Üsküdar’da Yazl›k Sinema Gelene¤i Ve ‹çerisinden Üsküdar Geçen Türk Filmlerinden Örnekler B E L G ‹ N
D ‹ fi Ç ‹
Araflt›rmac›
a) Sineman›n ve Türk Sinemas›’n›n K›sa Geçmifli: Sinema; insan davran›fllar›n› bütün boyutlar› ile kavray›p onu perdeye yans›tma sanat›d›r. Oyuncu da bütün bu incelikleri alg›layarak onu perdeye yans›tacak kiflidir. Görsel sanatlar›n en etkili ve en kolay ulafl›labileni olan sinema, göze ve kula¤a hitap etti¤i gibi, gönlümüze ve iç dünyam›za da seslenir. Sinema büyük bir ekibin zahmetli bir u¤rafl sonucu ortaya koydu¤u zor ve bütünlük arz eden bir sanatt›r.1 Sinema; bir ekonomi, bir teknoloji ve en önemlisi bir duyufl, bir düflünüfl ve bir sanatt›r. Bu incelikleri, çok yönlülü¤ü ve cazibesiyle günümüzün en kuvvetli, toplumlar› en çok meflgul eden, dillerden düflmeyen bir iletiflim vas›tas›d›r.2 Sinema, bir milletin kültürünü en güzel biçimde yans›tan sanatlar›n bafl›nda gelmektedir. Bu özelli¤iyle, her dönem bilinçli seyircinin ilgi oda¤› olmay› sürdürmüfltür. Sanat, toplumun duygu düflünce ve fikir seviyesini belirten e¤itim arac›d›r. Bütün sanatlar için geçerli olan bu tan›m özellikle sinema gibi görsel sanatlar için daha da geçerlidir.3 Osmanl›’da gösteri sanatlar›, flenliklerle bafllam›flt›r diyebiliriz. Saray teflrifat›, saray-halk iliflkisi, geçit törenleri, flölenler, gösteriler, flenlik düzeni, esnaf kurulufllar›n›n geçitleri, spor, sünnet dü¤ünleri, nikâh törenleri gibi bafll›klar flenlik kapsam› içinde ele al›nabilecek etkinliklerdi. Bu flenlikler yaln›zca saray halk›-
Surname-i Vehbî’de bir gece gösterisi (vr. 76b) (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
1914 y›l›nda Ayastefanos’taki (Yeflilköy) Rus abidesinin y›k›l›fl›n› belgeleyen, belgesel filmden bir kare
n› e¤lendirmek için yap›lan flölenler de¤il, genifl halk kitleleri ile birlikte seyredilen gösterilerdi. Padiflah ve saray halk› flenlikleri halkla birlikte seyreder, birlikte güler ve e¤lenirlerdi. Bu aç›dan flenlikler, halk ile yönetimi kaynaflt›ran ortamlar olmufl ve toplum yaflay›fl›na ayna tutmufltur. Orta oyunu, cambaz, meddah, karagöz, tiyatro gibi seyirlik sanatlar geleneksel Türk gösteri sanatlar›ndand›r.4 Osmanl› e¤lenceleri, ço¤unlukla y›l›n belli günlerinde yap›lan, muhteflem e¤lencelerdi. Görünüflte vakit geçirmek için gibi görünen bu e¤lenceler ekonomik, yenileyici ve birlefltirici önemli ifllevlere sahipti. E¤lence mekânlar› toplumun bir ölçüde özgürleflti¤i ve bütünleflti¤i, sosyal ba¤lar›n güçlendi¤i yerler olmufltur.5 Cumhuriyetin kurulmas›yla birlikte, sosyal ve kültürel de¤iflim h›z kazanm›fl özellikle e¤itim ve sanat anlay›fl› farkl› bir boyut kazanm›flt›r. Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk, bütün sanatlara ilgi ve yak›nl›k gösterdi¤i gibi sinema sanat›na gösterdi¤i alâkay› da flu sözlerle ifade etmifltir: “Sinema öyle bir kefliftir ki, bir gün gelecek barutun, elektri¤in ve k›talar›n keflfinden çok, dünya medeniyetinin cephesini de¤ifltirece¤i görülecektir. Sinema, dünyan›n en uzak uçlar›nda oturan insanlar›n birbirlerini tan›malar›n›, sevmelerini, temin edecektir. Sinema ‹nsanlar aras›ndaki görüfl, görünüfl farklar›n› silecek insanl›k idealinin tahakkukuna en büyük yard›m› yapacakt›r. Sinemaya lay›k oldu¤u ehemmiyeti vermeliyiz”.6 527
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Pervititch haritas›nda Üsküdar Sinemalar›
Türkiye’de sinema olay›, 1914 y›l›nda Ayastefanos’taki (Yeflilköy) Rus abidesinin y›k›l›fl›n› belgeleyen, belgesel filmle bafllam›flt›r. Ancak, kendine özgü bir kimlik ve dil oluflturmas› 1950’li y›llarda olmufltur. Türk sinemas›n›n gerçek bir geliflim süreci içerisine girmesi, sinema çal›flanlar› ve sanatç›lar›n›n katk›lar›yla birlikte, yay›n e¤itim ve bilgi birikimi ile bir sanat dal› haline gelmesi ise, 1970’li y›llarda gerçekleflmifltir. Bu y›llarda Türk toplumunda genel bir hareketlilik gözlemlenmektedir. Bir yandan sanayileflme ve teknolojik geliflmeler, di¤er yandan bas›l› ve görsel iletiflim araçlar›, ekonomik ve sosyal yaflamda kültürel, sosyal göstergelerin farkl›laflmas›na ve de¤er yarg›lar›n›n de¤iflmesine yol açm›flt›r.7 ‹lk dönemde Türk sinemas›, kendine özgü geliflme süreci içerisinde ve alt yap›s› olmadan varl›¤›n› sürdürebilmifltir.8 Sineman›n Türkiye’ye gelifli Avrupa kanal› ile olmufltur. 1896 y›l›ndan sonra Lumiere Kardefller dünyan›n her yan›na elemanlar göndererek belgesel filmler çektikleri gibi, Türkiyede’de ‹stanbul, ‹zmir ve daha bir çok Osmanl› flehrinde de filmler çekmifllerdir. ‹lk film gösterimi II. Abdülhamid zaman›nda (1896), Y›ld›z Saray›’nda yap›lm›flt›r. Ayn› y›l Frans›z Pathe film flirketinin ‹stanbul temsilcili¤i arac›l›¤›yla, k›sa metrajl› belgesel ve güldürü filmleri Beyo¤lu ve ‹stanbul yakalar›nda halka gösterilmifltir. Bu ilk gösterimler, Cadde-i Kebir’de Sponeck Birahanesi bahçesinde ve fiehzadebafl›’nda Fevziye K›raathanesi bahçesinde yap›lm›fl, böylece sineman›n hayat›m›za girmesi bahçe sinemalar› yoluyla olmufltur. Halk›n sinemaya gösterdi¤i ilgi üzerine 1908’de Türkiye’nin ilk sinemas› “Pathe Sinemas›”, Weinberg taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bunu Beyo¤lu’nda “Palas Sinemas›”, “Majik Sinemas›”, ‹stanbul yakas›nda 1914’te “Kemal Bey” ,“Ali Efendi”, “Milli Sinema”, “Elhamra” ve “Opera” sinemalar›” izlemifltir.9 528
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
Pervititch haritas›nda Üsküdar Sinemalar›
Üsküdar’da aç›lan ilk sinemalar ise flunlard›r; 1924 y›l›nda ahflap olarak yap›lan Hale Sinemas›, Üsküdar’›n ikinci sinemas› olarak 1943’te aç›lan Bizim Sinema ve di¤eri de Halk caddesindeki Sunar Sinemas›’d›r.10 1930’lu y›llarda Avrupa’da sinema, alt yap›s›n› ve endüstriyel geliflimini tamamlamakla birlikte, önemli bir propaganda arac› olarak da kullan›lm›flt›r. Bu y›llarda ülkemizde ise, sinema böyle bir ifllev yüklenmedi¤i gibi, konular› genel ve güncel olaylardan oluflan filmler ilkel flartlarda çekilebilmifltir. Fuat Uzk›nay’›n “Zafer Yollar›nda” ve Muhsin Ertu¤rul’un “Bir Millet Uyan›yor” gibi filmlerinde, kurtulufl savafl› belgelenmifl ve filmde Atatürk’ün konuflmalar›na yer verilmifltir.11
b) Bahçe Sinemalar› ve Üsküdar: Türkiye’ye sineman›n girdi¤i on dokuzuncu yüzy›l sonundan itibaren aç›k hava sinemalar›ndan söz edilebilir. ‹stanbul’da sineman›n yayg›nlaflmas›nda önemli paya sahip olan ve yazl›k sinemalarda olarak bilinen bahçe sinemalar›d›r. S›cak yaz geceleri aç›k havada film gösterimlerinin yap›ld›¤› bahçe sinemalar›, uzun y›llar halk›n rahatça ve ailece e¤lendi¤i en ucuz gece e¤lenceleri olmufltur. Ayr›ca yazl›k sinemalar, sinema sanat›n›n en kolay flekilde seyirciyle buluflmas›nda ve tan›nmas›nda önemli rol oynam›flt›r.12 ‹stanbul’daki ilk Bahçe sinemas›, 1913’te fiiflli’de aç›lan Eski Osmanbey Bahçesidir. Bir sene kadar sonra Erenköy’de aç›lan bir yazl›k sinema ki, bu sinema 1933’te Sefa ad›n› alm›fl ve 1940’lar›n bafl›na kadar her yaz faaliyetini sürdürmüfltür. 1914’de Kufldili Çay›r› yak›n›nda Milli Sinema, Halit A¤a’da M›s›rl›o¤lu ve Zamo¤lu yazl›k sinemalar› aç›lm›fl, ancak yazl›k sinemalar›n as›l yayg›nlaflmas› ve itibar görmesi Üsküdar’da olmufltur. ‹lk Türk sinemac›lar›ndan olan 529
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar'da yazl›k aç›k hava sinemas› (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 146)
Fuat Uzk›nay Üsküdar’da açt›¤› ve iflletti¤i sinemalarda, birinci vizyon filmler göstererek yazl›k sinema gelene¤inin ‹stanbul’a tan›t›lmas›n› ve yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›flt›r.13 ‹stanbul’da yazl›k sinema say›s›ndaki esas patlama, 1930 ve 1940 y›llar› aras›nda gerçekleflmifltir. 1949’da 20 olan bahçe sinemas› say›s› 1958’de 103, 1960’da 122, 1964’de 143, 1966’da 169, 1967’de 184 ve 1969’da 188 rakam›na ulaflm›flt›r. Ancak 1970 y›l› ortalar›nda itibaren televizyonun yayg›nlaflmas› ve çarp›k kentleflme gibi nedenlerle, say›lar› h›zla azalmaya bafllam›flt›r.14 Üsküdar’›n belli bafll› sinemalar›ndan olan Hale Sinemas›, 1924 y›l›nda ahflap olarak yap›lm›fl ve 1958 y›l›nda y›k›lm›flt›r. Bu sineman›n 50–60 metre kadar ötesinde, bir hangar gibi olan, Bizim Sinema Üsküdar’›n ikinci sinemas› olarak 1943’te aç›lm›flt›r. Hale Sinemas›’nda han›mlar gündüzleri film seyreder, beyler de baz› akflamlar bu sinemada sahneye ç›kan ve bir Üsküdarl› olan Türk tiyatro sanat›n›n büyük ustalar›ndan “‹smail Dümbüllü ve arkadafllar›n›, fievki fiakrak ve Tevfik Bilge’nin Tuluat Kumpanyalar›n›, sihirbaz Zati Sungur’u, Sadi Tek, Halide Piflkin, ‹hsan Balk›r’›n tiyatrolar›n›, Raflit R›za Samako’nun dram tiyatrosunu seyretmeye giderlerdi. Halk Caddesi’nde Do¤anc›lar’a ç›karken, 1947’de aç›lm›fl olan Sunar Sinemas›’n›n genifl mekânlar› ayn› zamanda dü¤ün salonu olarak da kullan›lmaktayd›.15
530
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
Osmanl› Türkçesi ile yaz›lm›fl sinema ilanlar›
Hava koflullar› uygunsa en kolay salon edinme yolu, bofl bir arsay› tahta perdelerle çevirmekti. Birço¤unun ismi bile olmayan yazl›k sinemalar, halk aras›nda “Bahçe Sinemas›” olarak an›lm›fllard›r.16 Eski Üsküdar’da, evlerde lâmbal› radyolar dinlenir, geceleri baz› evlerin büyük bahçelerinde kurulu, aç›k hava sinemalar›nda film seyredilirdi. Üsküdar’daki yazl›k sinemalar›n ilki Do¤anc›lar Park›’n›n karfl›s›nda, ilk Türk sinemac›lar›ndan Üsküdarl› Fuat Uzk›nay’›n 1920’de Malul Gaziler Cemiyeti ad›na “Do¤anc›lar” ad›yla açt›¤›, daha sonra Jâle, 1921’de Park, 1940’da Aypark ad›n› alan yazl›k sinemad›r. Di¤erleri Bizim Sinema ve çarfl›da bulunan aç›k sinemalar›n sonuncusu ‹nk›lâp soka¤›ndaki ‹nk›lâp Sinemas›’d›r. Bundan baflka Ahmediye’de, Tunusba¤›’nda, Duvardibi’nde, K›s›kl›’da, Beylerbeyi’nde, Kuzguncuk’ta, Çengelköyü’nde aç›k hava sinemalar› ve bir de Salacak Gazino sinemas› vard›. Üsküdar’daki yazl›k sinemalardan Hâle sinemas›, bugün Ziraat Bankas›’n›n bulundu¤u alandayd›. Yazl›k sinemalarda sandalyeler tahta oldu¤undan evlerden minder götürülürdü.17 Yazl›k sinemalarda gösterilecek filmleri duyurmak için, gündüz afiflçiler ve 盤›rtkanlar mahalle mahalle dolaflarak oynayacak filmin reklam›n› yaparlard›: — Bu akflam Aypark sinemas›nda, Zeki Müren’in “Beklenen fiark›” filmi oynat›lacakt›r, diyerek duyururlard›. Akflam film bafllay›ncaya kadar Zeki Müren’in en güzel plaklar› çal›n›r, müflterilere müzik ziyafeti çekilirdi. 531
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Belediye Baflkan› Mehmet Çak›r’›n kat›ld›¤› 2007 y›l› sinema gösterimlerinden kareler
Bahçe sinemalar›ndan olan Salacak Gazinosu, ayn› zamanda Türk Mûsikîsinde usta sanatkârlar›n (Münir Nureddin Selçuk, Hamiyet Yüceses, Safiye Ayla, Sadi Hoflsesi Zeki Müren…) icrâ mekânlar› olmufltur.18 Yazl›k sinema önlerinde, seyyar el arabalar›nda külah içinde leblebi, çekirdek, koz helva, susam helva, k⤛t helva satan sat›c›lar bulunurdu. Bu sat›c›lar aras›nda bazen turflucular› da görmek mümkündü. Yazl›k sinemalara uzak semtlerden gelenler de olur, flayet sevgili iseler en arka tarafa oturur, sinema yerine birbirlerini seyrederlerdi.19 Bahçe sinemalar›, yaz akflamlar› sadece film seyredilen yerler de¤il, kaybolmaya bafllayan birlikte e¤lenme gelene¤i, topluca paylaflman›n yafland›¤› sosyal ve kültürel mekânlard›. Bu sinemalara ailece, hatta mahallece gidilirdi. Sokak bafllar›na as›lan afifl tabelalar›ndan akflam oynat›lacak film ö¤renilir ve çocuklar taraf›ndan k›sa zamanda bütün mahalleye duyurulurdu. Sinemaya gidilecek akflamlarda, yemek telâflla ve heyecanla yenir ve sineman›n yolu tutulurdu. Makine dairesinin gürültüsü, çekirdek ç›t›rt›lar› ve kufl sesleri aras›nda, bazen hafif bir ya¤mur çiselemesi alt›nda seyredilen filmin tad›na doyum olmazd›.20 Bahçe sinemalar› sadece akflamlar› film gösterilen yerler de¤il, ayn› zamanda kültür-sanat› ve e¤lenceyi mahalleye tafl›yan önemli mekânlard›. Bir anlamda, tiyatro, konser gibi gösterilerin de icra edildi¤i, sünnet dü¤ünlerinin yap›ld›¤› sosyal tesislerdi.21 ‹stanbul’da bahçe sinemalar›n›n say›lar›, 1970’li y›llar›n ortalar›na kadar artarak devam etmifltir. Ancak, aç›k hava sinemalar› bofl alanlar›n azalmas›, 1974’ten sonra televizyonun hayat›m›za girmesiyle say›lar› azalarak kapanmaya bafllam›flt›r.22 1990’lardan sonra yaflat›lmak istenen bahçe sinemalar› gelene¤i baz› özel kurulufllar taraf›ndan ( Pahsa, Moda Deniz Kulübü, Enka, Büyükada Sinemas›, Conrad, Yeflilyurt Sinemas›) ve Fatih Belediyesi’nin Samatya Sahilyolu’nda açt›¤› üç 532
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
Fatama Girik ile Suphi Kaner’in baflrollerini paylaflt›¤› Üsküdar ‹skelesi filminin afifli
bin kiflilik Sâhil Sinemas› ile aç›k hava sinemalar› tekrar hayat›m›za girmeye bafllam›flt›r.23 Bugün özel olarak iflletilen, Kozyata¤›’nda bulunan Bonus Premium Cinecity Hillside-Trio aç›k hava sinemas›, aç›k hava sinemalar›n›n en gözdelerinden biri olan Enka Aç›khava Tiyatrosu, Göktürk Beldesi’nde Kemer Golf&Country Club’›n AFM Aç›khava Sinemas› ücretli olarak, Moda Deniz Kulübü Aç›khava Sinemas› ise sadece üyelerine ve onlar›n misafirlerine aç›k flekilde çal›flmaktad›r.24 Ancak, yazl›k sinema günleri düzenleyen ilk belediye Üsküdar Belediyesi olmufl ve geçmiflte oldu¤u gibi bugün de bahçe sinemalar›n›n yayg›nlaflmas› ve tan›nmas›na öncülük etmifltir. 533
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Belediyesi, bir kültür beldesi olan Üsküdar’da, bugün de yazl›k sinema gelene¤ini yaflatmak ve kültürel miras› canl› tutmak maksad›yla, 2005 y›l›ndan beri Üsküdar Sinema Günleri düzenlemektedir. Üsküdar Belediyesi, bafllatt›¤› Sinema Günleri ile bahçe sinemalar› kültürünü yeniden canland›rarak, hat›ralarda kalan yazl›k sinema hasretini gerilerde b›rakm›flt›r. Bu sayede, Üsküdar Belediyesi taraf›ndan ikram edilen çekirdekleri ç›tlayarak ve aç›k havay› soluyarak sinema seyretmenin keyfini yetiflkinler eski günleri yâd ederek, gençler ve çocuklar ise, ileriki y›llarda keyifle hat›rlayacaklar› güzel yaz akflamlar› olarak yaflamaktalar. 2005 y›l› Temmuz ay›ndan itibaren, okul bahçelerinde vizyon filmleri seyirciyle buluflturularak, kaybolan bahçe sinemalar› gelene¤i yeniden hayatiyet kazanm›flt›r. Üsküdar Belediyesi taraf›ndan tekrar bafllat›lan bu gelenek di¤er belediyelere de örnek olmufl çeflitli park ve bahçelerde yaz akflamlar› film gösterimleri bafllam›flt›r. 2005 y›l› I. Sinema Günleri’nde, ayn› y›l›n vizyon filmleri olan, “Hababam S›n›f› Askerde” ve “Gönül Yaras›” filmleri, 2 Temmuz 2005 – 30 Temmuz 2005 tarihleri aras›nda, her gün ayr› bir okul bahçesinde gösterilmifltir. Gösterim yap›lan mahalle ve okullar flunlard›r: Ünalan Mah. Y›lmaz Soyak ‹lkö¤retim Okulu, Kofluyolu H. Avni Sözen And. Lisesi, Zeynep Kamil Mah. Zeynep Kamil ‹lkö¤retim Okulu, ‹cadiye Mah. ‹cadiye ‹lkö¤retim Okulu, Selamiali Mah. Selamiali ‹lkö¤retim Okulu, Do¤anc›lar Burhan Felek Lisesi, Yavuztürk Mah. Yavuztürk ‹lkö¤retim Okulu, Güzeltepe Mah. ‹. H. Konyal› ‹lkö¤retim Okulu, Çengelköy Mah. Çengelköy ‹lkö¤retim Okulu, Küplüce Mah. Küplüce ‹lkö¤retim Okulu, K›s›kl› Mah. K›s›kl› ‹lkö¤retim Okulu, Bulgurlu Mah. N. Ahmet Keleflo¤lu ‹lkö¤retim Okulu, Esatpafla Mah. Sosyal Meskenler ‹lkö¤retim Okulu, Örnek Mah. ‹hsan Kurfluno¤lu ‹lkö¤retim Okulu. 2006 y›l› II. Sinema Günleri’nde, 12 Temmuz 2006 – 12 A¤ustos 2006 tarihlerinde, yine o y›l›n vizyon filmlerinden “Babam ve O¤lum” ile “Hababam S›n›f› 3,5” filmleri flu okullar›n bahçelerinde seyirciyle buluflmufltur: Yavuztürk, Sosyal Meskenler, Y›lmaz Soyak, Nezahat Ahmet Keleflo¤lu, IV.Murat, Zeynep Kamil, Çengelköy, Küplüce Orhan Seyfi Orhan, Nursen Fuat Özday›, K›s›kl›, ‹cadiye, Kirazl›tepe, Rasathane, Burhan Felek, Rauf Orbay, M.Akif Ersoy ve Hilmi Çeliko¤lu ‹lkö¤retim Okulu. 2007 y›l›nda III. Sinema Günleri ise, 23 Haziran 2007 – 20 Temmuz 2007 aras›nda, “S›nav” ve “Hokkabaz” filmlerinin afla¤›daki okullar›n bahçelerindeki gösterimiyle gerçeklefltirilmifltir. (Yavuztürk Mahallesi) Yavuztürk, (Bahçelievler Mahallesi)IV.Murat, Sosyal Meskenler(Esatpafla Mahallesi), Y›lmaz Soyak, Nezahat Ahmet Keleflo¤lu(Bulgurlu Mahallesi), Zeynep Kamil, Çengelköy(Havuzbafl› Mahallesi), Küplüce Orhan Seyfi Orhan (Küplüce Mahallesi), Nursen Fuat Özday› (Emniyet Mahallesi), K›s›kl›, ‹cadiye (‹cadiye Mahallesi), Kirazl›tepe, Rasathane, Burhan Felek, Rauf Orbay, M.Akif Ersoy(Mehmet Akif Ersoy Mahallesi), ‹hsan Kurfluno¤lu (Örnek 534
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
Mahallesi) III.Selim (‹hsaniye Mahallesi), Necmiye Güniz (Ünalan Mahallesi) ve Hilmi Çeliko¤lu(Toygar Hamza Mahallesi) ‹lkö¤retim Okulu. 2005 y›l›nda otuz befl bin, 2006 y›l›nda k›rk bir bin, 2007 y›l›nda ise on alt› bin dört yüz yetmifl befl olmak üzere toplam 93.375. izleyiciye ulaflm›flt›r. 2007 y›l› Sinema Günleri gösterimlerinin birço¤una Belediye Baflkan›m›z ve baflkan yard›mc›lar›m›z, yöneticiler ile baz› akademisyenler kat›lm›flt›r. Ayr›ca, önceki y›llardan farkl› olarak film öncesi Deprem Similasyon Arac› ve deprem hakk›nda bilgilendirme ve tatbikat yap›larak, daima ‹stanbul’un ve Türkiye’nin gündeminde olan deprem konusunda halk bilgilendirilmifltir. Böylece, bahçe sinemalar›n›n geçmiflteki çok ifllevli bir mekân oluflu da yaflama geçirilmifltir.
c) Türk Sinemas›’nda Bo¤az Ve Üsküdar: Sinema sanat›nda “mekân”, birçok sanat dal›nda oldu¤undan daha çok önem arz eder. Bir film için seçilen mekânlar, bazen filmin anlam›n›n oluflmas›nda a¤›rl›kl› bir yer tutar. Bu anlamda, ‹stanbul’da çekilen filmlerde, Bo¤aziçi ve çevresi özel bir öneme sahiptir. Filmlerdeki konularla birlikte, Bo¤az manzaras› insanlar› etkileyerek filmi adeta ölümsüzlefltirir.25 Bo¤az ve Üsküdar’› yans›tan baz› filmleri örneklendirecek olursak; 1923 y›l›nda, Muhsin Ertu¤rul’un “K›z Kulesi’nde Bir Facia” filminde, bir fener bekçisiyle o¤lunun hayat› konu edilirken, görüntüde ise Marmara’n›n temizli¤i ve güzelli¤i gözler önüne serilmektedir. Yine Muhsin Ertu¤rul’un yönetti¤i “Allah’›n Cenneti” (1933) filminde, Bo¤aziçi’nin do¤al güzelli¤i, filmin baflrol oyuncusu Münir Nureddin Selçuk’un doyumsuz sesinden flark›larla birleflerek, ‹stanbul görüntülerine ayr› bir anlam kazand›rmaktad›r.26 1940’l› y›llarda Üsküdar’da çekilen filmlerden baz›lar› flunlard›r: Kahveci Güzeli, Duvaks›z Gelin, Senede Bir Gün, Üsküdar ‹skelesi, Efe Aflk› (K›s›kl› Serasker R›za Pafla Korusu’nda), Fedakâr Ana, Yuvam› Y›kamazs›n (Kofluyolu, Nuhkuyusu’nda bir konakta), Mahallenin Namusu, Son Beste (Salacak Bahçesi’nde), Kâtip Veya Üsküdar’a Giderken (Üsküdar ‹skelesi’nde). 1960’l› y›llarda Bo¤az ve Üsküdar’›n kullan›ld›¤› filmlere bakarsak; fioför Nebahat, Gurbet Kufllar›, Yasak Sokaklar, Sürtük, Bizim Mahalle, Büyük S›r,At› Alan Üsküdar’› Geçti, Üsküdar’dan Topkap›’ya, Ah Güzel ‹stanbul, Son Kufllar, Gecelerin Ötesi, K›r›k Çanaklar, Berdufl (Fethi Ahmet Pafla Yal›s›nda) vs. filmleri görürüz. Metin Erksan’›n “Gecelerin Ötesi” filminde Üsküdarl› genç k›z niflanl›s›na flöyle der: “Art›k ‹stanbul’un ›fl›klar›na yaln›z bakmayaca¤›m. Sen olacaks›n yan›mda. Yaln›z oldu¤um geceler hep bu ›fl›klara bakt›m. Onlarda sevinç, zenginlik, mutlu535
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Meflhur Kâtibim filminin sinema afifli
luk vard›. O ›fl›klara gitmek istedim. Üsküdar k›zlar›n› pervânelere benzetirler. Ifl›¤a uçup, yan›p ölen pervanelere…”27 1960’l› y›llardaki bu ve benzeri filmlere bakt›¤›m›zda, ‹stanbul tertemiz bo¤az›, trafiksiz yollar› ve her taraf› a¤açl›, yemyeflil bir flehir olarak karfl›m›zdad›r. Yönetmenler, flehrin güzelliklerini ortaya serebilmek için, adeta birbirleriyle yar›flm›fllard›r. Bo¤az manzaral› yal›lar, a¤açl› genifl caddeler, darac›k k›vr›lan sokakl› mahalleler ‹stanbul’da çekilen filmlerde vazgeçilmez unsurlar olmufltur. Özellikle Üsküdar’da Beylerbeyi, Çengelköy, Kuzguncuk gibi semtler, âdeta filmler için do¤al platolar oluflturmufltur. 536
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
At›f Y›lmaz’›n çekti¤i “Ah Güzel ‹stanbul”(1966) filminde, filmin karakterlerinden Haflmet’in, Beylerbeyi’ndeki bo¤aza bakan gecekondusuna gidifli esnas›nda; denizi, vapuru, mart›lar› ve insanlar›n birbirleriyle olan s›cak iliflkilerini, geleneksel mahalle yaflant›s›n› gözleyebiliriz. Böylelikle sinema sanat›n›n, çekildi¤i döneme ait yaflam tarz›n›, do¤al ve kültürel güzellikleri belgeleyen bir kaynak oldu¤u gerçe¤i ortaya ç›kmaktad›r.28 “fioför Nebahat”(1960), “Gurbet Kufllar›”(1964), “Sürtük”(1965), “Yasak Sokaklar”(1965) filmlerinde Bo¤az, âfl›klar›n buluflmak için geldi¤i yer olarak karfl›m›za ç›kar. 29 “K›r›k Çanaklar”(1960); Bo¤az görüntüsünün ön plana ç›kt›¤› bu filmin afiflinde, bo¤azda yüzenler oldu¤unu görmekteyiz. Arka plânda ise, K›z kulesi yerini almaktad›r.30 “Gecelerin Ötesi”; Üsküdar’da bir mahallede yaflayan gençlerin, daha iyi bir hayat›n hayaliyle, ahlâkî de¤erlerden uzak ifller yapmalar›n› anlatan bir filmdir.31 1960’lar›n ortalar›na kadar Siyah-Beyaz Türk Sinemas›, mekân olarak hep ‹stanbul’da çekildi¤inden, hikâye ‹stanbul’la ilgili ve kahramanlar ‹stanbullu oldu¤undan asl›nda ‹stanbul Sinemas›’d›r. Bu anlamda, Halit Refi¤’in 1964’te çekti¤i “Gurbet Kufllar›”, film kahramanlar›n›n Anadolu’dan gelip Haydarpafla Gar›’ndan flehre girmeleri ilk örne¤i oluflturmaktad›r.32 Bu filmde, ilk defa büyük flehre göç konusu beyaz perdeye yans›m›fl oluyordu. Filmlerde defalarca seyrettikleri ‹stanbul Bo¤az›, K›z Kulesi, Galata Köprüsü ve ‹stanbul hayat›n›n cazibesine kap›l›p, Marafl’tan kalk›p ‹stanbul’a göçen büyük aile için önce her fley yolunda gider. Ancak ‹stanbul sarhofllu¤u geçip, büyük flehirde yaflaman›n zorluklar›yla yüzleflmeleri onlara zor günler geçirtecektir.33 Daha 64’lü y›llarda, tafl› topra¤› alt›n diyerek, gelinen ‹stanbul’da yaflaman›n zannedildi¤i kadar da kolay olmad›¤›n›n filmlerde vurgulanmas›, bir anlamda toplumsal bir mesaj içermektedir. Buna ra¤men, bütün zorluklar göz ard› edilerek ‹stanbul’a gelen göç sonucu, bugün ‹stanbul için çözümlenmesi zor sorunlar ortaya ç›km›fl, toplumsal yaralar oluflmufltur. “Son Kufllar”(1965) filminin karakteri olan k›z Üsküdar’da oturmaktad›r. Üsküdar’›n eski evleri ve dar sokaklar›ndaki s›cakl›¤› bu filmde seyretmek mümkündür.34 Üsküdar ile Kabatafl aras›ndaki arabal› vapur seferlerinin yar›m saatçiklerine s›¤d›r›lan saf ve masum aflk öyküsü ve gençlik heyecanlar›n› yans›tan “Son Kufllar” filmi, iki k›ta aras›nda iki genç insan›n heyecanla çarpan kalplerinin, tertemiz duygular›n›n, berrak siyah beyaz aflklar›n›n sesidir.35 Daha sonraki y›llarda, bir ço¤u Kofluyolu’nda Âdile Sultan Kasr›’nda çekilen Hababam S›n›f› filmleri serisi Üsküdar’la birlikte an›lan filmler olmufltur. 1990’lardan sonra çekilen filmlerde ise, göç olgusuyla birlikte kentsel mekânlar›n ve toplumsal yaflant›n›n de¤iflimine paralel olarak, bo¤az görüntüleri azalm›flt›r. Son y›llarda çekilen ve içerisinden Üsküdar geçen filmlerden örnek verecek olursak, “‹stanbul Kanatlar›m›n Alt›nda” ve “Bir ‹htimal Daha Var”› sayabiliriz. 537
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar’da çekilmifl olan filmlerin afifllerinden örnekler
1990’larda, yönetmen Mustafa Alt›oklar’›n “‹stanbul Kanatlar›m›n Alt›nda” filminde Hezarfen Ahmet Çelebi’nin uçma denemesini anlat›rken, yüzy›llar sonra IV. Murad dönemini beyaz perdeye aktarmas› s›ras›nda, Bo¤az ve Üsküdar görüntüleri kaç›n›lmazd›r.36 2006 yap›m› olan “Bir ‹htimal Daha Var”; Neyzen, Kenan, Farun, As›m, Gökhan ve Alev; Üsküdar Musiki Cemiyeti’nden y›llar›n alt edip dört bir yana savurdu¤u alt› dost, kalplerinde her fleyden üstün tuttuklar› müziklerini, belki de son kez dünyaya duyurabilmek için, yurdumuzu teflrif etmekte olan büyük bir y›ld›z›n konserini basmaya karar verirler.
Sonuç ‹lk yazl›k sinema perdesi, ‹stanbul’da 1913 y›l›nda kurulmufltur. ‹stanbul’da, yazl›k sinemalarda en çok seyirci toplayan semt Üsküdar olmufltur. Üsküdar’da Do¤anc›lar ve Hâle Sinemalar›, Türk filmleri öncelikli olmak üzere, birinci vizyon filmlerin gösterildi¤i bahçe sinemalar›d›r. Bahçe sinemalar›n›n belki en önemli yan›, yaz akflamlar›n›n hofl serinli¤i ile unutulmaya bafllayan mahalle ve mahalleli olgusunun s›cakl›¤›n› birlefltiren sosyal mekânlar olufludur. Bu durum, toplumsal kaynaflma ve sosyalleflme bak›m›ndan göz ard› edilemeyecek, sosyolojik bir gerçek olarak de¤erlendirilebilir. Bir zamanlar, uzun yaz gecelerinin tek e¤lence mekân› olan bahçe sinemalar› ayn› zamanda mahallelinin kaynaflt›¤›, dertleflti¤i, ölüm, do¤um, sünnet, dü¤ün gibi, mahalle ve mahalleli hakk›ndaki geliflme ve de¤iflmelerden haberdar olundu¤u yerler olmufltur. 538
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
Üsküdar Adile Sultan Kasr›’nda çekilmifl olan Hababam S›n›f› filminin afiflleri
Yaz akflamlar› zevkli ve hoflça vakit geçirilen bu bahçeler, mahalleliyi birlefltiren bir unsur olarak bilgi, görgü al›flverifline imkân veren buluflma noktalar›yd›. Gençlerin tan›flma imkân› bulup, belli terbiye dairesinde ilk heyecanlar›n› yaflad›¤›, mahallelinin birbirinden haberdar oldu¤u sosyalleflme yeriydi. Ayn› zamanda her yafltan insan›n bir araya geldi¤i, tiyatro, konser gibi gösterilerin de icra edildi¤i, sünnet dü¤ünlerinin yap›ld›¤› bir nevi sosyal tesislerdi. Genci, yafll›s›, çocu¤uyla ayn› ortam› ve benzer duygular› paylaflman›n beraberinde getirdi¤i, birlikte yaflama kültürünün uygulama alanlar›yd›. Uygulamal› sayg›, sevgi ve hoflgörü mektebi denilebilecek, adet ve geleneklerin yaflat›lmas›na yard›mc› olan sevgi bahçeleriydi. Tarihimizde e¤lence unsurlar› olan flenlikler, yaln›zca hofl vakit geçirilecek yerler olmay›p, padiflah ve idarecileri milletle buluflturan, bilgi ve görgünün artt›r›ld›¤› alanlar olmufltur. Geçmiflte oldu¤u gibi bugün de, sadece “Yazl›k Sinema Günleri” de¤il, Üsküdar Belediyesi taraf›ndan düzenlenen tüm kültür ve sanat faaliyetleri bu sosyal kaynaflmaya hizmet etmektedir. ‹dareci ve sanatkârlar› halkla buluflturarak, bahçe sinemalar› gelene¤ini yaflatman›n yan› s›ra, bu sosyal olguyu da devam ettirmektedir. Böylece, çocukluk hat›ralar›m›z aras›nda önemli bir yere sahip bahçe sinemalar›, özlemle yâd edilen tatl› saatler olmaktan ç›karak, tekrar yaflan›lan güzellikler olarak yaflant›m›za dâhil olmufltur. Kültürümüzde e¤lence, sadece hofl vakit geçirmek için yap›lan etkinlikler olmam›fl, e¤lenerek ö¤retmeyi amaçlam›flt›r. F›kralardan flark› sözlerine, tiyatrodan sinemaya görsel e¤lence sanatlar›, insanlar› e¤lendirirken e¤itmeye yönelik çal›flmalar olmufltur. 539
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar, geçmiflte oldu¤u gibi, günümüzde de do¤al güzellikleri, tarihi dokusu bozulmam›fl semt ve mahalleleri ile bir aç›k hava platosu görünümünü korumaktad›r. Bu yüzden birçok film ve dizi yap›mc›s›n›n tercihi olan Üsküdar, sinema sanat›na olan katk›s›n› bugün de sürdürmektedir. Bu tebli¤in amac›; bir sinema tarihi sunmak de¤il, Üsküdar’›n bahçe sinemalar›n›n yayg›nlaflmas›nda öncü oluflu ve bahçe sinemalar›n›n sosyal hayat›m›za olumlu katk›lar›n› vurgulamakt›. Umar›m amac›na ulaflm›flt›r… D‹PNOTLAR 1 “Türkiye’de Sinema ve Tiyatro”, Görsel Sanatlar ve ‹slam, ‹SAV Yay›n› ,‹stanbul s.22. 2“Ça¤›m›zda Sinema ve Tiyatro” Görsel Sanatlar ve ‹slam, ‹SAV Yay›n› ,‹stanbul s.38 3“Sinema ve Tiyatronun Önemi” Görsel Sanatlar ve ‹slam, ‹SAV Yay›n› ,‹stanbul s.444 5Özdemir Nutku, Tarihimizden Kültür Manzaralar›, Kabalc› Yay›nevi,‹stanbul,1995 s.9-18; Osmanl›’da E¤len-
ce Hayat›, Dokümanlar.com., 07.09.2007 6 Osmanl›’da E¤lence Hayat›, Dokümanlar.com., 07.09.2007 7 Fethi Naci,Yüz Soruda Atatürk’ün Temel Görüflleri,‹stanbul Gerçek Yay›nlar› 1968,s.89. 8 Fetay Soykan, Türk Sinemas›nda Kad›n, Alt›nda¤ Matbaac›l›k, ‹zmir, 1993, s.1 9 Alim fierif Onaran, Türk sinemas› I, Ankara, 1999, s.9. 10 Burçak Evren, Eski ‹stanbul Sinemalar› Düfl fiatolar›, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul, 1998, s. 129; Onaran,
age,s.11-12 11 Ahmet Yüksel Özemre, Hasretini Çekti¤im Üsküdar, Kubbealt› Yay›nlar›,2007,s.152–154 12 Soykan, age, s. 23. 13 Burçak Evren, “Bahçe Sinemalar›” maddesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›, ‹stanbul, 1993, c. I, s. 540. 14 Evren, age, s. 116 – 118; Burçak Evren, “Mahallecek Gidilen Sinemalar”, ‹stanbul Dergisi, Tarih Vakf› Ya-
y›nlar›, ‹stanbul, 1996, say› 18, s.86. 15 Evren, age, s. 118. 16 Özemre, s.152–154. 17 Evren, agm, 540. 18 Besim Çeçener , Yay›nlanmam›fl Hat›ralar›,2007; Özemre, age,s.157; Evren, agm, s. 88. 19 Besim Çeçener , Yay›nlanmam›fl Hat›ralar›,2007. 20 Besim Çeçener ,Yay›nlanmam›fl Hat›ralar›,2007. 21 Evren, age, s. 122 - 127; Evren, agm, s.88 22 Evren, age, s. 133. 23 Evren, agm, s.88 24 Evren, age, s. 130. 25 Sabah Gazetesi, 15 Temmuz 2007 26 Zarife Öztürk, Türk Sinemas›nda ‹stanbul, MSÜ Sinema-TV Ana Sanat Dal›, Sanatta Yeterlik Tezi (Yay›n-
lanmam›fl) , ‹stanbul, 2004, s.1. 27 Elif Genç, “Aynaya Yans›yanlar”, ‹stanbul Dergisi, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul, 1996, say› 18, s.94. 28 Öztürk, agt, s. 73. 29 Öztürk, agt, s.92.
540
Ü S K Ü D A R ’ D A
Y A Z L I K G E Ç E N
S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R
Ü S K Ü D A R
30. Öztürk, agt, s.162-164 31 Öztürk, agt, s.160 32 Öztürk, agt, s.158 33 ‹brahim Alt›nsay, “Sineman›n Orta Yeri ‹stanbul’du”, ‹stanbul Dergisi, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul, 1996, say› 18, s.73. 34 Burak Göral, “Perdelerde Kalan ‹stanbul”, ‹stanbul Dergisi, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul, 1996, say› 18,
s.90. 35 Öztürk, agt, s.161 36 Alt›nsay, agm, s. 75. 37 Genç, agm, s. 97.
541