Marmaray Çalışmalarında Bulunan Arkeolojik Buluntular by Üsküdar Belediyesi

Üsküdar’da Marmaray Çal›flmalar›nda Bulunan Arkeolojik Buluntular›n Yaflama Kat›l›m›n›n Öneminin Bulgaristan’›n Sofya-Filibe Örnekleri ile ‹rdelenmesi Y R D .

D O Ç .

D R .

T ‹ M U R

K A P R O L

Trakya Üniversitesi

B E R K

M ‹ N E Z

Trakya Üniversitesi

E R T A N

V A R L I

Trakya Üniversitesi

Girifl H›zl› kentleflme sonucu kent çekirde¤ini oluflturan merkez, kendini tan›mlayan yaflam tecrübelerinin yans›mas› olarak karfl›m›za ç›kar. H›zl› nüfus art›fl›, k›rsal nüfusun kentsel nüfusa dönüflümü, kenti göç al›r konuma getirmifltir. Geliflen ve de¤iflen insan yerleflimleri ça¤dafl geliflmelerden etkilenmektedir. Nüfus yo¤unlu¤unun artmas› sonucu yeni yerleflim alanlar› aç›lmas› gerekmekte, tarihi merkezler ele al›n›p sürdürülebilirlik kavram› içinde irdelenmedi¤inde köhnemekte, köhneyen tarihi çekirdek ancak marjinal kesimin yaflam alan› haline gelerek, özgün kullan›c›lar›n› yitirmektedir. Bu çal›flmada kentlerdeki rölatif eskime ele al›narak, tarihi binalar›n yer ald›¤› kentsel dokunun rehabilitasyonunda aç›k alan düzenlemeleri ve promenatlar›n önemi vurgulanarak, Filibe kentinde Filibe Ulu Camii, Roma kal›nt›lar› ve ça¤dafl yaflam›n birlikteli¤i ele al›nm›flt›r. Çal›flman›n sonucunda ise tarihi ve kültürel de¤erlerin de¤erlendirilmesinde Üsküdar’da son tarihi buluntular›n›n, yeni kentsel düzenlemeye kat›l›m› ile ulafl›labilecek önemli veriler, örneklemel-

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

erle de¤erlendirilmifltir. Bu de¤erlendirmelerde sürdürülebilirlik kavram› yan› s›ra tarihi merkezin canland›r›lmas› önerilerinde, ça¤dafl yaflam gereksinimlerinin tarihi dokuyu bozmadan, ona öykünerek nas›l sürdürülebilirlik içinde ele al›nmas› gere¤i, ça¤dafl yaflam içinde önceki yaflamlar›n elde etti¤i de¤erlerin bozulmadan güncel yaflama içinde korunmas› sorunu ve de¤er unsurlar›na sahip kent mekânlar›n›n özgünlü¤ünü art›raca¤› gerçe¤i ile yaflama kat›l›m›, sürdürülebilirlik- koruma-ça¤dafl yaflam üçgeni içinde araflt›r›lm›flt›r.

1. Üsküdar’›n k›sa tarihi geçmifli Antik kaynaklara göre, kentin ad› ‹lkça¤’da Khrysopolis (Alt›n flehir) olarak geçmektedir(RE 1899). Bölgede, daha Geç Klasik-Erken Helenistik dönemleri içeren M.Ö. IV. yüzy›lda, Khrysopolis isimli antik kentin varl›¤› belirtilmektedir. Bu tarihî bilgilere göre, bo¤az›n Asya k›y›s›nda gümrük niteli¤inde bir ifllevi de olan antik bir liman kenti bulunmaktad›r. Üsküdar yerlefliminin geçmiflini alg›layabilmek için isminin dayand›¤› tarihi olgular› incelemek gerekir. Bu ba¤lamda, Üsküdar kelimesinin etimolojik incelemelerinde farkl› görüfller bulunmaktad›r. S. Ay›ca, Üsküdar kelimesi hakk›nda bilinen tarihi bilgileri derleyen bir çal›flma yapm›flt›r. Ay›ca, yabanc› kaynaklarda söz edilen Skoutarion kelimesinin, Roma Devrinde Scutun denilen kalkan› tafl›y›c› askerlere Scutarii denildi¤ini ve dolay›s›yla bu s›n›ftaki askerlerin bölgede bir k›fllas› olmas› olas›l›¤›n› yinelemektedir1. Bölge, XII. yüzy›lda Skoutarion olarak tan›nmaya bafllam›flt›r. Nitekim 1203’te ‹stanbul önlerine gelen Haçl› ordusundan Geoffory de Villehardouin’in an›lar›nda buraya Escutaire denilmektedir. Roma Devrine ait Scutarii teriminin yüzy›llarca sonra birdenbire yer ad› olarak ortaya ç›kmas› olas›l›¤› zay›f görünse de, Bizans Devrinde esas› Farsça’dan gelen bu kelime, zaman içinde de¤iflerek Üsküdar fleklini alm›fl olabilir. Osmanl› döneminde Bo¤az’›n Anadolu yakas›n›n en önemli yerleflim merkezlerinden biri haline gelen Üsküdar; XVI. ve XVIII. yüzy›llar› aras›nda, Osmanl› ordusunun Asya yönünde yap›lan seferlerin bafllang›ç noktas› olarak bo¤az›n en hareketli noktas› konumundad›r.2 Bu tarihi perspektiften bak›ld›¤›nda, kentin güneybat› ucunda yer alan ve günümüzde 54 mahalleyi içeren semt, ‹stanbul Metropolitan Alan›’n›n en eski yerleflimlerinden biri olma özelli¤ini kazan›r. Ancak tarihi merkezin konut yerleflimi özelli¤ini günümüzde kaybetme¤e bafllad›¤› ve tarihi merkezin ticari ifllevle yüklenmekte oldu¤u ile karfl›lafl›l›r.3

2- Üsküdar kaz›lar›nda bulunan arkeolojik ve mimari buluntular “Üsküdar-Marmaray Arkeolojik Kurtarma Kaz›lar›” 2004 y›l›nda ‹stanbul 632

Ü S K Ü D A R ’ D A M A R M A R A Y Ç A L I fi M A L A R I N D A B U L U N A N A R K E O L O J ‹ K B U L U N T U L A R I N Y A fi A M A KATILIMININ ÖNEM‹N‹N BULGAR‹STAN’IN SOFYA-F‹L‹BE ÖRNEKLER‹ ‹LE ‹RDELENMES‹

Arkeoloji Müzeleri Müdürlü¤ünce bafllat›lm›fl ve bu müdürlükte görevli uzmanlar ile kaz›lar sürdürülmüfltür. Kaz›lar Nisan 2006 tarihiyle 13-15 serbest arkeolog ve 65 ile 120 iflçi aras› de¤iflen iflçi ile birlikte yürütülmüfltür. Üsküdar meydan›n›n geçmiflte birçok uygarl›¤a zemin oldu¤u düflüncesi, yap›lan kaz›lar ile kan›tlanmaktad›r. T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan 2007 y›l›nda yay›nlanan, 2006’da Alanya’da 24-26 Nisan tarihinde gerçekleflen 15. Müze Çal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyum Kitab›nda arkeolog fiehrazat Karagöz’ün “Marmararay Projesi Üsküdar Meydan› Aç-Kapa ‹stasyonu Arkeolojik Kurtarma Kaz›lar›” isimli tebli¤inde Üsküdar meydan›nda Erken ve Geç Roma dönemi, Erken Osmanl› ve Geç Bizans, Geç Osmanl› ve Cumhuriyet Devri buluntular›na ulafl›ld›¤› ifade edilmektedir. 2-1. Erken Bizans ve Geç Roma Dönemleri Üsküdar meydan›nda, bu dönem kal›t› olarak, yap›m tekni¤i Bizans Dönemi mimarisine ait özellikleri tafl›d›¤› arkeologlarca ifade edilen dikdörtgen planl› bir binadan söz edilmektedir. Apsisli olan bu bina kal›nt›s›n›n d›fl çevre duvarlar›n›n temellerini s›n›rlayan, yak›n tarihe kadar yap›lan binalar›n da temel kal›nt›lar› ile kapland›¤› görüldü¤ü, yak›n tarihte ortadan kald›r›lm›fl kent dokusu temelleri alt›ndan, ortaya ç›kar›lan antik kal›nt›lar›n, Üsküdar tarihine yeni bilgiler sa¤layacak nitelikte oldu¤u uzmanlarca belirtilmektedir. Ayr›ca bu yap› yak›nlar›nda ayn› yap›m özelli¤i gösteren kare planl› di¤er bir yap›n›n da temel duvarlar› ortaya ç›kar›ld›¤› ifade edilmektedir.4 2-2. Erken Osmanl› ve Geç Bizans Dönemleri Üsküdar Meydan›’ndaki orta refüj kaz›lar›nda mekânlar›n içinden ve mekân d›fl›ndaki dolgu topraktan s›rl›-s›rs›z Osmanl› Dönemine ait çanak-çömlek parçalar›, ithal porselen ve seramikler, geç döneme ait cam parçalar›, bol miktarda lüle parçalar›, ‹znik ve Kütahya ifli çini ve seramik parçalar›, bol miktarda flamdan parçalar› ile az miktarda Osmanl› ve Bizans Dönemi’ne ait grafiti çanakçömlek parçalar› toplanm›flt›r.5 Bu da bize bölgenin Erken Osmanl› ve Geç Bizans’a da ev sahipli¤i yapt›¤›n›n göstergesi olmufltur. 2-3. Geç Osmanl› ve Cumhuriyet Devri Üsküdar Meydan›’ndaki kaz›larda XIX. yüzy›l ortas›ndan XX. yüzy›l sonuna kadar çeflitli amaçlarla kullan›lan mekânlar›n (depo, dükkân, ma¤aza gibi) temel duvarlar›n›n tespit edildi¤i ifadesi, eski Üsküdar Meydan›’na iliflkin yak›n geçmifl ve geç Osmanl› Dönemi’ne ait belgeler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.6 633

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

3. Üsküdar Arkeolojik Buluntular›n›n Koruma Tüzüklerdeki Yeri ve Üsküdar Meydan› ve Yak›n Çevresi Kentsel Tasar›m Projesi 3.1. Üsküdar ‹skele Meydan›nda Bulunan Arkeolojik Bulgular›n Ulusal ve Uluslararas› Korumayla ‹lgili Tüzüklerdeki Yeri Üsküdar iskele meydan› kaz›lar›nda ele geçen buluntular, yaln›z Türkiye’nin de¤il tüm insanl›¤›n geçmifline ait bulgulard›r. Bu kaz›larda bulunan arkeolojik ve tarihi eserlerin; tüm insanl›¤›n geçmifline ait oldu¤u gere¤i, bu miras›n uluslar aras› tüzüklerle tan›mlanan koruma gerekçeleri, arkeolojik miras, arkeolojik miras›n yönetimi ve de korunmas› alt bafll›klar›nda ele al›nm›flt›r 3.1.1. Arkeolojik miras: Temel verileri arkeolojik yöntemlerle elde edilen buluntu “Arkeolojik miras” insan varl›¤›n›n her türlü izini kapsamakta ve her tür insan etkinli¤ini yans›tan yerleri, terk edilmifl yap›lar›, toprak ve su alt›ndaki sitler de dâhil olmak üzere her tür kal›nt›y›, bunlarla iliflkili tafl›nabilir tüm kültürel malzemeyi içermektedir.7 Bu nedenle geçmiflteki insan etkinliklerinin temel belgesini oluflturan arkeolojik miras›n, arkeolog ve di¤er bilim adamlar›n›n onu günümüz ve gelecek kuflaklar›n yarar›na incelemesi ve yorumlayabilmesi için korunmas› ve do¤ru yönetimi flartt›r.8 3.1.2. Arkeolojik Miras›n Yönetimi: Arkeolojik miras hakk›nda bilgi toplama ifllemi s›ras›nda, araflt›rman›n hedefi olan arkeolojik verilerin yok edilmemesi temel ilke olarak ele al›nmakta, bu nedenle müdahaleler korumaya yönelik yönü veya bilimsel bak›mdan gerekli olanla s›n›rl› kalmaktad›r. Dolay›s›yla arkeolojik alan›n tümünü kazmak yerine, mümkün olabildi¤ince zarar vermeyen tekniklerle araflt›rma, yerden ve havadan belgeleme ve örnek alma yöntemleri teflvik edilmekte, belgelenecek ve korunacak veriler aras›nda bir tercih yapma zorunlulu¤u ortaya koydu¤u, hatta bazen bir an›t›n tümüyle ortadan kalkmas›na neden olabildi¤i için, kaz› yapma karar›, durum ayr›nt›l› olarak gözden geçirildikten sonra ele al›nmaktad›r. Kaz›lar kentsel büyüme, soygun ve do¤al bozulma gibi etkenlerden zarar ebilece¤i gerekçesi ile an›t ve sitlerde ivedilikle yap›lmaktad›r.9 Antik eserlerin gün ›fl›¤›na ç›kar›ld›¤› kaz› ve araflt›rmalarda, topraktan ç›kan kal›nt›lar›n düzenlenmesi ve in-situ (su alt› buluntular›nda) b›rak›lacak olan sanat eserlerinin sürekli olarak korunmas› çabalar›n› kapsayan “kurtarma” çal›flmas› derhal ve sistemli bir flekilde gerçeklefltirilmektedir.10 634

Washington Tüzü¤ü 1987, Carta Del Restaura: 1931 tüzüklerinde arkeolojik buluntulara ulafl›m çal›flmalar› sonras›nda da hassasiyetin devam etmesi gere¤i, bu eserlerin korunmas› ve yönetimi üzerinde de uzmanl›k gerektirdi¤i vurgulanmaktad›r. 3.1.3. Arkeolojik Miras›n Korunmas›: Tarihî Alanlar›n Korunmas› ve Ça¤dafl Rolleri Konusunda Tavsiyeler, Nairobi 1976 ve Carta Del Restaura 1931 tüzüklerinde tarihî alanlar›n ça¤lar boyunca, sosyal, dinî ve kültürel etkinliklerin çeflitlilik ve zenginli¤inin en somut tan›klar›n› oluflturduklar›, korunmalar›n›n ve ça¤dafl toplumsal yaflant›ya kat›lmalar›n›n kent ve arazi planlama ve gelifltirmesinin temel ö¤elerinden birisi oldu¤u göz önüne al›narak, hangi döneme ait olursa olsun sanat de¤eri ve tarihi an›s› olan tüm de¤erler korunmas›, gere¤i vurgulanm›flt›r.11 “Carta Del Restaura 1931” tüzü¤ünde an›t› oluflturan farkl› dönemlerin hiçbirinin yok edilmemesi, bilim adamlar›n› yan›ltacak eklemelerin yap›lmamas› ve analitik araflt›rmalar s›ras›nda gün›fl›¤›na ç›kan malzemenin da¤›t›lmamas› iste¤i, mimar›n an›t› bir sanatsal ifllevle iliflkilendirmek ve mümkün oldu¤unda bir anlat›m birli¤ine getirme yaklafl›m›, kentlilerin kendi görüfl, an› ve özlemleriyle kent ruhundan kaynaklanan arzular› ve son olarak yönetim kurallar› ile kullan›m›na iliflkin kaç›n›lmaz taleplerin dikkate al›nmas› gere¤i sunulmufltur.12 1964 tarihli Venedik Tüzü¤ü’nün 15. maddesine kentte tarihi geçmifli anlatan y›k›nt›lar›n, mimari unsurlar›n ve buluntular›n sürekli olarak korunmas› için gerekli önlemler al›nmas› gere¤i paralelinde, an›t›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racak ve anlam›n› hiç bozmadan aç›¤a ç›kartacak her çareye baflvurulmas› önerilmektedir.13 1976 tarihinde, Tarihi Alanlar›n Korunmas› ve Ça¤dafl Rolleri Konusunda Tavsiyeler Nairobi’de haz›rlanan tüzükte, tarihî alanlar ve çevreleri, her türlü tehlikeye karfl› etkin biçimde korunabilmesi gere¤i, özellikle özgünlüklerini zedeleyebilecek uygun olmayan kullan›mlar›n, gereksiz eklerin, yanl›fl veya duyars›z de¤ifliklikler gibi zararl› etkenlere veya her türlü kirlenmenin zararlar›na karfl› korunabilmelerinin uzmanlar›n duyarl›l›¤› ile olabilece¤i belirtilmektedir.14 1999 tarihli Tarihi Ahflap Yap›lar›n Korunmas› ile ‹lgili ‹lkeler Tüzü¤ü’nde, her dönemin ahflap yap› tasar›m› ve yap›m tekni¤i, dünyan›n kültürel miras›n›n bir parças› olarak önem gösterilmekte, ahflap yap›lar›n hizmet ettikleri topluluklar›n kültürel izlerini de tafl›d›klar› ve günümüz yaflam koflullar›nda gittikçe azalarak, yok olduklar› belirtilmekte, bu nedenle de toprak alt›nda kalm›fl her türlü mimari kal›tlar›n da kültürel bellek için veri olabilece¤i iflaret edilmektedir.15 3.2. Marmaray Çal›flmalar›, Üsküdar Meydan› ve Yak›n Çevresi Kentsel Tasar›m Projesi Sonras› Yeni Düzenlemenin De¤erlendirilmesi 635

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

Üsküdar’›n yeniden yap›lanmas›nda yerel topluluklar›n ortak hedefler do¤rultusunda örgütlenmeleri, mahalle planlar›; yerel özellikler, talep ve sorunlar potansiyelleri belirleyerek daha çok hemflehrinin fiziki geliflime katk› koymas› sa¤lanmal›d›r. Yerel konular tan›mlanarak, eylem plan› gelifltirmek için mahalle esasl› çal›flmalar yap›lmal›d›r. Planlama sürecinde gerekli olan verileri toplamak, toplulu¤u organize etmek ve kat›l›m ortam›n› yaratmak, planlama ve de¤iflim çal›flmalar› içinde yer almal›d›r. Genifl alanlar› kapsayan planlamalarda, kat›l›m›n imkâns›zlaflmas›, plan üretim aflamas›nda s›k›nt› oluflturmaktad›r. Kentsel uygulamalara kat›l›m, hemflehrilerin çal›flmalarda söz sahibi olmas› sonucu; sahiplenme, koruma, yaflatma konular›nda bilinçlenmelerine de katk› koymaktad›r. Kiflinin yaflad›¤› çevreyi tan›mas›, bildi¤i çevrede yaflamas› mutlulu¤unu artt›racakt›r. Tarihi çevrelerin yap›land›r›lmas›nda, bölgeye gelecek yeni düzenlemelerde; Do¤al eflikler Yapay eflikler Yerleflme dokular› Bölgede yaflayan bireylerin sosyo-ekonomik yap›lar› göz önüne al›nmal›d›r. Kuvvetli iletiflim ortam›n›n oldu¤u, sorumluluklar›n paylafl›ld›¤›, topluluklar›n ilgisini artt›racak mekanizmalar›n geliflti¤i ortamlar için halk›n e¤itildi¤i ortamlar; Belediyenin yat›r›m program› ile ilgili kararlarda yönlendirici olarak, hemflehrilerin ilgisinin uzun süreli olmas› yan› s›ra yaflam kalitelerini de artt›racakt›r.16 Sirel’ler 2006 y›l›ndaki IV. Üsküdar Sempozyumu’nda sunduklar› tebli¤lerinde “Üsküdar’›n planlamas›n›n yak›n çevresi ile ilgili geliflmeleri yads›yan parçac› bir tutumla ele al›nd›¤›n›” ifade ederler, ayn› çal›flmada yeni düzenleme sonras› Üsküdar’›n geçmifl uygulamalarla zaten önemli ölçüde bozulmufl olan tarihi kentsel dokusu, söz konusu plan ile yeniden ve büyük ölçekli bir parçalanma ve de¤iflime u¤rayaca¤›n› iflaret etmektedirler. Ayr›ca bölgenin yer üstü ve yeralt› kültür ve tabiat varl›klar›n›n tam bir envanteri, bu envanterin sonucuna göre ilgili Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu’nun koruma ile ilgili ilke ve kriterlerinin saptanmas›, bölgenin sit alan› olarak belirlenmesi konusunun tart›fl›lmas› gere¤i sav›n› ileri sürerler. Bu çal›flma kapsam›nda “Üsküdar Meydan› Kentsel Tasar›m Projesi” hakk›nda da afla¤›daki hususlar›n alt›n› çizmektedirler.17 ◆ Ticari alanlar›n a¤›rl›kl› oldu¤u, zemin alt›ndaki ilk kattaki dolafl›m alan›nda; Üsküdar merkezindeki yaya hareketlerinin devaml›l›¤›n› sa¤lamaya yönelik bir çaba görülmemektedir. ◆ Zemin alt›ndaki di¤er üç kat›n binek otolar› için park alan› olarak ayr›lm›fl olmas›, Üsküdar merkezine özel araç ak›m›n› teflvik edecek ve trafik yükü artarak ak›c›l›k olumsuz etkilenecektir. Bu durumu önlemek için toplu tafl›mac›l›¤›n teflviki ve özel araç kullan›m›n›n k›s›tlanmas› gerekmektedir. 636

◆ Zemin alt›nda yap›lacak dört katl› inflaat nedeniyle (Resim 1-2) uygulamadaki teknik ve mali güçlükler yan›nda uzun sürecek inflaat süreci nedeniyle Üsküdar merkezinin ulafl›m› ve yaflam› olumsuz olarak etkilenecektir Sirel’ler çal›flmalar›n›n son bölümünde, Üsküdar özelinde; ülkemizde benzer alanlar için örnek teflkil edebilecek bir “planlama – tasar›m – uygulama” çal›flmas›n› gerçeklefltirme f›rsat› halen mevcut oldu¤unu belirterek, Üsküdar’› geçmifl dönemlerde oldu¤u gibi hak etti¤i nitelikli mekânsal düzene kavuflturmak için; tüm kamu kurumlar›, bilim ve meslek kurulufllar› ile eflgüdüm içerisinde ivedilikle çal›flmalara devam edilmesi gere¤ini belirtirler. Sirel’lerin çal›flmalar›nda ifade ettikleri gibi tarihi merkezi kapsayan projelendirme çal›flmalar›nda tüm dünyada, merkezi, yerel yönetim, bilim ve meslek kurulufllar› eflgüdüm içerisinde çal›fl›rlar. Özellikle Türk hükümeti’nin 1983’te UNESCO’ya baflvurarak, ‹stanbul’un Dünya Kültür Miras› Listesi’ne al›nmas›n› istemesi sonucu tarihi yar›madan›n yan› s›ra, Beyo¤lu, Üsküdar, Sar›yer ve Bo¤azlar’› kapsayan bir bütün içinde ‹stanbul 1985 y›l›nda UNESCO’nun dünya kültürel miras listesine al›nm›flt›r. Ancak, ‹stanbul’un Dünya Kültürel Miras listesinde kalabilmesi için üç koflul gereklidir. Birincisi; Koruma imar plan›n›n tamamlanmas›, ikincisi; eserlere yat›r›m için mevzuat düzenleri, üçüncüsü de tek bir muhatap kurum.19 Günümüzde halen ad› geçen koruma plan›n›n olmamas› nedeniyle, ‹stanbul “Tehlikede Olan Kültürel Miras” listesine al›nabilir.20 Bu nedenle Üsküdar’a yap›lacak her müdahale için tüm kamu kurumlar›, bilim ve meslek kurulufllar›n›n efl güdüm içinde çal›flt›¤› uygulamalar› incelemek yerinde olacakt›r. Bu nedenle çal›flmada Bulgaristan’›n Sofya kentinde metro uygulamas›nda metro güzergâh›nda yer alan VI. yüzy›l kal›tlar›n›n projeye etkisi ve yeni düzenlemeleri ile birlikte Bulgaristan’›n di¤er bir tarihi kenti olan Filibe’de yap›lm›fl mimarî kal›tlar›n kent yaflam›ndaki de¤erlendirmeleri alt bafll›kta sunulmufltur.

4. Ça¤dafl Uygulamalarda Tarihi Buluntular›n Yeri: Sofya (Serdica Metrosunun Do¤u Ç›k›fl›)-Filibe(Knize Alexander Batemmberg Yaya Aks›) ‹nsanl›k tarihi boyunca insano¤lu yerleflmeyi ve yerleflmede düzeni akl›na koydu¤u devirde dahi an›tlar› koruma kayg›s›n›n varl›¤›n› gösteren örneklerin bulunabilece¤ini düflünmemizi mümkün k›lar. Genel anlam›yla an›tlar(mimarî yap›lar-sanat, mimari, bilimsel ve kültürel vas›flar› olan nesne, yap›t, yerleflme ve bölgeler), özellikle ilkel toplumlarda, geçmiflin temsilcileri olmaktan çok birer simge olarak kabul edilmifltir. Simge olufllar›ndan ötürü an›tlar›n korunmas› faaliyetlerinin bafll›calar›n›n da, de¤iflik güdümlü siyasi nedenler oldu¤unu düflünmek do¤rudur. Bu nedenler toplumda gücü temsil eden dini 637

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

veya baflka tutumlarla harekete geçirilmifl olabilir. Ancak an›tlara yap›lan, korumayla ilgili müdahale fleklen, devrinin sanat ve estetik anlay›fl› içinde geliflmifl ve buna ba¤l› de¤iflimler göstermifltir. Tarihi ve kültürel mirasa yap›lan her türlü müdahale toplumsal de¤erlendirmenin göstergesidir. Tarih içinde günümüzdeki gibi bir koruma olmasa da, uygarl›k tarihi boyunca, tarihi an›tlar›n, din, pratik, estetik nedenlerle de olsa zaman›n an›t anlay›fl› içinde korunduklar› izlenir. Ça¤›m›zda tarihi an›tlara tarihi deliller olarak bak›lmaktad›r. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda yitirilen ve zarar gören pek çok an›t, yak›n çevresi ve yer ald›¤› yap› grubu ile birlikte de¤erlendirilmifltir. Bu e¤ilimde geleneksel tutumun ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n tahribine karfl› ç›kan davran›fl›n yan› s›ra, modern mimarl›k ve flehircili¤in genel ak›m› içinde ortaya ç›kan de¤iflik de¤erlendirmenin etkisi aç›kça belirmifl ve ilgiyi çekmifltir. Ünlü tasar›mc› Saarinen mimaride ve kentsel düzenlemelerde insan ölçe¤inin önemini savunur. ‹zleyen ve izlenen unsur olarak, yayalar›n ve alg›lamalar›n›n dikkate al›nmas› gere¤ini çal›flmalar›nda vurgular. Tarihi ve kültürel miras›n korunmas›n›n e¤itim de, k›yaslama, de¤erlendirmede gerekli, insan ölçüsüne ba¤l› ölçek için laz›m gelen katalog ve kaynak teflkil etti¤ini, toplum yaflam›nda da ‘modern’i mahkûm etmeden ve geçmifli bozmadan, çirkinlefltirmeden ve yok etmeden, gelecekle ba¤lant› yani süreklilik sa¤lanmas› gere¤ini ileri sürer.21 Geleneksel yap›lar›n; toplumun özelliklerini yans›tan ve çekici bir ürün olarak kabul edilir ve toplumun ça¤dafl yaflam›n›n ilgi oda¤› ve hepsinden önemlisi toplumun geçmiflinin bir belgesidirler. Bu yap›lar, toplumca paylafl›lan bir yap› gelene¤i, çevreye uygun yöresel veya bölgesel bir kimlik, üslup, biçim ve görünüfl tutarl›l›¤› veya geleneksel yap› türlerine ba¤l›l›k, anonim olarak aktar›lan geleneksel tasar›m ve yap› ustal›¤›, ifllevsel sosyal ve çevresel k›s›tlamalara etkin olarak cevap verebilme, geleneksel yap›m sistemlerinin ve zanaatlar›n etkin uygulamas›, gibi ay›rt edici özellikler tafl›rlar. Geleneksel yap›, toplumun gereksinimleri sonucunda, insan eli ile infla edilerek, kent yaflam›nda yer alm›flt›r. ICOMOS’un Ekim 1999’da Meksika’da yap›lan 12.Genel Kurulu’nda kabul edilen Geleneksel Mimari Miras tüzü¤ünde de korunmas› gereklili¤inin vurguland›¤›, bu yap›lar gerek tümü ile korunmas› gerek toprak alt›ndan ç›kan kal›tlar›n›n araflt›rmac›lara sa¤lad›¤› belge nitelikleri ile kültürel miras aç›s›ndan önemlidirler.22 An›tlar›n korunmas› ve ça¤dafl yaflamla ba¤daflt›r›lmas› meselesi, örf ve gelene¤i farkl› ve güçlü bir safha olarak kabul etmek gerekir. Çünkü kar›n toklu¤u insan yaflam› için yeterli de¤ildir, geçmiflle ilgili devaml›l›¤›n verdi¤i ba¤l›l›k ve emniyet hissine ihtiyaç oldu¤u, insanlar›n zaman içerisinde deneyimle gelifltirdi¤i mekânsal düzenin uygunlu¤u ve güzelli¤inin geçmiflle devaml›l›k sa¤lad›¤›, tarihin bir hikâye ve efsane olmad›¤›, insan›n yarat›c›, güdücü vas›flar›n› ortaya ç›kard›¤› olay ve eserler dizisi oldu¤unu da kabullenmek gereklili¤i ileri sürülmektedir. Geçmiflle düzenli bir ilgi kurman›n yap›c› taraflar›n› gözlemek, bunlar› sa¤layan ortamlar› ak›ll›ca bir seçimle korumak, çok kere “kötü yeniyi”önlemek için, ça¤›m›z örnekleriyle o ortamlar› tamamlayarak 638

ba¤daflt›rmak, benlik ve kiflilik kazand›r›c›, insan› ba¤lay›c› bir tutum olarak gösterilmektedir.23 1950’ler sonras› dini, milli, siyasi ve artistik nedenlerle, belgeler halinde tek tek korunmas›na çal›fl›lan an›tlara, çevre yaratan gruplar halinde, sembolik ayr›m›na önem vermeden daha çok insan yap›s› olarak insan ölçüsü veren, yaflama için gerekli emniyetin devaml›l›¤›n› mümkün k›lan unsurlar olarak bak›ld›¤›, uluslararas› tüzüklerde karfl›m›za ç›kmaktad›r.24 Zaman›n süreklili¤i içinde mimar, yaflam› ve çevreyi güzellefltirmeye çal›fl›rken bunu geçmifle ve gelece¤e ba¤layan devaml›l›k içinde yapabilir. Bunu iyi bir flekilde yürütebilmesi içinde “geçmifli ve flimdiki zaman› en iyi flekilde anlam›fl” olmal›d›r.25 Büyüme ve modernleflme ad› alt›nda, neyi yok etti¤ini bilmeden yap›lan yeni düzenlemeler tarihi ve kültürel mirasa ciddi zararlar vermemelidir. Arkeolojik miras bütün insanl›¤›n mal›d›r. Dolay›s›yla korunmas› için gerekli mekânsal düzenlemenin sa¤lanmas› her ülkenin görevidir. Endüstrileflme ve h›zl› nüfus art›fl› kentsel de¤iflimlerin etkisiyle günümüz dünyas›nda tarihi kent mekânlar› ve kentsel alanlar tehdit alt›ndad›r. Kültürel, sosyal ve hatta ekonomik kay›plara neden olan ve geri dönüflü olmayan bu durum karfl›s›nda ICOMOS (Uluslar aras› An›tlar ve Sitler Konseyi) Venedik Tüzü¤ü’nü tamamlamak üzere, tarihi kentler ve alanlarla ilgili bir uluslar aras› tüzük haz›rlamay› gerekli görmüfltür. Bu tüzükle tarihi kentlerin ve alanlar›n korunmas› ile ilgili ilkeler, hedefler ve yöntemler tan›mlanmaktad›r. Tüzük tarihi kent ve bölgelerdeki özel ve kamusal yaflam alanlar› aras›nda uyum sa¤lamay› ve bu alanlarda mütevazi boyutlarda da olsa var olan ve insan belle¤ini oluflturan kültürel de¤erlerin korunmas›n› desteklemeyi hedeflemektedir. UNESCO’nun “Tarihi Alanlar›n Korunmas› ve Ça¤dafl Rolü Konusunda Tavsiye” (Varflova-Nairobi 1976) karar›nda ve baflka birçok uluslar aras› belgede ortaya konuldu¤u gibi, “tarihi kent ve kentsel alanlar›n korunmas›” deyimi tarihi kent ve kentsel alanlar›n yasal koruma alt›na al›nmas›, bak›m› ve restorasyonu için gerekli ad›mlar›n yan› s›ra, gelifltirilmeleri ve ça¤dafl yaflama kat›lmalar› için gerekli uyarlamalar› da kapsamaktad›r.26 4.1. Sofya 1966 y›l›nda bafllayan arkeolojik kaz›lar, metro istasyonu’nun inflas›na kadar devam etmifltir. 1971 y›l›nda yürütülen restorasyon çal›flmalar›ndan sonra, arkeolojik alan metro inflas›n›n Serdica do¤u geçifline entegre edilmifltir. VI. yüzy›la dayanan arkeolojik buluntular›n duvarlar›n›n bir k›sm› do¤u geçiflinde sergi unsuru olarak de¤erlendirilmifltir. 1700 metrekarelik bir alan› kapsayan arkeolojik alan Sofya merkezinin önemli bir nirengi noktas›d›r. Bu alan metro çal›flmalar›n›n tamamlanmas› ile birlikte halka aç›lm›fl ve Sofya’n›n kültürel turizmi’nin en önemli alan› haline gelerek adeta kentin kalbi konumu alm›flt›r. Bu proje Kültür Bakanl›¤›’n›n, Sofya Belediyesi, Sofya Müzesi’nin deste¤i ile 639

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

yürütülmüfl, arkeolojik alan›n sergilenmesi ve restorasyonu Uluslararas› Koruma Örgütüne üye mimar, arkeolog ve restoratörler taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Projenin kente katk› koydu¤u, kentin kalbi niteli¤ini kazanmas› beraberinde, kentliye kültürel ve maddi olarak getiri de sa¤lam›flt›r. Geçici sergiler, müze alan›, seminer alanlar›, kitap tan›t›m›, tiyatro aktiviteleri, caz geceleri, kültürel tart›flmalar, turistik al›fl-verifl, antikac› dükkânlar› vb alanlar projenin getirisi olarak kent yaflam›nda yer alm›flt›r. ‹nsanl›¤›n geçmifline ait bulgular›n araflt›r›lmas› ve sergilenmesinde, merkezi ve yerel yönetimin iflbirli¤i yan› s›ra Uluslararas› deste¤in önemi yan› s›ra kent yaflam›na katk› koyan bir düzenlemeye de bu çal›flma sonucunda ulafl›lm›flt›r. 4.2. Filibe Antik dönem, Osmanl› ve modernist dönemin mimari kal›tlar›n› bar›nd›ran Bulgaristan’›n önemli kentlerinden birisi olan kentin, ça¤dafl yeni kentsel düzenlemelerinin, uluslar aras› tüzüklerdeki öneriler yönünde ele al›nm›fl oldu¤u görülür. Sözü edilen mimarl›k örneklerini bar›nd›ran Kniaz Alexander Batemberg-ulafl›m aks›n›n bu uygulaman›n önemli bir örne¤idir. Bu aks›n bir ucunda Osmanl› dönemi kal›t› Sofya Ulu cami- Antik dönem katl› Roma Stadyumu yer al›r. Roma stadyumu ve Sofya Ulu Camisini yer ald›¤› meydan›, ise sosyalist dönem yap›s› olan Posta Binas›’n›n yer ald›¤› meydana ba¤layan Kniaz Alexander Batemberg aks› bir promenat olarak karfl›m›za ç›kar. Antik dönem kal›nt›lar›n üzerindeki bu promenat›n, iki yan›ndaki kent duvar›n› tan›mlayan binalar›n zeminlerinin alt›nda da devam etmektedir. Bu alanda yeni infla edilen ça¤dafl yap›lar›n, özellikle al›fl-verifl merkezi vb kullan›mlar›nda, binalar›n fleffaf zemin düzenlemeleri ile ziyaretçilerin kentin antik dönemini alg›lamalar›na imkân verilmektedir.

5. Sonuç 1976 y›l›nda Nairobi’de gerçekleflen Uluslar aras› toplant› sonucu haz›rlanan “Tarihi Alanlar›n Korunmas› ve Ça¤dafl Rolleri Konusunda Tavsiyeler” tüzü¤ünde, ça¤›m›z›n kentlerinin benzerleflme ve kifliliksizleflme tehlikeleri karfl›s›nda oldu¤u, kent kimliklerinin temel tafllar›n› ve kültürel varl›klar›n›n ifadesini bulan insanlar ve toplumlar için, geçmifl günlerin bu yaflayan tan›klar›n› hayati önem tafl›d›¤› göz önüne al›nmas› gere¤i belirtilmektedir. Bu olgunun gerçekleflmesinde yerel yönetimlerin rolü kaç›n›lmazd›r. Bu nedenle 1975 tarihli, Amsterdam Bildirgesi’nde yerel yetkililerin kültürel miras›n korunmas›nda özel ve yayg›n sorumluluklar›n›n önemi, “yerel yönetimler tarihî çevrelerde (ister arkeolojik olsun, ister kentsel ve k›rsal kesimdeki kal›tlar olsun) yeni yaflam alan› tasar›m› veya rehabilitasyonu çal›flmalar›nda, bütünleflik koruma ilkelerini uygularken, mevcut toplumsal ve fiziksel gerçeklerin süreklili¤ini 640

Üsküdar Meydan›’nda Marmaray Çal›flmalar›

de hesaba katmak zorundad›rlar” sözü ile vurgulanm›flt›r. Mimarl›k miras›n›n gelecek kuflaklara yans›t›lmas›n›n, halklar›n ortak tarihlerinin ve geleceklerini tan›ma bak›m›ndan veri olmas› nedeniyle önemlidir. Tarihî ve mimarî miras›n kaybedilmesi o an için s›k›nt› yaratmasa da gelecek kuflaklar için s›k›nt› kayna¤› oldu¤u ve bu günkü mirasa en az bir bin y›lda ulafl›ld›¤› bundan daha iyisi için de en az bir bin y›l yaflan›lmas› gere¤i uluslar aras› bir çal›flma ve yay›n olan 2001 y›l›nda yay›nlanan Avrupa Mimarl›k ve Yar›n kitab›nda ifllenmektedir. Bu nedenle 1975 tarihinde yay›nlanan Amsterdam Bildirgesi,34 ◆ Tasar›mc›lar›n tüm alanlar›n ayn› olmad›¤› bilincinden hareketle, yerin kendi özel niteliklerine tasar›mlar›n› ele al›nmak zorunda olduklar›n›n, ◆ Tarihî miras›n estetik ve kültürel de¤erlerinin gerektirdiklerini bilinmesi eski mimarl›k kompleksleri için özel hedef ve planlama kurallar›n›n benimsenmesine yol açmas›, ◆ Bölgesel planlama politikalar›nda, kültürel miras›n korunmas›n› hesaba katmas› ve ona katk›da bulunmas› gere¤ini irdeler. Lewis’e göre “Davran›fllar›yla tarihi geliflimin ve kar›fl›m›n bir ifadesi olan insanlar ve meydana getirdikleri kümeler” kesin olarak bilinmeyen bir amaca, 641

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

gelece¤e do¤ru hareket halindedirler. Öyle ki geçmiflin yo¤un hazm› ile yutuculu¤u ve gelece¤in yap›c›l›¤›, insan ve toplumun her an dayand›¤› iki ana kaynak olmufltur. Bunlar›n ikisinin de itilip at›lamayaca¤› aç›kt›r. Böyle olunca da yarat›c›l›¤› bu gerçeklere uygun olarak düflünmek, geçmiflten insan gelece¤ini flekillendiren diyalekt için an›tlar›n nas›l de¤erlendirilece¤i ve yeni yaflam alan› düzenlemelerinde ele al›n›fllar›, toplumsal düzeyimizin de gelecekte göstergesi olacakt›r.35 Gelece¤e nitelikli kent mekânlar› ve mimari kal›tlar b›rakabilmek için gelece¤imizi planlayan politikalar üretmek ve hayata geçirmek gereklidir. Bu nedenle yerel yönetimler, koruma planlar› ile ilgilenen gruplar›n görüfllerini araflt›rarak, kulland›klar› dan›flma tekniklerini gelifltirmeli ve planlaman›n ilk aflamalar›ndan itibaren bu görüflleri hesaba katmal›d›rlar. Halk› bilgilendirme çabalar›n›n bir bölümü olarak, yerel yetkililerin kararlar›n› aç›kça anlafl›l›r bir dil kullan›larak halka sunmal› ve böylece yörede yaflayanlar bu kararlar›n nedenlerini ö¤renip, tart›fl›p de¤erlendirebilmelidir. Avrupa Kentsel fiart›nda yukar›daki ifade ile sözü edilen uygulamalarda kent merkezlerinin, kültür ve tarih miras›n›n önemli simgeleri olarak korunmalar› gere¤i yinelenmektedir.36 Tarihsel merkezlerin, paha biçilmez mimari miras ö¤eleri olan binalar›, kent mekânlar› ve sokak modelleriyle, geçmiflle bugün ve gelecek aras›nda ba¤lant› kurduklar› gerçe¤i, onlara tarihsel bellek niteli¤i kazand›r›r. Bir kentin kimli¤ini ve belle¤ini sürdürmesini sa¤layan kal›c› önemdeki ö¤elerin flekillendirdi¤i mirastan olan kentsel mimari, bulundu¤u yerin, topografyas›n›n ve ikliminin ürünü olan do¤al ö¤elerin yan› s›ra, insan becerisinin, sanat ve kültür de¤erinin ürünü olan ö¤eleri de içerdi¤inden kent dokusunun önemli ve yeri doldurulamaz bir parças›d›r, kentin ve onun sakinlerinin kimli¤i aç›s›ndan yaflamsal önemdedir. Günümüz ve gelecek kuflaklar›n kimli¤inin oluflturacak bu mekânlar dünya halklar› aras›nda dayan›flma duygusunun oluflmas›nda önemli bir role sahiptir. Kentsel miras, Avrupa Mimari Miras Sözleflmesi’nin 1. maddesinde belirtildi¤i gibi, an›tlardan bina gruplar›ndan ve sit alanlar›ndan oluflur. Tarihi merkezlerde varl›¤›n› hissettiren kentsel bask›ya getirilecek çözüm, yo¤un ve farkl› geliflmelere a¤›rl›k veren geleneksel yaklafl›m ile h›zl› de¤iflim ve geliflimi gözeten ve büyük ölçeklerin kullan›lmas›n› öngören yeni yaklafl›mlar aras›nda dikkatli bir denge kurulmas›n› gerektirmektedir. Yeni geliflmelerin tarihi alanlarla nas›l ba¤daflt›r›laca¤›, Avrupa’da ve dünyan›n di¤er bölgelerinde kent merkezlerinin karfl› karfl›ya bulundu¤u temel bir mimari sorundur. Tarihi binalar› koruma yöntemleri oluflturulurken, kent merkezlerine yerlefltirilen yeni bina ve alan düzenleme tasar›mlar› üzerinde dikkatle durulmal›d›r. Bununla birlikte mimari yeniliklerin özendirilmesi de göz ard› edilmemelidir. Kentin biçiminin geliflmesinde ayr›nt›ya dikkat edilmesi, geçmiflin izinin yok edilmemesi, geçmifl ile gelece¤in aras›ndaki kültürel iletiflim ve sürekli¤in devam›nda önemli bir rol oynayacakt›r. Yerel yönetimler, kentsel miras›n korunmas›n› ve sürdürülmesini sa¤lamak ve 642

bunun sorumlulu¤unu üstlenmek bak›m›ndan çok elveriflli konumdad›rlar. Tarihi merkezlerin ve sit alanlar›n›n yap›s›, uyumlu bir toplumsal dengenin sa¤lanmas›na yard›mc› olur. Eski kentlerimiz, çok çeflitli faaliyetlerin geliflmesine elveriflli koflullar› sa¤layarak toplumsal bütünleflmeye olanak tan›m›flt›r. Eski bir binan›n, yerleflimin korunmas›yla, bir yörenin karakteri korunmufl ve gelifltirilmifl olur.37 Yukar›da sözünü etti¤imiz ve uygulama Sofya ve Filibe örnekleri ile vurgulanan geliflimin bir baflka örne¤i olarak Atina metrosu çal›flmas› da bu anlamda irdelenebilir. 10 Nisan 2006 tarihinde Atina Metrosu kaz›lar›na dair verdi¤i konferans›nda ki konuflmas›ndan önemli bir al›nt›y› fiehrazat Karagöz flu flekilde ifade etmektedir. Bazen kaz›lar›n verdi¤i sonuçlara göre projenin de¤ifltirildi¤i, örne¤in, Keramikos’taki kaz›larda ortaya ç›kan de¤erli buluntulardan dolay›, oradaki metro istasyonundan vazgeçilerek, Arkeologlar taraf›ndan 6 y›l boyunca kaz›lan 65.000 metre karelik bir alanda arkeolojik çal›flma sonland›r›ld›ktan sonra, metro tüp geçit inflaat çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. ‹stanbul Metropolitan Yerlefliminin ulafl›m›n›n ö¤esi olacak Marmaray Üsküdar ç›k›fl› ve tüp geçidi ba¤lant›s›nda, kaz›lar sonucunda elde edilen buluntular›, mimari kal›tlar› yerlerinden sökmeden, metro projesine entegre edecek metro projesi ve çevre düzenlemesinde gerekli revizyonlara yer verilerek, kentin kazanm›fl oldu¤u tarihi de¤erleri, bu anlay›fl ile kent yaflam›na kat›larak bir müze niteli¤inde sergilenmelidir. Aksi takdirde ‹stanbul’un ulafl›m sorunu çözmek yan› s›ra, Kültürel ve Tarihi Mirasa gerekli hassasiyet gösterilmedi¤i için kent UNESCO’nun “Tehlikede Olan Kültürel Miras” listesine al›nmas›na katk› sa¤layacakt›r.38 Türkiye’den henüz hiçbir belediyenin imza koymad›¤› Avrupa Kentsel fiart›’nda “Gelecek geçmiflin pahas›na kurulamaz ve kurulmamal›d›r” ifadesi düflündürücü olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.39 D‹PNOTLAR 1 S. Eyice, “‹stanbul’ un Baz› Semt ve Mahalle Adlar› Hakk›nda Bir Deneme”, Türkiyat Mecmuas›, (XIV 1965), s.208-209. 2 Bülent Ar›, “Üsküdar›n Ulafl›m›”, Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2005, I 107. 3 Ebru Seçkin “Mahalle Planlamas› ve Kat›l›m Üzerine”, Mimarist, sy. 12, s. 87-91. 4 fiehrazat Karagöz, “Marmaray Projesi Üsküdar Meydan› Aç-Kapa ‹stasyonu Arkeolojik Kurtarma Kaz›lar›”, 15. Müze Çal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu, Ankara 2007, s. 153. 5 a.g.t., s. 155-156 6 a.g.t., 157 7 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, ICOMOS Arkeolojik Miras›n Korunmas› ve Yönetimi Tüzü¤ü 1990, 2007, s. 166. 8 a.g.e., s. 165. 9 a.g.e., s. 164. 10 a.g.e., s. 174. 11 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Tarihi Alanlar›n Korunmas› ve Ça¤dafl Rolleri

643

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

Konusunda Tavsiyeler- Nairobi 1976, 2004, s. 148- 149, 157-163. 12 a.g.e., s. 148-149. 13 a.g.e., s. 151. 14 a.g.e., s. 159. 15 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Tarihi Ahflap Yap›lar›n Korunmas› ile ‹lgili ‹lkeler 1999, 2007, s. 177. 16 Ebru Seçkin “Mahalle Planlamas› ve Kat›l›m Üzerine” s. 87-91. 17 Ayfle Sirel, Ümit Sirel, ‹stanbul Kentiçi Ulafl›m›nda Bir Ana Aktarma Noktas› Olarak Üsküdar Meydan› Marmaray’›n Etkileri ve Meydan›n Gelece¤i Üzerine, ‹stanbul 2007, s. 103-122. 18 Üsküdar Belediyesi. 19 S.Erdem, 26.08. tarihinde Radikal gazetesinde yay›nlanan röportaj, 2004. 20 Stefanos Yerasimos, ‹stanbul, Kültür Miras›n› Yitirirse?, Osmanl› Bankas› Arfliv ve Araflt›rma Merkezi, ‹stanbul 30.Temmuz 2003, http://www.obarsiv.com/guncel_30temmuz_panel.html 21 Cevat Erder, Tarihi Çevre Kayg›s›, Ankara 1999, s. 2-3. 22 Zeynep Ahunbay, a.g.e., s. 179. 23 Cevat Erder, a.g.e., s. 6. 24 Cevat Erder, a.g.e., s. 2. 25 a.g.e., s. 4. 26 Zeynep Ahunbay, a.g.e., s. 157. 27 Dolye Yordanova arflivi, Kültür Bakanl›¤›, Kültürel An›tlar Müdürlü¤ü, Koruma Departman› Müdürü Sofya, Bulgaristan. 28 Dolye Yordanova arflivi, Kültür Bakanl›¤›, Kültürel An›tlar Müdürlü¤ü, Koruma Departman› Müdürü Sofya, Bulgaristan. 29 Dolye Yordanova arflivi, Kültür Bakanl›¤›, Kültürel An›tlar Müdürlü¤ü, Koruma Departman› Müdürü Sofya, Bulgaristan. 30 www.map-guide.bg 31 Timur Kaprol Arflivi. 32 Timur Kaprol Arflivi. 33 Timur Kaprol Arflivi. 34 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Amsterdam Bildirgesi 1975, ‹stanbul 2004, s. 153. 35 Lewis Mumford, “The Culture of the Cities, New York”, Harcourt, Brace and Co., 1938, s.439-440. 36 Anon, Avrupa Kentsel fiart›, www.ibb.gov.tr, www.yerelnet.org.tr 37 Anon, Avrupa Kentsel fiart›, www.ibb.gov.tr, www.yerelnet.org.tr 38 Stefanos Yerasimos ,a.g.e. 39 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Amsterdam Bildirgesi 1975, ‹stanbul 2007, s. 154.

644