Emniyet Genel Müdürlü¤ü Arfliv Belgeleri Ifl›¤›nda Üsküdar Emniyet Müdürlü¤ünün Kuruluflu ve Suçla Mücadelesi E Y Ü P
fi A H ‹ N
Türk Polis Tarihi Araflt›rma Merkezi
‹stanbul; Avrupa K›tas› ile Asya K›tas›n›n topraklar›n› birbirinden ay›ran bir bo¤az›n›n her iki yakas›nda kurulmufl efli bulunmaz bir dünya flehirdir. Öyle ki, her iki k›tan›n bütünlü¤ünü ay›ran bo¤az›n mavi sular›n› seyreder gibidir. Üsküdar ise, ‹stanbul ile birlikte var olan nadide bir yerleflim birimidir. Asya k›tas›n›n Avrupa’ya en yak›n topraklar› olan Beykoz, Üsküdar, Kad›köy ve di¤er yerleflim birimlerindeki insanlar do¤u kültürünü hayat felsefeleri haline getirmifllerdir. Buna karfl›l›k, Avrupa’n›n Asya’ya en yak›n yerleflim birimlerinde, bilhassa Galata ve Beyo¤lu Müslüman Türklerin engin hoflgörüsü sebebiyle Bat› ve dolay›s›yla Avrupa kültürünü hayat felsefesi haline getirmifllerdi. Ancak burada yaflayan Müslüman Türkler, hiçbir zaman Avrupai bir hayat tarz›n› yaflay›fl felsefesi haline getirmediler. Birlikte yaflaman›n getirdi¤i küçük farkl›l›klar bunun d›fl›nda mütalaa edilmelidir. Haliç’in karfl› k›y›s›nda bulunan ve Türk Kültür eserleri Topkap› Saray› ve Selimiye Camisiyle mühürlenen topraklar›n s›n›r›ndaki Galata, etraf›n› kuflatan Türk mahallelerinin aras›nda bir ‹talyan kasabas› özelliklerine sahip olarak Osmanl› Devletinin tarih sahnesinden çekildi¤i y›llara kadar hayatiyetini sürdürmüfltür. Bunda, Türk Milletinin engin hoflgörüsü önemli bir yer tutar. Buna karfl›l›k Üsküdar, hiçbir zaman tam bir Türk kasabas› olma özelli¤ini kaybetmemifltir.1 Bu da, Türk Milletinin gelenek ve göreneklerine ne kadar ba¤l› oldu¤unun en somut göstergesidir.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar zaptiyeleri, (Üsküdar Hat›ras›, s. 98)
Kurulufl ve ‹lk Kadro Üsküdar, 1877 tarihi itibariyle Mutasarr›fl›k haline getirildi. Üsküdar ad›yla ve yepyeni bir anlay›flla kurulan bu Mutasarr›fl›k da di¤er Mutasarr›fl›klar gibi Baflkentin asayifl ve güvenli¤inden sorumlu olmak üzere 1846 y›l›nda kurulan Zaptiye Nezaretine ba¤land›. Üsküdar’›n mutasarr›fl›k biçiminde yap›land›r›ld›¤› dönemlerde ba¤l› kazalar› aras›nda Beykoz, Gebze, Kartal ve fiile yer al›yordu. 1877 y›l› itibariyle yürürlü¤e konulan mülki düzenlemeler do¤rultusunda ve yeni bir anlay›flla yap›land›r›lan ‹stanbul fiehremaneti, yirmi Belediye Dairesine ayr›lm›flt›. Bu dairelerin dördü günümüz Üsküdar ‹lçesi s›n›rlar› içinde faaliyet gösteriyordu.2 Yepyeni bir yap›lanma biçimi ikame edilirken vilayetin asayifl ve güvenli¤inden sorumlu tutulan ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü; Beyo¤lu Mutasarr›fl›¤›, Befliktafl Polis Memurlu¤u ve Üsküdar Mutasarr›fl›¤›ndan olufluyordu. Söz konusu dönemin Üsküdar Mutasarr›fl›¤› kadrosunun, bir Mutasarr›f, bir Baflkâtip, bir baflkan ve dört üyeden oluflan bir Polis Meclisi, Memurini S›hhiye, Tabibi Evvel, Tabip ve Polis Merkezlerinden olufltu¤u görülmektedir. Bu tarih itibariyle, Üsküdar 354
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
Üsküdar Polis Müdürlü¤ü 1909 ve 1910 Y›llar› Kadrosu ile 1909 Y›l› Bütçesi
Mutasarr›fl›¤› sorumluluk alan›nda yaflayan insanlar›n asayifl ve güvenli¤i Mutasarr›fl›k Polis Merkezi, ‹skele Polis Merkezi, Çinili Polis Merkezi, Kad›köy Polis Merkezi ile Haydarpafla Polis Merkezi arac›l›¤›yla sa¤lan›yordu.3 ‹kinci Meflrutiyetin 1908 tarihi itibariyle ilan›n› takip eden günlerde Zaptiye Nezaretinin varl›¤›n› sürdürmesi do¤rultusunda karar al›n›rken Mutasarr›fl›klar Polis Müdürlü¤ü biçiminde yap›land›r›ld›lar.4 Bunun için 05 A¤ustos 1909 tarihinde kabul edilip 23 Eylül 1909 tarihinde Takvimi Vakayi’de yay›nlanarak yürürlü¤e giren “111 Numaral› ‹stanbul Vilâyetinin ve Emniyeti Umumiye Müdüriyetinin Teflkilât›na Dair Kanun” ç›kar›ld›.5 Bahse konu kanunun birinci maddesinde beyan edilen “Birinci s›n›ftan Beyo¤lu ve üçüncü s›n›ftan Üsküdar Sancaklar›yla elyevm fiehremanetine mülhak alt› kazadan mürekkep ve merkezi ‹stanbul olmak ve ‹stanbul Vilayeti nam›yla yâd olunmak üzere ikinci s›n›ftan bir vilayet teflkil olunmufltur. Mezkûr alt› kazadan ikinci s›n›ftan Kartal, Beykoz, Gekbüze (Gebze) Kazalar›yla üçüncü s›n›ftan fiile kazas› Üsküdar Sanca¤›na ve birinci s›n›ftan Adalar Kazas›yla ikinci s›n›ftan Çekmece Kazas› Merkez Sanca¤›na ilhak edilmifltir” hükümleri do¤rultusunda vücuda getirilen yeni mülki yap›lanmay› oluflturan Merkez, Beyo¤lu ve Üsküdar Sanacaklar›n›n ayn› kanunla oluflturulan bütçeleri Maliye Nezaretince de onayland›.6 Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün ilk yap›lanmas› gözden geçirildi¤inde; bafl›nda iki bin befl yüz kurufl maafll› bir Polis Müdürü bulundu¤u görülür. ‹dari heyet; alt› yüz kurufl maafll› bir Tahrirat Kâtibi, dört yüz kurufl maafll› bir Mübeyyiz, iki yüz elli kurufl maafll› bir Mülaz›m, sekiz yüz kurufl maafll› bir Hesap Memuru, bin kurufl maafll› bir Tercüman, bin iki yüz kurufl maafll› iki Tabip, iki yüz elli kurufl maafll› iki Gardiyandan ile iki yüz elli kurufl maafll› iki Odac›dan olufluyordu. Buna karfl›l›k zab›ta heyeti, bin befl yüz kurufl maafll› sekiz Merkez Memuru, bin kurufl maafll› yirmi Komiser, alt› yüz kurufl maafll› k›rk Komiser Muavini, dört yüz kurufl maafll› üç yüz yetmifl befl Polis Memurundan meydana ge355
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
liyordu.7 Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün ilk Polis Müdürü Ahmet Mithat Bey 14 A¤ustos 1909 tarihi itibariyle bu göreve bafllad›. ‹kinci Meflrutiyetin ilân›yla birlikte yürürlü¤e konulan 111 Numaral› Kanun ile oluflturulan idari yap›lanma, 15 May›s 1913 tarihinde yürürlü¤e giren Polis Nizamnamesinin sekizinci maddesiyle, kurulufltan nizamnamenin yay›m› aras›nda geçen zamana ba¤l› olarak oluflan ihtiyaçlara göre yeniden yap›land›r›ld›. Ayn› nizamnamenin onuncu maddesinin ikinci f›kras›na göre; ‹stanbul Polis Müdüriyeti Umumiyesine ba¤l› olarak yap›land›r›lan Üsküdar Polis Müdürlü¤ü, kuruluflunda adli ve idari reislikleri bar›nd›r›yordu. Gelifltirilerek yenilenen Polis Müdürlü¤ünde icab› kadar kâtip, komiser, komiser muavini ve polis memuruyla sivil memurlar görevlendirildi.8 Üsküdar Mutasarr›fl›¤› kadrosunda bulunan ve ilan edilen II Meflrutiyetin ilk y›llar›nda oldu¤u gibi b›rak›lan polis kadrosuyla birlikte 1909 y›l›nda yürürlü¤e konulan Üsküdar Polis Müdürlü¤ü kadrosunda b›rak›lan Süvari Polis Memurlu¤u kadrolar› 1915 y›l› itibariyle lav edildi ve bütçe kanunuyla ayr›lan ödeneklerinden geri kalan paralar da hazineye aktar›ld›.9
Kuruluflu Takip Eden Yap›lanma Geçen zamana ba¤l› olarak “111 Numaral› ‹stanbul Vilâyetinin ve Emniyeti Umumiye Müdüriyetinin Teflkilât›na Dair Kanun” hükümleri do¤rultusunda yeni bir anlay›flla oluflturulan Emniyeti Umumiye Müdüriyetinde Avrupai tarzda önem356
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
li de¤iflikliklere gidildi. Bu de¤ifliklikler sonucunda; Emniyeti Umumiye ile Üsküdar ve Beyo¤lu Polis Müdürlüklerinde Adli ve ‹dari Müdürlük ve Reislikler vücuda getirildi. Bahse konu zab›ta birimlerinin sorumluluk alanlar›nda asayifl ve güvenli¤i sa¤lamak üzere kurulan Polis Merkezleri, modernize edildi. Bu merkezlere ba¤l› olarak günümüz karakollar› ayar›nda oluflturulan polis mevkileri de modern manada yap›land›r›ld›. Söz konusu polis mevkilerinin sorumluluk bölgelerinde gereken yerlere polis noktalar› kuruldu. ‹stanbul vilayeti Merkez Sanca¤›yla Beyo¤lu ve Üsküdar Sanca¤›nda oluflturulan polis merkezleri yeni bir telefon flebekesiyle birbirlerine ba¤land›lar. Buna ek olarak söz konusu merkez memurluklar›na arac›s›z olarak dairelerle muhabere ve yaz›flma yetkisi verildi.10 ‹htiyaca ba¤l› olarak Üsküdar Polis Müdürlü¤ü idari yap›lanmas›nda de¤iflikli¤e gidildi ve mevcut yap›ya yeni hizmet birimleri eklendi. 1911 senesi genel bütçe kanunu hükmüyle Polis Müdürlü¤ü kadrosuna 14 Haziran 1911 tarihi itibariyle iki yüz elli kurufl maafll› bir Kâbile (Ebe) kadrosu ilave edildi. ‹lave edilen bu kadroya da ilk olarak Süleyman k›z› Ayfle S›d›ka Han›m atand›.11 Takip eden zaman içinde bahse konu kadro yeni atamalar yap›larak adet olarak ço¤alt›ld›. 12 357
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Oluflan ihtiyaçlar do¤rultusunda yap›lan de¤ifliklikler sonucunda yeniden yap›land›r›lan Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün 1911 y›l› kadrosuna bak›ld›¤›nda: ‹lk kurulufltaki kadrosuna ek olarak Adli K›s›m Amirli¤i, ‹dari K›s›m Amirli¤i ile üç Kâbile (Ebe) kadrosunun eklendi¤i görülür. Bu dönem itibariyle, Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün sorumluluk alan›nda Üsküdar, Pafla Kap›s›, Çinili, Kad›köy, Çengel Köy ve ‹skele Polis Merkezleriyle asayifl ve güvenlik görevi ifa ediliyordu. Ayn› zamanda Kad›köy ile Çinili Polis Merkezlerinde birer doktorun da görevlendirildi¤i görülmektedir.13 Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün ilk kuruluflunda yer alan Tahrirat Kalemi Mülaz›ml›¤› kadrosu 1916 y›l› itibariyle lav edilerek bahse konu memuriyet için takdir olunan ücret, Tahrirat Baflkâtibine ödenen ücrete ilave edildi.14 Üsküdar Polis Müdürlü¤ü,10 May›s 1918 tarih ve 155 Numaral› “Polis Nizamnamesinin Birinci Kitab›n›n 10. 27. ve 39. Maddelerini Muadil Mevadd-› Nizamiye”nin birinci maddesinin ikinci f›kras› hükmü do¤rultusunda ‹stanbul Polis Müdüriyeti Umumiyesine ba¤land›. Bununla birlikte kurulufluna adli ve idari reislikler eklendi. Yeni olarak yap›land›r›lan bu flubeler ile dairelerde yeter miktarda Kâtip, Komiser, Komiser Muavini, Polis Memuru ile sivil memur görevlendirilmesi de karara ba¤land›. ‹stanbul Polis Müdürü Umumili¤ine ba¤l› olan Beyo¤lu Polis Müdürlü¤ü 1917 senesi Genel Bütçe Kanunuyla, Üsküdar Polis Müdürlü¤ü 1919 tarihli Kararname ile lav edildiler.15 Lav edilen Polis Müdürlü¤ü kadrolar› ‹stanbul Polis Müdüriyeti Umumili¤ine ba¤land›. Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün lav edilmesinden sonra onun sorumluluk bölgesinde hükümran olmak ve ‹stanbul Polis Müdüriyeti Umumisi ‹kinci fiube Müdürlü¤ü emrinde olmak üzere Üsküdar Taharri Baflmemurlu¤u kuruldu.16 Geçici kayd›yla ‹zmit Sanca¤›na ba¤lanan fiile ve Gebze Kazalar› 1922 tarihi itibariyle tekrar Üsküdar Sanca¤›na ba¤land›.17
Suçla Mücadelede Elde Edilen Baflar› ‹stanbul vilayetini oluflturan bölümler, bütün üzerinden parça parça irdelendi¤inde; co¤rafi ayk›r›l›klara ba¤l› olarak kültür ve suçluluk bak›m›ndan da ayr›cal›k gösterdi¤i aç›kça görülür. Her üç mülki yap›lanmada ifllenen suçlar, belli bir zaman dilimi dayanak al›narak k›yasland›¤›nda: 1916 y›l› temmuz ay› zarf›nda ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 128, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü Sorumluluk Bölgesinde 134 suç ifllenmesine karfl›l›k, Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 75 suç ifllendi¤i görülmektedir. 1919 y›l› temmuz ay›nda, ‹stanbul vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 460, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölge358
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
‹stanbul Vilayeti Polis Bölgesinde 1916 Y›l› Temmuz Ay›nda ‹fllenen Suçlar› Gösterir Cetvel19
‹stanbul Vilayeti Polis Bölgesinde 1919 Y›l› Temmuz Ay› ‹çinde ‹fllenen Suçlar› Gösterir Cetvel20
‹stanbul Vilayeti Polis Bölgesinde 1920 Y›l› Temmuz Ay› ‹çinde ‹fllenen Suçlar› Gösterir Cetvel21
359
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
‹stanbul Vilayeti Polis Bölgesinde 1921 Y›l› Temmuz Ay› ‹çinde ‹fllenen Suçlar› Gösterir Cetvel22
‹stanbul Vilayeti Polis Bölgesinde 1922 Y›l› Temmuz Ay› ‹çinde ‹fllenen Suçlar› Gösterir Cetvel23
sinde 679 suç ifllenmesine karfl›l›k Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 156 suç ifllendi¤i görülmektedir. ‹stanbul vilayetinin tümünde 1916 y›l› Temmuz ay› itibariyle ifllenen suçlarla 1919 y›l›n›n ayn› ay›nda ifllenen suçlar karfl›laflt›r›ld›¤›nda: ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü m›nt›kas›nda ifllenen suçlar›n % 259,3 oran›nda artt›¤›, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü m›nt›kas›nda ifllenen suçlar›n % 406,7 oran›nda artt›¤›, Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü m›nt›kas›nda ifllenen suçlar›n da % 108 oran›nda artt›¤› görülmektedir. 1916 y›l›na göre 1919 y›l›nda suçlar›n artmas›n›n en önemli sebebi; o dönem itibariyle ‹stanbul’un itilaf devletleri taraf›ndan iflgal edilmifl olmas›yd›. Bu dönemde, Türk Polis Teflkilât› mensuplar›n›n canla baflla çal›flmalar›na ra¤men, iflgal devletlerinin askeri polisleri taraf›ndan s›kl›kla yap›lan müdahaleler, suçla mücadeledeki baflar›lar›n› büyük oranda azalt›yordu. Bu dönemde Üsküdar Taharri Baflmemurlu¤u mevcudunun di¤er k›s›mlara göre daha fazla ve daha güçlü olmas›na paralel olarak vukua gelen olaylar geceli gündüzlü takip edilse de tam baflar› sa¤lanam›yordu. Onca gayrete ra¤men olmas› gereken baflar› yakalanam›yordu. Baflar›s›zl›k gibi görünen bu durumun en baflta gelen sebebi, iflgal kuvvetlerinin askeri polisinin yabanc›lar› ve gayri Müs360
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
limleri günlük asayifl olaylar›na afl›r› derecede kar›flmas›yd›. Bu olumsuzluklara ra¤men Üsküdar Taharri Baflmemurlu¤u görevlileri suçla mücadelede baflar›s›zl›k görüntüsü verecek bir konuma düflmediler.18 1920 y›l› temmuz ay›nda, ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 441, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 573 suç ifllenmesine karfl›l›k, Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 107 suç ifllenmifltir. ‹stanbul Vilayeti Polis Sorumluluk Bölgesinde ifllenen suçlar› bir önceki y›l› taban alarak inceledi¤imizde; ‹stanbul Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde % 4,2 oran›nda azald›¤›, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde %15,7 oran›nda azald›¤›, Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde ise, %31,4 oran›nda azald›¤› görülmektedir. 1921 y›l› temmuz ay›nda, ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 521, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 568 suç ifllenmesine karfl›l›k Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 173 suç ifllenmifltir. 1922 y›l› temmuz ay›nda, ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 441, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde 678 suç ifllenmesine karfl›l›k Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde170 suç ifllenmifltir. ‹stanbul vilayetinin tümünde 1921 y›l› temmuz ay› itibariyle ifllenen suçlarla 1922 y›l›n›n ayn› ay›nda ifllenen suçlar karfl›laflt›r›ld›¤›nda: ‹stanbul Vilayeti Merkez Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde ifllenen suçlar›n % 13,6 oran›nda azald›¤›, Beyo¤lu Sanca¤› Polis Müdürlü sorumluluk bölgesinde ifllenen suçlar›n % 19,4 oran›nda artt›¤›, Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde ifllenen suçlar›n ise, % 1,7 oran›nda azald›¤› görülmektedir. Belli bir zaman dilimine ba¤l› olarak periyodik biçimlemeyle yap›lan de¤erlendirmelerde; baz› bölgelerdeki suçlar›n art›fl›na karfl›l›k, baz› bölgelerde azalma görülmektedir. ‹stanbul dâhilinde iflgalden önceki dönemde suç oran›n›n düflük olmas›na karfl›l›k, iflgalle birlikte Avrupa’n›n beynelmilel suçlular›n›n nemalanmak üzere ‹stanbul’a ak›n etmeleri sonucunda bilhassa adi suçlarda büyük bir patlama meydana geldi. Avrupa’dan gelenlere 1917 y›l›nda Bolflevik ihtilâlinden kaçanlar›n da eklenmesiyle bilhassa fuhufl ve doland›r›c›l›k suçlar›nda önemli art›fllar oldu. Gerçi Rusya’dan gelen guruplar, bir müddet sonra Avrupa ülkelerine gittiler, ama gitmeden ‹stanbul’da suç patlamas›na sebep oldular. Üsküdar’da bundan etkilendi. Suç ifllemeye temayülü olan gerek Avrupal› ve gerekse Rus guruplar, daha çok Tanzimat yönetimiyle Avrupai manada serbesti kazanan bölgelerde faaliyet gösterdi¤inden, Türk örf ve âdetleriyle s›k› s›k›ya ba¤l› Üsküdar gibi bölgelerde kendileri için gerekli olan zemini oluflturamad›lar ve buralara suç iflleme hasta361
Ü S K Ü D A R
362
S E M P O Z Y U M U
V
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
363
Ü S K Ü D A R
364
S E M P O Z Y U M U
V
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
365
Ü S K Ü D A R
366
S E M P O Z Y U M U
V
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
Eski fiemsipafla Karakolu
l›¤›n› istedikleri oranda bulaflt›ramad›lar. Üsküdar Sanca¤› Polis Müdürlü¤ü sorumluluk bölgesinde suç oran›n›n düflük olmas›n›n en önemli sebeplerinin bafl›nda gelen sebep; bahse konu yerleflim biriminin insanlar›n›n ahlaki yap›s›d›r.
Çal›flanlar›n›n ‹stiklâl Mücadelesine Etkin Kat›l›mlar› Sevr antlaflmas›na dayan›larak ülkenin büyük bir bölümüyle birlikte iflgale u¤rayan ‹stanbul’un halk› da esarete karfl› kutsal direnifli bafllatma hususunda bir an dahi olsa gecikmedi. Esaret alt›na alma giriflimi, çeflitli protestolar ve mitinglerle k›nand› ve iflgal reddedildi. Bahse konu protestolardan birine Üsküdar Sanca¤› bünyesinde bulunan Do¤anc›lar ev sahipli¤i yapt›. Bu sahiplenme giriflimi, Do¤anc›lara, Anadolu m›nt›kas›nda ba¤›ms›zl›k meflalesinin ilk yak›lan yeri olma ayr›cal›¤›n› getirdi. Üsküdar, Kurtulufl Savafl›n›n devam etti¤i süreçte, hakl› olarak vatanseverlerin Anadolu’ya geçifl kap›s› olma özelli¤ini kazand›. Bu kap›, Kocaeli ve Bolu vilayetlerinde vatanseverler taraf›ndan oluflturulan menziller vas›tas›yla bilhassa Anadolu’da bafllat›lan Kurtulufl Mücadelesinin ihtiyac› olan insan kayna¤›n›n ‹stanbul’dan temininde önemli bir bofllu¤u doldurdu. ‹flgalle birlikte vatanseverlerin sudan bahanelerle tutuklanmaya bafllanmas› üzerine gizlenen baz› vatanseverlerin Anadolu’ya kaç›r›lmas› hususunda bilhassa 367
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Sanca¤›nda görev yapan polislerin üstün gayretleri görüldü. Dünyan›n en güçlü istihbarat örgütlerine sahip olduklar›n› övünerek iddia eden iflgal devletleri ve bilhassa ‹ngiliz istihbarat› bu kaç›rma eylemlerinin nas›l gerçeklefltirildi¤i hususunda bilgi sahibi olmakta acze düfltü. Onlar, bu tür eylemleri, para karfl›l›¤›nda kendisini ve ülkesini satan insanlar› kullanmak suretiyle neticeye ulaflt›rmaya al›flm›fllard›. Vatansever Türk insan›n›n hiçbir maddi güç karfl›l›¤›nda vatan›n› satmak gibi bir meyli olmad›¤›ndan baflar›l› olamad›lar.24 Osmanl› Devletinin baflkenti olan ‹stanbul, hem yetiflmifl insanlara ve hem de silah ve mühimmatla dolu askeri k›fllalara sahipti. Bu özelliklerinden dolay› da Anadolu’da bafllat›lan harekât› yönetenler için çok büyük bir önem ifade ediyordu. Bunun fark›nda olan zaman›n yöneticileri, ‹stanbul’da bulunan bu kaynaklar›n Anadolu’da bafllat›lan Kurtulufl Mücadelesinin emrine sunulmas› için gereken çal›flmalar› yapmak üzere gizli cemiyetlerin kurulmas›n› teflvik ettiler. Vatan›n selameti için çok önemli olan bu emri alan yerel yöneticiler hemen harekete geçtiler ve vatansever yöre halk›n› da yanlar›na alarak gizli cemiyetlerini kurdular. Kurulan cemiyetler, k›sa zamanda büyük ifller baflararak, Anadolu’ya geçiflte ilk menzil ve ilk kap› konumunda olan Üsküdar, Çengelköy, Anadoluhisar›, Beykoz bölgelerinde örgütlerini oluflturdular. Örgütlenmelerini tamamlad›ktan sonra, bahse konu m›nt›kada yaflayan vatanseverleri de yanlar›na alarak Anadolu’daki kurtulufl hareketinin ihtiyaç duydu¤u hemen her fleyi karfl›lama gayretine girdiler.25 Sonuç itibariyle de ulafl›lmak istenen hedefe varmay› baflard›lar. Anadolu’daki mücadelenin ihtiyaçlar›n› sa¤lamada övünülecek ola¤anüstü baflar›lara imza att›lar. Üsküdar halk›ndan bir gurup ile Üsküdar’da yaflayan Karadenizliler taraf›ndan oluflturulan Kuva-y› Milliye Ak›nc› Müfrezeleri, Beykoz Ormanlar›n› ve çevresini kendilerine mesken tuttular. MM Gurubuna ba¤l› olarak görev yapan bu müfrezeler, çeflitli yol ve yöntemler kullanarak elde ettikleri silah, mühimmat ve bombalar› Anadolu’ya sevk etmeye bafllad›lar. Bölgede görev yapan kamu görevlileri de bu müfrezelere karfl› büyük bir tolerans gösterdiler. Zaman›n kukla hükümetinin oluflturdu¤u Kuva-y› ‹nzibatiye operasyonlar›, vatansever polis ve di¤er kamu görevlilerince milli guruplara iletildi.26 Bu gayretler, kamu görevlileri ve halk›n birlikteli¤iyle flekillenmifl olmas›na karfl›l›k, baz›lar›n›n göstermifl oldu¤u gayret ve fedakârl›k, halk aras›nda flüyu buldu¤undan çok arzulan›lmasa da öne ç›kt›. Elbette ki, böylesine büyük bir hareketin baflar›s›na katk›da bulunan ismi bilinen ve bilinmeyen birçok kahraman› vard›. Bu kahramanlardan olup, Üsküdar bölgesinde hizmet veren guruplarla flah›slar›n sayg› duyulan kahramanl›klar›ndan bahsetmek minnet borcu olsa gerektir. Bu çoklukta bir tek olan Emniyeti Umumiye Müdüriyeti Foto¤raf Memuru Mehmet Kenan Bey, ‹stanbul’un iflgaliyle birlikte direnifli bizzat yönetmek ve halk› da bu do¤rultuda yönlendirip örgütlemek gayesiyle oluflturulmaya bafllanan Kuva-y› Milliye teflkilat›na dâhil oldu. Verilen görev emri üzerine Bo¤aziçi’nin Anadolu yakas›n›n teflkilatlanmas›n› bizzat yönetti. Oluflturulmas›nda görev al368
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
d›¤› Kuva-y› Milliye arac›l›¤›yla da Anadolu’ya silah-mühimmat gönderdi. Bu zaman zarf›nda ikametgâh›, iflgal kuvvetlerinin oyunca¤› olan kukla hükümetlerin direktifleri do¤rultusunda bas›larak aranmas›na ra¤men girdi¤i kutlu yoldan dönmedi. ‹flgalden dolay› Anadolu’ya sevk edilemeyen ve ‹ngilizler taraf›ndan araflt›r›laca¤› muhakkak olan, ancak hiç kimse taraf›ndan saklanmas› yönünde giriflimde bulunulmayan ve mesai arkadafllar› taraf›ndan evine sevk edilen silah, mühimmat ve çeflitli cephaneyi aile fertleriyle birlikte koruma alt›na ald›. Kutsal görevini yürütürken zaman›n Tayyare Yüzbafl›lar›ndan Topal Mehmet Ali taraf›ndan ihbar edildi. Yap›lan bir operasyon sonucunda yakaland›. Gördü¤ü bütün iflkencelere ra¤men mensup oldu¤u gizli cemiyet hakk›nda hiçbir bilgi vermedi. Bunu, her türlü silâh ve mühimmat› saklayanlar›n idam edilece¤ine dair yasal hüküm bulunmas›na ra¤men yerine getirme kahramanl›¤›n› gösterdi.27 Bir di¤eri olan Serkomiser Ahmet Beflir Efendi, yabanc› dil bilmemesine karfl›l›k ‹talyan ve ‹ngiliz askeri zab›ta memurlar›n yan›nda Kad›köy irtibat görevlisi olarak görevlendirildi. Yabanc› dil bilgisi olmad›¤›ndan bu görevi kabul etmek istememesine karfl›l›k, vatanseverler taraf›ndan ›srarla görev almas› istendi¤inden baflkaca bir itirazda bulunmadan büyük bir heyecanla kabul etti. Görevini ifa ederken, ‹talyanlar ve ‹ngilizler taraf›ndan herhangi bir vatanseverin evinin aranmas› veya yakalanma giriflimi veyahut da herhangi bir suretle Vatansever Türkler aleyhinde bir ifl görülece¤inde ve iflgal kuvvetleri taraf›ndan yap›lacak haz›rl›klar› vakit geçirmeden MM Gurubuna mensup vatanseverlere iletiyordu. Bunun sonucunda, iflgal kuvvetleri herhangi bir malumat elde edemiyordu. Bunun yan›nda; Ermeni odakl› Frans›z zulmünden dolay› Adana ve Çukur Ova’dan kaçarak ‹stanbul’a gelen vatanseverlerin Kad›köy’de bar›nd›r›lmalar› konusunda ola¤anüstü gayreti görülüyordu. En önemli görevlerinden birisi de; henüz Anadolu’ya geçmemifl olan Anadolu Hükümetinin Erkân› Harbiye Reisi Fevzi Paflan›n evinde ‹ngilizler taraf›ndan yap›lmas› planlanan aramay› bir gün evvelinden haber verdi¤inden dolay› istenmeyen olaylar›n meydana gelmesini önlemifl olmas›d›r. Fevzi Pafla, bunun sonucunda durumun fark›na vararak vatansever MM Gurubu üyelerinin arac›l›¤›yla Ankara merkezli kurtulufl hareketine kat›lmak üzere Anadolu’ya geçti. Ayn› do¤rultuda birçok vatansever genci iflgal kuvvetlerinin takibat›ndan haberdar ederek kurtulmalar›n› sa¤lad›ktan sonra, milli mücadeleye ifltiraklerini de temin etti. ‹rtibat görevlisi Ahmet Beflir Efendi, Üsküdar Vilayetinde oluflturulan MM Gurubunun faal üyelerini ve Anadolu’ya yap›lan sevk ve nakliyat›n nas›l ve hangi yollarla yap›ld›¤›n› ayr›nt›lar›na kadar bildi¤i halde a¤z›ndan herhangi bir söz kaç›rm›yordu. Buna karfl›l›k, teflkilat›n silah-mühimmat nakliyat›nda yard›mlar› da oluyordu. Nakliyat yolu üzerinde bulunun ‹ngiliz nöbetçilerinin konumu hakk›nda bilgi vererek sevk›yat›n güvenli bir biçimde yürümesi hususunda hizmeti görülüyordu.28 369
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Sanca¤› Beykoz Polis Merkezinde mukayyit olarak görev yapan polis memuru Mehmet Tevfik Efendi, Rumlar›n yönlendirip k›flk›rtmas›yla Yunan kuvvetlerinin takibat›na maruz kald›klar›ndan dolay› polis merkezine s›¤›nan yöre halk›ndan birço¤unun kaç›r›lmalar›nda ola¤anüstü hizmetlerde bulundu. Kuva-y› Milliye elemanlar›n›n durumundan haberdar olmas›na karfl›l›k a¤z›ndan herhangi bir söz kaç›rmad›. Baflta vatanseverler olmak üzere m›nt›kadaki ahaliye kolayl›klar gösterdi.29 Üsküdar Sanca¤› Gebze Kazas›nda görev yapan Komiser Muavini Abdülgani Bolbol, Yunanl›lar taraf›ndan iflgal edilen kazada yaflayan halk›n can, mal ve ›rz›na yönelen Yunan ve Rum destekli sald›r›lar›n›n önlenmesi hususunda ola¤anüstü hizmet gördü. Hizmetinde olmaktan ve kendini onlara adamaktan asla geri durmayan Abdülgani Beyin, kendilerine verdi¤i ola¤anüstü destek ve yard›m› unutmayan yöre halk›n›n ileri gelenleri kay›t alt›na ald›klar› ve ilgili birimlere ilettikleri bir raporda ad› geçenin takdire flayan hizmetini ortaya koydular:30 “1921–1922 senelerinde kasabam›z›n Yunanl›lar›n payi iflgali alt›nda bulundu¤u s›rada Gebze Kazas›na memur olan ve elyevm ‹stanbul Eyüp Merkezinde bulunan 117 numarada mukayyet Gani Efendi, Gebze Kazas› ahalisinin mal, can ve ›rzlar›na taarruz eden Yunan kuvvetlerine karfl› gece-gündüz, Yunan kuvvetlerinin Tafl Karakol nam mevkie götürdükleri beldenin bi-günah eflraf ve ahalisini yaln›z bafl›na olarak Yunanl›lar›n desti taarruz ve iflkencesinden kurtard›¤› gibi ‘Kuva-y› Milliye’ taraf›na firar eden ve her nas›lsa Yunanl›lar›n eline düflen ve iflkence alt›nda bulunan bi-çare Taflköprü ahalisini dahi Yunanl›lar›n desti itisaf›ndan kurtarmak gibi k›ymettar muavenette bulundu¤u ve bundan baflka Kuva-y› Milliyenin ‹zmit’e tekarrübünü haber al›p mahalli mezkûra harekete amade bulunan Yunan kuvvetlerinin elyevm Topkap› Saray› mevkiinde bulunan polis Remzi Efendiyi öldürmek kast›yla mezarl›k cihetine götürürken bunu haber alan mumaileyh Gani Efendi yaln›z bafl›na otuz süngüden ibaret Yunan kuvvetlerine karfl› tabancas› ile müdafaa etmek suretiyle Remzi Efendiyi Yunanl›lar›n elinden almak gibi flayan› sitayifl bir takdir hareketi meflhut olmufl ve mumaileyh Gani Efendinin, flayan› taltif ve de¤erli bir memur olmas›ndan ma¤dur kalmas› muvaf›k olmayaca¤›ndan Gebzelilerin minnet ve flükran hislerini kazanan Gani Efendinin taltife flayan bir memur oldu¤unu nat›k iflbu mazbata takdim k›l›nd› 20 Ocak 1931” “Gebzeliler Mahallesi ahalisi nam›na Cumhuriyet Halk F›rkas› Gebze Güzeller ‹dare Heyeti Reisi, ‹. Hakk›, Cumhuriyet Halk F›rkas› Hac› Halil Mahallesi Ocak Reisi, fiükrü, Cumhuriyet Halk F›rkas› Orhan Gazi ve Mustafa Pafla Mahallesi Ocak Reisi, ‹brahim, Mükarini Hakikat Oldu¤u Tasdik K›l›nd› 21 Ocak 1931 Gebze Kazas› Heyeti Cumhuriyet Halk F›rkas› Reisi, Bekir.” Verilen örnekler Üsküdar halk›n›n ve o bölgede görev yapan kamu görevlileri370
E M N ‹ Y E T G E N E L M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü E M N ‹ Y E T M Ü D Ü R L Ü ⁄ Ü N Ü N
A R fi ‹ V B E L G E L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Ü S K Ü D A R K U R U L U fi U V E S U Ç L A M Ü C A D E L E S ‹
nin mükemmel hizmetlerini bütünüyle yans›tmaya yetmez. Vatan sevdal›s› insanlar›n yapt›klar›n› yazmak, zaman ve mekân bak›m›ndan çok da mümkün de¤ildir. Böylesine mükemmel bir bütünün parças› konumunda olan Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün çal›flanlar› da ayn› sevdan›n yolcusu olarak Üsküdarl›lar›n yürüyüflüne kat›lmaktan baflka yol tutmas› da mümkün de¤ildi. Çünkü sevdal› ayn›, o sevdal›ya kavuflman›n yol ve yöntemi de ölümüne mücadele etmekten geçiyordu.
Sonuç Üsküdar Polis Müdürlü¤ünün 1919 tarihli Kararname ile lav edilmesinden sonra, bahse konu müdürlü¤ü bünyesinde bar›nd›ran Üsküdar Vilâyeti varl›¤›n› devam ettirdi. Bu varl›k, Türk Milletinin ‹stiklâl Mücadelesini kazan›p Cumhuriyet yönetimini kurmas›na kadar sürdü. Cumhuriyetin kurulmas›yla birlikte, genç Türkiye Cumhuriyeti yepyeni bir yap›lanman›n içine girdi. Öncelikli olarak 30 May›s 1926 tarihinde kabul edilip 18 Haziran 1926 tarihinde yürürlü¤e giren “Teflkilat› Mülkiye Kanunu” ile yap›lan de¤ifliklikler sonucunda, Osmanl› Devletinden Türkiye Cumhuriyetine intikal eden baz› vilâyetler lav edilerek kaza konumuna indirgendiler. Bahse konu kanunun birinci maddesinde beyan edilen “‹simleri merbut bir numaral› cetvelde isimleri muharrer on bir vilâyet kazaya…” hükmüyle, bahse konu kanuna eklenen bir numaral› cetvelde, kaza haline galip olan vilayetler bafll›¤› alt›nda “Üsküdar Vilâyeti, Beyo¤lu Vilâyeti …” ile di¤er vilâyetlerin kaza konumu indirgendikleri beyan ediliyordu.31 Bu tarihten itibaren kaza konumuyla mülki yap›lanmadaki yerini alan Üsküdar ‹lçesi, geçen zamana ba¤l› olarak suç ve suçlulu¤un artmas›n›n yan›nda sahip oldu¤u m›nt›kan›n büyüyüp genifllemesi üzerine, bünyesinde bar›nd›rd›¤› insanlar›n can ve mal güvenli¤inin üst seviyede sa¤lanmas› gayesiyle ‹lçe Emniyet Müdürlü¤ü olarak yap›land›r›ld›. Halen bu yap›lanmas›n› gelifltirerek sürdürmektedir. D‹PNOTLAR 1 Semavi Eyice, “‹stanbul’un Tarih Boyunca Geliflmesi ve Korunmas›”, Polis Emeklileri Polis Dergisi, y 30, s 374, ‹stanbul–1983, 22. 2 “Üsküdar”, Üsküdar Belediyesi Dergisi, ‹stanbul–1999, 12. 3 Hicri 1326 Senesine Mahsus Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye Matbaa-i Ahmet ‹hsan, Dersaadet–1908. 4 Selahattin Neflet, “Nizamat› Zab›ta Dersleri”, II. Bask›, ‹stanbul–1925. 5 Düstur, Tertibi Sani, C 1, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet–1329, 410–411. 6 Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi, Dosya No: 90, Gömlek No: 29, Fon Kodu: DH. EUM. THR. 7 Emniyet Genel Müdürlü¤ü Personel Dairesi Baflkanl›¤› Arflivinde Bulunan 4 Numaral› Üsküdar Polis Müdürlü¤ü Personeli Kay›t Defteri.
371
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
8 Polis Nizamnamesi, Düstur, Tertibi Sani, C 5, Sayfa: 285. 9 Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi, Dosya No: 258, Gömlek No: 9, Fon Kodu: DH. EUM. MH. 10 Halim Alyot, “Türkiye’de Zab›ta”, ‹çiflleri Bakanl›¤› Yay›n›, Seri No: III, Say›: 4, Ankara–1947, 490. 11 Emniyet Genel Müdürlü¤ü Personel Dairesi Baflkanl›¤› Arflivinde Bulunan 49 Numaral› Üsküdar Polis Müdürlü¤ü Personeli Kay›t Defteri. 12 Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi, Dosya No: 6, Gömlek No: 92, Fon Kodu: DH. EUM. MH. 13 Hicri 1329 Senesine Mahsus Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye Matbaa-i Ahmet ‹hsan, Dersaadet–1908. 14 Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi, Dosya No: 126, Gömlek No: 41, Fon Kodu: DH. EUM. MH. 15 Düstur, Tertibi Sani, C 7, Sayfa: 492. 16 Talat Alper, “Geçmifl Zaman Olur ki: Eski Bir Hat›ra”, Polis Emeklileri Polis Dergisi, Y 10, S 132, ‹stanbul–1963, 10. 17 Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi, Fon Kodu: 51.0.0.0, Yer No: 7.64.45. 18 Talat Alper, a. g. m, 10. 19 Polis Mecmuas›, 4. sene, adet, 75, ‹stanbul–1916, 288. 20 Polis Mecmuas›, 6. sene, numara 118, ‹stanbul–1919, 352. 21 Polis Mecmuas›, 7. sene, numara, 130, ‹stanbul–1920, 414. 22 Polis Mecmuas›, 8. sene, numara, 140, ‹stanbul–1921, 650. 23 Polis Mecmuas›, 9. sene, numara 152, ‹stanbul–1922, 842. 24 Eyüp fiahin, “Kurtulufl Savafl›nda Türk Polisi”, Emniyet Genel Müdürlü¤ü Polis Dergisi, Y 12, S 47, ISSN 1300–4662, Ankara–2006, 54. 25 Eyüp fiahin, a. g. m, 55. 26 Emniyet Genel Müdürlü¤ü polis memuru Mehmet Tevfik Efendinin Personel Dairesi Baflkanl›¤› Osmanl› Arflivinde bulunan C–8540 say›l› Özlük Dosyas›. 27 Emniyet Genel Müdürlü¤ü Foto¤raf Memuru Mehmet Kenan Beyin Personel Dairesi Baflkanl›¤› Osmanl› Arflivinde bulunan R–2077 say›l› Özlük Dosyas›. 28 Emniyet Genel Müdürlü¤ü serkomiser Ahmet Beflir Efendinin Personel Dairesi Baflkanl›¤› Osmanl› Arflivinde bulunan C–8262 say›l› Özlük Dosyas›. 29 Emniyet Genel Müdürlü¤ü polis memuru Mehmet Tevfik Efendinin Personel Dairesi Baflkanl›¤› Osmanl› Arflivinde bulunan C–8540 say›l› Özlük Dosyas›. 30 Emniyet Genel Müdürlü¤ü komiser muavini Abdülgani Efendinin Personel Dairesi Baflkanl›¤› Osmanl› Arflivinde bulunan R–757 say›l› Özlük Dosyas›. 31 “Teflkilât› Mülkiye Kanunu”, Emniyeti Umumiye Müdüriyeti Polis Mecmuas›, 01 Mart 1927, Y 14, S 209, Ankara–1927, 350.
372