batur, “Beylerbeyi Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 203. 48 Server Day›o¤lu, “‹stanbul’un Muvakktihaneleri”, ‹stanbul, 13 (1995), 37. 49 Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n tertipledi¤i bu tarih kitabesi astronomiye ait terimlerle haz›rlanm›flt›r. Ünver, Muvakkithaneler, s. 238. 50 Nusret Çam, Osmanl› Günefl Saatleri, s. 96–97. 51 Hakan Arl›, “Altunizade Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, I, 232. 52 Ünver, Muvakkithaneler, s. 235.
76