XV-XVI. As›rlarda Üsküdar Medreseleri P R O F .
D R .
C A H ‹ T
B A L T A C I
Marmara Üniversitesi
Üsküdar flehri, camileri, tekkeleri, s›byan mektepleri, kütüphaneleri ve medreseleriyle bir kültür ve ilim flehridir. ‹stanbul’un fethinden önce bafllayan ve fetihten sonra h›zla geliflen bu medenî hareket günümüze kadar güçlenerek devam etmifltir. Biz bu tebli¤imizde Üsküdar’›n XV-XVI. yüzy›llarda sahip oldu¤u medreseler üzerinde durmak istiyoruz. Bilindi¤i gibi medrese, orta ve yüksek ö¤retimin yap›ld›¤› e¤itim ve ö¤retim müesseseleridir. Bunlar tarihimizde umumi medreseler ve mesleki medreseler olmak üzere iki formatta geliflmifllerdir. ‹slam tarihinde mesleki medreseler darü’lkurralar, darü’l-hadisler ve darü’fl-flifâlar olarak ortaya ç›km›fllard›r. Tarihimizde 1914 medrese ›slahat›ndan sonra ortaya ç›kan Darü’l-hilafeti’l-aliyye ve taflra medreseleri format›nda mesleki medreselerin mütenevvileflti¤ine flahit olmaktay›z. Bizim üzerinde duraca¤›m›z devir XV-XVI. as›rlar oldu¤una göre bu dönemde Üsküdar’da hem umumi medreselere hem de mesleki medreselerden Darü’l-kurra, darü’l hadis ve darü’fl-flifalara rastlamaktay›z. XV-XVI. as›rlarda Üsküdar’da bulunan medreselerin kesin say›lar› ve çeflitleri hakk›nda baz› tereddütler oldu¤unu burada ifade etmeliyim. Bu tereddütler, baz› kaynaklardaki kay›tlarla bu medreselere ait müderris tayinlerini bildiren biyografik kaynaklardaki boflluklardan meydana gelmektedir. Üsküdar’da bulunan XV-XVI. as›rlara ait oldu¤u ileri sürülen 6 medreseden 4’ü Mimar Sinan’›n eseridir. ‹kisi ise XV. asra ait medresedir. Mimar Sinan’›n eserlerini anlatan 7 adet yazma metinden 6’s› R›fk› Melul Meriç taraf›ndan bask›ya haz›rlanarak 1965’te Türk Tarih Kurumu taraf›ndan bas›ld›.1 Bas›lan bu metinlerde farkl›l›klar mevcuttur. Bunlardan Tuhfetü’l-Mimârîn adl› yazmada Hac› Kad›n Medresesi’nin Üsküdar’da oldu¤u zikredilirken Nakkafl S. Mustafa Çele-
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
bi’nin Tezkeretü’l-Enbiyye adl› eserinde bu medresenin yeri belirtilmemektedir.2 Bu sebeple biz Hac› Kad›n Medresesini XV-XVI. as›rlarda Osmanl› Medreseleri adl› eserimizde ‹stanbul’da yeri bilinmeyen medreseler ars›nda zikrettik.3 Di¤er taraftan Gülfem Hatun Medresesi de yine Tezkeretü’l-Enbiyye (s.99) ve Tuhfe-i Mimari (s35)’ye göre Üsküdar’da bulundu¤u zikredildi¤i halde4 gerek Kad›asker defterlerinde ve gerekse Atâi’de bu medreseye ait hiçbir tercihe rastlanmam›flt›r. Keza fieyhi’nin Vakây›u’l-Fuzala’s›nda da tevcihe rastlanmamaktad›r. Oysa Sicill-i Osmanî’de Gülfem Hatun’un Saray-› Hümayun cariyelerinden olup, Üsküdar’da cami ve mektep yap›p 969/1561-62’de vefat etmifl ve mektebi önünde defnedildi¤i kaydedilmektedir.5 Bu umumi mülahazalardan sonra XV-XVI. As›rlardaki Üsküdar Medreselerini tarihi kronolojisi içinde tan›tabiliriz.
1- Rumi Mehmed Pafla Medresesi Mehmed Pafla, Fatih devri vezirlerindendir. Mahmud Pafla’n›n azlinden sonra vezir-i a’zam olan Mehmed Pafla 875/1470-71’de ‹bn Kemal’e göre Karamanî Mehmet Pafla ile ihtilaf sebebiyle azledilmifl ve katledilmifltir. Türbesi Üsküdar’daki cami, medrese, hamam ve imareti yan›ndad›r. Bugün sadece cami ayakta olup, di¤er eserleri y›k›lm›flt›r. Pafla’n›n eserleri ölümünden bir y›l sonra 876/1471-72 ‘de tamamlanm›flt›r. Medrese XV. Asr›n ikinci yar›s›nda infla edildi¤i halde Taflköpri-zade’nin fiakaik’inde bu medresede müderrislik yapan bir müderrise rastlanmamaktad›r. Elimizdeki kad›asker ruznamçelerinin tarihi ise 952’den önceye uzanmamaktad›r. Bu kay›p defterler ortaya ç›karsa belki bu medreseye ait 990/1582’den önceki müderrisleri tan›ma imkân› bulabiliriz.
2- Abdullah A¤a Medresesi Medreseye yap›lan tevcihlerden XVI. asr›n sonlar›na do¤ru Üsküdar’da Abdullah A¤a Medresesi ad›yla bir medresenin varl›¤›ndan haberdar olmaktay›z. Medresenin bânii ve yeri iki ayr› problem olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Evvela bu Abdullah A¤a hangi Abdullah A¤a’d›r. Mehmet Süreyya6 ve Ayvansarayi7 bu medresenin bâniinin III. Murad zaman›nda yaflayan Serbostanî Abdullah A¤a oldu¤unu ve 1000/1591’de vefat etti¤ini söylerler. Bu kay›tlar› kullanan araflt›r›c›lar’da medresenin bu Abdullah A¤a oldu¤unu yazarlar.8 Oysa K›s›kl› Camii avlusunda bulunan Abdullah A¤a’ya ait mezar tafl› XV. Asra ait örnek taflt›r ve bu tafl›n d›fl kitabesinde “Ah min’el mevt, el-Abdu fani, Vallahu bâki” ayak tafl›n›n d›fl yüzünde de sene 895/1489 tarihi yaz›l›d›r. Buna göre Abdullah A¤a 895/1489’da vefat etmifltir. 953/1546 tarihli ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defterleri’nde de ‹stanbul Langadaki Abdullah A¤a vak›flar›ndan bahsedilirken “Karyeki-i ‹stavros ve K›s›kl› ve Kuzguncuk tabi-i Gegbuze9” denilmektedir. O halde 98
X V - X V I .
A S I R L A R D A
Ü S K Ü D A R
M E D R E S E L E R ‹
fiemsipafla Medresesi
Langa, K›s›kl› ve Beylerbeyi’ndeki camilerin banii III. Murad devrindeki Abdullah A¤a de¤il, II. Bayezid devrindeki Abdullah A¤a’d›r. Abdullah A¤a medresesinin yerine gelince 70’li y›llarda yapt›¤›m araflt›rmalarda taraf›mdan tespit edilememiflti. Hatta XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri adl› çal›flman›n 2005 tarihinde 2 cilt halinde yeniden neflrinde de medresenin yeri daha önce oldu¤u gibi tahminen ifade edilmiflti. Bu konudaki tamamlay›c› bilgiye fieyhi Mehmed Efendi’nin Vekayi’ul-fuzala’s›nda ulaflt›k. fieyhî, Karaçelebizâde Ebu’l-fazl Mahmud Efendi’nin biyografisini verirken onun fieyhu’l-‹slam Ebu’l Meyamin Mustafa Efendi’den mülaza olduktan sonra 40 akçe ile ‹stavroz’da Abdullah A¤a medresesine müderris oldu¤unu ve sonra yerinde hariç itibar olunarak 1020/1611-1612 Ramazan›na kadar burada kald›¤›n› kaydeder.10 Yine fieyhi Baflmakç›-zade Mehmed Efendi’nin de 1034/1624-25’te Musalla-zade yerine ‹stavroz’daki Abdullah A¤a Medresesi’ne yevmi 40 akçe ile müderris oldu¤unu kaydeder.11 ‹flte bu iki kay›t benim 35 y›ll›k tereddüdümü ortadan kald›rm›flt›r. 99
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
‹stavroz semti Üsküdar Beylerbeyi Saray›’n›n bulundu¤u bölgedir. Gerçekten Abdullah A¤a’n›n Kuzguncuk-Beylerbeyi asfalt› üzerinde ‹stavroz Camii diye an›lan bir Cami vard›r. Ancak medrese bu caminin yan›nda olmay›p, Beylerbeyi’ne inen yolun sa¤›nda bulunan çeflmenin yan›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Y›k›lm›fl olan medresenin arsas› üzerinde a¤açlar bitmifltir. Tapu tahrir defterinde medreseden bahsedilmemektedir. E¤er medrese merhumun sa¤l›¤›nda yap›lm›flsa II. Bayezid devri medreselerindendir. Vak›f gelirlerinden sonra infla edilmiflse XV. asr›n sonu veya XVI. as›rda infla edilmifltir. Her ne kadar fiakaik’te buraya ait müderris zikredilmemiflse de Atai ve daha sonra fieyhî bu medresenin müderrislerini tan›tmaktad›r.
3- Mihrimah Sultan Medresesi Kanuni Sultan Süleyman taraf›ndan k›z› Mihrimah Sultan için yap›lan iki medreseden birincisidir. Zira Edirnekap›’daki Mihrimah Sultan Medresesi 978/1570-71 tarihli oldu¤u halde Üsküdar’da vapur iskelesi karfl›s›ndaki medrese 954/1547-48’de tamamlanm›fl ve ilk müderris olarak da ‹mam-zade Mehmed Efendi bu tarihte müderris olarak tayin edilmiflti. Bugün ayakta bulunan medreseye XVI. as›r içinde tayin edilmifl 26 müderris tespit etmifl bulunmaktay›z.12
4- Atik Valide Medresesi Üsküdar Toptafl›’nda cami, medrese, darü’l hadis, darü’l-kurra, darü’fl flifa, s›byan mektebi, tekke ve kervansaray›yla imaret ve çifte hamamlar›yla büyük bir külliye bulunmaktad›r. ‹stanbul’un Anadolu yakas›n›n en büyük külliyesi olan bu manzumenin, II. Selim’in han›m› ve III. Murad’›n annesi Nurbanu Sultan 991/1583’te vefat etmifl ve Ayasofya Camii yan›ndaki II.Selim türbesine defnedilmifltir. 987/1579-80 tarihinde tamamlanan medrese13 infla edildikten sonra ‹stanbul’un en yüksek medreselerinden biri olmufl ve hamise-i Süleymaniye kabul edilmiflti. Mimar Sinan’›n infla etti¤i Osmanl›’n›n en muhteval› külliyelerinden biri olan bu külliyenin cami anlat›l›rken zikredildi¤i halde medrese bölümünde Hakk› Konyal› ve Mehmet Nermi Haskan’›n medreselerinin Üsküdar tarihlerindeki medreseler aras›nda yer almamas› anlafl›l›r bir fley de¤ildir. Bu külliye hakk›nda en ihtival› çal›flmay› Baha Tanman yapm›fl, ve bu çal›flma D‹A’da neflredilmifltir. Asl›nda Atik Valide Külliyesi üzerinde de¤iflik çal›flmalara ve Üsküdar Belediyesi’nin Atik Valide Külliyesi çevresini düzenlemesine büyük ihtiyaç vard›r.
100
X V - X V I .
A S I R L A R D A
Ü S K Ü D A R
M E D R E S E L E R ‹
Atik Valide Medresesi
XVI. As›r Üsküdar Mesleki Medreseleri XV. as›rda Üsküdar’da herhangi bir mesleki medrese görülmemektedir. Evliya Çelebi XVI. as›rda 4 adet darü’l-kurra’dan bahsediyorsa da14, biz bu as›rda Üsküdar’da 2, darü’l-hadis 1 darü’l-kurra ve 1 darü’fl-flifa tespit ettik. Bugün bunlar halâ ayaktad›r. darü’l-hadisler Atik Valide ve fiemsi Pafla darü’l-hadisleri, darü’lkurra Atik Valide Darü’l-kurras› ve darü’fl-flifa da Atik Valide Darü’fl-flifas›’d›r. Atik Valide Darü’l-kurras›, Kartal Baba Caddesi’ne paralel uzanmakta olup, restore edilmifltir. Darü’l-kurra da onun güney ucundad›r. Darü’fl-flifa da bunlarla yekpare bir yap›d›r. 101
Ü S K Ü D A R
Mihrimah Sultan Medresesi
S E M P O Z Y U M U
V
XVI. as›rdaki di¤er darü’l-hadis ise fiemsi Pafla Darü’l-hadisidir. Her ne kadar Evliya Çelebi ve ondan nakilde bulunan Konya’l› darü’l-hadisi darü’l-kurra olarak nakletmifl15 Mehmet Nermi Haskan da medrese olarak zikretmiflse de,16 buras›n›n tayin edilen müderrise bakarak darü’l-hadis oldu¤u görülmektedir. D‹PNOTLAR 1 R.Melul Meriç, Mimar Sinan Hayat› ve Eserleri, Ankara1965, s. 35. 2 a.g.e., s. 98. 3 C.Baltac›, XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri, ‹stanbul 2005, I, 328. 4 R.Melul Meriç, a.g.e. 5 M.Süreyya, Sicill-i Osmani, ‹stanbul, IV, 77. 6 a.g.e., III, 364. 7 Hadikatü’l-Cevami, ‹stanbul, II 256. 8 I.Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi, ‹stanbul I,175,189. 9 O.Lütfü Barkan-E. Hakk› Ayverdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, ‹stanbul 1970, s. 326. 10 fieyhi, Vekayiu’l-fuzala, ‹stanbul 1989, I, 211. 11 a.g.e., I, 21. 12 bk. Cahit Baltac›, XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri, ‹stanbul 2005, II, 563-567. 13 Atai, s. 307; Tarih-i Silsile-i Ulema, 210 b; Cahit Baltac›, XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri, ‹stanbul 2005, II, 748. 14 Seyahatname, I, 474. 15 Üsküdar Tarihi, 294. 16 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, III, 242.
102