Osmanl› Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin ‹lk Hastanelerinden Beylerbeyi Hastanesi 1877-1919 P R O F .
D R .
N U R A N
Y I L D I R I M
‹stanbul Üniversitesi
1876 Temmuzunda Osmanl›-S›rbistan-Karada¤ aras›nda bafllayan savaflta, yaral› Slav askerlerine K›z›lhaç bakm›fl, Osmanl› askerlerinin bu yard›mdan mahrum kalmas› üzerine Fransa’n›n “Mecrûhin-i Askeriye ‹ânesi Merkez Komitesi” ikinci vekili Henri Dunant, Cemiyet-i T›bbiye-i fiahane üyelerinden Dr. Dikran Pefltemalc›yan’a bir mektup yazarak, Osmanl› Devleti’nin Cenevre Sözleflmesi’ni imzalam›fl oldu¤unu, cephede savaflan askerlerin K›z›lhaç’tan yararlanabileceklerini hat›rlatm›flt›. Gustav Moynier de flahsi dostu olan Dr. Pefltemalc›yan’a benzer ifadeler içeren bir mektup gönderince 14 Nisan 1877’de daha önce kurulmufl olan Mecrûhin ve Merda-i Askeriyeye ‹mdat ve Muavenet Cemiyeti’nin ad› “Osmanl› Hilal-i Ahmer Cemiyeti” olarak de¤ifltirildi. Osmanl› Hilal-i Ahmer Cemiyeti resmiyet kazand›ktan on gün sonra 24 Nisan 1877 günü bafllayan Osmanl›-Rus savafl› boyunca baflar›l› çal›flmalar yapt›. Önce Hindistan ve Afrika Müslümanlar› baflta olmak üzere çeflitli ülkelerin K›z›lhaç teflkilatlar›na baflvurarak 72.000 alt›n yard›m toplad›. 15 A¤ustos 1877 günü ‹stanbul’da ve savafl alan›nda sabit ve seyyar hastaneler kurma karar› ald›. ‹lk hastane Anadolu Kava¤› yak›nlar›nda kuruldu. 22 A¤ustos 1877’de Kavak Hastanesi ad›yla faaliyete geçen bu hastane, her birinde sekiz oda bulunan alt› ayr› binadan ibaretti. Kavak Hastanesi’ne 210 hasta kabul edildi. Hemen ard›ndan ‹stanbul’da Beylerbeyi Hastanesi aç›ld›. Ayr›ca Gülhane Hastanesi, Çinili Köflk Hastanesi, Paflabahçe Hastanesi, fiemsi Pafla Hastanesi (Üsküdar), Nakilbend ve Tunuslu Hastanesi (Üsküdar’da), Humbarahane Hastanesi, Sirkeci Hastanesi, Takiyeddin Pafla Hastanesi de Mülteciler Hastanesi olarak hizmet vermek üzere tahsis edildi. 1
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Beylerbeyi Saray›, sa¤›nda Hilal-i Ahmer bayra¤› (1877–78)
Beylerbeyi Saray› Ba¤larbafl›’na kadar uzanan koruluk, ‹stavroz Bahçeleri ad›yla ün kazand›¤›ndan Bizans döneminde bu semt ‹stavroz ad›yla biliniyordu. Buradaki ilk Osmanl› yap›s›, II. Selim’in k›z› Gevher Sultan’›n tepedeki saray›d›r. 17. yüzy›l›n en gözde mesire yerlerinden biri olan ‹stavroz Hasbahçesinde, I. Ahmed fievkâbâd Kasr›n›, I. Mahmud da annesi Saliha Sultan için Ferahfeza Kasr›n› yapt›rm›flt›. Ancak bir istimlâk problemi yüzünden Beylerbeyi Camii, Hamam› ve Muvakkithanesine ait arazi d›fl›ndaki topraklar I. Abdülhamid taraf›ndan halka sat›l›nca ‹stavroz bahçeleri önemini yitirdi. Daha sonra II. Mahmud ‹stavroz Hasbahçesi’nin ve saray›n arsalar›n› yeniden sat›n alarak mevcut yap›lar› onartt› ve yeni bir sahilsaray yapt›rd› (1832). Sar› renkli oldu¤u için “Sar› Saray” olarak an›l›yordu. 1851 yaz›nda Sultan Abdülmecid’in (1839-1861) de bulundu¤u s›rada ç›kan yang›n hemen önlendiyse de bunu u¤ursuzluk sayan Padiflah Beylerbeyi’nden ayr›l›p Ç›ra¤an Saray›na geçti ve hasbahçe kaderine terk edildi. Fakat konumu ve güzelli¤i nedeniyle tamamen vazgeçilecek bir yer de¤ildi. Nitekim Sultan Abdülaziz (1861-1876), saray baflmimar› Serkis Balyan ile kardefli Agop Balyan’a bugünkü Beylerbeyi Saray›n› yapt›rd›. Sultan ilk kez 21 Nisan 1865 günü törenle Beylerbeyi sahilsaray›na geldi. 2 Beylerbeyi Saray› yaz aylar›nda, özellikle S›rp Prensi, Karada¤ Kral›, ‹ran fiah›, Frans›z ‹mparatoriçesi Eugenie gibi yabanc› devlet baflkanlar›n›n a¤›rlanmas›n420
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
Avrupa Yakas›’ndan Beylerbeyi Saray› ve Beylerbeyi sahiline bak›fl (1877-78)
da kullan›ld›. Sultan II. Abdülhamid ömrünün son alt› y›l›n› Beylerbeyi Saray›nda geçirdi ve burada vefat etti (1918).
Hilal-i Ahmer Cemiyeti Pafla Dairesi, Muz›ka-i Hümayun Dairesi ve A¤alar Dairesi Hastaneleri 1877-78 Osmanl› Rus Savafl› yaral›lar› için Beylerbeyi Saray›’n›n Kuzguncuk taraf›ndaki sahil kesiminde bulunan ve “bendegân daireleri” ad› verilen Muz›ka-i Hümayun, Paflalar Dairesi ve A¤alar Dairesi’nde faaliyete geçirilen Muz›ka-i Hümayun Dairesi ve A¤alar Dairesi Hastaneleri, Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin açt›¤› ilk hastaneler aras›ndad›r. Sonraki y›llarda cemiyetin sembolü olan beyaz üzerine k›rm›z› hilalli bayra¤›n, göndere çekildi¤i ilk hastanelerden biri olma özelliF¤ini de tafl›r. Pafla Dairesi ile Muz›ka-i Hümayun Dairesi iç da¤›l›m›nda yap›lan küçük de¤iflikliklerle hastane olarak kullan›lmaya elveriflli hale getirildi. Pafla Dairesi Hastanesi, 23 A¤ustos 1877 günü, Muz›ka-i Hümayun Dairesi Hastanesi ise 3 Ekim 1877’de hasta kabulüne bafllad›. Saray›n ön k›sm›nda bulunan Pafla Dairesi iki katl› tafl bir yap›yd›. Zemin kata, müdür odas›, çamafl›rhane, hasta üniformalar› deposu, eczane, laboratuar ve ameliyathane yerlefltirildi. R›ht›ma do¤ru olan odalar›n bir kaç› ile üst kattakilerin tümü hastalara ayr›ld›. Muz›ka-i Hümayun 421
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
A¤alar Dairesi Hastanesi önünde nekahet dönemindeki yaral›lar
V
Pasa ve Muz›ka Dairesi Hastaneleri önünde nekahat dönemindeki yaral›lar
Dairesi de tafltan yap›lm›flt›, biri zemin olmak üzere iki kattan ibaretti. Birinci ve ikinci kat tamam›yla hasta ve yaral›lara ayr›lm›flt›. En üst katta nöbetçi doktor odas›, ameliyathane ve muhasebe odas› vard›. Hastanede tifüs vakalar› görülünce Muz›ka-i Hümayun Dairesi’nin arkas›nda ve yaklafl›k 150 metre uzakl›kta, yüksek bir yerde ayr› bir bina yap›ld›. Onar odal› iki kattan oluflan bu bina bulafl›c› hastal›klara ayr›ld›. Bir süre sonra, bahçeye bakan tek katl› bir bina restore edildi ve buraya da 50 yatak yerlefltirildi. Pafla Dairesi’nin I. bölümünde 65, II. bölümünde 67 ve III. bölümünde 71 olmak üzere toplam 203 yatak bulunuyordu. Muz›ka-i Hümayun Dairesi’nde de I. bölümde 68, II. bölümde 64, III. bölümde 54 yatak, 4. ek bölümde 99 olmak üzere toplam 285 yatak vard›. Her iki hastanenin toplam yatak say›s› 488’di. Hasta ve yaral›lar›n çok fazla oldu¤u dönemlerde ek yataklarla 540’a ç›kabiliyordu.3 Hastalar›n beslenmesinde askeri hastanelerin kurallar› uygulan›yordu. Hekim reçetesine göre uygulanacak alt› beslenme listesi vard›. Bunlar de¤iflik ölçülerde; pirinç, ekmek, et, ya¤, lapa ve pilav içeriyordu. Hekimin özel olarak yazd›¤› hastalara ek olarak flarap, tavuk, sebze, süt, yumurta, limon ve hafif yiyecekler veriliyordu.4
Pafla Dairesi, Muz›ka-i Hümayun Dairesi ve A¤alar Dairesi Hastaneleri Görevlileri, 1877-1878 Hasta hizmetleri, bir hastalar a¤as› ya da onbafl›lar›n gözetiminde hemflireler taraf›ndan yap›l›yor, 5.5 hastaya bir hemflire düflüyordu. Hemflireler gece nöbetleri, ›s›nma ve odalar›n havaland›r›lmas› yan›nda odalar›n ve yataklar›n temizli¤inden de sorumluydular. Her klinik flefinin emrinde, hastalar›n durumuna göre iki ile dört t›marc› yani pansumanc› bulunuyordu. Hastalar rütbe s›ras›na göre s›k s›k saray›n hamam›na götürülüyorlard›. Pafla Dairesi ve Muz›ka-i Hümayun Dairesi Hastanelerinin bafltabibi Dr. Dikran 422
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
Pefltemalc›yan’d›. Her serviste birer klinik flefi, yard›mc› cerrah ve eczac› görevliydi. Yard›mc› cerrahlar Mekteb-i T›bbiye-i fiahane ö¤rencileriydi. Klinik flefi, servisin bütün personeli ve eczac›larla birlikte sabah saat 8.00-10.00 aras›nda vizit yap›yor, hastalar› muayene edip ilaç tabelalar›n› yaz›yor, 24 saatlik beslenme gurubunu belirliyor ve gerekti¤inde önemsiz giriflimleri yap›yordu. Yaral›lar›n pansumanlar› sabah ve ö¤leden sonra olmak üzere günde iki kez yard›mc› cerrahlar ile pansumanc›lar taraf›ndan yap›l›yordu. Yard›mc› cerrahlar geceleri de nöbetçi olarak kal›yordu.5 Hemflireler ise Saxe kraliçesi taraf›ndan gönderilen Albertines kardefli dört rahibe hemflireydi: Mathilde Hoffmuller, Emma Mitzscke, Franceska Heidrich, Augusta Dietrich. Osmanl›-Rus Savafl› S›ras›nda Beylerbeyi Hastanesi Servis Görevlileri6 Servis
Klinik fiefi
Yard›mc› Cerrah
Eczac›
A
Dr. Euthyboule
Mustafa Efendi
P. Roussi
B
Dr. G. M. Phocas
Ali Efendi
A. Stamadi-
C
Dr. Baldrian
R›fat Efendi
G. Yorghiadi
A
Dr. Girerd
Sad›k Efendi
A. Panayotidi
B
Dr. A. Choffe
Krifl Efendi
J. Amoury
C
Dr. Ph. Photiades
Akif Efendi
Sp. Cousouri
D (Ek)
Dr. C. Petychaki
Yahya Efendi
J. Zoides
Pafla Dairesi Hastanesi adis Muz›ka-i Humayun Dairesi Hastanesi
Hastanelerde s›k s›k gerçeklefltirilen büyük cerrahi operasyonlardan memnun edici sonuçlar al›n›yordu. Cerrahi giriflimlerden önce, hastalar yap›lacak ameliyat›n önemi ve ameliyat sonras› olas› komplikasyonlar hakk›nda bilgilendiriliyor, sonradan s›k›nt› oluflturabilecek bir ameliyata bafllamadan hastalar›n izinleri al›n›yordu.7 Muz›ka-i Hümayun Dairesi Hastanesi A klini¤i flefi Dr. Girerd, hastane enfeksiyonlar›nda salisilik asit kullanm›fl ve gözlemlerini De l’Acide Salicylique dans le traitement de la pourriture d’Hopital (Hastane Enfeksiyonu ile Mücadelede Salisilik Asit, Constantinople, 1877) ad› alt›nda yay›nlam›flt›.8 23 A¤ustos 1877-31 May›s 1878 tarihleri aras›nda Pafla Dairesi ve Muz›ka-i Humayun Hastanelerinde 1.120 yaral›, 1.486 hasta olmak üzere 2.606 asker tedavi görmüfltü. Bunlar›n 1.812’si taburcu edilmifl, 285’i vefat etmiflti. 31 May›sta 509’unun tedavileri sürmekteydi. Ölenlerin say›s›n›, aç susuz, ileri derecede zay›flam›fl hasta ve yaral› kafileleri art›r›yordu. Bunlar›n ço¤u yata¤a bile yerlefltirilmeden, baz›lar› da bir iki gün içinde ölüyordu. Mesela 26 Ocak 1878 günü gelen 130 hasta ve yaral›, ard›ndan 19 ve 23 fiubat’ta Batum’dan gelen 222 hasta 423
Ü S K Ü D A R
Dr. Girerd'in, Hastane Enfeksiyonu ‹le Mücadelede Salisilik Asit adl› eseri
S E M P O Z Y U M U
V
Dr. Pefltemalc›yan
ve fiumla’dan gelen 136 hastan›n beflte biri geldiklerinin ilk gününde hatta ilk birkaç saat içinde ölmüfltü. 12’si donmaya ba¤l› ekstremite gangreni nedeniyle kaybedilmiflti. Bu nedenle mortalite oran› %11 idi. Pafla ve Muz›ka-i Hümayun Daireleri Hastanelerine 1877-1878’de toplam 2606 hasta ve yaral› getirildi. Bunlar›n 1812’si taburcu oldu 285’i ise vefat etti. Hastanede görülen dizanteri ve inatç› ishaller, hastalar›n binan›n akan suyu yerine, Çaml›ca suyu içmeye bafllamas›yla azalm›fl ‹stanbul’da bafllayan tifüs salg›ndan Beylerbeyi Hastanesi de nasibini alm›flt›. Hastanede tifüs vakalar› bafllar bafllamaz ek ko¤ufl aç›lm›fl ve tifüslüler buraya yerlefltirilmifl, di¤er birimlerle irtibat› yasaklanm›flt›. 71 tifüs hastas›ndan 20’si kaybedilmiflti. A¤alar Dairesi Hastanesi 275 yaral›, 556 hasta olmak üzere 831 kifli kabul etmiflti. Bu savafl s›ras›nda Üsküdar’da faaliyete geçirilen fiemsi Pafla Hastanesi 166 hasta, Nakilbend ve Tunuslu Hastanesi de 750 hasta tedavi etmiflti.9
Beylerbeyi Hastanesi Beylerbeyi saray›n›n hizmet dairelerindeki bu hastaneler savafl bitince, Beylerbeyi Hastanesi ad›yla askeri bir hastane olarak hizmet vermeye devam etti. Bey424
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
Hastanede görevliyken vefat eden rahibe hemflire Marie Fabre
A¤alar Dairesi Hastanesi’nde bir operasyon demontrasyonu
lerbeyi Hastanesi’nde 1881 y›l›nda 650 hasta yat›yordu. Hasta say›s›n›n azalmas› nedeniyle A¤alar Dairesi Hastanesi la¤vedildi (1882). Ertesi y›l yap›lan teftiflte hastanenin bütün bölümleri hijyen kurallar›na uygun bulundu. Ko¤ufllar, hasta elbiseleri temiz ve düzenliydi. Hekimler erlerin tedavileri ve istirahatlar›n› temin için çal›fl›yorlard›.10 13 Mart 1884-12 Mart 1885 (Mart bafl›-fiubat sonu 1300 ) aras›ndaki bir y›lda, tedavi olmak üzere ‹stanbul’dan 1679, muayene için ordulardan gelen 488 olmak üzere toplam 2167 hasta kabul edilmiflti.11 Padiflah›n 8 Haziran 1889 tarihli iradesiyle Beylerbeyi Hastahanesi kapat›ld› ve hastalar› Kuleli Hastahanesine nakledildi.12 10 Aral›k 1890’da Mekteb-i T›bbiyei fiahane ‹dadisi (Askeri T›p Lisesi) ikinci kez Kuleli K›fllas›na yerlefltirilince Kuleli Hastanesi’ndeki hastalar ile görevliler tekrar Beylerbeyi Hastanesi’ne nakledildiler.13 Nitekim Ocak 1891’de yay›nlanan istatistiklerde yeniden yer almaktad›r.14 Beylerbeyi Hastanesi’nin Ayl›k Hasta Kapasitesi, 1886-1891 Ceride-i T›bbiye-i Askeriye’nin ulaflabildi¤imiz say›lar›nda yer alan askeri hastaneler hakk›ndaki istatistiklerden derledi¤imiz say›lardan, ayl›k hasta say›s›n›n 294-866 aras›nda de¤iflti¤i anlafl›l›yor. 425
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ay ve Y›l
Evvelden kalan
Duhul eden
Yekün
Taburcu
Vefat
Teflrinievvel 1886
169
325
494
303
1215
Teflrinisani 1886
179
256
435,
268
2 16
Kanunuevvel 1886
165
202
367
190
517
Mart 1887
328
346
674
282
1118
Temmuz 1887
212
301
568
501
319
A¤ustos 1887
214
286
500
253
220
Eylül 1887
245
255
500
312
521
Kanunusani 1887
294
562
856
478
522
fiubat 1888
373
467
840
540
1723
Mart 1888
283
583
866
463
824
Nisan 1888
395
241
636
549
1025
May›s 1888
77
229
306
290
1026
Haziran 1888
106
261
367
223
727
Temmuz 1888
137
199
336
161
328
A¤ustos 1888
172
280
452
254
5 29
Eylül 1888
193
306
499
242
230
Teflrinievvel 1888
255
275
530
310
1731
Teflrinisani 1888
203
213
416
272
532
Kanunuevvel 1891
116
392
508
266
433
Kanunusani 1891
238
483
521
455
834
Haziran 1891
122
172
294
164
135
Temmuz 1891
129
433
562
298
936
1893-94 Kolera Salg›n› ve Beylerbeyi Hastanesi Resmi kay›tlara göre, ‹stanbul’da 24 A¤ustos 1893-6 Nisan 1894 tarihleri aras›nda hüküm süren kolera salg›n›37 s›ras›nda kolera araz› gösteren askerilerden baz›lar› tedavi edilmek üzere Beylerbeyi Askeri Hastanesine gönderiliyordu. Salg›n boyunca hastaneler her gün teftifl ediliyor, müfettifller bafltabiplerden ald›klar› günlük hastane jurnallerini ilgililere ulaflt›r›yorlard›. Salg›n›n sona erdi¤i resmen duyurulduktan sonra da tek tük vakalar görüldü¤ünden bu önlemler sürdürüldü. 27 Eylül 1893 günü Beylerbeyi Hastanesi’nde tedavide bulunan askerlerden ikisinin koleraya tutulduklar› haber al›n›nca hastalar› muayene etmek ve hastanede al›nmas› gereken korunma tedbirlerini icra ettirmek üzere Devair-i Belediye 426
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
Ameliyatla sa¤l›¤›na kavuflan savafl yaral›lar›
Hey’ât-› S›hhiye Müfettifl-i Umumisi Mirliva Ömer Pafla derhal hastaneye gönderilmifl ve hastane kordona al›nm›flt›.38 Kusma ve ishal gibi arazla hastaneye sevk olunan askeri hastalar, hastanenin iki dairesine de uzak olup ayr› bir yerde bulunan özel daireye yat›r›lm›flt›. fiüpheli hastal›¤a yakalanan üç askerden ikisi vefat etmifl birisi de flifa bulmufltu, o dairedeki di¤er hastalar›n sa¤l›k durumlar› yolunda gitmekteydi. Kordon alt›nda bulundurulan bu özel daire yan›nda ihtiyaten bütün hastanenin d›flar› ile iliflkisi kesilmiflti. As›l hastane binalar›nda flüpheli bir durum yoktu. fiehremaneti S›hhiye Komisyonu 8 Ekim 1893 günlü yaz›s›yla; flüpheli hastalar ayr› bir yerde bulunduruldu¤undan hastanenin di¤er k›s›mlar›n›n kordon alt›nda kalmas›na gerek olmad›¤›n›, temizlik ve dezenfeksiyona fevkalade itina olunmas›, koleral›lar›n bulundurulduklar› dairenin günde bir iki defa dezenfektanlar ile temizlenmesi, tuvaletlere s›k s›k kireç kayma¤› ve kimyasal dezenfektanlar döktürülmesine ihtimam ve dikkat olunmas› konular›nda ilgililerin uyar›lmas› gerekti¤ini ve ondan sonra hastanenin adi hastalar› kabul edebilece¤ini bildirmiflti.39 Padiflah›n iradesi üzerine ‹stanbul’daki bütün askeri hastaneleri teftifl etmek ve her gün gidip gezerek gözlemlerini rapor etmek üzere müfettifl tayin edilmifl olan Levaz›mat-› Umumiye Dairesi 3. fiubesi Müdürü Tabip Miralay Nam›k ve Seraskerlik yaverlerinden Kola¤as› R›za Beyler 1 Kas›m 1893, 1 Ocak 1894 de Beylerbeyi Hastanesini teftifl edip raporlar›n› haz›rlam›fllar ve hastanenin yevmiye jurnalini ilgililere göndermifllerdi. Beylerbeyi Hastahanesi Tabib-i evveli Kosti Nikoli’nin haz›rlad›¤› yevmiye jurnaline göre; 1 Ocak 1894’te yatak mevcudu 400, hasta mevcudu 289 idi. 111 bofl yatak vard›. Hastane kadrosundaki 11 tabibin 5’i baflka bir yerde görevlendirildi¤inden 6 tabip çal›fl›yordu. Ayn› flekilde 16 eczac›n›n 14’ü hastanedeydi. Cerrah say›s› ise 11’di. 40 Dr. Margery 12 Nisan 1894 günlü teftiflinde hastanenin memnunluk verici bir durumda oldu¤unu 427
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Pafla Dairesi Hastanesi önünde nekahat dönemindeki savafl yaral›lar› ve hastane görevlileri
bildirmifl ve grip ile bafllayan zatürre vakalar›n›n çoklu¤una dikkat çekmiflti.41 Ayn› flekilde 3 May›s 1894, 13 A¤ustos 1894, 4 Eylül 1894 günleri yap›lan teftifllerde müfettifller, hastanenin tüm müfltemilat›n› gezmifl, temizli¤in yolunda oldu¤unu, bütün eflya ile alet edevat›n temiz bir halde bulundu¤unu, hasta askerlerin tedavilerinin, yiyecek ve içeceklerinin nefasetine dikkat ve itina edildi¤ini, hastalar›n huzur ve rahatlar›n›n Padiflah›n iste¤ine uygun bir surette oldu¤unu bildirmifllerdi. 3 May›s 1894’te 400 yatak, 166 yer yata¤›, 566 hasta vard›. Etibba: 9 tabip, 8 eczac› ve 7 cerrah görev yap›yordu. 42 13 May›s, 20 A¤ustos 1894, 21, 30 Ocak, 1, 6, 7, 13 fiubat 1895 ve 10 fiubat, 2 Mart 1897 günlerinde Beylerbeyi Askeriye Hastahanesine kolera vakas› gelmemiflti.43 Koleran›n hemen ard›ndan 10 Temmuz 1894 günü ‹stanbul’da vuku bulan fliddetli depremde zarar gören askeri binalar aras›nda Beylerbeyi Hastanesi de vard›. Eylül 1894’te; Üsküdar’daki büyük karakolhane, Kuleli’deki Mekteb-i ‹dadi-i fiahane, Baytar-Fatih ve Koca Mustafa Pafla Askeri Rüfltiyeleriyle Rami K›fllas›n›n tamirat› için toplam 782.340 kuruflun tertibat-› fevkaladeden Daire-i Askeriye verilmesi için irade ç›km›flt›.44
428
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
Beylerbeyi Hastahanesi’ne Tebdil-i Hava ‹çin Gelip Memleketlerine Gönderilenler Çatalca ‹stihkâm›na mensup taburlar›ndan Had›mköyü, Yass›viran Hastanelerinde tedavi görenlerden hekim raporuyla uygun görülenler tebdil-i hava için Beylerbeyi Hastahanesi’ne gönderiliyordu. Maluliyetleri nedeniyle askerlikten muaf tutulanlar ikifler ayl›k maafllar›, yemek ücretleri verilerek tren veya gemilere bindirilip, t›bben mekâriye (kat›rla yolculu¤a) muhtac olanlar›n mekâri ücretleri de verilip, Levâz›mât-› Umumiye Dairesi taraf›ndan memleketlerine ulaflt›r›l›yorlard›. Arfliv belgeleri 1895-1905 y›llar› aras›nda hastaneye tebdil-i hava için gelip buradan memleketlerine gidenlerin say›lar› hakk›nda fikir veriyor. Tebdil-i Hava Tarihleri
Kaç Kifli olduklar›
16 May›s 1895
5745
18 Nisan 1896
2446
27 Nisan 1896
4547
28 Mart 1897
3648
3 A¤ustos 1900
6949
9 Nisan 1901
2050
28 Nisan 1901
7451
14 May›s 1901
5452
20 Haziran 1901
5753
25 Temmuz 1901
4554
23 May›s 1901
2555
19 Temmuz 1901
1156
7 A¤ustos 1901
3957
23 Eylül 1901
2158
24 Eylül 1901
5559
3 Kas›m 1901
5060
13 Nisan 1902
2161
18 Kas›m 1902
1362
29 A¤ustos 1903
1463
31 A¤ustos 1903
1464
7 A¤ustos 1904
10565
Beylerbeyi Hastanesi Görevlilerinin Tayin, Terfi, Madalya ve Emeklilikleri 24 Aral›k 1882
Tbp Hüseyin ‹hsan
Rütbe-i salise66
21 Ocak 1885
Tabib-i evveli Kym. Halim
Miralayl›k67
3 Kas›m 1892
Tbp Dosyos
Mütemayiz68
23 May›s 1893
Kapuçukadar› Mehmed Sad›k
Mecidi Niflan› (5)69
Tbp.Yzb. Fuad ve Mehmed Cemal
Mecidi Niflan› (5)70
5 Eylül 1893
429
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
16 Eylül 1893
Eczac›-y› evvel Mehmed Raflid Efendi
4.Orduya tayin71
2 Ekim 1893
‹mam-› evvel Haf›z Hüseyin Efendi
Mecidi Niflan› (5)72
13 Ekim 1893
Tbp Solkola¤as› Halil
Osmani Niflan› (4)73
5 Nisan 1894
Eczac› NecibEfendi
Mecidi Niflan› (5)74
11 May›s 1894
Tbp Yzb. Mehmed Efendi
Mecidi Niflan› (5)75
11 A¤ustos 1894
Cerrah Rupen
Mecidi Niflan› (5)76
26 Eylül 1894
Tabib-i evvel Miralay Mehmed Nazif
Mecidi Niflan› (2)
Tabib-i sani Miralay Kostaki
Mecidi Niflan› (3)
Tbp Yzb. Fuad
Mecidi Niflan› (4)
Tbp. Solkola¤as› Aziz
Mecidi Niflan› (5)77
13 Temmuz 1895
Opr. Adil
Mecidi Niflan› (5)78
14 Eylül 1895
Tbp Sa¤kola¤as› Feyzi
Binbafl›l›k79
6 A¤ustos 1896
Tbp Bnb. Atanafl Apostolidi
Kaymakaml›k80
17 Haziran 1900
Tbp Yzb. Yahya Hayri
Terfi81
5 A¤ustos 1901
Tabib-i sani Kym. Feyzi
Miralayl›k82
22 Kas›m 1901
Tbp Bekir
‹flkodra Hastanesine83
19 Mart 1902
Tbp Kym. Feyzi
Mecidi Niflan› (3)84
6 Eylül 1902
Tbp Kola¤as› Adil
Binbafl›l›k85
31 Ekim 1902
Sa¤kola¤as› Hasan R›za
Terfi86
24 Haziran 1903
Tbp Solkola¤as› Ziyaeddin
Mecidi Niflan› (4)87
29 Haziran 1903
Tbp Sa¤kola¤as› Ali
Mecidi Niflan› (4)88
25 Haziran 1903
Tabib-i evvel Miralay Mehmet Tevfik
‹ftihar Madalyas›89
11 Haziran 1904
Cerrah-› evvel Ali Naci
Osmani Niflan›(4)90
17 May›s 1905
Tabib-i sani Miralay ‹brahim Feyzi
Osmani Niflan›(3)91
8 May›s 1909
Mirliva Mehmed Hikmet
Tabib-i evvellik92
23 Ekim 1909
Tabib-i evvel Mehmed Hikmet
Emekli93
24 Kas›m 1909
Eczac› Hemayak
Mülaz›m-› evvellik94
5 fiubat 1910
Eczac› Hüseyin Hulusi
Mülaz›m-› evvellik95
Galatasaray Mekteb-i Sultanisi, Beylerbeyi Hastahanesi’nde 1907-1909 Beyo¤lu’ndaki Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) binas›, 22 fiubat 1907 günü ç›kan bir yang›nda kül olunca, tedrisat›n sekteye u¤ramamas› için ö¤rencilerin bir an evvel yerlefltirilece¤i elveriflli bir yer aranmaya baflland›. Beyo¤lu’nda uygun bir yer bulunamay›nca Beylerbeyi Sahilsaray› bitifli¤inde olup, mevkiinin güzelli¤i ve havas› cihetiyle, hastane ittihaz edilmifl olan binalara nakli düflünüldü. Y›k›lm›fl olan baz› dairelerin bahçeleri de eklendi¤i takdirde talebenin gezmesine ve jimnastik vs. gibi beden hareketlerine müsait bir yer olacakt›. Okul olarak kullan›labilmesi için yap›lmas› gerekenler k›sa zamanda tamamlanabilir, saray›n bitifli¤indeki binalarda bulunan hastalar kolayca Haydarpafla Hastanesi’ne nakledilebilirdi. Bu nedenlerle konunun derhal Meclis-i Vüke430
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
la’da görüflülüp mazbatas›n›n takdim olunmas› istendi.96 Beylerbeyi’ndeki binalar›n muhtaç oldu¤u tamirat›n kaç gün zarf›nda ne kadar masrafla yap›laca¤›n›n tayini için iki memurla bir mühendis gönderildi.97 Hemen ertesi günü Mekteb-i Sultani’nin Beylerbeyi’ne tafl›nmas› için irade ç›k›nca Mekteb-i Sultani Müdürü Abdurrahman Bey ile Ders Naz›r› Cemil Bey, Maarif Nezareti kalfas› Pavli Efendi ile beraber Beylerbeyi’ne gidip, Pafla Dairesi ile Muz›ka-i Humayun Dairesi’nde keflif yapt›lar ve 18 Mart 1907 tarihli raporlar›nda gözlemlerini flöyle dile getirdiler: “Evvelce hastane ittihaz olunmufl olan iki daire ve tepedeki köflkü muayene ettik. Köflk ancak memurlar›n iskân›na elveriflli olup yeri uzakt›r. Muz›ka Dairesi’nin d›fl› tamir edilip boyanm›flsa da içine hiç el sürülmemifltir. Zelzeleden duvarlar› oynam›fl ve içerisi harap durumdad›r, tamir edilmeden içine girmek mümkün de¤ildir. Pafla Dairesi’nin evvelki sene ç›kan fliddetli boradan beri dam› aktar›lmam›fl ve k›r›lan camlar› tak›lmam›fl oldu¤undan her taraf› akmaktad›r. Buras› da tamir görmeden kullan›lamaz. Havalar› ve mevkileri güzel olan bu iki bina yeniden tamir olunsa bile ancak 250 talebeyi alabilir. Oysa okulun gündüzlülerle beraber 1000 ö¤rencisi vard›r.” Mekteb-i Sultani Müdürü Abdurrahman Bey ile Ders Naz›r› Cemil Bey’in raporundan sonra ç›kan iradeyle e¤itimin sekteye u¤ramamas› için, Beylerbeyi Saray›na bitiflik olan hastane binalar›n›n 20 gün içinde onar›lmas›, bitifli¤inde yer alan Hazine-i Hassa-i fiahane’ye ait yal› arsas›na Mekteb-i Sultani için pavyonlar yap›lmas›, bu tarihte y›k›lm›fl olan baz› dairelerin bahçelerinin de teneffüs yeri ve jimnastik için kullan›lmak üzere Mekteb-i Sultani’nin Beylerbeyi’ne tafl›nmas› emredilmiflti. 98 Hemen ard›ndan onar›m çal›flmalar› ve pavyonlar›n yap›m›na bafllanm›fl daha sonra arsan›n tahsisine dair irade Hazine’ye tebli¤ edilmiflti 99 Beylerbeyi Hastanesi binalar›n›n tamirat› ve bitifli¤indeki bahçelere geçici pavyonlar inflas› için hazineden 100.000 kurufl verilmifl fakat sonradan teflkil edilen komisyonca yap›lan keflfe göre 152.000 kuruflla idare edilmesi kararlaflt›r›larak ifle bafllanm›flt›. Onar›m devam ederken Mekteb-i Sultani Müdüriyeti, 22 Nisan 1907 tarihli yaz›s›yla baz› ilaveler isteyince 17 May›s 1907 günlü irade ile ikinci defa 100.000 kurufl tahsisat›n Maarif Nezareti bütçesinden ödenmesi emredilmiflti. Mekteb-i Sultani Müdüriyeti’nin yap›lmas›n› istedi¤i ilaveler flunlard›: “Sahil taraf›na yap›lmakta olan muhafaza duvar›n›n 3 arfl›n yükseklikte olmas›, kap› taraf›na bir kap›c› ve bir k›rtasiye odas› ile muallimlere ve mubass›rlara mahsus iki oda olmak üzere karfl›l›kl› dört oda infla edilmesi, halen infla halindeki iki dershaneye 80’er ö¤rencilik dört dershane daha ilave olunmas›, resim ve hüsn-i hatt (güzel yaz›) dersleri için 80’er kiflilik birer dershane infla edilmesi, bir k›sm› sahil taraf›ndaki duvar kenar›nda ve di¤er k›sm› da baflka uygun bir yerde olmak üzere 30-40 aptesthane ve 15 adet bevlhane (küçük su yolu) inflas›, Muz›ka Dairesi’nin S›hhi Heyet taraf›ndan verilecek rapora uygun dezenfekte edilmesi, buradaki her üç kat›n bölmelerinden baz›lar›n›n kald›r›l›p üst ve orta katlar›n yatakhane yap›lmas›, yemekhane olarak kullan›lmak üzere zemin kat döflemelerinin 50cm derinlefltirilerek çimento döflenmesi, el yüz y›kamak için alt kata yeteri kadar musluk konmas›, Pafla Dairesi’nin de S›hhiye ra431
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Avrupa Yakas›ndan Beylerbeyi sahili ve Saray›
poruna göre dezenfekte edilip oda kap›lar›n›n kald›r›lmas›, merdiven bafllar›na camekan yap›lmas›, zemin kat›nda münasip yerlere yüz y›kamak için musluklar konmas› ve mevcut pavyonlar›n en üst taraf›na 400 kiflilik bir mescit ve alt taraf›na aptest almak için 20-30 musluklu bir flad›rvan, imam ve müezzinlere bir oda inflas›, mutfa¤›n karfl›s›ndaki binan›n hademe ko¤uflu yap›lmas›, depo ve anbar gibi di¤er teferruat›n inflas›.100 Maarif Naz›r› 1 Temmuz 1907 günlü yaz›s›yla onar›m ve pavyon inflaatlar›yla istenen ilavelerin bitti¤ini ve bu ifller için 215. 000 kurufl harcand›¤›n› bildirmifl bu defa da binan›n suyollar›, kay›khane ve di¤er teferruat› için 9.000 kurufla ihtiyaç oldu¤unu dile getirmiflti. Ayr›ca fiehremaneti S›hhiye Komisyonu raporuna göre uzun zaman hastane olarak kullan›lan binalar›n do¤al bir enfeksiyon kayna¤› halini gelmifl olan yer tahta yer döflemelerinin sökülüp dezenfekte edildikten sonra yenilenmesi için 26.000 krfl, toplam 50.000 kuruflun Maarif Nezareti’nin hazinedeki matlubat›na mahsuben ödenmesini istemifl ve iradesi ç›km›flt›. 101 Eylül sonunda bu defa Mekteb-i Sultani’nin tafl›naca¤› dairenin önüne kadar olan sahil r›ht›mlar›n›n tamir masraf› olmak üzere 37.050 kuruflun fiehremaneti umumi inflaat tertibinden ödenmesi emredilmiflti.102 Maarif Naz›r› 26 Ekim 1907 tarihli yaz›s›yla; Padiflah›n iradesiyle geçici olarak Mekteb-i Sultani ittihaz› edilen Beylerbeyi’ndeki daire için ayr›lan mebali¤ ile tamirat› ve bitifli¤indeki arsaya lüzumu kadar pavyonlar infla olunmas›, Muz›ka Dairesi içinde mutfak, yemekhane, kiler, depo ve hademe ko¤uflu gibi müfltemilat›n haz›rlanmas›yla bunlarla idare etme imkân› elde edilmiflken müracaat eden talebenin fazlal›¤› karfl›s›nda bu dairenin yetmeyece¤i anlafl›ld›¤›n› dile getirmiflti. Bunun üzerine evvelce Bab-› Vala-y› Seraskerice çat› ve çerçeveleri ile d›fl s›va ve badanas› yenilenen Muz›ka Dairesi’nin de fiehremaneti Hey’et-i S›hhiyesi’nin iste¤iyle döfleme ve tavan tahtalar› yenilenmifl, aptesane yollar› temizlenip künkleri de¤ifltirilmifl, di¤er teferruat› tamamlanmak suretiyle yatakhaneye dönüfltürülmesine ihtiyaç duyulmufl ve yap›lan keflif komisyonu bunun 432
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
için 1. 500 lira gerekti¤ini ifade etmiflti. Zaruri olan bu ilaveler için istenen 1. 500 lira ile flimdiye de¤in yap›lan inflaat masraf›ndan baflka kalan 150 lira dâhil toplam 1. 600 liran›n ödenmesine izin verilmesini istemiflti.103
Beylerbeyi Askeri Hastahanesinin II. Meflrutiyet’ten Sonraki Durumu ve Kapan›fl› Hazine-i Hassa Naz›r› 26 fiubat 1909 yaz›s›yla, Selimiye K›fllas› kumandanl›¤›ndan gelen iki memurun Beylerbeyi saray› teferruat›ndan olan Kuzguncuk taraf›ndaki Pafla Dairesi ile bitifli¤indeki kay›khanenin ve üstündeki hamlac›lar ko¤uflunun, daha alt taraftaki Muz›ka-i Hümayun Dairesi ile hademe dairesi olan büyük dairenin yeniden askerlerin ikametine tahsisiyle beraber hastane ittihaz k›l›nd›¤›ndan bahs ile anahtar›n›n verilmesini istediklerini bildirmifl ve bunlar gibi saray dairelerinin Padiflah›n izni al›nmadan iflgaline giriflilmesi önemle dikkate al›nacak bir husus oldu¤undan bu konuda ilgililere gereken emirlerin verilmesini istemiflti.104 Ard›ndan Harbiye Nezareti’ne gönderilen 2 Mart 1325 (15 Mart 1909) tarih ve 194 say›l› yaz›yla, Galatasaray Lisesi yerine tafl›nd›¤›ndan hastane müfltemilat›n›n eskiden oldu¤u gibi hastane olarak kullan›laca¤› ilgililere duyurulmufltu.105 24 A¤ustos 1909 tarihli iradede ise; Padiflah›n gelecek yaz› burada geçirmeyi düflündü¤ü ve gelmesi beklenen Rusya Çar›n›n da burada misafir edilmesi tasarland›¤› gerekçesiyle bu dairelerin hastane halinde b›rak›lmas› uygun görülmemifl ve Kuleli’de askeri hastane olmaya müsait bofl daireler bulundu¤u bildirilerek Beylerbeyi Saray›ndaki askeri hastanelerin Kuleli’deki dairelere tafl›nmas› emredilmiflti.106 Belki de bu nedenle Tabib-i evvel Mehmed Hikmet Pafla, 23 Ekim 1909’da kendi iste¤iyle emekli olmufltu.107 Fakat 24 Kas›m 1909’da hastanede eczac›lar›ndan Hemayak Efendi’nin mülaz›m-› evvellik rütbesine yükseltilmesi108 k›sa bir süre sonra hastanenin yeniden Beylerbeyi’nde faaliyete geçti¤ini gösteriyor. Tahttan indirildikten sonra Selanik’e gönderilen II. Abdülhamid, I. Dünya Savafl› bafllay›nca 1912’nin son günlerinde Beylerbeyi saray›na yerlefltirilmiflti. Vefat›na neden olan son hastal›¤›n›n bafllad›¤› 5 fiubat 1918’den vefat etti¤i 10 fiubat 1918 gününün gecesine kadar kendisini tedavi eden hekimler aras›nda Beylerbeyi Hastanesi’nden Tabip ‹htiyat Yüzbafl› Alekoyadis ile Tabip Nikolaki Paraskiviyadis de vard›.109 I. Dünya Savafl› s›ras›nda, M›s›r Hilal-i Ahmeri'nin gönderdi¤i befl sa¤l›k heyetinden ikincisi, 16 Aral›k 1912 tarihinden itibaren Beylerbeyi Askeri Hastanesi'ne yerleflerek cepheden gönderilen yaral› ve hasta erleri tedavi etmeye bafllam›flt›. Bu s›rada 14 ko¤uflu ve 200 yata¤› bulunan hastaneye 1913 Mart›na kadar yatan 338 yaral› ve hastan›n 135'i ameliyat edilmifl sadece 6 kifli vefat etmiflti. Buradaki M›s›r Hilal-i Ahmer sa¤l›k heyeti; Baflhekim Prof. Dr. Ranh, Opr. Dr. Ali ‹brahim, Opr. Dr. Selim Zogad, Opr. Dr. Debani, Dr. Hasan ‹brahim Mesud, Dr. Âsiton, Opr. Derâir, Opr. Gâbisler, Dr. Tevfik Ömer Beyler ile Eczac› 433
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Vili G›lifl ile bir kâtip , 21 M›s›rl› hastabak›c›, 10 Alman rahibe-hastabak›c›dan ibaretti. 110 Savafl sonuna do¤ru I. Kolordu emrine geçen Beylerbeyi Hastanesi, savafl bitince la¤vedildi (1919).110 Binalar› Yedek Subay Okulu ve S›hhiye Transit Deposu olarak kullan›ld›. Daha sonra yenilenip Deniz Gedikli Erbafl Haz›rlama Okulu’na (günümüzde Deniz Astsubay Haz›rlama Okulu) tahsis edildi (1 Ekim 1952).111 D‹PNOTLAR 1 Adnan Ataç-Muharrem Uçar, “Osmanl› Yaral› ve Hasta Askerlere Yard›m Cemiyeti’nin 1877-78 Osmanl›-Rus
Savafl›’nda Yürüttü¤ü Sa¤l›k Hizmetleri”, VIII. Türk T›p Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler 16-18 Haziran 2004 Sivas Divri¤i (ed. N. Sar›-A.D. Erdemir), ‹stanbul 2006, s. 351-354. 2 Afife Batur, “Beylerbeyi Saray›”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, II, 206-210. 3 Adnan Ataç-Muharrem Uçar, a.g.m., s. 357. 4 a.g.m., s. 356-358. 5 Adnan Ataç-Muharrem Uçar, “19. Yüzy›l›n ‹kinci Yar›s›nda Osmanl› Devleti’nde Sa¤l›k Hizmetlerinin 1878
Y›l›nda Yay›mlanan Orijinal Bir Kaynak Üzerinden De¤erlendirilmesi”, IX. Türk T›p Tarihi Kongresi Bildirileri, XXIV. Gevher Nesibe T›p Günleri 24-27 May›s 2006-Kayseri (ed. E. Kahya, S. fiar, A. Ataç, M. Maz›c›o¤lu), Ankara 2006, s. 414. 6 a.g.m., s. 355-356. 7 a.g.m., s. 363-366. 8 Bu kitapç›k Doç. Dr. Yeflim Ifl›l Ülman taraf›ndan yay›na haz›rlanmaktad›r. 9 Adnan Ataç-Muharrem Uçar, a.g.m., s. 360-363. 10 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimli¤i Tarihi ve Asker Hastaneleri, Hastaneler (A-I). ‹stanbul 1981, III, (I. Ki-
tap), 100. 11 “‹statistik”, Ceride-i T›bbiye-i Askeriye (CTA), Sene. 14, No. 157 (Mart 1301/1885), s. 17. 12 CTA, Sene. 18, No. 208 (Haziran 1305/1889), s. 127. 13 BOA. Y. PRK. ZB. 6/111, 27 RA. 1308 [10 Aral›k 1890]. 14 CTA, Sene. 19, No. 227 (Kanunusani 1306/1891), s. 351. 15 CTA,, Sene. 15, No. 178 (Kanunuevvel 1302/1887), s. 317. 16 CTA, Sene. 15, No. 178 (Kanunuevvel 1302/1887), s. 319. 17 CTA, Sene. 15, No. 179 (Kanunusani 1302/1887), s. 351. 18 CTA, Sene.16, No. 182 (Nisan 1303/1887, s.63. 19 CTA, Sene.16, No. 186 (A¤ustos 1303/1887), s. 191. 20 CTA, Sene.16, No. 187 (Eylül 1303/1887), s. 223. 21 CTA, Sene.16, No. 188 (Teflrinievvel 1303/1887), s. 255. 22 CTA, Sene.16, No. 192 (fiubat 1303/1888), s.374. 23 CTA, Sene. 17, No. 193 (Mart 1304/1888), s. 31. 24 CTA, Sene. 17, No. 194 (Nisan 1304/1888), s. 62. 25 CTA, Sene. 17, No. 195 (May›s 1304/1888), s. 95. 26 CTA, Sene. 17, No. 196 (Haziran 1304/1888), s.127. 27 CTA, Sene.17, No. 198 (A¤ustos 1304/1888), s. 189. 28 CTA, Sene.17, No. 198 (A¤ustos 1304/1888), s.191. 29 CTA, Sene.17, No. 199 (Eylül 1304/1888), s.255. 30 CTA, Sene.17, No. 200 (Teflrinievvel 1304/1888), s.255.
434
O S M A N L I
H ‹ L A L - ‹ A H M E R C E M ‹ Y E T ‹ ’ N ‹ N ‹ L K H A S T A N E L E R ‹ N D E N B E Y L E R B E Y ‹ H A S T A N E S ‹ 1 8 7 7 - 1 9 1 9
31 CTA, Sene.17, No. 201 (Teflrinisani 1304/1888), s.287. 32 CTA, Sene.17, No. 202 (Kanunuevvel 1304/1888), s.319. 33 CTA, Sene.19, No. 227 (Kanunusani 1306/1890), s.351. 34 CTA, Sene.19, No. 228 (fiubat 1306/1890), s.371. 35 CTA, Sene. 20, No. 233 (Temmuz 1307/1891), s. 159. 36 CTA, Sene.20, No. 234 (A¤ustos 1307/1891), s. 191. 37 Nuran Y›ld›r›m: “1893 ‹stanbul Kolera Salg›n› ‹statistikleri”, Tarih ve Toplum, 149 (May›s 1996), 51-54. 38 BOA. A.MKT. MHM. 592/9,17 RA. 1311 [28 Eylül 1893]. 39 BOA. Y. MTV. 85/21, 4 R. 1311 [15 Ekim 1893]. 40 BOA. Y. MTV. 86/28, 21 R. 1311 [1 Kas›m 1893] ; Y. MTV. 88/174, 23 C. 1311 [1 Ocak 1894]. 41 BOA. Y. PRK. TKM. 31/4, 6 L. 1311 [12 Nisan 1894]. 42 BOA. Y. MTV. 94/88 ; Y. MTV. 102/71, 10 S. 1312 [13 A¤ustos 1894] ; Y. PRK. ASK. 100/3, 3 RA. 1312 [4
Eylül 1894]. 43 BOA. Y. MTV. 140/72, 8 ZA. 1311 [13 May›s 1894] ; Y. PRK. ASK. 103/54, 17 S. 1312 [20 A¤ustos 1894] ;
Y. PRK. ASK. 102/57, 24 B. 1312 [21 Ocak 1895] ; Y. PRK. SH. 5/23, 10 fi. 1312 [6 fiubat 1895] ; Y. PRK. ASK. 118/52, 28 N. 1314 [2 Mart 1897]. 44 BOA. ‹. AS. 1312/RA-032, 1 RA. 1312 [2 Eylül 1894]. 45 BOA. Y. MTV. 120/33, 21 ZA. 1312 [16 May›s 1895]. 46 BOA. Y. MTV. 140/42, 5 ZA. 1313 [18 Nisan 1896]. 47 BOA. Y. MTV. 141/18, 14 ZA. 1313 827 Nisan 1896]. 48 BOA. Y. MTV. 153/28, 24 L. 1314 [28 Mart 1897]. 49 BOA. Y. MTV. 205/34, 6 R. 1318 [3 A¤ustos 1900]. 50 BOA. Y. PRK. ASK. 168/67, 19 Z. 1318 [9 Nisan 1901]. 51 BOA. Y. MTV. 214/75, 9 M. 1319 [28 Nisan 1901]. 52 BOA. Y. MTV. 214/191, 25 M. 1319 [14 May›s 1901]. 53 BOA. Y. MTV. 217/20, 3 RA. 1319 [20 Haziran 1901]. 54 BOA. Y. MTV. 218/107, 8 R. 1319 [25 Temmuz 1901]. 55 BOA. Y PRK. ASK. 169/98, 4 S. 1319 [23 May›s 1901]. 56 BOA. Y. PRK. ASK. 171/61, 2 R. 1319 [19 Temmuz 1901]. 57 BOA. . PRK. ASK. 172/31, 21 R. 1319 [7 A¤ustos 1901]. 58 BOA. Y. PRK. ASK. 174/118, 9 C. 1319 [23 Eylül 1901]. 59 BOA. Y. MTV. 221/56, 10 C. 1319 [24 Eylül 1901]. 60 BOA. Y. MTV. 222/107, 21 B. 1319 [3 Kas›m 1901]. 61 BOA. Y. PRK. ASK. 181/4, 4 M. 1320 [13 Nisan 1902]. 62 BOA. Y. PRK. ASK. 187/3, 16 fi. 1320 [18 Kas›m 1902]. 63 BOA. Y. PRK. ASK. 202/62, 5 C. 1321 [29 A¤ustos 1903]. 64 BOA. Y. PRK. ASK. 202/93, 7 C. 1321 [31 A¤ustos 1903]. 65 BOA. Y. MTV. 262/166, 25 CA. 1322 [7 A¤ustos 1904]. 66 BOA. ‹. DH. 69562, 13 S. 1300 [24 Aral›k 1882]. 67 BOA. ‹. DH. 743001, 4 R. 1302 [21 Ocak 1885]. 68 BOA. ‹. TAL. 1310/R-002, 12 R. 1310 [3 Kas›m 1892]. 69 BOA. ‹. TAL. 1310/Za-032, 7 ZA. 1310[23 May›s 1893]. 70 BOA. ‹. TAL. 1311/S-089, 23 S. 1311 [5 Eylül 1893]. 71 BOA. ‹. AS. 1311/RA-002, 5 RA. 1311 [16 Eylül 1893]. 72 BOA. ‹. TAL. 1311/RA.90, 21 RA 1311 [2 Ekim 1893].
435
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
73 BOA. ‹. TAL. 1311/R-10, 2 R. 1311 [13 Ekim 1893]. 74 BOA. ‹. TAL. 1311/N-126, 29 N. 1311 [5 Nisan 1894]. 75 BOA. ‹. TAL. 1311/ZA-23, 6 ZA. 1311 [11 May›s 1894]. 76 BOA. ‹. TAL. 1312/S-28, 8 S. 1312 [11 A¤ustos 1894]. 77 BOA. ‹. TAL. 1312/RA-79, 25 RA. 1312 [26 Eylül 1894]. 78 BOA. ‹. TAL. 1313/M-43, 20 M. 1313 [13 Temmuz 1895]. 79 BOA. ‹. TAL. 1313/RA-72, 24 RA. 1313 [14 Eylül 1895]. 80 BOA. ‹. TAL. 1314/S-100, 26 S. 1314 [6 A¤ustos 1896]. 81 BOA. Y. MTV. 203/101, 18 S. 1318 [17 Haziran 1900]. 82 BOA. ‹. TAL. 1319/RA-101, 19 RA. 1319 [5 A¤ustos 1901]. 83 BOA. ‹. AS. 1319/fi-016, 10 fi. 1319 [22 Kas›m 1901]. 84 BOA. ‹. TAL. 1319/Z-60, 9 Z. 1319 [19 Mart 1902]. 85 BOA. ‹. TAL. 1320/C-03, 2 C. 1320 [6 Eylül 1902]. 86 BOA. ‹. TAL. 1320/B-70, 28 B. 1320 [31 Ekim 1902]. 87 BOA. ‹. TAL. 1321/RA-77, 28 RA 1321 [24 Haziran 1903]. 88 BOA. ‹. TAL. 1321/R-10, 3 R. 1321 [29 Haziran 1903]. 89 BOA. ‹. TAL. 1321/R-27, 29 R. 1321 [25 Haziran 1903]. 90 BOA. ‹. TAL. 1322/RA. 68, 27 RA. 1322 [11 Haziran 1904]. 91 BOA. ‹. TAL. 1323/RA-21, 12 RA. 1323 [17 May›s 1905]. 92 BOA. ‹. AS. 1327/R-018, 17 R. 1327 [8 May›s 1909]. 93 BOA. ‹. AS. 1327/L-006, 8 L. 1327 [23 Ekim 1909]. 94 BOA. ‹. AS. 1327/ZA-075, 11 ZA. 1327 [24 Kas›m 1909]. 95 BOA. ‹. HRB. 1328/M-250, 24 M. 1328 [5 fiubat 1910]. 96 BOA. ‹. HUS. 1325/S-001, 2 S. 1325 [17 Mart 1907] ; ‹. HUS. 1325/S-006, 2 S. 1325 [17 Mart 1907]. 97 BOA. ‹. HUS. 1325/S-005, 3 S. 1325 [18 Mart 1907]. 98 BOA. ‹. MRF. 1325/S-001, 6 S. 1325 [21 Mart 1907]. 99 BOA. Y. MTV. 297/47, 11 RA. 1325 [24 Nisan 1907]. 100 BOA. ‹. MRF. 1325/R-001, 2 R. 1325 [15 May›s 1907]. 101 BOA. ‹. MRF. 1325/C-005, 21 C. 1325 [1 A¤ustos 1907]. 102 BOA. ‹. fiE. 1325/fi-005, 22 fi. 1325 [30 Eylül 1907]. 103 BOA. ‹. fiD. 222/68, 5 L. 1325 [11 Kas›m 1907]. ; ‹. MRF. 1325/L-001, 13 L. 1325 [19 Kas›m 1907]. 104 BOA. Y. MTV. 313/118, 5 S. 1327 [26 fiubat 1909]. 105 Kemal Özbay, a.g.e., s. 101. 106 BOA. ‹. HUS. 1327/fi-006, 8 fi. 1327 [24 A¤ustos 1909]. 107 BOA. ‹. AS. 1327/L-006, 8 L. 1327 [23 Ekim 1909]. 108 BOA. ‹. AS. 1327/ZA-075, 11 ZA. 1327 [24 Kas›m 1909]. 109 ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, “II. Sultan Abdülhamid’in Hal’i ve Ölümüne Dair Baz› Vesikalar”, Belleten TTK, X/40
(Ekim 1946), s. 743-745. 110 Osmanl› Hilâl-i Ahmer Salnâmesi, 1329-1331 [1913], s.178-182. 111 Kemal Özbay, a.g.e., s. 101-102.
436