Üsküdar’›n Kültürel ve Tarihsel Dokusunun fiehir Müzesi Projesi’ne Uyarlanmas› D O Ç .
D R .
F E T H ‹ Y E
E R B A Y
Bo¤aziçi Üniversitesi
Kültürü gelecek kuflaklara tafl›makla görevli müzeler toplumun kültürel kimli¤i için de gereklidir. Müzeler, de¤er biçilmez eserleri, muhteflem mekânlar›, tarihsel ve sanatsal aç›dan sunduklar› imkânlar ile öncelikle ziyaret edilmesi gereken mekânlard›r. Hem kendi, hem de ülkenin tan›t›m›n› sa¤layan kurumlar olarak müzeler, e¤itim-araflt›rmaya kaynak sunarlar. Kentleflme baz›nda modernli¤in yeniden tan›mlanmas› ve süregelen yaklafl›mlara kültürel ve sanatsal de¤erlerle karfl› ç›kabilmek için müzeler arac› olmufllard›r. Bize geçmifl ile gelece¤i ba¤layan yeni görseller sunmufllard›r. Tarihî miras›m›z›, s›n›rs›z çeflitlilikteki parametrelere göre de¤erlendirme imkan› sunan müzeler, son y›llarda hükümet programlar›n›n da bir parças› olmufllard›r. Belediyeler de, müzeler arac›l›¤›yla çeflitli sanatsal ve kültürel de¤erlerin belgelenmesine destek vermifllerdir. ‹stanbul’un 2010 y›l›nda Avrupa Kültür Baflkenti seçilmesiyle de bu çal›flmalara h›z verilmifltir. Üsküdar Belediyesi de 2010 ad›yla projelerde yer alm›flt›r. Üsküdar’› yar›n için planlama çal›flmalar› aras›nda birkaç müze örne¤i önermek istedim. Bu oturumda, modernli¤in, içerdi¤i karmafl›kl›¤› gözard› etmeksizin, kendi çeflitlili¤i içinde yeniden flehrin tarihini keflfetmemize yarayan kuramsal ve elefltirel analizlere yer verilecek müzelerin kurulma gereklili¤inden bahsedece¤im. Üsküdar’da kentleflme baz›nda de¤iflimin yeniden ele al›nmas›na yönelik müze projeleri içinde; Ulafl›m Müzesi, Mimarl›k Tarihi Müzesi, Adalet Müzesi, Sa¤l›k
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Müzesi, Metro, fiehir Müzesi aç›lmal›d›r. Ayr›ca Üsküdar’›n kültürel ve tarihsel dokusunu yans›tan bir flehir müzesinin oluflturulmas›yla ilgili birikimlerimi de paylaflmak istiyorum. Son günlerde bas›ndan “Üsküdar 2010’a haz›rlan›yor. Yok olmaya yüz tutmufl tarihî eserler restore edip, sosyal hayata kazand›r›l›yor” haberlerine s›kça rasl›yoruz. Bu çal›flmalar kapsam›nda öncelikle aç›lmas› planlanan müzelere göz att›¤›m›zda Üsküdar s›n›rlar› içinde 6 yeni müzenin inflas› için start verildi¤ini, Milli Mücadele Müzesi, Ulafl›m Müzesi. Müzik Müzesi, Sümerbank Müzesi, Fatih Sultan Mehmed Müzesi, Cüzzamhane ve Tebhirhâne’nin de bu projeler aras›nda yer ald›¤›n› duyuyoruz. 2007 y›l›nda tamamlanan Ba¤larbafl› Kültür Merkezi’nde Ulafl›m Müzesi’nin kurulmas› çal›flmalar› halen sürmektedir. Aç›lmas› planlanan ulafl›m ya da tafl›t müzeleri örneklerini Dünya’n›n hemen her flehrinde görmek mümkündür.
Ulafl›m Müzesi Seyahatla ilgili tüm tarihsel de¤iflimi sergileyen müzeler olarak, toplu tafl›ma araçlar›n›n geliflimini sergiler. Toplu tafl›ma araçlar›n› geliflimiyle, genifl çeflitlilikte koleksiyona sahip müzeler olarak; rayl› sistem, h›zl› tren deniz ve hava araçlar›n›n da yer ald›¤›, ulafl›m tarihçesinin devaml› de¤iflen yüzünü sergilerler. Delhi, New York, Paris, Shanghai, Yokohama, Minnesota, Birmingham, Manchester, Ireland National Transport Muzesi ve Tokyo Eski Ulafl›m Müzesi bu guruptaki müzelere örnek verilebilir. Yeniden düzenlenerek Kas›m 2007’de aç›lacak iddal› müzelerden biri de London Transport Museum’dur. Ziyaretçilere yönelik simulator aletleri ile ulafl›m araçlar› kullanabilece¤i, çeflitli interaktif sergileme odalar› oluflturulmufltur.
Metro Müzesi Tarihsel kültürel ve ticari de¤iflimin h›z›n› ve moderli¤in de¤iflimini sergileyen müzeler aras›nda son y›llarda Metro Müzeleri de yer almaktad›r. Metro müzeleri iki gurupta kurumlaflmaktad›r. Birinci gurup metronun çal›flma sisteminin yerald›¤› tarihsel geliflimi sergileyen müze türleridir. U-Bahn Metro Müzesi, Metro Tarihi Müzesi bu guruba örnektir. Moskova ve Atina Metro Müzesi, metro inflaatlar› s›ras›nda ç›kan kal›nt›lar›n sergilendi¤i ikinci gurup metro müzelerine örnektir. 2005 y›l›nda 70. y›l›n› kutlayan Moskova Metrolar› eflsiz mimari yap›lar›, duvar, tavan, sütun, heykel, merdiven ve holleri ile ünlüdür. Sovyet mimarisinin eflsiz örneklerini sergileyen Moskova Metrosu paleontoloji aç›s›ndan da eflsiz buluntulara sahiptir. Dünyan›n en güzel metrolar› ünvan›na sahip Moskova Metrosu 11 network ve 160 istasyonu ile hery›l yenisi aç›larak eklenmekte ve büyümektedir. 646
Ü S K Ü D A R ’ I N K Ü L T Ü R E L V E T A R ‹ H S E L D O K U S U N U N fi E H ‹ R M Ü Z E S ‹ P R O J E S ‹ ’ N E U Y A R L A N M A S I
Atina Metro Müzesi arkeolojik kal›nt›lar ile ulafl›m›n birleflti¤i müze olarak ilgi çekicidir. Metro kaz›lar› s›ras›nda eflsiz arkeolojik eserler, dinazor fosilleri, eski flehir kal›nt›lar›n›n sergilendi¤i metro istasyon müzesi ile ünlüdür. Metro içinde düzenlenen müzede, caml› dolaplar içinde buluntular sergilenirken, Bizans, Roma, erken dönem Yunan yerleflim örneklerinden izler sergilenmektedir. Ülkemizde de son y›llarda metro istasyonu yap›m› s›ras›nda ortaya ç›kart›lan tarihi kal›nt›lar “metro-müze” nin kurulmas›n›n zorunlu hale getirmifltir. Üsküdar da Metro kaz›lar› s›ras›nda ç›kar›lan arkeolojik bulgular›, tarihi kal›nt›lar› bulundu¤u yerde sergilenmeli anlay›fl›yla dünyada da örne¤i olan metro istasyonu içinde ‘metro-müze’ aç›lmal›d›r.
Adalet Tarihi Müzesi 2000’li y›llarda sosyal bir kurum olarak görülen müzelere sosyal adaleti teflvik için görevler yüklenmifltir. Yarg›, zindan, kule ve korku müzeleri de adalet sistemini yans›tan müzeler olarak kurulmufltur. Özellikle Ortaça¤ yarg› sistemini, ihtilal ve ihtilal s›ras›ndaki baz› idamlar›n canland›r›ld›¤› müzeler son y›llarda yayg›nd›r. Karanl›k zindan hücreleri, mahzenlerde çeflitli ›fl›k, ses efektleri ve multi medya düzenlemeler yer al›r. Londra, Edinburg Korku Müzeleri, Nottingham Robin Hood’s Müzesi bu tür yarg› müzelerine örnek verilebilir. 1993 y›l›nda Magosa’da aç›lan Nam›k Kemal Korku Müzesi, ‹stanbul Yedikulehisar Müzesi, Amenas Zindan› da bu örnekler aras›ndad›r. Üsküdar’da Fatih Sultan Mehmet’in yarg›land›¤› Mahkeme Binas› olarak bilinen ve restore edilen bina, müze olarak fonksiyonland›r›ld›¤›nda bu tür müze gruplar› aras›nda yer alacakt›r.
Mimarl›k Tarihi Müzesi Üsküdar’da kentleflme baz›nda mimari de¤iflimin yeniden ele al›nmas›na yönelik müze projeleri aras›nda; mimari geliflimi yeniden düflünmek ve yeniden infla etmek için Mimarl›k Tarihi Müzesi kurulabilir. Sanal ortamda konut mimarisi ve konut kültürü, çevresel çal›flmalarla birlikte yeralmal›d›r. Evler, semtler Üsküdar’›n kimli¤ini oluflturan yap› tafllar›ndand›r. Görsel aç›dan zengin ve etkin sergileme yöntemleri kullanarak konu üç boyutlu tasar›mlar fleklinde sergilenmelidir. Deprem Simülasyon Merkezi olarak sahildeki platform fonksiyonland›r›labilir. Müzenin ana sergileme alan›n›n ortas›nda deprem simülasyon alan› yarat›labilir. Kronolojik ve tematik olmak üzere ›fl›k, ses ve hareket alternatif kurgulardan yararlanarak, Üsküdar’›n geçirdi¤i depremler, deprem öncesi ve deprem sonras› görüntüler ile flehrin de¤iflimi verilebilir. 647
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Moskova Metrosu
Üsküdar bölgesinin; kültürel, tarihi ve ço¤rafi aç›dan sahip oldu¤u zenginlikleri göz önünde bulunduruldu¤unda, kültürlerin buluflma noktas› olan bu müzelere ihtiyaç vard›r. Bu oturumda, “modern”i, içerdi¤i karmafl›kl›¤› gözard› etmeksizin, kendi çeflitlili¤i içinde Üsküdar’›n geçirdi¤i de¤iflimi yeniden görmeyi öneren kuramsal ve elefltirel analizlere yer verecek flehir müzesi kurulmal›d›r. fiehir müzeleri insanlar›n yaflam tarzlar›n›n, inançlar›n›n, geleneklerinin, k›saca geçmiflinin sergilendi¤i mekânlard›r. Bu müzeler, ulusal kültürün süreklili¤ini sa¤lama ve kültürü gelecek kuflaklara tafl›makla görevli olup, toplumun kültürel kimli¤i için de gereklidir. fiehir müzesinin kurulma gereklili¤i flehir müzeleri, toplum iliflkisini art›rmas› aç›s›ndan önemlidir. Halk›n flehircilik konusunda bilinçlenmesine kaynak oluflturur. fiehircilikle ilgili araflt›rma yaparak, bilimsel yorumlar ç›karmay› sa¤lar. Kültürel ve bilimsel benzerliklerin ve farkl›l›klar›n keflfedilmesini sa¤lar. Zengin tarihi geçmifle tan›kl›k etmelerine yard›m eder. Yurt d›fl›nda flehrin tarihini yans›tan flehir ya da kent müzelerin kurulmas› son y›llarda gittikçe artmaktad›r. Belediyeye ba¤l› yönetim organ› içinde flehir müzeleri yap›lanm›flt›r. Paris, Roma, Londra, Lüksemburg, Liverpool, New York, Moskova, Pekin, fiam, Kahire, Tebriz, Semerkant, Taflkent, Oslo Kent Müzesi kent kültürü ile bir ulusun de¤erlerini yans›tan müzeler olarak kurulmufllard›r. Norveç Kent Müzesi , 648
Ü S K Ü D A R ’ I N K Ü L T Ü R E L V E T A R ‹ H S E L D O K U S U N U N fi E H ‹ R M Ü Z E S ‹ P R O J E S ‹ ’ N E U Y A R L A N M A S I
‹sveç Stockholm Müzesi, Tokyo Modern Sanat fiehir Müzesi, Viyana fiehir Müzesi, mimarisi ve kültürel zenginli¤i müzede, flehrin genel tarihinden kesitler fleklinde sergilenmektedir. 5.000’den fazla sergilenen eser say›s› ile Köln fiehir Müzesi bu gruptaki en büyük müzelerden birisidir. fiehir müzesi; kaybolmakta olan yada varl›¤›n›n sürdüren etno¤rafik unsurlar›n de¤erlendirildi¤i kurum olarak önemlidir. 2007 y›l›nda ülkemizde flehir müzeleri say›sal olarak incelendi¤inde müzecilik aç›s›ndan durum pek parlak olmasada aç›lmas› planlanan pekçok flehir müzemiz vard›r. Bursa Kent Müzesi, ‹zmit Elektronik Kent Müzesi, ‹zmir Kent Arflivi ve Müzesi, Karabük, Kayseri, ‹zmir, Kastamonu, Edirne ve ‹stanbul flehir müzeleri vard›r. Pekçok belediye taraf›ndan da flehir müzeleri kurma çal›flmalar› sürmektedir. Erzurum fiehir Müzesi Kültür ve Dokümantasyon Merkezi, Çank›r› fiehir Müzesi, Sakarya fiehir Müzesi, Nezih Eldem fiehir Müzesi, Antalya Kent Müzesi, Kayseri Kent ve Mimar Sinan Müzesi, Safranbolu, Mu¤la, Samsun, Eyüp Belediyesi Nezih Eldem fiehir Müzesi, Üsküdar fiehir Müzesi aç›lma çal›flmalar› süren müzelere örnektir.
Üsküdar fiehir Müzesi Üsküdar flehir müzesi, flehrin görsel hikâyesini anlatacakt›r. Üsküdar günümüze kadar pekçok tarihi olaya tan›kl›k etmifl, pekçok tarihi kiflili¤e ev sahipli¤i yapm›flt›r. Sufiler, erenler, yat›rlar, sanatç›lar, sultanlar olmak üzere pekçok kiflinin yolu Üsküdar’da kesiflmifltir. Üsküdar flehir müzesi geçmifli daha alg›lanabilir ve anlafl›l›r flekilde aktarabilmesi için her katta ayr› ayr› içeri¤e sahip olmal›d›r. Bu amaçla Üsküdar’›n bugünü ve gelece¤ini konu alan, tarih, sanat, mimarl›k, kültürel ve demo¤rafik özellikler, sa¤l›k, iktisadi ve sosyal hayat gibi çeflitli konu bafll›klar› flehir müzesi projesinde yer almal›d›r. Halk›n ticaret ve gündelik yaflam› her yönüyle kendine has özelli¤i, kurulacak müzede bir arada sunulmal›d›r. Kronolojik oldu¤u kadar tematik bir mant›¤› da içeren müzede, kentin tarihsel süreçte geçirdi¤i önemli de¤ifliklikler, yaflanan krizler ve geliflmeler ele al›nmal›d›r. Ancak kenti ve kent kültürünü tan›mak, araflt›rmak ve ö¤renmek isteyenlerin gidebilecekleri bir müze olmal›d›r. Bu aç›dan da; kurulacak fiehir Müzesi’nde Arfliv ve Araflt›rma Merkezi de oluflturulmal›d›r. Yaflam kalitesini yükseltmek, kültürel de¤erlerin benimsenmesine yard›mc› olmak amac›yla “Üsküdar fiehir Müzesi” kurulufl çal›flmalar›na h›z verilmelidir. Öncelikle müzenin kurulufl aflamas›nda durum saptamas› ile ilgili çal›flmalar yap›lmal›d›r. Arkeolojik envanter çal›flmas›, etno¤rafik envanter çal›flmas› kentsel mimari doku ile ilgili envanter çal›flmas› sözlü ve yaz›l› tarihin belgelenmesi ile ilgili envanter çal›flmas› yap›lmal›d›r. 649
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Envanter çal›flmalar›nda müzenin arflivi oluflturulmal›d›r. Sözlü ve yaz›l› tarihin belgelenmesi ile ilgili envanter çal›flmas› yap›lmal›d›r. fiehrin kültür kimli¤inin kaybolmas›na yol açmadan geleneksel ve modern sentezlerden oluflan her türlü görsel malzemenin sergilendi¤i müzede yaflayan tarihi sunum yan›nda, canl› tarihe tan›kl›k etmifl kiflilerin de aktar›mlar›ndan yararlan›lmal›d›r. Prof. Dr. Ahmet Yüksel Özemre gibi pekçok kifli bu konuda yaflayan kaynaklardand›r. fiehir Müzesi’nin Kurulma Gere¤i Proje Olarak De¤erlendirildi¤inde; -Projelendirme ve fizibilite konular› araflt›r›lmal›d›r. -Üsküdar ve civar›n›n fiziksel, tarihsel ve kültürel yap›s› araflt›r›lmal›d›r. -fiehir müzesi için mekân tesbiti yap›l›p, sergileme projesi haz›rlanmal›d›r. Öncelikle müze binasi için yer saptanmal›d›r. Çeflitli etkinlikler ve müze çal›flmalar›n› destekleyecek mekânlara ihtiyaç vard›r. Bu amaçla sosyal hizmet ve paylafl›m alanlar› oluflturulmal›d›r. Ziyaretçilerin daha fazla müzede kalmalar›n› sa¤layacak mekânlar tasarlanmal›d›r. fiehir müzesinde yer alacak malzemelerin tespiti ve temini çal›flmalar›na biran önce bafllanmal›d›r. Oluflturulacak flehir müzesi, özellikle mimari eserlerin maketleri yan›nda, görsellerinin de sergilendi¤i, aç›klay›c› bilgi panolar›n›n yer ald›¤›, modern sesli ve görsel sergileme yöntemleri kullanarak tasar›m yap›lmal›d›r. -Bu tür müze komleksine verilecek fonksiyonlar araflt›r›lmal›d›r. -Kurulufl modeli oluflturulmal›d›r. -Kurulacak müze için koleksiyonun oluflumu, iflgücü ve finansal kaynaklar belirlenmelidir. Müze projeleri için kontrol merkezi oluflturulmal›d›r. Müzelerin kurulmas› uzmanl›k iflidir ve bu alanda uzman kiflilerle ortaklafla çal›fl›lmas› zorunludur. Gerek proje esnas›nda, gerekse uygulama aflamas›nda profesyonel kadronun oluflturulmas› ve çal›flmalar› denetlemesi müzenin kurulufl aflamas› için önemlidir. ‹stanbul’un esnafl›¤›na, tüccarl›¤›na, zanaatkarl›¤›na ve sanat›na kadar inen çok yönlü birlikte yaflamaya dayal› bu anlay›fl hakim oldu¤u Üsküdar flehri, kendine özgü de¤erleriyle, gelecek kuflaklara aktarmada kurulacak flehir müzesi önemli rol üstlenecektir. Kentin hemen her alan›nda kendine özgü özelliklerin kaybolmas›n› önleyecek e¤itim kurumu ifllevini sürdürecek bu tür müzelerin kurulmas› zorunluluktur. Bilimsel müzecilik aç›s›ndan bu müze ile; flehrin etno¤rafik özelli¤i, tarihi ve kültürel yap›s›n›n geliflim ve de¤iflimi sergilenecektir. Farkl› yaflamlar›n, farkl› kültürlerin birlikte yaflad›¤›, birbirlerini etkiledi¤i bir kent olarak Üsküdar fiehir Müzesi, as›rl›k tarihe ev sahipli¤i yapacakt›r. Özellikle geçmifli çok eskilere dayanan yaflam tarz›, kültürel yap›s›, sosyal ve ekonomik faaliyetleri sonucu bir çekim alan› oluflturarak, geçmifl ile bugün aras›nda kültür köprüsü kuracakt›r. Sonuç olarak; Üsküdar’da böyle bir müzenin kurulmas›, geçmiflin görsel malzemeyle yeniden sunumu e¤itim, kültür ve tari650
Ü S K Ü D A R ’ I N K Ü L T Ü R E L V E T A R ‹ H S E L D O K U S U N U N fi E H ‹ R M Ü Z E S ‹ P R O J E S ‹ ’ N E U Y A R L A N M A S I
Paflaliman› eski tütün depolar›
hin aktar›m›nda önemli bir bofllu¤u dolduracakt›r. Yetifltirdi¤i sanatç›lar›, bilginleri ile bilimin ve sanat›n merkezi olan flehir, bu müzeyi çoktan hak etmifltir. K›saca zengin kent kültürü ile Üsküdar’da bir ‘fiehir Müzesi’ oluflturulmas› gere¤i art›k bir zorunluluk olarak kendini hissettirmektedir. Üsküdar’›n geçmifl de¤erleriyle birlikte, kentsel de¤ifliminde sergilendi¤i bir müzeyi kurmak ve gelecek kuflaklara b›rakmak için harcanacak çaba herfleye de¤ecektir. Oluflturulacak müze projesinin en k›sa zamanda hayata geçirilmesi dile¤imle, sayg›lar sunar›m. 651
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
KAYNAKLAR Turgay ALP; http//www.aksam.com.tr Erbay, Fethiye; Alternative Organ›zational Structures in Museums, Management in City and Social H›story Museums, History Foundation, City and Society History Museums Internat›onal Conference, 28-30 Jun, ist.,1995 Erbay, Fethiye; Reflection of the Changes In Museum Technology to Cultural Tourism, Technology Impact on Cultural Tourism International Conference, Bo¤aziçi Üniversity Tourism dept. and United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 27-29 May, ss: 271 –276, ‹stanbul,2000, (ISBN 975- 518-154-799) Fethiye ERBAY; Turizme Bir Hizmet Sektörü Olarak Müzelere Alternatif Yaklafl›mlar , Anadolu Turizm Araflt›rma Dergisi, no:5, 1996, Fethiye ERBAY; Müze Eriflilebilirli¤inde Tan›t›m ve Reklam›n Önemi, Askeri Müze Konferans Bildirisi, 2527 eylül 2002,‹stanbul Ziya SANDIKÇIO⁄LU; Üsküdar Belediyesi fiehir Müzesi olarak hizmete aç›lmas›; http://www.sanatalemi.net Haber; 2010 da Üsküdar http://www.haber34.com/ Haber; Museum of Metro History www.russianmuseums.info/M375 Haber; Moscow metro museum http://www.moscow-taxi.com/museums/metroHaber; Atina “Metro Museum” http://www.athensguide.com/newmetro.html Haber; Muzenin içinden; http://www.obmuze.com/
652