De¤iflen Üsküdar’da Kentsel Kimlik ve Canl›l›k Y R D .
D O Ç .
D R .
A .
N ‹ L A Y
E V C ‹ L
Beykent Üniversitesi
Girifl Tarih boyunca, de¤iflik yaflam biçimleri ve kullan›mlar›n hüküm sürdü¤ü meydanlar, aç›k kamusal mekânlar aras›nda olup, kentlerin önemli bileflenlerindendir. Meydanlar, bir boflluk olmaktan çok, çevresi yap›larla s›n›rlanm›fl çok fonksiyonlu, halk›n tümüne hitap eden kentsel aç›k alanlard›r. Meydanlar kentte yaflayanlar›n adeta bir aynas› gibi yerel kültürü ve sosyo-ekonomik durumu yans›tmaktad›rlar.1 Kentsel mekân›n kimli¤ini biçimlendiren kültürden kültüre farkl›laflan meydanlar, kent tarihinde oldukça eskilere dayanan bir geçmifle sahiptir. Tarihte, “en baflar›l› meydanlar›n kent yaflam›n›n bir parças› olan mekânlar oldu¤u ve fiziksel olarak çok iyi tan›mlanm›fl olduklar› görülmektedir.”2 Baflar›l› olarak tan›mlanan meydanlar›n ço¤unun ortak özelli¤i bir merkez niteli¤i tafl›malar›d›r. Antik Yunan kentlerinin agoralar›, Roma ‹mparatorlu¤unun forumlar› çok ifllevli, baflar›l› ve etkili meydanlar olmalar› yan›nda kentin merkezi de olmufllard›r. Agora ve forumlarda, insanlar fikir al›flverifli yapar, konuflur, buluflur, toplan›r hem de mal al›p verir k›saca hemen her faaliyet gerçeklefltirilebilirdi.3 Ortaça¤ kentinin de en önemli elemanlar› aras›nda yer alan meydanlar hem form hem kullan›m amac› aç›s›ndan agora ve forumlardan daha farkl› bir yap› sergilemektedir. Organik geliflen ortaça¤ kentinin sürprizlerle dolu sokaklar› ve bu sokaklar›n aç›ld›¤› meydanlar insan ölçe¤inde, motorlu tafl›t traf›¤inin bulunmad›¤›, ölçülerin meydanda gerçeklefltirilecek faaliyet ve kullan›c› say›s›yla iliflkilendirildi¤i4 biçimselli¤e sahiptir. Meydan kullan›c›s›na kapal›l›k (enclosure)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Meydan› (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 16)
hissettirmekle birlikte ne klastrofobik bir his uyand›racak kadar küçük ne de kiflinin kendini tan›ms›z bir bofllukta hissedece¤i kadar büyüktür. Ortaça¤ kentinde meydan, ço¤unlukla fonksiyonel ve tan›ml› bir mekând›r. ‹slam kentlerinde ise dinin etkisiyle d›fl mekânlar›n kullan›lmas› büyük ölçüde k›s›tl› oldu¤u için Bat› kültüründeki gibi meydanlar›n bulunmad›¤› görüflü hâkimdir.5 Baz› araflt›rmac›lar ise özellikle Osmanl› kentinde, bat› kültüründeki meydanlar›n ifllevlerini büyük cami avlular›n›n ve çarfl›lar›n karfl›lad›¤› görüflündedir.6 Osmanl› kentinde meydan bir planlama ve tasar›m sonucu de¤il daha ziyade bir soka¤›n genifllemesi veya yollar›n kesiflmesi ile oluflan küçük aç›k mekânlar olarak tan›mlanmaktad›r.7 Osmanl› kentinde meydanlar›n tasar›mlanmas› ve elemanlarla donat›lmas› (saat kulesi, su çeflmesi gibi) Tanzimat dönemindeki Bat›l›laflma hareketleri sonras›na rastlar ki bu da sosyo-ekonomik yap›n›n ve modernleflme çabas›n›n mekâna yans›mas›d›r. Günümüzde, ülkemizde kentsel kamusal alanlarla ilgili tasar›m problemlerinin bafl›nda niteliksizlik, kimliksizlik ve kullan›fll› olmamak gelmektedir. Kamusal aç›k alanlar›n ço¤u ifllevi düflünülmeden geliflen, bu nedenle pek çok ilgisiz aktivitenin biraraya getirildi¤i adeta karmaflan›n hâkim oldu¤u mekânlard›r. Meydanlar›n ço¤unda araç trafi¤inin düzensiz sirkülâsyonu bu mekânlar› büyük trafik adalar›na dönüfltürmüfltür. Özellikle yeni oluflturulan bölgelerde kamusal mekânlar, binalar tasarland›ktan sonra kalan planlanmam›fl, kullan›m› belirsiz boflluklar olmaktad›r.8 Oysa geliflen teknolojinin etkisiyle kentlerde yaflanan de¤iflim sürecinde kentlerin kimli¤ini oluflturan elemanlar›n varl›¤›n›n sürdürül560
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
Üsküdar Meydan› (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 20)
mesini teflvik eden tasar›mlar gelifltirilmelidir.9 Aksi taktirde kimlik elemanlar›n›n kaybedilmesi yani eski kentsel mekâna referans verici hiçbir çaba sarf edilmemesi toplumda geçmifl ile gelece¤in ba¤lant›s›n›n kopmas›na yol açmaktad›r. Bu da yaflad›¤› çevreden hoflnut olmayan, aitlik duygusu geliflmeyen bireylerin artmas›na özetle sa¤l›ks›z bir toplumsal-mekânsal geliflime neden olmaktad›r. Bu çal›flmada ‹stanbul’un geçmiflinde önemli bir yer tutan kentsel aç›k alanlardan Üsküdar Meydan› incelenmekte, tüptünel projesinin bitimi ile mekân›n kimli¤ini ve canl›l›¤›n› yitirmemesi ve bu özellikleri yeni proje sonras›nda da sürdürmesi için öneriler sunulmaktad›r.
1. Kentsel Kimlik ve Canl›l›k Geçen yüzy›ldan beri, tasar›mc›lar, insanlar› çekecek baflar›l› kentsel mekânlar›n nelerden olufltu¤unu belirlemeye çal›flm›fllard›r.10 Farkl› araflt›rmalarda farkl› bileflenler söz konusu olmakla birlikte, temel olan mekândaki yerin ruhu (genius loci) ve canl›l›kt›r. Bir yerin ruhu kiflinin orada hissettikleri, bu nedenle insanlar›n tercih etti¤i, oray› betimleyen yani kentsel kimli¤ini oluflturan unsurlard›r. Canl›l›k ise mekân› tercih eden kiflilerin çoklu¤u ile aç›klanabilir ve mekân›n ruhuna özgü geliflen bir unsurdur. Buradan hareketle baflar›l› kentsel aç›k mekân örneklerinin kimlik özelliklerini sürdüren ve bu özellikleri tasar›mda hissettiren ve canl›l›¤›n var oldu¤u mekânlar oldu¤u söylenebilir. 561
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fiekil 1: Kentsel kimli¤i oluflturan elemanlar (Doxiadis, 1968 ve Ocakç›, 1993’ten uyarlanm›flt›r)
Kentsel kimlik hem kentteki de¤iflimlerden etkilenir hem de baz› sabit de¤iflmezlere sahiptir. Bir mekâna bakarak orada yaflayanlar hakk›nda fikir sahibi olmak ya da tam tersi bireylere bakarak mekân hakk›nda fikir yürütmek mümkündür. Bu nedenle bireyin çevresi ile kurdu¤u iliflki kimli¤in oluflumunda vazgeçilmez niteliktedir.11 Kentsel kimli¤i oluflturan elemanlar›n Doxiadis12 ve Ocakç›’n›n13 çevre s›n›flamas›ndan yararlan›larak üç temel elemandan olufltu¤u söylenebilir. Bunlar do¤al çevreden kaynaklanan kimlik elemanlar›, befleri çevreden kaynaklanan kimlik elemanlar› ve insan eliyle infla edilmifl çevreden kaynaklanan kimlik elemanlar›d›r. (fiekil 1) Doxiadis14 ve Ocakç›’n›n15 bu s›n›flamas›nda kulland›¤› kentsel kimlik elemanlar› kentsel tasar›mda alg›lama ve kent imaj› olgular›nda temel belirleyicilerdir. Bu elemanlar kentin görsel etkisini, görsel kalitesini ve mekânsal karakterini belirlemekte yard›mc›d›rlar. Ocakç›16 kentsel kimlik elemanlar›ndan üç anahtar eleman›n tasar›ma indirgenebilece¤ini ifade etmektedir ve bunlar›n ba¤lant›larana yol sistemleri, noktalar-merkezler ve bölgeler oldu¤unu belirtmektedir. Bu görüfl çok merkezli dokuda genifl alanlara yay›lan kentsel alanlar›n alg›lanmas›nda kolaylaflt›r›c› bir etkiye sahiptir. Kuban17 bu özelliklerin Lynch’›n kent 562
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
Davran›flsal ö€eler Aktiviteler Canl›l›k
Mekânsal kurgu
fiekil 2: Kentsel canl›l›¤›n bileflenleri23
imgesini yaratan ö¤eler aras›nda oldu¤una da dikkat çekmektedir. Baflar›l› kentsel aç›k alanlar›n göstergelerinden biri de canl›l›kt›r. Canl›l›k, genel bir ifadeyle, de¤iflik zamanlarda bir kentsel mekân› (park, meydan vb) kullanan kifli say›s› olarak tan›mlanabilir. Canl›l›k ve çeflitlilik mekândaki aktivitenin iki temel bileflenidir. Kentsel aç›k alanlara olan ilgi her geçen gün artmaktad›r18 ve bu nedenle canl›l›k kentlerin rekabet gücünü artt›ran bir kaynak olarak görülmektedir. Dolay›s›yla kentsel aç›k alan tasar›m›nda bireylerin gereksinimlerine cevap vermek ve canl›l›¤› sa¤lamak da önem tafl›maktad›r. Bu çal›flmada kentsel kimlik elemanlar›n›n sürdürülmesi için meydan›n ifllevsel ve canl› olmas› da bir zorunluluk olarak görülmüfltür. Literatürde kentsel canl›l›¤› oluflturan çeflitli bileflenler tan›mlanm›fl olmakla birlikte,19 bu çal›flmada Firidin ve Ensici-Aksel’in20 Montgomery’den21 faydalanarak oluflturduklar› üç ana bileflen kullan›lm›flt›r. Buna göre aktiviteler, davran›flsal ö¤eler ve mekânsal kurgu bir kentsel mekânda canl›l›¤› sa¤layan parametrelerdir. (fiekil 2) Aktivite ile belirtilmek istenen, mekânda yer alan ifllevlerin birbirini desteklemesi, çeflitlili¤i ve kiflilerin ihtiyaçlar›na hitap edebilmesidir. Davran›flsal ö¤eler bireyin davran›fl› ile mekân aras›ndaki iliflkiyi ifade eden, okunabilirlik, imgelenebilirlik, duyusal deneyim ve kifliselllefltirme gibi biliflsel süreçlere ba¤l›d›r. Mekânsal kurgu ise mekân›n eriflilebilirli¤i, geçirgen oluflu, ölçek ve nirengilerin varl›¤› gibi fiziksel özellikleri kapsamaktad›r.22 (Firidin ve Enflici-Aksel, 2006) Sonuçta kentsel kimlik elemanlar›n›n sürdürülmesi ve tasar›ma yön vermesi ile canl›l›¤›n da sa¤lanmas› sonucunda oluflan kentsel mekânlar›n, bireylerin s›kça tercih etti¤i mekânlar oldu¤u söylenebilir. (Piazza del Campo-Siena, Piazza San Pietro-Roma, Ortaköy Meydan›-‹stanbul gibi). 563
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
1940 öncesi Mihrimah Sultan Camii ve Üsküdar sahili (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 13)
2. Üsküdar Meydan› ve Tarihsel Geliflimi Günümüzde Üsküdar Meydan› olarak adland›r›lan kamusal aç›k alan, Üsküdar ilçesinde, ‹stanbul Bo¤az›’n›n Marmara Denizi’ne aç›lmaya bafllad›¤› kesimde, denizden yaklafl›k 1m yükseklikte,24 Mihrimah Sultan Camii ve Külliyesi, III. Ahmed Çeflmesi, Yeni Valide Camii ve Külliyesi, Selman A¤a Camii ve iskelelerle çevrelenen bir konuma sahiptir. 2004 y›l›ndaki Marmaray (tüptünel) kaz›lar› bafllayana kadar bu mekân önemli bir dü¤üm noktas› olmufltur. Meydan, yo¤un bir yaya ve tafl›t trafi¤ine maruz kald›¤› için büyük bir göbek, baflka bir ifadeyle beton bir trafik adas› görünümündedir. Meydan› gün boyu hareketli ve yo¤un bir ticaret bölgesi çevrelemektedir. Ancak ilerleyen Marmaray altyap› çal›flmalar› ile neredeyse meydan›n tümü kapat›lm›fl, yaya ve tafl›t ak›fl› s›n›rl› çözümlerle Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nde daralt›lm›fl ve meydana ç›kan kimi yollar iptal edilmifltir. Halen süren çal›flmalar esnas›nda tarihe ›fl›k tutacak eski eserlerin kaz› alan›nda bulunmas› ile bunlar›n incelenmesi için yap›lan çal›flmalar bir yandan inflaat alan›n›n kapat›lmas›n› geciktirmekte bir yandan da Üsküdar’›n bir liman olmufl olma olas›l›¤›n› güçlendirerek geçmiflin bilinmeyenlerini ortaya koymaya çal›flmaktad›r.
564
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
Üsküdar Meydan› (Üsküdar Hat›ras›, s. 117)
3. Analiz Üsküdar, ‹stanbul’un fethi ile öne ç›kan yerleflim alanlar›ndan biri olmufltur. Ancak “Üsküdar, ‹stanbul karfl›s›nda her zaman ayr› bir kent gibi görünmüfltür.”25 Yerleflim karakterindeki k›y› band›, ‹stanbul’da kay›klarla sa¤lanan ulafl›mda k›y›lar›n kay›klar›n yanaflmas›na uygun olmamas›, yamaçlar›n dikli¤i ve buralar› aflmak için ç›k›fllar›n yetersizli¤i, Salacak’tan sonra saray alanlar›n›n engellemesi, k›y›n›n lodos rüzgâr›na aç›k oluflu bir yönden Üsküdar’›n avantaj› bir yönden de dezavantaj› olmufl, geliflimi s›n›rl› ve az müdahale ile gerçekleflmifltir.26 Bu özellikleri ile Üsküdar, fetihden bu yana do¤all›¤›n› ‹stanbul’un baflka semtlerine göre daha fazla koruyabilen bir yap›ya sahiptir. 3.1. Kentsel kimlik elemanlar› Bu çal›flmada Ocakç›’n›n27 ta›mlad›¤› ve tasar›ma indirgedi¤i üç anahtar kentsel kimlik eleman› üzerinden incelenme yap›lm›flt›r. a. Ba¤lant›lar-ana yol sistemleri: Tarihsel süreçte geliflimini Ba¤dat yoluna do¤ru yönlendiren ve sahil yolunun tamamlanmas› ancak 1980’li y›llarda mümkün olabilen Üsküdar, günümüzde Anadolu yakas›ndaki Bo¤aziçi yerleflmelerinin ve E-5 karayolu (eski Ankara yolu) ba¤lant›l› tüm çevre yerleflmelerin kentle 565
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Meydan›’ndan bir kesit
ba¤lant›s›n› sa¤lamaktad›r. Güneydo¤udan gelen arter Hâkimiyet-i Milliye Caddesi, iskelelerin önünde meydana ulaflmakta ve Pafla Liman› Caddesi ad›n› alarak kuzeye Beykoz’a yönelmektedir. Bu nedenle kaz› öncesinde meydanda çok say›da düzensiz otobüs ve dolmufl dura¤› yer almaktayd›. Öte yandan ‹stanbul yönüne giden deniz tafl›mac›l›¤› da gün boyu yo¤un biçimde meydana aç›lan iskelelerden sa¤lanmaktad›r. Sonuçta Üsküdar Meydan› 24 saat hareketlili¤in hâkim oldu¤u, hem yaya hem tafl›t trafi¤inin yükünü tafl›maya çal›flan bir dü¤üm noktas›d›r. Marmaray projesi tamamland›ktan sonra meydan›n trafik yükünün daha da artaca¤› düflünülmektedir. Halen kaz› alan› hemen hemen meydan›n tümünü kaplamaktad›r. Proje bitiminde meydan›n bütünüyle bir trafik adas› görünümü ve kullan›m› almas› meydan›n kimliksizleflmesine neden olacakt›r. Meydan eriflilebilirli¤in sa¤land›¤› ancak trafik ile bo¤ulmad›¤› bir düzenlemeye gereksinim duyacakt›r. Aksi halde Üsküdar Meydan› yaln›zca tafl›t trafi¤ine hizmet eden yap›sal tan›mlama ve fonksiyonelli¤i olmayan bir dü¤üm noktas› olarak kalacakt›r. Toplutafl›m araçlar› meydan›n içine girmek yerine, ring yaparak, k›sa süreli duraklama 566
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
Üsküdar Meydan›’n›n havadan görünümü
ile yolcu indirerek, mekân› sakinlefltirmelidir. Meydan otobüs ve dolmufllar›n park alan› olmaktan ç›kar›lmal›d›r. b. Noktalar-merkezler: Bu bafll›kta kentlerdeki önemli k›r›lma noktalar›, meydanlar, transfer merkezleri, ana terminaller, nirengi noktalar› de¤erlendirilebilir. Üsküdar Meydan›nda meydana kimli¤ini kazand›ran tarihi yap›lar nirengi noktalar› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Baflta bütün ihtiflam›yla meydana cephelenen Mihrimah Sultan Camii ve Külliyesi gelmektedir. Meydan›n di¤er önemli nirengi noktas› III. Ahmed Çeflmesi ve Yeni Valide Camiidir. Ayr›ca meydan›n denize aç›lan ucundaki iskeleler de bir nirengi ögesi olarak de¤erlendirilebilirler. Bu ögeler bireylerin meydandaki yönlenmesini sa¤layan, buluflma-toplanma gibi eylemler için referans oluflturan ögelerdir. Kaz› öncesinde var olan bu nirengilere Marmaray Projesi ile toplumun kollektif belle¤ine girecek tüptünelin kullan›m›na ait mekân parçalar› da eklenebilir. Bu kimlik elemanlar›, bireylerin biliflsel haritalar›n›n oluflturulmas›nda, kimlik ve yer duygusunun artt›r›lmas›nda ve toplumsal belle¤in güçlenmesinde etkin rol oynarlar. Ayn› zamanda canl›l›¤›n sa¤lanmas›nda da katk›da bulunurlar. Bu ögeler sayesinde mekân›n im567
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
gesi ve okunabilirli¤i güçlenir. Günümüz Üsküdar Meydan›nda varl›¤›n› sürdüren bu ö¤eler gelcekte de meydana kimlik kazand›rmay› sürdürmelidir. Hatta trafik karmaflas› ile bo¤ulan III. Ahmet Çesmesi trafik yükünün meydandan al›nmas› ile daha da ön plana ç›kabilir. Bir zamanlar deniz kenar›nda olan bu çeflme mevcut trafi¤in azalt›lmas› ya da kald›r›lmas› ile bütün mimari detaylar› ve ihtiflam› ile daha belirgin olacakt›r. Bu ba¤lamda görsel kirlilik yaratan reklam panolar› ile firmalara ait tabelalar da dikkate al›nmal›d›r. Referans noktalar›yla yar›fl›r gibi konumland›r›lm›fl abart›l› büyüklükteki reklam panolar› estetik de¤erlerin de dikkate al›nd›¤› belediyenin gösterece¤i büyüklüklere indirgenmelidir (örnek: Mihrimah Sultan T›p Merkezi, Yöre Market vb). c. Bölgeler: Meydandaki kullan›m türleri ve bunlara ait mekânlar incelendi¤inde Üsküdar Meydan› yo¤un bir ticaret aktivitesine sahne olmaktad›r. Meydanda yer alacak ana ifllev hem mekân›n kimli¤ini yans›tacak hem de canl›l›¤›n› sa¤layacak nitelik tafl›mal›d›r. Ticaret aktivitesi meydana canl›l›k kazand›rmakla birlikte düzensiz, kullan›m çeflitlili¤i gelifligüzel geliflmifl daha ziyade günlük al›flverifle ve yiyecek tüketimine olanak vermektedir. Tarihi mekânlara uygun olmayan düzenlemeler ile bu alanlar kendi kimlikleri olmayan yanl›fl bir kullan›ma maruz kalm›fllard›r. Gelecekte yine ticaret aktivitesinin yer ald›¤›, kültürel ve sosyal aktivitelerin de yer buldu¤u ve mekânla uyumlu geliflti¤i bir yap›sal düzen kurulmal›d›r. Meydan›n aktivite aç›s›ndan boflalt›lmaya ve sadelefltirilmeye ihtiyac› vard›r. Bireylerin durup dinlenebilece¤i, Bo¤az’› seyredebilece¤i seyir noktalar› tasarlanmal›d›r. Tarihi mekânlara verilecek ifllevler tekrar gözden geçirilerek bu k›ymetli alanlar›n haketti¤i kullan›mlara olanak verilmelidir. Restorasyon çal›flmalar› titizlikle sürdürülmelidir (örnek: Mimar Sinan’›n hamam›n›n markete dönüfltürülmesinde karfl›lafl›lan sorunlar) 3.2. Canl›l›k Ö¤eleri Çal›flmada Firidin ve Ensici-Aksel’in tan›mlad›¤› canl›l›k elemanlar› incelenmifltir. a. Aktiviteler: Üsküdar Meydan›nda öncelikle mekâna özgün bir aktivite yani mekândaki kimlik elemanlar›n›n varl›¤›yla o mekâna özgü geliflen bir ifllevden bahsedilemeyece¤i görülür. Çünkü meydan yo¤un bir tafl›t ve yaya trafi¤ince sar›lm›fl, adeta büyük bir trafik adas›, süratle gelip geçilen bir büyük boflluk gibidir. Meydan› çevreleyen ticaret aktivitesi ise meydandaki yap›sal düzenle uyumlu olmayan; her biri sonradan eklenen birimler gibi durmaktad›r. Meydanda canl›l›¤›n bileflenlerinden aktivite, tan›ml› ve mekânla uyumlu de¤ildir. Hatta meydan› saran trafik problemi nedeniyle ço¤u kez bireyler meydanda referans noktalar›n› alg›lamadan, bir ulafl›m arac›ndan di¤erine koflturmaktad›r. Bir kentsel alanda, o alana “ruh” veren aktivitenin do¤ru belirlenmesi, o alan›n do¤ru tasar›m›nda ilk ad›md›r. Bu anlamda Montgomery28 aktivitenin; çeflitli, sokak yaflam›na özgü, geleneksel yap›y› öne ç›karan, insanlara serbest çevreyi izleme olana¤› veren, kafe kültürüne sahip ve çekici niteli¤inin olmas› gerekti568
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
¤ini vurgulamaktad›r. Üsküdar Meydan›nda bu tan›ma uygun belirgin bir aktivite bulunmamaktad›r. b. Davran›flsal ö¤eler: Bu bafll›k incelendi¤inde, mekânda referans noktalar›n›n varl›¤›na ra¤men, kullan›c› üzerinde aidiyet ve sahiplenme duygular›n› gelifltirmeye yeterli tasar›m›n olmad›¤› görülmektedir. Bunun nedeni s›n›rlar›n net olarak çizilememesi ve mekân›n kolay ayg›lanabilir olmay›fl› ile ilgilidir. Mekânda önemli bir tarihi gelenek veya kiflinin duyusal deneyimlerini oluflturan çeflitlilik (malzeme, doku, siluet, renkler, göstergeler, kokular vb.) oluflmam›flt›r. Buna karfl›n meydanda iskeleye yönelifl, yollar›n denize aç›lmas› ve bunu destekleyen parsel düzeni, kullan›c› bireyin meydanda yönlenmesini kolaylaflt›rarak, okunabilirli¤e katk›da blunmaktad›r. c. Mekânsal kurgu: Bir yerin canl›l›¤›n›n artt›r›lmas›nda rol oynayan bileflenlerden biridir. Üsküdar Meydan›nda eriflilebilirlik, uyarlanabilirlik, nirengiler ayr› ayr› düflünüldü¤ünde var olan ancak birliktelikleri düflünülmemifl fiziksel ö¤eler olarak de¤erlendirilebilir. Meydan hem arkadaki mahallelerden hem civar yerleflmelerden eriflilebilir bir özellikte olmakla birlikte, özellikle toplu tafl›m araçlar›n›n düzensiz sirkülasyonu sonucu bir kaos oluflmaktad›r. Yap› sto¤unun uyarlanabilir tasarlanm›fl olmas› olumlu bir özellikken, Tarihi Hamam (Mimar Sinan’›n) gibi yap›lara seçilen yanl›fl kullan›m türleri mekân›n canl›l›¤›n› ve kimli¤ini negatif etkilemektedir. Ayn› flekilde eskiden hamam olan bugün market olarak kullan›lan yap› da mekânda kullan›m türü aç›s›ndan uyumsuzluk yaratmaktad›r. Benzer biçimde nirengi ögelerinin var oldu¤u gözlenmekte ancak bunlar›n etkileri ifllevlerin çeflitlili¤indeki uyumsuzluk ile yaya ve tafl›t sirkülâsyonundaki problemler nedeniyle zay›flamaktad›r.
Sonuç ve Öneriler Üsküdar Meydan› hem kentsel kimlik hem de canl›l›k aç›s›ndan incelendi¤inde, de¤eri yeterince anlafl›lamayan bir kamusal aç›k mekân konumundad›r. Meydan yanl›fl kullan›mlar ve tasar›mlar ile kimli¤ini önemli ölçüde kaybetmifl, büyük bir boflluk ve trafik adas› gibi görünmekte, canl›l›¤a ait ö¤eler ise meydanda kaybolmufl hissi vermektedir. Asl›nda ‹stanbul genelinde meydanlar düflünüldü¤ünde ço¤unlukla araç trafi¤ini kolaylaflt›ran buna karfl›n kentin toplumsal yap›s›n›n merkezinde olamam›fl mekânlar karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda Üsküdar Meydan› canl›l›k ve kentsel kimlik aç›s›ndan zengin bir potansiyeli olan ancak bunu tasar›ma do¤ru yönlendirememifl bir niteliktedir. Özellikle Marmaray Projesi, Üsküdar Meydan›n›n kentsel yaflama kazand›r›lmas›nda önemli bir geliflmedir. Bu sayede meydan bütüncül ve yeni bir kentsel tasar›m ile kimlikli ve canl› bir mekân olabilecektir. Bu ba¤lamda kentsel tasar›mda gelifltirilecek stratejilerin flu ö¤eleri içermesi gerekli görülmektedir: • Halihaz›rda meydan›n s›n›rlar› belirsizdir. Oysa meydan fiziksel olarak iyi tan›mlanmal›, büyük bir aç›kl›k ve boflluk gibi alg›lanmamal›, s›n›rlar› do¤ru tes569
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar Meydan›
pit edilmelidir. Bunun için tarihi yap›lar› s›n›r almak bile yeterlidir. • Meydandaki referans noktalar›n›n tasar›mda ön plana ç›kar›lmas› gereklidir. Meydan›n hâlihaz›rdaki yo¤unlu¤u düflürüldü¤ünde, tarihi binalar›n bulundu¤u cephelerde siluet çal›flmalar› yap›ld›¤›nda, bu yap›larla yar›flmayan, sade yap› düzenleri, boflluklar ya da do¤al peyzaj elemanlar› kullan›larak referans noktalar›n›n kullan›c›lar taraf›ndan alg›lamas› sa¤lanacakt›r. • Meydanda ifllevsellik sa¤lanmal›, bu ba¤lamda sosyal ve kültürel aktivitenin öne ç›kar›lmas› düflünülmelidir. Marmaray kaz›s›nda bulunan eserler bu amaçla kullan›labilir, bir aç›k hava sergisi ve müze (örne¤in tarihi hamam düzenlenerek) meydanda yer alabilir. ‹fllevsel çeflitlilik mekân›n gece gündüz kullan›m› aç›s›ndan da önemlidir. Bu nedenle birbiriyle uyumlu aktivitelere yer verilmelidir. • Meydanda yaya ve tafl›t trafi¤i yeniden ele al›nmal›, meydan›n yayalar›n transit geçifl için kulland›klar› bir mekân olmas› ve tafl›t trafi¤inin meydan› çepeçevre sarmas› önlenmelidir. Toplu tafl›m araçlar› için durak ve cepler yap›lmal› ancak uzun süreli tafl›t bekletilmesi engellenmelidir. Mümkünse tafl›t trafi¤inin arka yollara aktar›lmas› da sa¤lanmal›d›r. Meydan yayalaflt›r›lmal›d›r. • Meydanda yerin ruhu (genius logi) bir baflka ifadeyle o yeri di¤er yerlerden 570
D E ⁄ ‹ fi E N
Ü S K Ü D A R ’ D A
K E N T S E L
K ‹ M L ‹ K
v e
C A N L I L I K
ay›ran temel nitelikler oluflturulmal›d›r. Bu ba¤lamda New York’un Times Square’inin, ‹talya’n›n San Pietro veya Piazza Navona’s›n›n, Rusya’n›n K›z›l Meydan’›n›n, Londra’n›n Trafalgar Meydan›n›n, Fransa’n›n Concorde veya Etoile Meydanlar›n›n birbirlerinden farkl› yer ruhuna sahip olduklar›, kentin markalaflmas›na ve pazarlamas›na katk›da bulunduklar› unutulmamal›d›r. • Günümüzde kullan›c› memnuniyetinin ve halk›n planlamaya kat›l›m›n›n da tasar›ma önemli katk› sa¤lad›¤› bilinmektedir. Bu ba¤lamda kullan›c› görüfllerine yer verilmesi de faydal› olacakt›r. • Meydanda var olan kalabal›kl›k canl›l›k olarak alg›lanmamal›, do¤ru aktivitelerin seçilmesiyle mekândaki bireylerin aidiyet duygular› ve biliflsel özellikleri gelifltirilmelidir. Baflka bir ifadeyle bir yere kofluflturan kullan›c›lar yerine amac› belirli olan kullan›c›lar hedef kitle olmal›d›r. Kullan›c›lar›n özellikle Üsküdar Meydan›na bu belirli amaç için gelmeleri sa¤lanmal›d›r. • Meydanda estetik unsurlar unutulmamal›, özellikle bina cepheleri, tabela, reklam panolar›, tente, kent mobilyalar› vb. gelifligüzel geliflmelere b›rak›lmamal›d›r. D‹PNOTLAR
1 Oktay, D., 2007, “Kentsel Kimlik ve Canl›l›k Ba¤lam›nda Meydanlar: Kuzey K›br›s’ta Bir Meydana Bak›fl”, Mimarl›k, 334, s. 29-3. 2 Oktay, a.g.m., s. 29. 3 Tümer, G., 2007, “Binbir Kent, Binbir Meydan”, Mimarl›k, 334, s. 22-28. 4 Vitrivius, 1960, The Ten Books on Architecture, Dover Publications, New York. 5 Tümer, a.g.m. 6 Cerasi, M. M., 1999, Osmanl› Kenti: Osmanl› ‹mparatorlu¤unda 18. ve 19. Yüzy›llarda Kent Uygarl›¤› ve Mimarisi, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul. 7 Zengel, R., 2007, “Dönüfltürülmüfl Bir Meydan: ‹zmir Konak Meydan›na Analitik Bir Yaklafl›m”, Mimarl›k, 334, s. 40-43 8 Oktay, a.g.m. 9 Ocakç›, M., 1994, Kimlik Elemanlar›n›n fiehirsel Tasar›ma Yönlendirici Etkisi, 5. Kentsel Tasar›m ve Uygulamalar Sempozyumu-Kentsel Tasar›ma Ekolojik Yaklafl›m, 12-13 May›s 1994, MSÜ, ‹stanbul, s. 239-245. 10 Sherman, B. , 1988, Cities Fit to Live In , London, Channel 4 Book, aktaran Montgomery, J. 1998, Making a City: Urbanity, Vitality and Urban Design, Journal of Urban Design, 3, say›:1, s. 93-116; Cullen, G., 1961, Townscape, London, Architectural Press; Lynch, K., 1981, A Theory of Good City Form, Cambridge, MA, MIT Press 11 Ocakç›, 1994, a.g.m. 12 Doxiadis, C.A., 1968, Existics, Hutchinson Co., London 13 Ocakç›, M., 1993, fiehir Kimli¤i ve Çevre ‹liflkileri, Kent ve Çevre Planlamaya Ekolojik Yaklafl›m 17. Dünya fiehircilik Günü Kolokyumu, Bursa, s.163-170 14 Doxiadis, a.g.e. 15 Ocakç›, 1993, a.g.m.
571
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
16 Ocakç›, 1994, a.g.e. 17 Kuban, a.g.e. 18 Oktay, a.g.m. 19 Montgomery, a.g.m.; Bentley, I. ve di¤., 1985, Responsive Environments A Manuel for Designers, Butterworth Sevenoaks, Kent 20 Firidin, E. Ve Enflici- Aksel, B., 2006, ‹stanbul’un Gündelik Yaflam›nda Kad›köy Çarfl›içi’nin Önemi, Tasar›m+Kuram, MSGSÜ Mimarl›k Fakültesi Dergisi, sy. 4, s.78-93 21 Montgomery, a.g.m. 22 Firidin ve Enflici Aksel, a.g.e. 23 Firidin ve Enflici Aksel, a.g.e. 24 Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, 1993, VII, 343-348. 25 Kuban, a.g.e., s. 29. 26 Gül, A. ve Gül, A., 1995, “Güneflin En ‹yi Batt›¤› Yer Üsküdar’dan Harem’e”, ‹stanbul Dergisi, 14, s.34-40 27 Ocakç›, 1994, a.g.m. 28 Montgomery, a.g.m.
572