Mimaride Simgeler; Üsküdar’›n Kap› Tokmaklar›
*
M U T L U
Ö Z G E N
T.C. Baflbakanl›k Vak›flar Genel Müdürlü¤ü
“Üsküdar’da ; Zenginin Kap› Tokma¤› A¤›rd›r, Süslüdür. Kap›ya Yak›fl›r fiekilde Görkemlidir. Fakirin Kap› Tokma¤› ise ; Sadedir, Mütevaz›d›r ve Boynu Büküktür...” Kent yaflam›nda “yer” an›msatand›r. Öyle çok eskisini de¤il; her zaman, flimdi ve burada var olan yaflam› an›msat›r. “Birileri uykuya yatmaktad›r, alçak sesle konuflunuz” der. Yer öyle yönetir ki, belle¤e gereksinme kalmaz. Saçak saça¤a benzemez nas›l ki insan insana benzemezse... Yer duyular›n belle¤idir, o yüzden zihinlerde bir duyum olarak kal›r. Kadehe dökülen su sesi gibi k›p›r k›p›r, bir çocu¤un kap›ya dokunuflu gibi güleç, oyalanm›fl yaflmaklar gibi emek yüklü... Yerin gücü ne büyüklü¤ünde, ne küçüklü¤ündedir; ne de oraya kaç yol, kaç kap› aç›ld›¤›nda. Yerin gücü an›lar›nda gizlidir. Belki biraz da bilgeli¤inde ve kurnazl›¤›nda... Çünkü gerçek bir yer duraksat›r, dinlendirir, e¤lendirir, hakça paylaflt›r›r bir fleyleri. T›pk› Üsküdar gibi... Eskiler Üsküdar için “Bir ulu rüyay› görenler flehri” diye yazarlar.Bu ulu rüya tabiki ‹stanbul’un fethi olay›d›r. Üsküdar; iki aya yaklaflan kuflatmaya,gemilerin karadan yürütülmesine,flehrin al›n›fl›na ve Bizans’n al›n›fl›na flahit olur. Üsküdar, Anadolu’dan gelenlerin son dura¤› Anadolu’ya giden yolcular›n han ve kervansaraylar›nda a¤›rland›¤› bir merkezdir bir iki as›r öncesi. Hac mevsimine yak›n, mukaddes topraklara, Mekke’ye Medine’ye giden Surre Alaylar› bu-
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar’da insan-mekân iliflkisi (Kuzguncuk)
radan u¤urlan›r ve yine burada karfl›lan›rd›. Evliya Çelebi’nin görüflüne göre mukaddes topraklara giden yollar buradan bafllad›¤› için Üsküdar topra¤›n›n da mukaddes oldu¤una inan›lm›flt›r. Üsküdar Camileri, mescitleri çeflmeleri, evleri, mezarl›klar› ve tarihi dokusuyla geçmiflten günümüze uzanan bir köprü gibidir adeta... Üsküdar denilince ilk akla gelen mahalle ve hoflgörüdür. Mahalle, komflulu¤u; Kuzguncuk ise hoflgörüyü an›msat›r... Üsküdar denilince, “mahalle”1 an›msan›r. Bir yere ait olma oray› sahiplenme. Bir mahalleye sahip olma flehirden çok “komflulu¤u” an›msat›r bizlere... Sadece geçmiflte de¤il, flu an var olan yaflam› iflaret eder. Ortak bir mekan› paylaflman›n belle¤idir. Bu nedenledir ki büyük bir ev olarak an›msan›r zihinlerde... Toplumsal iliflki kurman›n yegane adresidir Üsküdar’da mahalle. ‹nsanlar› buluflturan, toparlay›p sohbete olanak sa¤layan. (Foto 1) Öylesine özel bir mekand›r ki, burada paylafl›lanlar› insan bir ömür boyu unutmaz. “Mahalle arkadafl›m”, “Mahallenin delikanl›s›” gibi sözler bir mekana duyulan ömürlük vefay› simgeler. “Komfluluk, Hoflgörü” gibi özel kavramlar mimariye detay olarak yans›m›flt›r Üsküdar’da... (Foto.2) Bu detaylardan ilki kap›lard›r. ‹lginç bir olgudur kap›lar, çok fleyi anlat›r asl›nda bizlere... Komflulu¤u, güveni, sosyal statüyü... Kapand›¤›nda arkas›nda kalan insan› güvende tutar, aç›ld›¤›nda ise insana umut verir. Belki de bu yüzden özeldir. Üsküdar’da kap›lar sahibinin ve ard›nda gizledi¤i bofllu¤u simgeler. Ard› 546
M ‹ M A R ‹ D E S ‹ M G E L E R ; Ü S K Ü D A R ’ I N K A P I T O K M A K L A R I
Kuzguncuk
Eski bir Üsküdar foto¤raf› (Foto 1)
insan›n özelidir. Kimisi süslüdür, kimisi ise mütevaz›... (Foto.3) Kimi zamanda manevi bir z›rh olur...Üzerinde güzel temenniler yer al›r.. “Hay›r Dileyerek Aç” ,”Malikü’l-Mülk”, “Ya Muîn” , “Bismillahirrahmanirrahim” gibi ev sahibini ve eve gelen misafiri kutsayan temenniler yer al›r. (Foto.4) Ard› insan›n özelidir. “Dünya iki kap›l› hand›r” derken Yaflam› simgeler; “Ümit kap›s›” ise, umudu simgeler. “Kap›lar aç›l›r ve yepyeni ufuklar bizi bekler” derken, “Gelece¤i simgeler”, “Elimde kap› gibi tapusu var” derken ise, “Garantiyi simgeler”. “Kap› gibi sa¤lam” derken “Güveni simgeler”...(Foto 5-6) Bir paradokstur kap›, üzerinde bar›nd›rd›¤› tokmakla, ay›rt eder kad›n› erkekten. Erkek “tok tok “ederken kad›n “t›k t›k” eder. Ama anlay›fll› ve sevecendir çocu¤a... Zenginin kap› tokma¤› a¤›rd›r, süslüdür. Kap›ya yak›fl›r flekilde görkemlidir. Fakirin kap› tokma¤› ise; sadedir, mütevazidir ve boynu büküktür. (Foto7-8) Geçmiflin zarif edas› ve ince zevki Üsküdardaki konut kap›lar›na ve kap› tokmaklar›na yans›m›flt›r. Birbirinden ilginç formlar›yla kap›lar›n gerdanl›¤› ve küpesini oluflturan tokmaklar, içerdikleri mesajlar kadar, yap›l›fl nedenleri ve sos547
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ard› insan›n özelidir. ‹lginç bir olgudur kap›lar...(Foto.3)
Üsküdar’da hoflgörünün adresi Kuzguncuktur. (Foto.2)
548
Üzerinde “Malikü’l-Mülk” yazan kap› - Kuzguncuk (Foto. 4)
M ‹ M A R ‹ D E S ‹ M G E L E R ; Ü S K Ü D A R ’ I N K A P I T O K M A K L A R I
Üsküdar’da kimi kap›lar süslüdür. Sahibinin sosyal statüsünü temsil eder – Kuzguncuk (Foto 5-6)
yal yaflamdaki ifllevleriyle, misafir ile ev sahibi aras›nda “iletiflime” dayal› bir ba¤ kurmaktad›r. Üsküdardaki konut kap›lar›n› süsleyen tokmaklar›n tamam› siparifl yoluyla yap›lm›flt›r. Tokmaklar›n biçiminde ve malzeme seçiminde ev sahibinin mesle¤i, sosyal statüsü ve ekonomik durumu etkili olmaktad›r. Özel istek üzerine yap›lan tokmaklar›n çizimini ve ince iflçili¤ini kuyumcular; dökümünü ise demirciler yapmaktad›r. Demirciye ya da kuyumcuya tokmak sipariflini, o evin en yafll› kiflisi vermektedir.2 (Foto 9-10) Ekonomik durumu iyi olan ailelerin kap›lar›n› dökümden yap›lm›fl –özellikle de demir ya da pirinçten– tokmaklar süslerken; orta halli ailelerin kap›lar›n› ise “flak flak” ad› verilen sacdan yap›lm›fl kap› halkalar› süslemektedir. (Foto 11-12) Konut kap›lar›n›n tokmaklar›nda kullan›lan demir, kutsall›¤›; pirinç ise ekonomik durumu ve sosyal statüyü ifade etmektedir.(Foto.13-14) Demirin kutsall›¤›, Allah taraf›ndan verilmifl bir maden olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu durum Hadîd Sûresinin 25. âyetinde flu flekilde ifade edilmektedir: “...Kendisinde büyük bir kuvvet ve birçok faydalar bulunan demiri indirdik, onda hem çetin bir sertlik, hem de insanlar için birçok menfaatler vard›r.”3 O nedenle, demirden yap›lan tokmaklar sadece Üsküdar’da de¤il tüm Anadolu kentlerinde “kutsal” say›lmaktad›r.4 549
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Zenginin kap› tokma¤› a¤›rd›r
Ailelerin Mesleklerini ‹fade Eden Tokmaklar Üsküdar’da özellikle de Kuzguncuk’taki konut kap›lar›n›n üzerinde bulunan “el biçimli” tokmaklar, süslemeleri ve ifllevsel boyutlar›yla kuyumculuk mesle¤ini icra eden aileleri temsil eder. Söz konusu tokmaklar, kuyumculu¤un ince bir iflçili¤e ve zerafete dayal› bir meslek oldu¤unu göstermek amac›yla “kad›n eli” biçiminde yap›lm›flt›r.(Foto. 15) Dantelli kumafl parças› fleklinde tokma¤›n bilek k›sm›na ifllenen motif kuyumculu¤un zerafetini; bilek üzerine ifllenen saat ile orta parmak üzerine yerlefltirilen yüzük ise, bu mesle¤in inceli¤ini vurgulamaktad›r.5 S›hhiyeci (doktor) olarak bilinen aileler, hem mesleklerini ifade etmek hem de toplumsal statülerini dile getirmek amac›yla konut kap›lar›ndaki tokmaklar› “y›lan” biçiminde yapt›rm›fllard›r.6 (Foto.16) Bilindi¤i gibi ça¤lar boyunca tüm toplumlarda sa¤l›¤›n ve keskin zekan›n simgesi olan y›lan, ayn› zamanda eski Yunan mitolojisindeki sa¤l›k tanr›s› Asklepios’un7 da simgesidir. Gerek kuyumculuk gerekse t›p gibi meslekleri simgeleyen unsurlar›n kap› tokmalar›na ifllenmesi sadece Üsküdar’da de¤il baflta Amasya,Tokat olmak üzere birçok Anadolu kentinde karfl›m›za ç›kan bir durumdur. Sözkonusu kentlerin ‹stanbul’la olan ticaret iliflkileri ve o flehirlerde yaflayan gayr-i müslim tebaan›n bir k›sm›n›n ‹stanbul’daki Kuzguncuk’a yerleflmesi kültürel iliflkiyi aç›klamas› yönünden kayda de¤erdir. 550
M ‹ M A R ‹ D E S ‹ M G E L E R ; Ü S K Ü D A R ’ I N K A P I T O K M A K L A R I
Fakirin kap› tokma¤› ise mütevaz›d›r
Hayvanc›l›kla u¤raflan aileler ise, genifl sürülere sahip olduklar›n› göstermek amac›yla “Koç Bafl›” biçiminde yap›lm›fl tokmaklara konut kap›lar›nda yer vermifltir. (Foto 17) “Koç Bafl›” Biçimli Tokmaklar Hayvanc›l›kla U¤raflan Aileleri Temsil eder. (Foto 17) Üsküdar’da dokumac›l›kla u¤raflan ailelerin kap›lar›nda ise “eli belinde” kilim motifinden esinlenerek yap›lm›fl tokmaklar yer almaktad›r. (Foto 18) Tokmaklar›n, tutacak k›s›mlar›nda “baklava” motifi bulunanlar öteden beri dokumac›l›k yapan aileleri temsil ederken; tutacak k›s›mlar›nda motif bulunmayan tokmaklar ise dokumac›l›k mesle¤iyle seferberlik zaman›nda tan›flan aileleri temsil etmektedir. Söz konusu tokmaklar›n tutacak k›s›mlar›, bu ailelerin dokumac›l›k mesle¤ini sonradan ö¤rendiklerini vurgulamak amac›yla bofl b›rak›lm›flt›r.8
Ev Sahibinin Medeni Durumunu ‹fade Eden Tokmaklar Üsküdar’da ailelerin mesleklerini ifade eden tokmaklar›n yan›nda, ev sahibinin özel yaflam› ve medeni durumu hakk›nda bilgi veren tokmaklara da rastlamak mümkündür. Bunlar içinde belki de en ilginç olan›, üzerinde “yara izi” bulunan “el biçimli” tokmaklard›r. Tokma¤›n üzerine ifllenen yara izi, tokma¤›n bulundu¤u konutta 551
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Tokmaklar›n çizimini kuyumcular yaparken; dökümünü ise demirciler yapmaktad›r. (Foto 9-10)
Orta halli ailelerin kap›lar›n› ise “flak flak” ad› verilen kap› halkalar› süslemektedir. (Foto 11-12) (Foto 12 sa¤ sayfa)
Foto 10
Foto 11
“dul bir kad›n›n” varl›¤›n› simgelemektedir. Üzerinde yara izi bulunan tokmaklar, daha çok Kuzguncuk gibi gayr-i müslim ailelerinin s›kça bulundu¤u yerleflim birimlerinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. (Foto 19)
T›ls›ml› Semboller ‹fllenen Tokmaklar Üsküdar’da hem eski Türk törelerini yaflatmak hem de kap›lara sanatsal bir görünüm kazand›rmak amac›yla, tokmaklara eski Türk törelerine ait t›ls›ml› semboller de ifllenmifltir. Bu davran›flla, “eve gelen kiflinin tokmaklardaki totemik-flamanik simgelere dokunmas› sa¤lanarak, geldi¤i eve kötülük etmemesi” amaçlanm›flt›r. Tokmaklara ifllenen t›ls›ml› sembollerin bafl›nda “el” ve “Mühr-i Süleyman” gelmektedir. Bunlardan “el” biçimli tokmaklar›n Türk-‹slâm kültüründeki “dahalet” inanc›yla do¤rudan iliflkisi bulunmaktad›r. Dahalet inanc›nda “Eline dokundu¤un kifli senin kan düflman›n da olsa sana kötülük edemez” inan›fl›, ev sahibinin elini 552
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Pirinç “sosyal statüyü”, demir ise “kutsall›¤›” ifade eder kap› tokmaklar›nda (Foto.13-14)
Kuyumculu¤un zarafetini ve ince iflçili¤ini temsil eden “el biçimli” tokmak (Foto.15)
“Koç Bafl›” biçimli tokmaklar hayvanc›l›kla u¤raflan aileleri temsil eder. (Foto 17 sa¤ sayfa)
554
temsil eden el biçimli tokmaklara “Eve gelen kifli ev sahibinin elini tutmufltur. Art›k ondan ne bu eve ne de bu ev halk›na kötülük gelir” fleklinde yans›m›flt›r.9 Anadolu’da tabiat üstü güçlere sahip olma arzusuyla gücünü Allah’tan ald›¤›na inan›lan ve bu nedenle her dönem fler güçlerden korunman›n yegane sembolü olan Mühr-i Süleyman’a da “ev sahibini ev yaflam›nda hikmetli k›lmak” amac›yla tokmaklarda yer verilmifltir.10 (Foto 20-21-22)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Foto 18
Mühr-i Süleyman Hz.Süleyman’›n dokuz çeflit mucizesinden biridir. “ Süleyman aleyhisselâm›n bir mührü vard›. Üzerinde ismi-i a’zam duas› yaz›l› idi.O dua ile her iste¤i kolay olurdu.Kendisine kabul olunan ismi a’zam duâs›, ona bütün mahlukat›n dilini ve ilimlerin s›rlar›n› ö¤retti.Cinlerin,rüzgar›n ve hayvanlar›n t›pk› insanlar gibi Süleyman aleyhisselama itaat etmeleri emredildi.”11
Mahremiyet Duygusunun ‹fade Edildi¤i Tokmaklar Kültürel özellikler, yaflay›fl tarzlar›, inançlar, al›flkanl›klar ve iklim flartlar› toplumlar›n yerleflme dokular›n› etkileyen unsurlar›n bafl›nda yer almaktad›r. Bu nedenledir ki, geleneksel Türk kent dokusu içinde yaflayan insanlar›n kültürel ve ekonomik yap›lar›n› yans›tan, kendine has özelliklerini d›fla vuran ayr›nt›larla gizlidir. Bu ayr›nt›lar›n bafl›nda ise, “mahremiyet” duygusu gelmektedir. ‹slamiyet’le birlikte toplumsal yaflant›m›z›n hemen her alan›nda kendini hissettiren “mahremiyet” duygusu, “içe dönük, d›fla kapal›” bir yaflam biçiminin do¤mas›na neden olmufltur. Bunlar için de kap› tokmaklar› birer mahremiyet simgesi olarak geleneksel Türk mimarisinde yerini alm›flt›r. Üsküdar’daki kap›lara “cinsiyet, mahremiyet ve sosyal hiyerarfli” esas›na göre monte edilen üçlü tokmaklardan sa¤ kanat üzerinde yer alan “erke¤e”, sol kanat 556
M ‹ M A R ‹ D E S ‹ M G E L E R ; Ü S K Ü D A R ’ I N K A P I T O K M A K L A R I
Sa¤l›¤›n simgesi y›lan Üsküdar’daki kap› tokmaklar›nda doktorluk mesle¤ini temsil eder.(Foto16)
Üzerinde yara izi bulunan “el biçimli” kap› tokma¤› örne¤i (Foto 19)
“Mahremiyet” duygusunun anlam buldu¤u üçlü kap› tokmaklar› (Foto.23-24)
Kap›lar ve kap› tokmaklar› üzerinde yer alan “Mühr-i Süleyman” manevi bir z›rh› temsil eder. (Foto 20-21-22)
üzerinde yer alan “kad›na” ve sa¤ kanad›n alt k›sm›nda bulunan tokmak ise “el ula¤›” ad› verilen “evden eve mesaj götürüp getiren” çocuklara aittir. (Foto 2324) Bu tokmaklar› önemli k›lan as›l nokta ise ç›kard›klar› seslerdir. Döküm ustalar›n›n hünerli ellerinde de¤iflik tonlarda ses ç›kartacak biçimde imal edilen tokmaklar, biçim olarak ayn› olsalar da ç›kard›klar› “ses” bak›m›ndan farkl›d›rlar. Bunlardan kap›n›n sa¤ kanad›n›n üzerinde yer alan tokmak, biçim olarak “büyük” ve ses olarak “tok”; sol kanat üzerinde yer alan tokmak, biçim olarak “daha küçük” ve ses olarak “daha ince”; sa¤ kanad›n alt k›sm›nda yer alan tokmak ise biçim olarak “en küçük” ve ses olarak “en tiz” sese sahiptir.
Sosyal Hiyerarfliyi ‹fade Eden Tokmaklar Üçlü tokmaklar›n kap›lara monte edilifl biçimlerini “sosyal hiyerarfli” bak›m›ndan inceledi¤imizde, “kad›n›n erkek karfl›s›ndaki statüsünü” vurgulayan bir di557
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
zayn anlay›fl› da karfl›m›za ç›k›yor. Üzerinde üç tokmak bulunan kap›lar›n sa¤ kanad› üzerinde erke¤e ait tokmak bulunurken; sol kanat üzerinde yer alan ve kad›na ait olan tokmak ise biraz afla¤›da ve ilk tokma¤›n solunda yer almaktad›r. Kap›larda karfl›m›za ç›kan bu düzen, geleneksel Türk aile yap›s›n›n bir yans›mas› olarak de¤erlendirilebilir. Geleneksel Türk aile yap›s›n›n ‹slâmî ö¤elerle flekillenmesi sonucu ortaya ç›kan ataerkil aile düzeni, Tokat’taki üçlü tokmaklar›n kap›lara monte edilifl biçimlerinde de etkili olmufltur. Öyle ki üçlü tokmak düzeninde yer alan kad›na ait tokma¤›n erke¤e ait olana göre daha afla¤›da biraz da sa¤›nda yer almas›, sokakta erke¤inin sa¤›ndan biraz da arkas›ndan yürüyen Anadolu kad›n›n›n durumunu an›msatmaktad›r.
Kap› Tokmaklar›na ‹fllenen Medeniyet ‹puçlar› Bütün bu anlatt›klar›m›zdan flöyle bir sonuca varabiliriz: Bir mimarl›k yap›s›, sadece üstü örtülmüfl duvarlar›n hapsetti¤i mekandan ibaret de¤ildir. Bofllu¤una var›ncaya kadar, hapsedilmifl mekan birtak›m yollara baflvurularak daha hareketli, daha zengin, daha yaflam› güzellefltirecek biçimlere ulaflt›r›labilir. Bunun en kayda de¤er örneklerinden biri de –Üsküdar örne¤inde görüldü¤ü gibi– kap› tokmaklar› olmufltur. Kap›y› çal›p evdekilere haber vermeye, tutup çekerek kapatmaya yarayan tokmaklar, fonksiyonlar› bak›m›ndan da ev sahibinin ekonomik durumunu, mesle¤ini, zevkini, medeni durumunu ve sosyal statüsünü yans›tan ayr›nt›larla doludur. Estetik de¤erleri bak›m›ndan da kap›lar›n gerdanl›¤› ve küpesi olarak, bir devrin sanat görüflünü ve yaflam tarz›n› dile getiren ender eserlerden biridir. D‹PNOTLAR * Bu çal›flmada yeralan bilgilerin tamam›na yak›n› “Sözlü Kaynaklara” dayanmaktad›r. “Etno¤rafik Mülakat
Yönteminin” Kullan›ld›¤› Bu çal›flma, Kaynak kiflilerden elde edilen bilgiler ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. 1 Mutlu Özgen, ”Osmanl› Kentinde Mahalle”, Toplumsal Tarih Dergisi, ‹stanbul 2006, s. 62-64. 2 Aysel Yo¤urtçuo¤lu ile yap›lan mülakat notlar›,‹stanbul 2004. 3 Elmal›l› Hamdi Yazar, Kur’ân-› Kerîm ve Meâl-i fierîfi, ‹stanbul 2002, s.540. 4 Mutlu Özgen, “Tokat’›n Kap› Tokmaklar›”, Popüler Tarih Dergisi, ‹stanbul 2005, s.16-20. 5 Erdem Demirciyan (kuyumcu) ile yap›lan mülakat notlar›, ‹stanbul 2004. 6 ‹shak Mirzahi ile yap›lan mülakat notlar›, ‹stanbul 2004. 7 Secda Saltuk, Arkeoloji Sözlü¤ü, Ankara 1993, s.121. 8 Aysel Yogurtçuo¤lu ile yap›lan mülakat notlar›, ‹stanbul 2004. 9 Mutlu Özgen, a.g.m., s.18. 10 a.g.m., s.19. 11 “Hz.Süleyman”, Rehber Ansiklopedisi, XV, 367-368.
558