Arapça Baz› Edebî Eserlerde Üsküdar A R fi .
G Ö R .
H A Z E M
S A ‹ D
M U H A M M E D
El Ezher Üniversitesi / M›s›r
Yüzy›llar boyunca Üsküdar, hadis, tefsir, f›k›h gibi ilimlerle meflgul olan binlerce ilim adam›n›n yetiflti¤i ve yaflad›¤› merkezlerden biri olmufltur. Buras› eflsiz el yazmas› kitaplarla dolu olan kütüphaneleri, tekke ve zaviyeleri bar›nd›ran bir kültür flehridir. Üsküdar, co¤rafyas›, konumu, kültürel ve tarihsel geçmifli ile Asya co¤rafyas›n›n en önemli yerlerinden biridir. Zira Üsküdar, Anadolu ve Asya’n›n Avrupa’ya aç›lan kap›s›d›r. Ayn› anda yaln›zca ‹stanbul’un Anadolu’ya aç›lan kap›s› de¤il, Irak, M›s›r ve Arabistan’a da aç›lan kap›s›d›r. Bu vesile ile “Üsküdar” ad›, Arapça tarih, edebiyat, flecere, biyografi, vefiyat, f›k›h1 ve tefsir eserlerinde geçmektedir. Bu yüzden tebli¤imizi dört bölümde ele alaca¤›z. 1. 2. 3. 4.
Arapça Tarih Eserlerinde Üsküdar Baz› fiecere ve Biyografi Eserlerinde Üsküdar Arap fiiirinde Üsküdar Yeni Arap Edebiyat›nda Üsküdar
1- Arapça Tarih Eserlerinde Üsküdar “Üsküdar” ad›, baz› Arapça tarih eserlerinde zikri geçen belli bafll› büyük olaylarda geçmektedir. Meselâ tarihî eserlerde bahsedilen, Araplar›n ve bilhassa Abbasilerin, Bizans’a düzenledi¤i seferlerde Üsküdar s›k s›k zikredilmektedir. Ayr›ca, Osmanl› Devleti’nin, M›s›r, Irak ve ‹ran’a düzenledi¤i seferlerden bahsedilirken “Üsküdar”dan bahsedilmektedir. Çünkü Üsküdar, Arap ordular›n›n Avrupa’ya geçit noktas› ve Osmanl› ordular›n›n da Do¤u seferleri için ilk hareket noktas›d›r. Di¤er bir tespitimiz: Surre Alaylar› ve Hac yolculu¤u üzerine yaz›lan çal›flmalar ve seyahatnamelerde Üsküdar ad›n›n geçiyor olmas›d›r. Çünkü Surre
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Surre Alay› (D’ohsson, Tableau General, II, Paris 1790)
Alaylar› ve Hac yolculu¤u Üsküdar’dan bafllamaktad›r. Meselâ, el-Mekenisi’nin Arapça Seyahatname’sine göre Osmanl› hac›lar›n›n hac yolu Üsküdar’dan bafllay›p, Kartal’dan geçer ve Gebze’ye do¤ru devam eder.2 1852/ 1217 ‘de Ölen fiihabüddin Mahmûd el-Ba¤dâdî el-Alusi, ⁄arâibül-‹¤tirab adl› eserinin farkl› bölümlerinde ‹stanbul’dan bahsederken Üsküdar’›n vas›flar›n› flöyle anlatmaktad›r: “ ‹stanbul’un karfl›s›nda, sahilin do¤u taraf›nda Üsküdar bulunur. O da mamur bir beldedir. Nüfusu otuz bin veya daha çoktur… ‹stanbul, Galata ve Üsküdar’›n toplam nüfusu bir milyondur. Bu nüfus içerisinde insano¤lunun bütün s›n›flar› bulunur… fiehrin evlerinin ço¤u ahflaptand›r ve tafltan yap›lan evlerin say›s› çok azd›r… Birçok yol kenar›nda yolcular›n tatl› su içmeleri için haz›rlanan yerler vard›r. fiehrin suyu flehir d›fl›ndan gelmektedir. Su, ya¤murun bollu¤u ve azl›¤›na göre çok veya az olur. Evlerin ço¤unda evlerin damlar›ndan inen ya¤mur suyunu biriktirmek için depolar bulunur. Bu depolarda biriken ya¤mur sular›, ev sahiplerinin bir senelik su ihtiyaçlar›n› karfl›layabilir.”3 el-Alusi, ayn› eserde Üsküdar üzerine de fliir yazm›flt›r. Bunu da “Arap fiiirinde Üsküdar” bafll›kl› bölümde ele alaca¤›z. 668
A R A P Ç A
B A Z I
E D E B Î
E S E R L E R D E
Ü S K Ü D A R
2- Baz› fiecere ve Biyografi Eserlerinde Üsküdar Üsküdar, Osmanl› ilim ve âlimlerinin merkezlerindendir. Onun için Üsküdar ad› flecere, biyografi ve vefiyat eserlerinde, yüzölçümü bak›m›ndan daha büyük olan baz› flehirlerden daha çok geçer. Celaleddin Abdurrahman Suyuti, Lübbü’llübab fî tahriri’l-ensâb adl› eserinde, “Üsküdarî veya Üsküdarl› olan kifli belde-i Rum’da mevcut olan Üsküdar’a mensuptur”4 demektedir. fiecere eserlerinden say›lan Abdurrahman el-Ensârî’nin Tuhfetü’l-muhibbin ve’l-ashab fî ma’rifeti ma li’l-medeniyyin min Enseb adl› eserinde Medine’nin en flöhretli ailelerinden say›lan “Üsküdarî” ailesinin soy a¤ac›ndan ve bu aileden üç kiflinin Medine Müftülü¤üne atand›klar›ndan bahseder.5 Tak›yyüddin el-Gazzi (1010/1601), Tabakatü’s-seniyye fî terâcimi’l-hanefiyye adl› eserinde, Sultan Mahmud devri din âlimlerinden biri olan ve hicrî 885’te ölen Molla Hüsrev’in biyografisinden bahsederken “Üsküdar” ad›n› da zikretmektedir.6 Hayreddin Zirikli’nin el-A’lâm adl› biyografi eserinde, on yedi farkl› âlimin biyografilerinden bahsedilirken yine Üsküdar’›n ad›n›n geçti¤i görülmektedir. Zirikli’nin eserinde, bunlar›n dokuzunun Üsküdarl› veya Üsküdar’da do¤up ölmüfl 7 olduklar›n›, alt›s›n›n Üsküdar’da ifl görmüfl ve orada defnedilmifl8 olduklar›n› ve ikisinin de Üsküdar’da çal›flt›klar›n› tespit ettik.9 Üsküdar, Muhammed Emin b. Fazlullah el-Muhibbî’nin (1111/1699) Hulasatü’leser fî a’yani’l-karni’l-hadi afler adl› eserinde on alt› defa zikredilmektedir. elMuhibbî, dört ciltten oluflan eserinde Üsküdarl› olan ve Üsküdarî dedi¤i sadece tek bir alimden bahsetmifltir. O da “kutuplar kutbu, zaman›n mehdisi, asr›n mürflidi olan” Azîz Mahmud Hüdâyî’dir. Eserde onun biyografisi flu beyitle bafllam›flt›r; O din ve dünya, o laf›z ve mânâ En büyük hedef o en yüksek zirve 10 el-Muhibbî, eserinde XI. yüzy›l âlimlerinin biyografilerine yer vermektedir. Bu âlimlerin dördü Üsküdar’da çal›flm›fl ve defnedilmifller,11 dördü de Üsküdar’da sadece çal›flm›fllard›r.12 Bu eserde Üsküdar, baflka âlimlerin biyografilerinde de zikredilmifltir. Meselâ Üsküdar’da do¤mad›¤› ve yaflamad›¤› halde Üsküdar’› anlatan ve onun için fliir yazm›fl bir âlim de dikkati çekmektedir. Bu fliiri de yeri geldi¤inde ele alaca¤›z.13 Ebü’l-Fazl Muhammed el-Muradî (1206/1791) Silkü’d-dürer fî a’yani’s-sâni aflr adl› eserinde XII. yüzy›l âlimlerinin biyografilerini ele alm›flt›r. Eserinde on alt› Üsküdarl› âlimin biyografisine yer vermifltir. Muradî’nin eserinde befl kifli Üsküdarî diye adland›r›lm›flt›r. Bunlar›n dördü, Medine-i Münevvere’nin müftüsü Esad el-Üsküdarî ailesine mensuptur.14 Muradî’nin eserinde Üsküdar’da çal›fl›p defnedilen yedi âlimin15 ve Üsküdar’da çal›flm›fl olan befl âlimin biyografilerine de yer verilmifltir.16 669
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Abdürrezzâk el- Baytar (1335/1916) Hilyetü’l-befler fî târîhi’l-karni’s-sâlis aflr adl› eserinde XIII. yüzy›l›n tarihini ele alm›flt›r. Dört ciltten oluflan eserde, Üsküdar müftüsü Ömer Lütfi Efendi’nin biyografisi anlat›l›rken, onun Üsküdar’›n hukuk meclisine atand›¤›n›n belirtildi¤i k›s›mda bir defa geçmifltir.17 Ba¤datl› ‹smail Pafla’n›n Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsârü’l-musannafîn adl› eserinde Üsküdar ad› otuz dokuz âlimin biyografisinde zikredilmektedir. Onlardan 22’si Üsküdarî ünvan›yla an›lm›flt›r.18 ‹smail Pafla’n›n, Azîz Mahmud Hûdâyî Hazretleri’ni Üsküdarl› ünvan›yla adland›rmad›¤› da dikkat çekicidir.19 Müellif, otuz alt› âlimin alt›s›n›n Üsküdar’da defnedildi¤ini20 on birinin de Üsküdar’da de¤iflik mans›plara tayin edildi¤ini belirtmifltir. Bunlar›n yedisi kad›21, biri ö¤retmen22, üçü ise mutasavv›ft›r.23 Ömer R›za Kehhâle’nin Mu’cemü’l-müellifîn: terâcimü musannifi’l-kütübi’l-arabiyye adl› eserinde, Üsküdar otuz defadan çok geçmektedir. Kehhâle de Üsküdarl› âlimlerden yirmi sekizinin biyografisini yazm›flt›r. Onlardan on befli Üsküdarl› ad›yla zikredilmifl24, sekizi kad›l›k ve müderrislik yapm›fl25 alt›s› ise Üsküdar’da yaflad›ktan sonra oraya defnedilmifllerdir.26 Bu eserin önemi çok büyüktür. Çünkü kaynaklar dipnotta zikredilmektedir. Bu vas›ta ile söz konusu âlimlerin biyografilerinin hangi Arapça eserlerde geçti¤ini biliyoruz. Bu eserlerin en önemlileri, sekizinci hicri yüzy›l›n büyüklerinin biyografilerini ihtiva eden ‹bn Hacer el-Askalânî(852/1449)’nin ed-Dürerü’l-kamine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine adl› eseri, dokuzuncu hicri yüzy›l›n büyüklerinin biyografilerini ihtiva eden Abdurrahman Sehavî’nin ed-Dav’ü’l-lami adl› eseri; Ebü’l-Hasenat Leknevî’nin elFevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-hanefiyye; et-Ta’likatü’s-seniyye ve Muhammed ‹bnü’l-‹mad’›n fiezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb adl› eserleridir.
3- Arap fiiirinde Üsküdar Üsküdar’›n Arapça divanlar›n baz›s›nda geçti¤ini de görüyoruz. Rastlad›¤›m›z fliirlerin en eskisi Abbasiler zaman›nda devrin en büyük flâirlerinden say›lan Buhturî (821-897/ 206-284) divan›nda yer almaktad›r. Buhturî’nin Üsküdar ad›n›n geçti¤i ve 273 h. senesinde yazd›¤› fliiri, el-Haris bin Kaeb’i hicvediyordu ki; flâir, fliirinde Haris’in Üsküdar’dan ölüm haberinin gelmesini umuyordu. Burada Üsküdar kelimesi “ulak” mânâs›yla da kullan›lm›fl olabilir.27 fiiirde Üsküdar ad› flöyle geçmifltir: Bundan sonra, k›sa bir sürede, Üsküdar’da helâkiyle ilgili mektuplar› gelecek. Veya Bundan sonra, k›sa bir sürede, helakiyle ilgili Üsküdar’la mektuplar› gelecek.28 Bu fliir, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali Mes’udî’nin (345/956) Mürûcü’z-zeheb ve maâdinü’l-cevher adl› eserinde geçmektedir. Mesudî, fliirin Abdullah bin elHüseyin bin Sa‘d’a ait oldu¤unu iddia etmektedir.29 1852/1217’de ölen fiihabüddin Mahmûd el-Ba¤dadî el-Alusî, ⁄arâibül- i¤tirâb adl› eserinde, Ba¤dat’ta bulunan arkadafl›na gönderdi¤i mektupta, Ba¤dat’›n ha670
A R A P Ç A
B A Z I
E D E B Î
E S E R L E R D E
Ü S K Ü D A R
vas›na suyuna olan hasretini belirtmifltir. Mektubun cevab›nda Alusî’nin dostu, Ba¤dat’› sanki bu günkü Ba¤dat’›n durumunu anlat›yor gibi tarif ettikten sonra; Üsküdar’a gelme ümidinin oldu¤unu belirtmektedir. Dostunun Alusî’ye yazd›¤› Arapça fliirinin bir k›sm› flöyledir: Vay Ba¤dat’›n haline, ‹zzetlik içinde konaklay›p uçtu Nefsin ne isterse onu içinde bulurdu Sanki cennet-i hulddu ve dâr-› karard› Savafl arslanlar›n›n eviydi, Korkak ve mazlum ona s›¤›n›rd› Bugün Ba¤dat’ta muhtac›n s›¤›na¤› yok Ve halk›ndan da s›¤›n›lacak kimse kalmad› Ve bugün, gördü¤ün kifliler oraya yerlefltiler Ba¤dat’tan uzak dur yoksa sen bilirsin Onun içine kör kavim yerleflti Bunlar da iyileri ve kötüleri ay›rmad›lar Onun içinde maymun önder oldu Ve aslan efle¤e secde etti Ey efendim, ey din y›ld›z› Bize alçak hücum etti Ba¤dat’›n›za esaretinden kaç›fla mahal vermeyenler üflüfltü. Ey bizden göç eden, bilmiyor ki Ondan sonra bu diyarda olanlar› Zilletle küçükler büyüklere hükmettiler E¤er az›c›k gücüm olsayd› Üsküdar’a sürünerek gelirdim.30 Bu fliir o s›radaki Ba¤dat’›n halini anlat›rken ayn› zamanda Üsküdar’›n önemi ve âlimlerin s›¤›nak yurdu oldu¤unu da göstermektedir. Bulabildi¤imiz üçüncü fliir ise el-Muhbbi’nin Hulâsatü’l-eser fî a’yâni’l-karni’lhâdi afler adl› eserinde el-fieyh ‹brahim b. Abdurrahman b. ‹mâdüddin (ö.1087) biyografisi anlat›l›rken geçmektedir. Ad› geçen âlim ile el-Muhbbi’nin babas›yla arkadafll›klar› vard›. fieyh ‹brahim Üsküdar’› b›rakmay› istedi¤inde el-Muhbbi’nin babas› ona flu nasihatleri fliirle veriyordu: Ey kardeflim, iflte üstad›n nasihatidir Bu devir sana zulmetse Bil ki her devir kendi özgürlerine zulmedicidir 671
Gündo¤umunda Üsküdar
Devir seni gurbete ve göçmeye mecbur etse Üsküdar’da gurbetçi ol Onun içinde yürüyen hür ceylanlar vard›r Ceylanlar›n, gözleriyle aslanlar› avlad›klar›n› görürsün Hem de da¤lar› ve tepeleri yemyeflildir Sanki onlar›n üstünde gülnar bahçesi vard›r Onun içinde ömrünü mutlulukla geçir Sevginle geceyi gündüzle birlefltir Ve akrabalar› b›rak, Benden selam söyle vatanlara ve diyara.31 fieyh ‹brahim, bu nasihate flöyle cevap vermiflti : Bu erdem sahibinin nasihatidir, O faziletler ve iftihar edilecek ifllerde öncüdür. Her ilimde kopar›lacak meyveleri vard›r Davran›fllar› büyüklerin hofluna gider. 672
A R A P Ç A
B A Z I
E D E B Î
E S E R L E R D E
Ü S K Ü D A R
Diyor ki, gurbetçi olacak isen Üsküdar’da ol Ve dediklerinin do¤rulu¤unda hiç flüphe yok Evet, O, denizlerle çevrili bir cennettir Ve gündüz günefline benzeyen nur yüzlü çocuktur. Ama onun içinde flu âfl›k Sabretmeye yard›mc› bir sevgili bulamad›.32 Ayn› fliir el-Muhibbi’nin Nefhatü’r-reyhâne ve raflhatu t›lâi’l-hâne adl› eserinde de geçmektedir.33 Üsküdar, Ebü’l-Abbas fiehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer Hafaci’nin Reyhânetü’l-elibba ve zehretü’l-hayâti’d-dünya adl› eserinde, h. 1080’de ölen Mencenek b. Muhammed Mencene¤in, fieyhülislâm Hüsamzâde’nin emriyle Fazlullah el-Muhibbi’nin toplad›¤› fliirlerin bir gazelinde de geçmektedir.34 Mencenek, Üsküdarl› sevgilisine flöyle bir gazel yazm›flt›r: Üsküdar’dan yükselen ay Gönlümü atefllere att› Gece geçiyor ve onun sevgisiyle gözlerim gözyafllar›m› seyrediyor Hata yap›nca özür dilemesini istemememe ra¤men O, özrüme raz› olmuyor. Acaba çektiklerimi hissediyor mu? Yoksa hissetmiyor mu? Sevgisiyle her sabah flafl›r›p kal›yorum Sa¤›m› solumu bilmiyorum.35 Üsküdar’la ilgili buldu¤umuz son fliir ise Filistinli flâir Zekeriya Muhammed’in el-Cevâd Yektaz Üsküdar yani “At Üsküdar’› Geçti” ad›yla 1997’de yay›mlanan divan›d›r. fiâir bir röportaj›nda divan ad›n›, “At› alan Üsküdar’› geçti” deyiminden ald›¤›n› ve fliirle iliflkisi kesilmez bir duruma geldi¤ini belirtmifltir. Siyasi içerikli olan At Üsküdar’› Geçti adl› divanda, Filistinli lider ‹smail Haniye’ye önemli mesajlar verilmektedir.36
4- Yeni Arap Edebiyat›nda Üsküdar Üsküdar’la ilgili yeni yaz›lan eserlerden biri Suriyeli hikâyeci Halilü’l-Naimî’nin “‹ki K›ta’n›n fiehri” ad›yla yay›mlad›¤› bir hikâyedir. Bu yazar, eserinde ‹stanbul’a olan seyahatini anlat›rken; Asya’dan Avrupa’ya geçerken hissettiklerini anlat›p, “insan› flehirlere çeken fley binalar› de¤il tarihidir” demektedir. Ayr›ca Üsküdar’in Asya tepelerinin onda Kahire’yi an›msatt›¤›n› da yazmaktad›r.37 Üsküdar, baz› edebiyat makalelerinde de geçmektedir. Bunun örne¤i Uluslararas› Edebiyat Komitesi Üyesi Muhammed Mahmud Kallo’nun Cünün el-Abkariye yani Dahiler Delili¤i adl› makalesinde geçiyor. Bu makalede Üsküdarl› oldu¤u varsay›lan âlim Emrullah ile ilgili bir hikâye anlat›l›r. 673
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ünlü e¤itimci Emrullah Efendi, her gün Üsküdar’dan karfl›ya geçmek için Üsküdar vapuruna binerdi. Yine bir gün vapura binmiflti ve yan›na ‹ngiltere Büyükelçili¤i’nde çal›flan bir memur oturmufltu. ‹ngiliz memurun cebinde fiam f›st›¤› vard›. Emrullah Efendi çok düflünceliydi, hatta dalg›nd›. Fark›nda olmadan elini kendi cebi imifl gibi ‹ngiliz memurun cebine sokup f›st›ktan yemeye bafllad›. ‹ngiliz memur önce flaka oldu¤unu san›p sustu, ama Emrullah Efendi yemeye devam etti. F›st›k bitmek üzere idi. Memur, Emrullah Efendi’nin dikkatini kibarca çekmek istedi ve sordu: “F›st›¤› nas›l buldunuz?”. Emrullah Efendi kestirmeden “iyi” diye cevap verip, yemeye ve düflüncelerine devam etti. Memur, “Mahallemde bu tür yemifllerden bulunmaz, çocuklar›m da bu f›st›klar› çok sever, eve f›st›ks›z dönsem a¤larlar.” deyince; Emrullah Efendi dönüp “Yaa ne garip!” der, yemeye ve düflüncesine devam eder. Memur, “Lütfen çocuklar›ma da biraz b›rak›r m›s›n›z?” deyince Emrullah Efendi, memura dönüp, “Tabi memnuniyetle” diyerek bir avuç f›st›¤› memurun cebinden ç›kar›p uzat›r ve geri kalan›n› da kendisi yiyip bitirir.38 Hikâyedeki olay›n ünlü e¤itimci Emrullah Efendi ile alâkas›n›n olup olmad›¤› bir yana, bu vesile ile Üsküdar’›n yeni Arap edebiyat›nda da yer etmesi flayan-› dikkattir. Sonuç olarak Üsküdar flehri dünyan›n en meflhur ilim ve kültür merkezlerindendir. Üsküdar ad›n›n Arapça tarih, edebiyat, flecere, biyografi, vefayât hatta f›k›h ve tefsir eserlerinde geçmesi bunun somut bir delilidir. Arap co¤rafyas›ndan uzak olan Üsküdar’›n güzelli¤ini vasf eden Arap fliirinde var olmas›, Türkler ve Araplar aras›ndaki ba¤lar›n derecesini ve Üsküdar’›n önemini bir kere daha ortaya koymaktad›r. D‹PNOTLAR 1 Buna örnek olarak f›k›h âlimi Ali Haydar’›n Dürerü’l-hükkâm flerhu Mecelleti’l-ahkâm adl› eserini gösterebi-
liriz. Emin Efendizâde Küçük Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hükkâm flerhu Mecelleti’l-ahkâm, Beyrut, II, 454. 2 Ahmed Mohemmed el-Mekenisî, el-Doplomesi el-hac, http://pr.sv.net/aw/2006/January2006/arabic/pages010.
htm 3 fiihâbüddin Mahmûd b. Abdullah el-Ba¤dadi el-Alusi, ⁄araibül-i¤tirab, Ba¤dat 1327, s. 55- 70. 4 Ebü’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyuti, Lübbü’l-lübab fî tahriri’l-ensâb (thk. Muhammad Ah-
med Abdülazîz, Eflref Ahmed Abdülazîz), Beyrut 1991, II, 350. 5 Abdurrahman et-Tayyib el-Ensârî, Tuhfetü’l-muhibbîn ve’l-ashab fî ma’rifeti ma li’l-medeniyyin min Enseb,
Tunus 1970, s.46. 6 Tak›yyüddin b. Abdülkadir et-Temîmî el-Gazzi et-Temîmî, Tabakatü’s-seniyye fî terâcimi’l-hanefiyye (thk.
Abdülfettah Muhammed Hulv), Riyad 1983, III, 199-201. 7 Hayreddin Zirikli, el-A’lâm, Beyrut 2002.
Üsküdarl› diye zikredilen âlimler flunlar: 1. Mahmud Aziz bin Fadlullah el- Hüdâyî el-Üsküdarî (ö.1038/1628), VI, 41. 2. ‹smail b. Abdullah el-Üsküdarî (1119/ 1707- 1182/1768) I, 304, 318. 3. Mustafa b. Ömer b. Muhammed el-Üsküdarî (ö.1093/1682) VII, 180. 4. Muhammed Emin Abdülhey el-Üsküdarî (ö. 1149/ 1736), I, 318; VI, 41. 5. Esad b. Hilmi el-Üsküdarî (1050/ 1640-1116/ 1705), I, 300, 304.
674
A R A P Ç A
B A Z I
E D E B Î
E S E R L E R D E
Ü S K Ü D A R
6. Hamid b. Yusuf bin Hamid Ziyaüddin el-Üsküdarî (1111-1172/ 1700-1758), II, 163. 7. Abdulmühsin b. Esad (1138- 1183/ 1725-1769), IV, 1. 8. Üsküdarl› ‹smail b. Abdullah (1119-1182/1707-1768), I, 304, 318. 9. Üsküdar do¤umlu Hamid b. Yusuf (1111-1172/ 1700-175) ? 8 Hayreddin Zirikli, a.g.e., I,.88; IV, 160, 292; VI, 8; VIII, 75, 202. 9 a.g.e., IV, 60; VII, 119. 10 Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-D›maflki el-Muhibbi, Hulâsatü’l-eser fî a’yani’l-karni’l-hadi afler, Beyrut 1284, IV, 327-329. 11 el-Muhibbi, a.g.e., I, 144, 416; II, 72-73; III, 476-478. 12 a.g.e., I, 189-190; II, 319-322; III, 474; IV, 301. 13 a.g.e., I, 23-25. 14 Ebü’l-Fazl Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed el-Murâdî, Silkü’d-dürer fî a’yâni’s-sâni aflr, Kahire 1874,
I, 108, 222-223, 255; III, 83; IV, 34-35. 15 el-Muradi, a.g.e., II, 29, 46, 304; III, 52, 123; IV, 236, 248. 16 a.g.e., IV, 24,37,59-60,236. 17 Abdürrezzâk b. Hasan b. ‹brâhim el-Meydani ed-D›maflki Baytar, Hilyetü’l-befler fî tarihi’l-karni’s-salis aflr
(thk. Muhammed Behce Baytar), Beyrut 1993, I, 492. 18 Babanzâde Ba¤datl› ‹smail Pafla, Hediyyetü’l-ârifin esmâi’l-müellifîn ve asarü’l-musannafin, ‹stanbul 1951,
I, 37, 163, 175, 205, 219, 221 327, 404, 490, 490, 557 ; II, 291, 300, 308, 315, 323, 324, 376, 391, 441, 547, 453 . 19 Babanzâde Ba¤datl› ‹smail Pafla, a.g.e., II, 415. 20 a.g.e., I, 167, 617, 660, 765; II, 364, 384, 511. 21 a.g.e., I, 345, 474, 617, 800; II, 334, 446, 496. 22 a.g.e., I, 44. 23 a.g.e., I, 774; II, 435, 415. 24 Ömer R›za Kehhale, Mu’cemü’l-müellifîn: teracimü musannifi’l-kütübi’l-arabiyye, Beyrut 1957, I, 173; II, 245-246, 277-278; V, 125; VI, 14, 43; IX, 74, 79; X, 20, 154, 280- 281; XII, 28-29, 80, 189, 194, 261.
Üsküdarl› oldu¤u bildirilen âlimler flunlard›r: Mustafa el-Üsküdarî (ö.1203/1789), XII, 216. Mahmud Hüdâyî (ö.1038/1629), XII, 189. Mahmud el-Üsküdarî (ö.1036/1627), IX, 194. Muhammed el-Üsküdarî (1149/1736), IX, 74. Muhammed Kayseri (ö.1151/1738), IX, 79. Muhammed el-Üsküdari (ö.1273/1857), X, 280, 281. Muhammed Devayi veya Talib el-Üsküdarî (ö.1097/1686), XII, 28, 29. 25 Ömer R›za Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifin: teracimü musannifi’l-kütübi’l-arabiyye, Beyrut 1957, I, 41; IV, 88-
89, 116; VII, 297; VIII, 229; XI, 122-123; XII, 61-62. 26 a.g.e., I, 257; II, 16; VI, 65; VII, 104, 156; XIII, 216. 27 Üsküdar kelimesi bir çok eserde “ulak” mânâs›yla kullan›lmaktad›r. Bunun örne¤ini Harizmî’nin Mefâtihü’l-ulum’unda bulmak mumkündür. Ebû Abdullah Kâtib Muhammed b. Ahmed b. Yusuf Harizmi, Mefâtihü’l-ulum, Kahire 1342, s.50. 28 Hasan Kâmil Sirafi, fierhu divani’l-buhtüri, Kahire 1977, III, 1093. 29 a.g.e., s. 1093. 30 fiihabüddin Mahmûd b. Abdullah el-Ba¤dadi el-Alusi, ⁄araibül-i¤tirab, s. 130-137. 31 el-Muhibbi, a.g.e., I, 14-15.
675
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
32 a.g.e., I, 14-15. 33 Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-D›maflki Muhibbi, Nefhatü’r-reyhane ve raflhatu t›lai’l-ha-
ne (thk. Abdülfettah Muhammed Hulv), Kahire 1967, I, 180-185. 34 Ebü’l-Abbas fiehabeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer Hafaci, Reyhânetü’l-elibba ve zehretü’l-hayati’d-
dünya (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), Kahire 1967/1386, I, 232. 35 Ebü’l-Abbas fiehabeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer Hafaci, a.g.e., I, 248. 36 Mohemed Zekeriya, el-Cevad Yectaz Üsküdar, Geze 1997; http://www.nizwa.com/volume26/p211_215.html 37 Halil Ülnuayimi, Medinetül-Kareteyn, http://www.nizwa.com/volume26/p211_215.html 38 Muhemmed Mahmud Kallu, Cününü’l-Abkariye, http://www.odabasham.net/show.phpsid=12976
676