Rus Kaynaklar›na Göre Üsküdar P R O F .
D R .
A L E K S A N D E R
K O L E S N ‹ K O V
Rusya
K›rktan fazla Rus arflivinde Rus-Türk iliflkilerine, Osmanl› ve Türkiye Cumuriyeti tarihine ait XV. yüzy›ldan bugüne kadar yüzbinlerce belge vard›r. ‹stanbul’un ve özellikle Üsküdar’›n siyasî, iktisadî, kültürel ve günlük hayat› hakk›nda belge çoktur. Bunlar aras›nda Rus eski evrak arflivindeki sefaret k›sm›nda bulunan, Üsküdar’a ait etrafl› malumat›n oldu¤u defterler say›labilir (1512 senesinden 1699 senesine kadar 87 defter var). En mühim kaynak Rusya Büyükelçisi Pötr Tolstoy’un sefaret raporlar›d›r (1702-1709 y›llar›na ait). Toplam 5 bin sayfal›k 11 ciltten oluflan bu dokümanlarda Üsküdar hem nüfusu hem sosyal durumu ve II. Mustafa dönemine ait oldukça genifl bilgiler içerir. ‹kinci önemli arfliv Rus Askerî tarih arflividir. Burada belgelerin yüzde yetmifli Osmanl›-Rus savafllar›na ve Osmanl› Devleti’ne ait pek çok bilgiyi kapsar. Bu arflivdeki Rus askerî atafleli¤inin gizli raporlar›n say›s› iki bine yak›nd›r. Burada yaln›z Osmanl› ordusuyla ilgili bilgiler de¤il, siyasi, ekonomik, demografik durumu hakk›nda da çok haber ve bilgi bulunmaktad›r. 1806 senesinden itibaren Türkiye’ye daimi olarak senede iki-üç defa Rus Genel Kurmay›ndan subaylar gönderilmifltir. Afla¤› yukar› yüz sene içerisinde iki yüz subay Türkiye’nin ayr› ayr› bölgelerinde hem istihbarat, hem de ilmî araflt›rmalar maksad›yla seyahat yapm›fllard›r. Arflivde bu subaylar›n yüzlerce raporlar›n bulunmaktad›r. Sovyet döneminde bu dokümanlar kapal› oldu¤u için bunlar›n ço¤u incelenmemifltir. Üsküdar’a ait önemli belgelerden birisi general Muravyev’in görevine iliflkin dokümanlard›r. Bu general, II. Mahmut döneminde 1832-1833 senelerinde Rus çar›n›n özel temsilcisi olarak Kavalal› isyan›n› çözmek için gönderilmifltir. Sonra Osmanl› ordusuna yard›m etmek için bafl›nda General Muravyev olan Rus askeri k›tas› Üsküdar’a gelmifl, birkaç ay Asya sahilinde bulunmufltur. Onun arflivdeki raporlar›nda Üsküdar’›n idarî ve sosyal yap›s›, halk›n Ruslara karfl› samimiyet ve dostluklar› anlat›l›r. Ayr›ca onun notlar›nda Bo¤aziçi savunma sistemi ve Osmanl› ordusuyla iflbirli¤ine ait malumat da vard›r. General Muravyev’in
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Bo¤aziçindeki Ruslar adl› kitab›nda yine Üsküdar’la ilgili çok önemli ve genifl bilgileri vard›r. Baflka bir subay›n Kavalal› isyan› ile ilgili notlar›nda Üsküdar’›n 1833 senesindeki sosyal hayat›yla ilgili bilgi çoktur. Rus askerî ateflelerinin belgeleri Üsküdar’la ilgili etnografik araflt›rmalar› da içerir. Özellikle Türkiye’de 15 sene görev yapan General Frankini (1856-1870) ve Albay Zeleniy (1870-1877) Üsküdar’a ait baz› bilgiler vermektedirler. Rus Deniz Kuvvetleri arflivinde Bo¤aziçi savunma sistemi, sahillerindeki durumu hakk›nda epey belge bulunmaktad›r. Bu arflivde, 1730 senesinden itibaren Osmanl› deniz haritalar› ve sahil flemalar›n›n say›s› bine yak›nd›r. Bunlar›n yüzde k›rk› Osmanl› Bo¤az›’na aittir. Osmanl› Karadeniz ve Bo¤az›ndaki denizcilik durumu hakk›nda binlerce doküman vard›r. Üsküdar hakk›nda çok detayl› bilgi veren bu arflivde Üsküdar’daki askerî birlikler, depolar, evler ve mekânlara ait çok bilgi mevcuttur. Sen-Petersburg’da bulunan 23 arfliv, müze ve kütüphanede Osmanl›-Türk tarihine ait birçok belge göze çarpmaktad›r. Mesela Sen-Petersburg’daki Rus Topçu Müzesi arflivinde Üsküdar sahillerinde yer alan topçu savunma sistemi hakk›nda son 250 y›la ait raporlar, flemalar, foto¤raflar da vard›r. Rusya ‹mparatorlu¤u Co¤rafya Kurumu’nun arflivinde son 250 senede Türkiye’de seyahat yapan Rus seyahlar›n›n notlar›, haritalar›, resimleri mevcuttur. 200’den fazla foto¤raf vard›r. Üsküdar’a ait otuz kadar foto¤raf arflivde bulunmaktad›r. Rus seyyahlar› Türkler’in örf ve adetleri hakk›nda çok malumat toplam›fllard›r. Burada meflhur Türkolog Samoyloviç ve Mart›noviç’in özel arflivleri vard›r. Bunlar›n koleksyonlar›nda hem ‹stanbul, hem Üsküdar’a ait bilgi boldur. 300 sene içerisinde Rus elçi ve konsoloslar›n raporlar› ise say›lamayacak kadar çok olup Üsküdar’a ait birbirinden enteresan orijinal bilgiler içerir. Bütün bunlar Rusya ‹mparatorlu¤u D›fliflleri arflivinde bulunmaktad›r. Tebli¤imde ana hatlar›yla anlatt›¤›m gibi Rus arflivleri Osmanl›, ‹stanbul, Üsküdar hakk›nda binlerce belgeye sahiptir. Bunlar sadece birkaç kiflinin çal›fl›p bitirebilece¤i belgeler de¤ildir. Ayn› zamanda bir Osmanl›-Türk tarihi profesörü olarak Türk arflivlerinde de Rusya ile, özellikle Çarl›k Rusyas›n›n baflkenti Sen-Petersburg’la alakal› binlerce belge ve bilgi oldu¤unu biliyorum. Hem Üsküdar tarihi üzerinde hem genel olarak Rus-Türk iliflkilerinin tarihi üzerindeki malzemelerden faydalanmas›, Üsküdar Sempozyumu gibi bilimsel konferanslara, ayn› flekilde Rusya’daki kongrelerine Rus ve Türk araflt›rmac›lar›n›n kat›lmas›, bu önemli tarihsel konular üzerinde bilim adamlar› aras›nda iflbirli¤inin yap›lmas› son derece önemlidir. Bir an önce karfl›l›kl› bilgi al›flverifline dayal› her iki toplumu objektif bilgilerle donat›lmas›n› hedefleyen iflbirli¤ine vakit geçirmeden bafllanmal›d›r.
62