Osmanl› Döneminde Üsküdar’da Kurulmufl Kütüphaneler Y R D .
D O Ç .
D R .
T Û B A
Ç A V D A R
Marmara Üniversitesi
Gérard de Nerval, Üsküdar’› anlatmaya “Üsküdar, Bo¤az’›n öte yakas›nda, rakibi ‹stanbul gibi, gökyüzünü kubbeleri, minareleri ve köflkleriyle süsleyerek haflmetli bir görünümle beliriyor” diye bafllar.1 Üsküdar, Osmanl›n›n iskân›yla birlikte “karfl› yakadan” farkl› geliflen, ‹stanbul’un di¤er semtlerine benzemeyen, sanatkârlar›yla, edipleriyle ve onlara ilham kayna¤› olufluyla, “Bat›dan” bak›fllar için oldu¤u kadar, Osmanl› için de hep özel bir mekân olmufltur. Üsküdar’da kurulmufl Osmanl› dönemi vak›f kütüphaneleri incelendi¤inde, mevcudiyetlerinin XVI. yüzy›ldan itibaren bafllad›¤› görülür. Vak›f kütüphaneleri, genel özelliklerine uygun olarak, daha ziyade bir ibadet ve/veya e¤itim kurumu içinde yer alm›fllard›r. Üsküdar’daki kütüphaneler de en çok camilerde kurulmufltur. Müstakil binas› olan kütüphanelere de rastlanmaktad›r. Kütüphanelerin vakfiyeleri mevcut ise, kurulufl tarihlerini, iflleyifllerine iliflkin belirlenmifl kurallar›; personel say›s›, ald›¤› ücretler ve görevlerini, ba¤›fllanan kitap say›s›n› ve bazen niteliklerini, ödünç vermeye iliflkin konmufl kurallar› ve kütüphaneye dair di¤er özellikleri ö¤renmek mümkün olabilmektedir. Ancak, vakfiyeleri günümüze ulaflmam›fl ise, o zaman baflka arfliv kay›tlar›ndan, kitap ve süreli yay›nlardan hareketle kütüphaneye iliflkin bilgilerin bulunmas› söz konusu olmaktad›r.2 Ancak flunu unutmamak gerekir ki vakfiyeler, kütüphanelerin nas›l çal›flt›¤›n› de¤il, ne flekilde iflletilmesi gerekti¤ini göstermektedir. Kütüphanelere ad verme biçiminin de¤iflimi, özellikle XIX. yüzy›lda kurulmaya bafllanan vak›f d›fl› kütüphanelerle kendisini göstermeye bafllad›¤› için (Kütübhane-i Umumî, Millî Kütüphane, Memleket Kütüphanesi…gibi) Üskü-
Ü S K Ü D A R
Halil Pafla Türbesi ve Kütüphanesi (sa¤ sayfa)
78
S E M P O Z Y U M U
V
dar’da kurulmufl vak›f kütüphaneleri, genel temayüle uygun olarak, kurucular›n›n, bazen de içinde yer ald›klar› kurumun ad›yla an›lm›fllard›r III. Murad’›n annesi Nurbanu Sultan (Atik Vâlide Sultan), Toptafl›’nda yapt›rd›¤› külliyesinde, 1582 tarihli vakfiyesi ile bir de kütüphane kurmufltur. Kütüphanenin hâf›z-› kütübüne günlük 3 akçe ücret ve iki ö¤ün yemek verilmektedir. Kütüphane sadece medresenin müderrislerine ve fleyhine aç›kt›r.3 Kütüphane koleksiyonunun zenginleflmesinde III. Murad’›n annesinin kütüphanesine yapt›¤› bir miktar kitap ba¤›fl› da rol oynam›flt›r. Ayr›ca, Kemankefl Emir Hoca diye bilinen fieyh Abdulkadir Efendi, Eylül 1730 tarihinde baz› flartlar dâhilinde ödünç kitap verilebilece¤i de ifade etti¤i vakfiyesiyle, kitaplar›n› bu kütüphaneye vakfetmifltir.4 Kanunî Sultan Süleyman’›n k›z› Mihrimah Sultan’›n Üsküdar’daki külliyesinin vakfiyesinde (956/1549), hâf›z-› kütübün günlük 2 akçe ücret ald›¤› bildirilmektedir.5 Vakfiyede hâf›z-› kütübün görevleri tan›mlan›rken, medrese mensuplar›na istedikleri kitaplar› bekletmeden vermek yan›nda, ço¤u günlerde kitaplar›n tozunu almak fleklinde bir görev daha eklenmifltir. 1595–1596 tarihinde 3 akçe günlük ücret ald›¤› anlafl›lan hâf›z-› kütübün ölümü üzerine yerine camiin 10 akçe günlük ücreti olan imâmlar›ndan biri tayin edildi¤i de tesbit edilmifltir. Yine ayn› camiin 1629–1630 tarihli muhasebe defterine göre, bu tarihte camideki hâf›z-› kütüblük görevini fleyh efendi yapmaktayd›.6 Mihrimah Sultan Camii içinde Yusuf A¤a taraf›ndan 377 kitaptan oluflan bir kütüphane kuruldu¤u, bu kitaplardaki vak›f mühürlerinden anlafl›lmaktad›r. Kütüphanenin vakfiyesi bulunmad›¤›ndan, kurulufl tarihi, personeli ve kütüphanenin iflleyifli ile ilgili ayr›nt›l› bilgi edinemesek de 7 1682 tarihinde bu kütüphanenin bir hâf›z-› kütübü oldu¤unu Davud Efendi b. Abdulhalim’in bu kütüphaneye yapt›¤› kitap vakf›ndan ö¤renmek mümkündür. Valide Sultan-› Cedid imam› Davud Efendi b. Abdulhalim, 40 kitab›n› Mihrimah Sultan camiindeki Yusuf A¤a kitaplar› dolab›na konulmak üzere Rebiülahir1093/Nisan 1682 tarihinde vakfederek, Yusuf A¤a kitaplar›n›n hâf›z-› kütübüne de bir akçe ek ücret tayin etmifltir.8 Aziz Mahmud Hüdâyî, Üsküdar’da yapt›rd›¤› camiine 1606 tarihli vakfiyesiyle 101 kitap vakfetmifl ve bu eserlerden “âlim ve arif” olan herkesin faydalanabilece¤ini ancak ödünç vermenin kesinlikle yasak oldu¤unu bildirmifltir. Aziz Mahmud Hüdâyî, 1628 tarihli vakfiyesinde de ödünç verme ile ilgili flart›n› tekrarlam›flt›r.9 Türbelerde kurulan kütüphanelerin bir örne¤ine Üsküdar’da da rastlamaktay›z. 1629 y›l›nda ölen sadrazam Halil Pafla, Üsküdar’daki türbesinde günlük 8 akçe ücret alan bir hâf›z-› kütübün görev yapt›¤› bir kütüphane kurmufltur.10 Darüssaâde A¤as› Yakub A¤a, kitaplar›n› 1680-81 tarihinde Üsküdar’da Kap› A¤as› Camii civar›nda yapt›rd›¤› dershanesine vakfetmifl11 ve hâf›z-› kütübüne de günlük üç akçe ücret tayin etmifltir.12 17. yüzy›lda Üsküdar’da kuruldu¤u bilinen medrese kütüphanesi, fleyhülislâm Minkarî-zâde Yahya Efendi’nin Üsküdar’da yapt›rd›¤› medresesinde, o¤lu
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ahmediye Camii eski kütüphane binas›
taraf›ndan tesis edilmifltir. Müftü-zâde Abdullah Efendi, babas›n›n yapt›rd›¤› medresenin bir odas›nda, 1688 tarihli vakfiyesiyle, 425 kitap mevcutlu bir kütüphane kurmufltur.13 III. Ahmed’in, annesi Gülnûfl Valide Sultan için Üsküdar’da yapt›rd›¤› ve 1712 tarihinde ibadete aç›lan camide, Süleymaniye Kütüphanesi Gülnûfl Valide Sultan bölümündeki baz› kitaplar›n üzerinde bulunan vak›f kay›tlar›na göre, “talebe-i ulûm”un istifadesi için küçük bir koleksiyona sahip bir kütüphane bulunmaktayd›.14 fiehit Ali Pafla’n›n flehadetinden hemen sonra mallar› ile birlikte kitaplar›n›n müsadere edilmesine dair süreç, baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan, belgelerin ›fl›¤›nda ve sonraki uygulamalar dikkate al›nmadan incelendi¤inde, bilim tarihimiz aç›s›ndan hatal› yarg›lar›n oluflmas›na ve tekrar yoluyla yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r.15 fiehid Ali Pafla, Kuzguncuk’ta Istavroz semtinde bulunan yal›s›nda kurdu¤u kütüphanesi için günlük 6 akçe ücretle bir hâf›z-› kütüb ve günlük 4 akçe ücretle bir nâz›r ta’yin etmifltir. fiehit Ali Pafla vakfiyesinde, kitaplardan kütüphanede faydalan›lmas›n› ve kullananlar›n da kendisine dua etmesini istedi¤ini belirtmektedir.16 Tersane Emini Ahmed A¤a’n›n Ahmediye’de yapt›rd›¤› külliyede bulunan kütüphanenin vakfiyesi 1727 tarihlidir ve sadece kütüphane odas›na fiami 80
O S M A N L I
D Ö N E M ‹ N D E
Ü S K Ü D A R ’ D A
K U R U L M U fi
K Ü T Ü P H A N E L E R
Hac› Selim A¤a Kütüphanesi avlu girifl kap›s›
Mehmed Efendi taraf›ndan 50 kitap konuldu¤u bildirilmifltir. Ayr›ca, yine bu dönemde gerçekleflti¤i bilinen 15 ciltlik kitap ba¤›fl›, Atik Valide dârüflflifas› ikinci tabibi Mehmed Efendi b. fieyh Mustafa taraf›ndan 1734 y›l›nda fieyh camiine yap›lm›flt›r.17 fieyhülislam Mirza-zâde fieyh Mehmed Efendi’nin Sultantepe’de camiinin mihrap duvar›n›n arkas›nda 1144/1731 tarihinde ba¤›ms›z olarak infla ettirdi¤i binada, bir kütüphane kurdu¤u bilinmektedir.18 Özer Soysal, kütüphanenin kurulufl tarihinin araflt›rmac›lar taraf›ndan farkl› verildi¤ine (1730 ve 1735) iflaret etmekte ve çal›flmas›nda kütüphane binas›ndan geriye kalanlar›n foto¤raflar›n› ve binan›n mimari özelliklerini ayr›nt›l› olarak vermektedir.19 Üsküdar’da kurulmufl müstakil kütüphanelerin belki de en bilineni Hac› Selim A¤a kütüphanesidir. 1782 y›l›nda kurulan kütüphane, kitap deposu ve okuma salonundan oluflan çift mekânl› bir yap›ya sahiptir. Hac› Selim A¤a, kütüphanesi için bütün gün kütüphanede olmalar›n› flart kofltu¤u 3 hâf›z-› kütüb tayin etmifl, bunlardan ikisinin ayn› zamanda kütüphanede ders okutmakla da görevli olacaklar› için, tayinleri öncesinde fleyhülislam taraf›ndan s›nava tabi tutulmalar›n› istemifltir. Kütüphanede ayr›ca 2 yamak ile 1 de mücellid görevlendirilmifltir. Hâf›z-› kütüblerden ders okutacaklara ek ücret tayin edildi¤i gibi, kütüphanenin y›ll›k say›m›n› yapacak kütüphanenin ba¤l› oldu¤u nezaretten gelecek müfettifle de 30 kurufl tahsis etmifltir. Hac› Selim A¤a, kitaplardan kütüphane içinde faydalan›laca¤›n›, ödünç kitap verilmeyece¤ini de vak81
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fiyesinde belirtmifltir. Hac› Selim A¤a’n›n o¤lu Mehmed Emin Efendi de, 1221/1806 tarihinde, babas›n›n kütüphanesinin gelirlerini art›rmak için baz› ek vak›flar yapm›flt›r.20 Celvetiyye meflâyihinden Mehmed Hasib Efendi, 1794 tarihinde Üsküdar’da yapt›rd›¤› tekkesine bir y›l sonra yapt›¤› 74 kitapl›k ba¤›flla bir kütüphane kurmufl, kitaplar›n korunmas›yla da tekke fleyhini görevlendirmifltir.21 Dâhiliye Naz›r› Mehmed Said Pertev Pafla’n›n, Çiçekçi’deki Selimiye nakflibendî dergâh›nda kurdu¤u kütüphanenin vakfiyesi 1836 tarihlidir. Devrin kütüphanelerinden daha yüksek bir maaflla iki hâf›z-› kütüb görevlendiren Pertev Pafla, hâf›z-› kütüblerin tekke mensuplar› aras›ndan seçilmesini flart koflmufltur. Bu flart›na ba¤l› olarak birinci hâf›z-› kütüblü¤e tekkenin fleyhi ‹brahim Hayrani Efendi’yi, ikinci hâf›z-› kütüblü¤üne de fleyhi Ali Behçet Efendi’nin akrabalar›ndan Hattat ‹brahim Efendi’yi tayin etmifltir. Zengin bir koleksiyona sahip olan kütüphanenin hergün aç›k olaca¤›, cildi tamir edilecek kitaplara dair masraf›n da vakf›n gelirlerinden karfl›lanaca¤› vakfiyesinde belirtilmifltir.22 Uzun y›llar varl›klar›n› sürdürmüfl bu kütüphaneler, geçen zamana ba¤l› olarak koleksiyonlar›n› yeni kitap ba¤›fllar›yla artt›rm›fllarsa da özellikle XIX. yüzy›lda görülen e¤itim kurumlar›ndaki çözülme, kütüphanelere de yans›m›flt›r. Mevcut kütüphaneler, de¤iflen, de¤iflmek isteyen ve/veya de¤iflime zorlanan ayd›n kesimin, dolay›s›yla kütüphane okurunun farkl›laflan isteklerini ve bekledikleri hizmeti karfl›layamaz hale gelmeye bafllam›flt›. Bu hizmetin eksikli¤ini, koleksiyonun nitelik ve niceli¤inde aramak mümkün olabilece¤i gibi, “âlim kütüphaneciler” yerine “s›radan”, nitelikleri bir vak›f kütüphanesinin koleksiyonunu bilmeye, anlamaya ve okuruna tavsiye etmeye yetmeyen kütüphanecilerin bir bak›ma “zorunlu” istihdamlar›nda da aramak mümkündür. Bu kütüphane görevlilerinin bir de maafllar› düflük olunca, kütüphaneler, baflka ifllerde çal›flan personelin yerinde olmay›fl› yüzünden kapal› kalmaya da bafllad›lar. Devrin gazetelerinde bu konuda yap›lm›fl haberlere, flikâyetlere s›kl›kla rastlanmaktad›r. Kütüphanelerin ba¤l› olduklar› nezaretlerin denetimleri s›klaflt›rarak, nitelikli kütüphanecileri kütüphanelerde istihdam etmeye çal›flarak önüne geçmeye çal›flt›¤› bu durum, baz› zamanlarda etkili olmuflsa da yap›lan çal›flmalar›n sürekli olmay›fl›, çözümleri de etkinlefltirememifltir. ‹stanbul’daki baz› kütüphanelerin y›ll›k okuyucu say›lar›n›n duyuruldu¤u bir gazete haberinde23 bir dönem (1909 y›l›nda) kapal› kald›¤› bilinen Aziz Mahmud Hüdayi kütüphanesinin, 1924 y›l›nda okuyucu say›s› 611 kifli olarak tesbit edilmifltir. Bu say›, Millet kütüphanesi için 5412’dir. Aradaki fark› anlamland›rmak ise çok zor de¤ildir. Bu tamamen koleksiyonlar›n yap›s›yla, kütüphanenin hizmet verdi¤i kesim ile ilgilidir. Modernleflme döneminde, kütüphanelerin iyilefltirilmesine yönelik pek çok teklif gündeme gelmiflse de, Cumhuriyet döneminde yap›lan yeni düzenlemeler ve ç›kar›lan kanunlar neticesinde, bu tarihe kadar varl›klar›n› sürdürebilmifl Üsküdar kütüphanelerin ço¤unlu¤u Süleymaniye Kütüphanesinde kullan›c›lar›n hizmetine sunulmufltur. 82
O S M A N L I
D Ö N E M ‹ N D E
Ü S K Ü D A R ’ D A
K U R U L M U fi
K Ü T Ü P H A N E L E R
Üsküdar’da ve yak›n çevresinde, muhtemelen -maalesef pek ço¤u sahiplerinin vefat› ard›ndan çeflitli sebeplerle heba olup gitmifl- dönemin edebiyat, sanat ve fikir adamlar›n›n evlerinde bulunan kiflisel kütüphaneleri de vard›. Mesela, baz›lar› hayatlar›n›n belli dönemlerinde de olsa- Ahmet Cevdet Pafla Beylerbeyi’nde, Ali Suavi Üsküdar’da, Recaizade Ekrem Vaniköy’de, Abdülhak Hamid Tarhan Üsküdar’da Ahmet Vefik Pafla ve Abdülhak fiinasi Hisar Rumelihisar›’nda, Ahmet Mithat Beykoz’da yaflam›flt›r.24 Ayr›ca yak›n zamanlar83
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
da yaflam›fl, baz›lar› flükür ki hala hayatta olan çok de¤erli Üsküdar’l› sanatkâr, edebiyat ve fikir adamlar›m›z›n da kökleri Osmanl›ya dayanan kütüphaneleri oldu¤unu biliyoruz, duyuyoruz. Ümidimiz odur ki bu kütüphaneler, kaybolmadan, bütünlü¤ü bozulmadan sahiplerinin fikir ve sanat dünyalar›n› yans›tan aynalar olarak gelecek kuflaklara aktar›labilirler. D‹PNOTLAR
1 Gérard de Nerval, Do¤u’da Seyahat (çev. Selahattin Hilav), ‹stanbul 2004, s. 604. 2 Bu çal›flma s›ras›nda, Prof. Dr. ‹smail E.Erünsal’›n Türk Kütüphaneleri Tarihi adl› eseri, kütüphanelerin tarihini birincil belgelere dayanarak ve konuyla ilgili çal›flmalar› analiz ederek vermesinden dolay› öncelikle kullan›lm›flt›r. Prof. Dr. Özer Soysal’›n Türk Kütüphânecili¤i adl› 6 ciltlik eseri, konuyla ilgili tart›flmalar, de¤erlendirmeler, di¤er kaynaklar ile görsel malzemeyi de sunmas› aç›s›ndan, baflvurulan di¤er önemli bir kaynak olmufltur. 3 ‹smail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Ankara 1988, s. 50. 4 a.g.e., s. 83, 258. 5 a.g.e., s. 171 dn 260. 6 a.g.e., s. 147, 163. 7 a.g.e., s. 116. 8 a.g.e., s. 67. Erünsal, bu kütüphaneye Cemaziyelevvel 1136/ Ocak 1724 tarihinde bir hâf›z-› kütüb tayini için flu kayna¤› iflaret etmektedir; BOA. Ruus 34, s. 464. 9 H.Kâmil Y›lmaz “Vakfiyelerin dilinden Hüdayî Mahmud Efendi Vakf›” Üsküdar Sempozyumu II, 12-13 Mart 2004 Bildiriler, ‹stanbul, 2005, I, 175, 180-181. Burada kurulmufl 1900 tarihli Lütfi bey kütüphane hakk›nda ayr. bkz. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, VI, 213–219. 10 Erünsal, a.g.e., s. 172, dn. 264. 11 Nimet Bayraktar, “Üsküdar Kütüphaneleri”, Vak›flar Dergisi, Ankara 1982, XVI, s.50. 12 Erünsal, a.g.e., s. 56. 13 a.g.e., s. 68. 14 a.g.e., s. 69. 15 Bu konuda bk. ‹smail E. Erünsal “fiehit Ali Pafla”fiehid Ali Pafla’n›n ‹stanbul’da Kurdu¤u Kütüphane ve Müsadere Edilen Kitaplar›”, Kütüphanecilik Dergisi: Belge, Bilgi, Kütüphane Araflt›rmalar›, ‹stanbul 1987, I, 79-87. 16 Erünsal, a.g.e., s. 71-72 17 Erünsal, a.g.e., s. 82-83, 96. 18 Erünsal, a.g.e., s. 83. 19 Özer Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, VI, 458–462. 20 Erünsal, a.g.e., s. 110, 121, 158, 166, 168, 182, 188, 206, 211, 261. Hac› Selim A¤a kütüphanesinin mimari özellikleri, planlar› ve kütüphane vakf›na dair di¤er foto¤raf, belge ve kay›tlar için ayr›ca bk. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, V, 278–290. 21 Erünsal, a.g.e., s. 122. 22 Erünsal, a.g.e., s. 127-128, 160, 188, 239 dn 692, 267. Bu kütüphaneye dair foto¤raf ve mimari çizimler için ayr›ca bk. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1999, VI, 71–74. 23 Vatan, 10 Kanun-› Sâni 1924, 270, s. 2. 24 Murat Koç, Yeni Türk Edebiyat›’nda Bo¤aziçi ve Bo¤aziçi Medeniyeti, ‹stanbul 2005, s. 267-283.
84