Avrupa’dan Türkiye’ye ‹kinci Yahudi Göçü’nün Üsküdar’a Etkileri P R O F .
D R .
A L ‹
A R S L A N
‹stanbul Üniversitesi
XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Bat› ve özellikle Do¤u Avrupa’da Yahudi düflmanl›¤›n›n zirveye ç›kmas›na ra¤men bu geliflmenin Osmanl› Devleti’ni etkilemedi¤i görülmektedir. Osmanl› Devleti, Yahudilere düflmanl›k yerine, kendi vatandafl› olanlar için 1865 y›l›nda yeni bir nizamname yürürlü¤e koyarak, onlar›n dinî cemaat olarak örgütlenmelerini daha mükemmel hale getirdi¤i gibi, sosyal dayan›flmalar›na da katk›da bulunmufltu.1 1870’ten itibaren Yahudi yerleflim birimlerinin kurulmaya bafllanmas›na ra¤men, Filistin dâhil göçmen Yahudilerin Osmanl› topraklar›na gelip yerleflmesi için herhangi bir k›s›tlama yap›lmam›flt›. Ancak, ‹ngiliz Laurance Oliphant’›n Filistin bölgesine Yahudilerin yerleflmesini hedefleyen projesini 1879 y›l›nda Osmanl› Devleti’ne sunmas›, Osmanl› yönetiminde tereddütler meydana getirmifl ve yap›lan teklifin “devlet içerisinde devlet” oluflturulmak istendi¤i fleklinde alg›lanmas›na yol açm›flt›. Do¤u Avrupa ve Rusya’dan kara ve deniz yoluyla gelen Yahudilerden Osmanl› vatandafl› olmay› tercih edenlerin Osmanl› topraklar›na yerleflmesinde bir sak›nca görülmemiflti. Yabanc› devlet vatandafl› olan Yahudiler ise kaçak olarak Osmanl› topraklar›na s›¤›nmaya bafllam›fllard›.1890’l› y›llara gelindi¤inde Osmanl› yönetimi art›k Yahudi göçü ile bafl edemez bir duruma gelmiflti. Bundan dolay› Osmanl› yönetimi, Yahudilerin ülkeye kabul edilmeyece¤ini ilgili ülkelerin yetkililerine ve yolcu flirketlerine bildirdi¤i gibi, vize vermemeleri için de Osmanl› diplomatlar›n› uyarm›flt›. Osmanl› hükümeti, Yahudi göçünü Yahudilerin yaflad›klar› yerlerden ayr›lmadan veya Osmanl› topraklar›na yönelmeden engellemeye çal›flm›flt›. Burada dikkat edilmesi gereken, Osmanl› yönetiminin Yahudi muhacir istememesinin Yahudi
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Yahudi kad›n (Gravürlerle Türkiye, VII)
karfl›tl›¤›ndan kaynaklanmad›¤› hususudur. Siyasi kayg›lar ortaya ç›kmadan önce Osmanl› yönetimi, insanî amaçlarla Yahudi göçüne yard›mc› dahi olmufltur.2
‹stanbul’da Say›lar› Artan Yahudi Mültecilerin Tehlikeli Olabilece¤i Endiflesi Gittikçe artan bir flekilde Yahudilerin Osmanl› topraklar›na ve özellikle ‹stanbul’a gelmeleri Osmanl› yöneticilerinde baz› tedbirler alma düflüncesinin ortaya ç›kmas›na sebep oldu. Göçün yo¤unlaflt›¤› Ekim 1891’e gelindi¤inde, Rusya’dan gelen Yahudilerden birço¤unun Galata semtine da¤›lmalar› baz› Osmanl› idarecileri taraf›ndan tehlikeli bulunmaya bafllanm›flt›. Hatta en son gelen 90 kiflilik bir Yahudi grubundan yabanc› ülke vatandafl› olanlar Galata’ya giderlerken, 134
‹ K ‹ N C ‹
A V R U P A ’ D A N T Ü R K ‹ Y E ’ Y E Y A H U D ‹ G Ö Ç Ü ’ N Ü N Ü S K Ü D A R ’ A
E T K ‹ L E R ‹
Bir Osmanl› Yahudisi (Gravürlerle Türkiye, VII, 156)
Osmanl› vatandafl› oldu¤unu iddia edenlerin belgelerinin do¤rulu¤u anlafl›l›ncaya kadar gümrükte tutulmufllard›. Bu geliflmenin s›k›nt›lara sebep olaca¤›n› düflünen flehremaneti, durumu padiflaha bildirmiflti. Bunun üzerine II. Abdülhamid de, ileride devletin bafl›na bir “gaile-i azime”ye sebep olmadan Yahudi göçüne bir çare bulunmas›n› istemiflti.3 1891’de ‹stanbul’da muhacir olarak bulunan Osmanl› vatandafl› Yahudilerin ‹stanbul’dan ç›kar›l›p uygun görülen eyaletlere yerlefltirilinceye kadar her hangi bir hastal›¤›n yay›lmas›na meydan vermeden “müctemian bir yerde ikamet ettirilmeleri” için fiehremanetiyle Zabtiye Nezareti’nin gerekli tedbirleri almas› da kararlaflt›r›lm›flt›.4 Yahudi muhacirlerin ‹stanbul’da ço¤almalar›n›n devam etmesi üzerine 27 Temmuz 1892 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Yahudi muhacirlerinin ‹stanbul’da ço¤almas›n›n zararl› oldu¤u, bunlar›n ya geldikleri mahalle iadeleri veya yabanc› ülkelerden istediklerine gitmeleri hakk›nda Zabitye Nezareti’ne malumat verilmiflti.5 135
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Rusya’dan gelen 17 Yahudi muhacirin Liman Dairesi önüne Mavna içinde b›rak›lmas› üzerine II. Abdülhamid, “taharet ve nezâfete riayet eylememeleri hasebiyle flurada burada ikametleri h›fz-› s›hh›yece tecviz edilemeyece¤inden” dolay› Yahudilerin göçünün kabul edilemeyece¤ini ve ‹stanbul’daki göçmenlerin de Selanik gibi uygun yerlere gönderilmesini istemiflti.6 Özellikle Osmanl› vatandafl› olmayan Yahudi göçmenlerin kaçak olarak ‹stanbula gelmeleri ve Yahudilerin bulundu¤u Galata, Hasköy ve Üsküdar semtlerine da¤›lmalar› hem güvenlik hem de salg›n hastal›klar dolay›s›yla tehlikeli görülüyordu. Bu nedenle gayri kanuni göçün engellenmesi veya bu flekilde gelenlerin ‹stanbul d›fl›nda Selanik, ‹zmir, Bursa, Adana gibi vilayetlere sevk edilmeleri düflünülmüfltü.
Göçmen Yahudilerin Hahamhane ‹le ‹liflkileri Osmanl› Devleti Eflkenazileri, Sefaradlardan ayr› bir dini cemaat olarak kabul etmemiflti. Resmi olarak ayn› hahamhaneye ba¤l› olmakla beraber kendi istekleri ile ayr› ve kendilerine has nizamname hükümlerine göre hayatlar›n› sürdürüyorlard›. Gün geçtikçe say›lar›n›n artmas›na ra¤men Eflkenaziler Yahudi cemaat kurumlar›nda yeteri kadar temsil edilmiyordu. Bu durum göçmen Yahudileri siyonistlere yaklaflt›ran önemli bir sebep olmufltu. Hahamhaneyi y›pratmak isteyen siyonistler Eflkenazileri kullanm›fllard›.7 ‹stanbul’daki Yahudiler aras›nda siyonistlerin nüfuzunun artmas› 1911’den itbaren etkisini Yahudilerin Meclis-i Cismanî’sinde de göstermiflti. Say›lar› gittikçe artan siyonist Yahudiler yapt›klar› ustaca manevralarla 1913 ve 1914 seçimlerinde ‹stanbul’daki cemaat meclislerinde ço¤unlu¤u ele geçirdiler. Hahamhanede iktidar› elinde bulunduran Sefaradlarla hahamhane organlar›ndaki Eflkenaziler aras›ndaki çat›flmalar Yahudi cemaatini çok etkilemiflti.8 Bu durum, ‹stanbul’da Yahudilerin yaflad›¤› Kuzguncuk ve civar›nda da etkisini göstermiflti.
Gabele Vergisi Tart›flmas› 1870’li y›llardan itibaren Rusya ve Do¤u Avrupa’dan Osmanl› Devleti’ne yo¤un bir flekilde göçe eden Eflkanazilerin Osmanl› topraklar›ndaki ço¤unlu¤u Sefarad olan Yahudiler aras›ndaki tart›flmalar›n bir konusu da gabele vergisi9 idi. Bu vergi, dinsel olarak helal k›l›nan bir ürünün sat›n al›nmas› halinde Yahudiler taraf›ndan Yahudi cemaatine ödenen bir cemaat vergisiydi. Sefaradlardan ayr› bir tarzda Eflkenazi Cemaati olarak örgütlenen ve bunu tan›mas› için Osmanl› yönetimine müracaat eden Eflkenaziler, Yahudilerin yedikleri et üzerinden kasaplardan peflin olarak al›nan gabele vergisinden kendilerine de pay verilmesini istemifllerdi. Çünkü gabele vergisini Sefaradlar›n elinde olan ‹stanbul hahambafl›l›¤› toplad›¤› için Eflkenaziler bundan fay136
‹ K ‹ N C ‹
A V R U P A ’ D A N T Ü R K ‹ Y E ’ Y E Y A H U D ‹ G Ö Ç Ü ’ N Ü N Ü S K Ü D A R ’ A
E T K ‹ L E R ‹
dalanam›yordu10. Ancak, Osmanl› Hükümeti bütün Yahudilerin temsilcisi olarak hahamhaneyi kabul etti¤i için Eflkenazilerin gabele vergisini toplamalar›na müsaade etmiyordu.11 Bundan dolay› da gabele vergisi üzerindeki Sefarad-Eflkenazi tart›flmas› Üsküdar’da da Cumhuriyet dönemine kadar devam etti.
Kasap Açma ve ‹flletme Tart›flmas› Gabele vergisi gibi Eflkenaziler ile Sefaradlar aras›ndaki baflka bir tart›flma konusu da kasap dükkân› açmak meselesiydi. Çünkü bir Yahudi’nin kasap dükkân› açmas› hahamhanenin iznine ba¤l›yd›. Gerek et kesimi ve gerekse dinî koflullara uygun et sat›lmas› hahaml›¤›n denetimi alt›ndayd›. Bu denetimin d›fl›na ç›k›lmas› halinde fliddetli tart›flmalar yaflanmaktayd›. Hahamhaneyi ellerinde tutan Sefaradlar bu konuda çok hassas davranmaktayd›lar.12 Yahudi göçmenlerin gelifliyle bafllayan kasap açma ve iflletme tart›flmalar› Üsküdar’›n Yahudilerle meskûn oldu¤u k›s›mlar›nda önemli bir tart›flma konusu olmufltu.
Göçle Meydana Gelen Tart›flmalar Üzerine Haham Okulu’nun Üsküdar Kuzguncuk’a Tafl›nmas› Daha önce Edirne’de bulunan Haham Okulu, ‹stanbul/Haliç civar›nda bulunan Hasköy’e tafl›narak13 1895 y›l›nda faaliyete bafllam›flt›.14 ‹stanbul’a dönen Hayim Naum da bu okulda 1998 y›l›nda ö¤retmenlik yapmaya bafllam›flt›.15 Gelenekçi-Avrupac› tart›flmas› Haham Okulu’nun aç›lmas› ile ‹stanbul Yahudileri aras›nda yeni bir boyut kazand›. Paris merkezli Alyans Teflkilat›’n›n etkisine giren Haham Okulu’nda Türkçe derslerinin de verilmesi gelenekçi Yahudiler taraf›ndan tepki ile karfl›lanm›flt›.16 Göçmen Yahudiler Alyans ve ‹stanbul’daki en güçlü din adam› Hayim Naum’u hedef haline getirmifllerdi. Hayim Naum ve Alyans teflkilat›na mensup arkadafllar›, Haham Okulu’nun Bo¤az’›n Asya k›y›s›na tafl›nmas› için haz›rl›klara giriflmifllerdi. Bu okul için izin al›nmas› 1902 y›l›nda Hayim Naum’un çal›flmalar› sayesinde mümkün olmufltu.17
Yahudi Göçünün E¤itim Alan›na Etkisi Gayrimüslimler çocuklar›n› devletin açt›¤› okullara gönderebilece¤i gibi, kendi okullar›n› da açabilirlerdi. Yahudiler genellikle kendi kurduklar› okullarda çocuklar›n› e¤itmeye çal›flm›fllard›. Yahudilerin Osmanl› topraklar›na göçmeleri ile beraber mevcut okullar›n kapasitesini artt›rmak ve yeni okullar açmak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›. 137
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
‹ngiliz iflgal kuvvetleri ‹stanbul’da
1886 y›l›nda Kuzguncuk’ta k›z ve erkek Yahudi okullar› faaliyet gösteriyordu.18 Hahamhane’ye ba¤l› olan okullar›n masraflar› esas itibariyle cemaat bütçesinden karfl›lan›yordu.19 Ancak göçün de etkisi ile Üsküdar’daki Yahudi okullar› malî bak›mdan zorluklarla karfl› karfl›ya kal›yorlard›. Bunu aflmak için piyangolar tertip etme yoluna gidiyorlard›. Osmanl› Hükümeti’nin de bu konuda problem ç›karmayarak Yahudilerin e¤itim faaliyetlerine destek verdi¤i görülmektedir.20 Yahudileri özgürlefltirmek, e¤itmek ve kalk›nd›rmak için 1860 y›l›nda Paris’te kurulmufl olan Alliance Israelite Universelle (AIU), 1874–1908 aras›nda ‹stanbul’da 6’s› erkekler ve 5’i k›zlar için olmak üzere 11 okul kurmufltu. 1911 y›l›nda 65.000 Yahudi’nin yaflad›¤› ‹stanbul’da Alyans okullar›na giden ö¤rencilerin say›s› 4634 olup bu rakam okul ça¤›ndaki Yahudi çocuklar›n›n % 35’ini oluflturuyordu.21 Alyans, Yahudi göçünden etkilenen Üsküdar’da da okullar açm›flt›. Bu okullar; 138
‹ K ‹ N C ‹
A V R U P A ’ D A N T Ü R K ‹ Y E ’ Y E Y A H U D ‹ G Ö Ç Ü ’ N Ü N Ü S K Ü D A R ’ A
E T K ‹ L E R ‹
Da¤hamam› Alyans ‹srailiyet Erkek Okulu, Da¤hamam› Alyans ‹srailiyet K›z Okulu, Kuzguncuk Alyans ‹srailiyet Erkek Okulu ve Kuzguncuk Alyans ‹srailiyet K›z Okulu idi.22 Yahudi okullar›n›n ö¤renci say›s› göç dolay›s›yla Üsküdar Yahudi nüfusunun artmas›na paralel olarak artm›fl veya eksilmiflti. Mesela Yahudi göçünün bafllad›¤› s›rada Temmuz 1875’da kurulan Kuzguncuk Alyans ‹srailiyet Erkek Okulu’nun ö¤renci say›s› 1885’de 157, 1891’de 131, 1898’de 254 ve 1908’de 178 ö¤rencisi vard›.23 Alyans’›n Yahudilerin yaflad›klar› her ülkenin dilini ö¤renme politikas› yan›nda, 1880’li y›llardan itibaren Rusya ve Do¤u Avrupa’da Osmanl› Devleti’ne Yahudi göçü24 dolay›s›yla Türkçe bilmeyen Yahudilerin say›s›nda büyük bir art›fl meydana gelmiflti. Hahamhane bu problemi de çözmek için Türkçe’nin ö¤renilmesi için faaliyete geçmiflti. Bu arada Osmanl› Hükümeti de, resmî lisan olmas› dolay›s›yla bütün Osmanl› vatandafllar› aras›nda Türkçe’yi yaymay› hedeflemifl ve bütün özel okullara Türkçe ö¤retmenleri tayin etmeye bafllam›flt›. Kuzguncuk Alyans Okulu da, Türkçe dersine daha fazla önem vermiflti. Bu Türkçe derslerinin muallimleri bir muavenet-i mahsusa olmak üzere Maarif Nezareti taraf›ndan tayin edilirken Kuzguncuk Alyans Okulu’na da Mekteb-i Hukuk Müdür Muavinli¤i’nde bulunan Sad›k Bey muallim s›fat›yla tayin edilmiflti.25 Ö¤retim seviyelerini yükseltmenin yan› s›ra göçmen Yahudilere çeflitli meslekleri kazand›rma çal›flmalar› da yap›lmaktayd›.
Göçmen Yahudilerle Birlikte Almanca’n›n Etkili¤inin Art›fl› ‹stanbul’da Avrupa kökenli Yahudilerin artmas›yla birlikte AIU ve Sefaradlar›n kulland›¤› Frans›zca yan›nda Almanca da ortaya ç›km›flt›. Bunun sebepi yeni gelenlerin Almanca’n›n yo¤un oldu¤u bölgelerden olmas› yan›nda Almanlar’›n Osmanl› Devleti s›n›rlar› dâhilinde ticarî faaliyetlerinin artmas› idi. Bu ticarî faaliyetlerde yer alabilmek için Almanca önemli bir vas›ta haline gelmiflti. Ticaretin “can damar›” olan topluluklar›n taleplerini karfl›lamak gerekiyordu. Bundan dolay› kuruluflundan itibaren AIU’nin okullar›nda e¤itim dili Frans›zca olarak kabul edilip uygulan›rken 1890’larda AIU’nin ‹stanbul’daki belli bafll› okullar›n›n müfredat program›na, Paris’teki Merkez Komitesi’nin karar›yla Almanca dersi konulmufltu.26
Yahudi Göçü ‹çin ‹stanbul’un Bir Üs Olarak Kullan›lmas› ve Üsküdar’a Etkisi Yahudi göçü konusunda uzun süre büyük bask› alt›nda olan Türkler, bu bask›dan I. Dünya Savafl› sonlar›na do¤ru kurtulmufllard›. Zira 9 Aral›k 1917 tarihinde Kudüs’ün o dönemki dünyan›n en güçlü devleti olan ‹ngiltere 139
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
taraf›ndan iflgal edilmesi, I. Dünya Savafl›’ndaki çat›flmay› sona erdiren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Ateflkes Anlaflmas› ve ‹ngilizlerin Filistin’i fiilî olarak yönetmeye bafllamalar› ile yeni bir döneme girilmiflti. Yahudiler için art›k Filistin’de iskân etmenin önündeki Osmanl› engeli kalkm›fl ve siyonistleri destekleyen ‹ngiltere bütün kap›lar› onlara açm›flt›. I. Dünya Savafl› sonunda ‹stanbul’u iflgal eden ‹tilaf Devletleri, ‹stanbul’un Filistin’e göç etmek isteyen Yahudiler için bir üs olarak kullan›lmas›na müsaade etmiflti. Siyonistlere bu imkânlar› sa¤lamakla kalmayan ‹ngilizler, ‹stanbul Hükümeti nezdinde teflebbüslerde bulunarak, Osmanl› Hükümeti kontrolünde bulunan baz› mekânlar›n, siyonistlerin geçici olarak ikamet etmeleri için tahsis edilmesini de istediler. Bu konuda çarp›c› örneklerden birisi Haziran 1922 tarihinde yaflanm›flt›. Rusya’dan Filistin’e geçen “Siyonist muhacirleri için ‹stirahat Karargâh› olarak” kullan›lmak üzere ‹stanbul Bo¤az› Mülga Mevki-i Mustahkemli¤i’ne ait Keçilik K›fllas›’n›n münasib bir ücret karfl›l›¤›nda tahsis edilmesi ‹ngiliz Askeri Mümessili taraf›ndan taleb edilmiflti. Bu talebe do¤rudan cevap veremeyen Harbiye Nezareti konuyu Osmanl› Hükümeti’nin karara ba¤lamas›n› istemiflti. ‹ngilizlerin bu iste¤i, 14 Haziran 1922 tarihinde Osmanl› Hükümeti taraf›ndan görüflülmüfl ve siyonistlerin Keçilik K›fllas›’nda ikametlerini, “mahzurdan salim olmayaca¤›” gerekçesiyle reddetmiflti.27 Osmanl› Hükümeti’nin red karar›na ra¤men siyonistler taraf›ndan Filistin’e Yahudi göçünün ‹stanbul üzerinden gerçeklefltirilmesi dolay›s›yla, bu göçmenlerin geçici olarak bar›nmalar› için ihtiyaç duyulan mekân›n temin edilmemesi üzerine s›k›nt›lar meydana gelmekteydi. Ortaya ç›kan bu probleme Osmanl› yöneticileri de çare aramaktayd›. fiöyleki; A¤ustos 1922’de Rusya ve Polanya Yahudileri, Rusya’n›n Karadeniz k›y›s›nda bulunan Dokular ile Bulafl›k limanlar›ndan gelip Anadolu Kava¤› Tehaffüzhanesi’nde sa¤l›k kontrolünden geçirilerek Filistin’e gitmek üzere serbest b›rak›lmakta ve onlar da ‹stanbul’a gelmekteydiler. Siyonist teflkilat›nca Filistin’e gitmeleri kararlaflt›r›lan bu Yahudilerin flehir dâhilinde ikamet ederek burada kalma sürelerini uzatmalar› S›hhiye Nezareti taraf›ndan mahzurlu görülmüfltü. S›hhiye Nezareti göçmen Yahudileri ‹stanbul flehrine sokmadan gidecekleri yöne hareket etmelerini sa¤lamak için yüz elli kiflinin bar›nmas›na yetecek bir mahallin Rumeli Kava¤›’ndaki k›fllalardan temin edilebilece¤ini düflünmüfl ve bunu Harbiye Nezareti’nden de sordurmufltu. Harbiye Nezareti de bu konudaki görüflünü 16 A¤ustos 1922 tarihinde bildirmiflti. 20 A¤ustos 1922’de toplanan Osmanl› Hükümeti, göçmen Yahudiler için bir mahallin muvakkaten tahsisi hususunu münasib görmemifl ve “siyonistlerin burada temdid-i ikametlerinin mahzurdan salim olamayaca¤›na” karar vermiflti. Osmanl› Hükümeti, bu konuda önceden verilen karara da at›f yaparak, siyonistlere geçici olarak bile Osmanl› Hükümeti taraf›ndan ikametgâh tahsis edilmesini kabul etmemiflti.28 1919–1923 aras›nda Rusya ve Polanya’dan Filistin’e göç etmifl olan 35.000 Yahudi’nin29 önemli bir k›sm› geçifl üssü olarak ‹stanbul’u kullanm›flt›. Bu üs ifllevinden ‹stanbul Bo¤az›’n›n Anadolu yakas›n› oluflturan ve önemli bir Yahudi nüfusuna sahip olan Üskadar da etkilenmiflti. 140
‹ K ‹ N C ‹
A V R U P A ’ D A N T Ü R K ‹ Y E ’ Y E Y A H U D ‹ G Ö Ç Ü ’ N Ü N Ü S K Ü D A R ’ A
E T K ‹ L E R ‹
Sonuç Daha önceki dönemlerde dinsel nitelikli olarak Avrupa’da ortaya ç›kan Yahudi düflümanl›¤› XIX. yüzy›lda biyolojik bak›fl aç›s›yla yeniden ortaya ç›km›flt›. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Do¤u ve Orta Avrupa’da zulme u¤rayan Yahudiler baflka ülkelere göç etmeye bafllam›fllard›. Yahudilerin göç ettikleri veya geçifl için kulland›klar› ülkelerden en önemlisi Osmanl› Devleti olmufltu. Çünkü Osmanl›larda Yahudileri d›fllayan ve afla¤›layan bir anlay›fl mevcut de¤ildi. Bir Yahudi devleti kurmak isteyenleri engellemek düflüncesi ile bu bölge için baz› k›s›tlamalar getirilmifl ama Filistin d›fl›ndaki Osmanl› topraklar›na Yahudilerin yerleflmesine müsaade edilmiflti. Düzensiz ve h›zl› bir flekilde ‹stanbul’a gelen Yahudi göçmenleri Üsküdar, Galata ve Hasköy civarlar›na yerleflmeye bafllam›fllard›. Bu bölgelerin kapasitelerinin üzerindeki bu göçü kald›ramayaca¤› ve baflkentte çeflitli problemlere sebep olaca¤› düflüncesi ile Yahudiler Selanik ve ‹zmir gibi bölgelere yönlendirilmiflti. Yahudi göçüyle beraber Üsküdar’daki Yahudilerin say›s›nda da art›fl meydana gelmiflti. Bundan dolay› eskiden beri mevcut olan Hahamhane’ye ba¤l› Yahudi okullar›n›n kapasitesini artt›r›lmas› gerekmiflti. Bunun d›fl›nda, Fransa’daki AIU, Üsküdar’da yeni okullar açararak buradaki Yahudilerin e¤itiminin düzenli bir flekilde gerçekleflmesine çal›flm›flt›. Bu göçmen Yahudilere Türkçe’nin ö¤retilmesine de özel bir gayret gösterilmiflti. Göçmen Yahudilerin ‹stanbul’a yerleflmesi ile beraber, eskiden beri burada yaflayan Yahudiler aras›nda da baz› problemler ortaya ç›km›flt›. Cemaat vergisi olan gabelenin harcanmas› ve hahamhanenin izni ile aç›lan Yahudi kasaplar› konusunda göçmen Yahudilere eflit f›rsat verilmemesi dolay›s›yla tüm ülkede oldu¤u gibi Üsküdar’da da tart›flmalar yaflanm›flt›. Üsküdar dâhil bütün ‹stanbul’da Eflkenazi denen göçmen Yahudiler yeni bir renk olarak ortaya ç›km›fl ve özellikle terzilik alan›nda kendilerini göstermifllerdi. Bu göçmenler, Alman dilinin ‹stanbul’da daha fazla konuflulmas›na sebep olduklar› gibi, Almanya ile ticarî iliflkilerin art›fl›na da katk› sa¤lam›fllard›. Önemli bir Yahudi nüfusuna sahip olan Üsküdar, göçmenlerin önce ABD ve I. Dünya Savafl› sonunda ‹stanbul’un ‹ngiliz liderli¤inde ‹tilaf Devletleri taraf›ndan iflgal edildi¤i s›rada Filistin’e geçiflleri için bir üs ifllevi görmüfltü. D‹PNOTLAR 1 Ülkühan Özdemir, Osmanl› Devleti’nin Son Döneminde Yahudiler ve Hahambafl›l›k (yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, 2000), s. 52–83. 2 Ali Arslan, Avrupa’dan Türkiye’ye ‹kinci Yahudi Göçü, ‹stanbul 2006, s. 71–89. 3 28 Rebiülevvel 1309 (1 Kas›m 1891)/20 Te 1307 tarihli Meclis-i Mahsus mazbatas›; BOA, Y.A.Res, 56/41. 4 28 Rebiülevvel 1309 (1 Kas›m 1891)/20 Te 1307 tarihli Meclis-i Mahsus mazbatas›; BOA, Y.A.Res, 56/41. 5 Zabtiye Nezareti’nin 18 Temmuz 1308(30 Temmuz 1892) tarihli tezkeresi; BOA, ‹rade-i Hususiye, 1310 M 2, no: 41.
141
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
6 Padiflah’›n 7 Muharrem 1310/ 19 Temmuz 1308 (19 Temmuz 1892) tarihli iradesi; BOA, ‹rade-i Hususiye, 1310 M 7, no: 57. 7 Esther Benbassa, “20. Yüzy›l Bafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Siyonizm” (çev. Natali Medina), s. 228. 8 Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Bat›l›laflmas›, s. 191, 197. 9 Osmanl› Devleti’ndeki gabele vergisi hakk›nda genifl bilgi için bk. Ali Arslan, “Yahudilerin Gabele Vergisi”, ‹. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araflt›rmalar› Merkezi Osmanl› Öncesi ile Cumhuriyet Dönemi Esnaf ve Ekonomi Semineri (9–10 May›s 2002) Bildirileri, II, ‹stanbul 2003, s. 391–403. 10 Musevi Eflkenazi Cemaati ad›na Dâhiliye Nezareti’ne sunulan 22 Haziran 1326(5 Temmuz 1910) tarihli arzuhal: BOA, DH. MU‹, 111/23, Lef 2. 11 Dâhiliye Nezareti’nden Adliye ve Mezahib Nezareti’ne gönderilen 24 Haziran 1326(7 Temmuz 1910) tarihli tezkere; BOA, DH. MU‹, 111/23, Lef 1. 12 Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Bat›l›laflmas›, s. 108–109. 13 Hayim Naum’un 30 Nisan 1902 tarihinde Bay Bigrat’ta yazd›¤› mektubu (Esther Benbassa, Son Osmanl› Hahambafl›s›n›n Mektublar› (çev. ‹rfan Yalç›n), ‹stanbul 1998, s. 94. 14 Rena Molho, “Tanzimat Öncesi ve Sonras›nda ‹stanbul Yahudileri”, 19. Yüzy›l ‹stanbul’unda Gayrimüslimler ( ed. Pinelopi Stathis), ‹stanbul 1999, s. 80. 15 Esther Benbassa, Son Osmanl› Hahambafl›s›n›n Mektublar›, s. 66. 16 Rena Molho, “Tanzimat Öncesi ve Sonras›nda ‹stanbul Yahudileri”, 19. Yüzy›l ‹stanbul’unda Gayrimüslimler, s. 80. 17 Hayim Naum’un 30 Nisan 1902 tarihinde Bay Bigrat’ta yazd›¤› mektubu (Esther Benbassa, Son Osmanl› Hahambafl›s›n›n Mektublar›), s. 94. 18 29 Nisan 1302 /12 Safer 1304 (11May›s 1886) tarihli Meclis-i Vükela Mazbatas›; BOA, MV, 14/1 19 Hahamhane’nin mali kaynaklar› için bk. Ali Arslan, “Yahudilerin Gabele Vergisi”, s.398-399. 20 Ali Arslan, “Osmanl› Devleti’nin Son Döneminde Yahudilerin Üsküdar’daki E¤itim Faaliyetleri”, Üsküdar Sempozyumu (12–14 Mart 2004) Bildiriler I, ‹stanbul 2005, s. 291–300. 21 Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Bat›l›laflmas›, s. 145. 22 Ali Arslan, “Osmanl› Devleti’nin Son Döneminde Yahudilerin Üsküdar’daki E¤itim Faaliyetleri”, s. 291–300. 23 Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Bat›l›laflmas›, s. 144, 283. 24 Ali Arslan, “Rusya Ve Do¤u Avrupa’dan Yahudi Göçü Karfl›s›nda Osmanl› Yönetiminin Tavr›”, (9-13 Eylül 2002 Ankara). 25 Kuzguncuk Alyans Okulu Müdürü’nün Maarif Nezareti’ne 21 fiubat 1324 (6 Mart 1909)tarihiyle yazd›¤› arzuhal; BOA, MF. Hus, 2/20. Lef 1. 26 a.g.e., s. 140. 27 Osmanl› Hükümeti’nin 14 Haziran 1338(1922) tarihli karar›; BOA, MV, 223/209 28 Osmanl› Hükümeti’nin 20 A¤ustos 1338(1922) tarihli karar›; BOA, MV, 224/62. 29 Catherine Nicault, “Uluslararas› Bir Meselenin Do¤uflu”, Kudüs 1850–1948 (haz. Catherine Nicault), ‹stanbul 2001, s. 95112.
142