Edebiyat ve Üsküdar Seyyid Haflimî Efendi Üsküdarî Divan›n›n AzerbaycanBakü El Yazmas› A ‹ D E
P A fi A Y E V A
Araflt›rmac› / Azerbaycan
Türkiye ve Azerbaycan aras›ndak› manevî-kültürel ba¤l›l›klar tarihin yaflatarak ca¤dafl devrimize arma¤an etti¤i Eski ve Ortaça¤ elyazmalar›nda kalmaktad›r. Azerbaycan’da Elyazmalar Enstitüsü’nde Türk divan fliirinin birçok temsilcisi ile (Süleyman Çelebi Bursal›, Kemal Ümmi Karamanl›, Ebdülbaki Baki, Niyâzîi M›srî, Nedim, ‹brahim Hakk› vb.) beraber Seyyid Haflimî Efendi Üsküdârî Divan’›n›n da M-59/2185’da en nefis ve nadir elyazma nushas› muhafaza edilmektedir. Elyazman›n mikrofilmi ise M-59 /2188 numarada 114 fotokadrdan ibaretdir. Abide hakk›nda ilk bilgiyi Elyazmalar Enstitüsü’nün 1963 y›l›nda Bakü’de bas›lm›fl Elyazmalar› Katalo¤u’ndan (I cilt) al›yoruz.1 Fakat elyazma üzerinde müflahedelerimiz Divan’›n 1930’larda Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi’nin edebiyat yazmalar› bölümünde kayda al›nd›¤›n›, sonra bölüm ayr›ca binaya tafl›n›p Elyazmalar Fondu ile daha zenginleflti¤i için abide bu defa en nadir elyazmalar›n›n muhafaza edildi¤i M format›na al›nd›¤›n› göstermektedir. Orta yüzy›l kaynaklar›nda ve ça¤dafl devir araflt›rmalar›nda Haflim Baba, Haflim Efendi diye an›lan flâir 1130/ 1718 y›l›nda Üsküdar’da do¤mufltur. Babas› Yusuf Nizameddin Efendi ‹nadiye’de Tavafli Hasana¤a mahallesinde yerleflen Band›rmal›zade Tekkesi’nin fleyhi olmufltur. Haflim’in kendisi ise Celvetî muhitinde böyümüflse de, sonralar Melamili¤e ve Bektaflili¤e girmifltir. Sufi bir flâir olan Haflim’in edebî miras›ndan Türkçe Divan’›, onun tasavvuf mesle¤ini ortaya koyan Vâridât-›-mensure, ‹bn Arabî’nin Anka-y› Ma¤rib eserine nazire yazd›¤› Anka-y› Meflr›k, Niyâzî-i M›srî’nin Devriyye-i Arfliyye’sine zeyl olarak yazd›¤› Devriyye-i Ferfliyye eserleri muhafaza edilmifltir.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Band›rmal› Tekkesi (Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 123)
Ortaça¤lar›n cönk, tezkire ve mecmualar›nda Seyyid Haflim Efendi Üsküdârî ismine ara-s›ra rastlamaktay›z. Mesela, Türkiye’nin bir çok kütüphanesinde ve Avrupa elyazma hazinelerinde eserlerinin nushalar› ile beraber, cönk ve macmualarda da Haflim Baba’n›n ayr›-ayr› fliirleri bulunmaktad›r. Bu isimle ilgili ‹stanbul’da Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi ve Bakü’de Elyazmalar Enstitüsü’nde muhafaza edilen baz› kaynaklar daha de¤erlidir. Mesela, 1. Topkap› Hazine 1069’da korunan 75 yaprakl› mecmuada Türk ve ‹ran flâirleri ile beraber Haflim’in de baz› seçilmifl fliirleri yer alm›flt›r.2 2. Revan Köflkü 1985’de istinsah› muhtemelen XVII. yüzy›la ait 171 yaprakl› fliir ve infla mecmuas›nda diger flâirlerle birlikte Haflim’in de baz› fliirleri vard›r.3 3. Yeniler 4045’deki 208 yaprakl› mecmuan›n 15b yapra¤›nda Seyyid Haflim Üsküdârî’nin bir tasavvuf risalesi yer alm›flt›r.4 Tezkirelere gelince, Hazine 1276’da muhafaza edilen Mehmed Riyazi’nin 101 yaprakl› Riyâzü’fl-fluarâ nushas›nda Haflim isimli bir flâire rastlamaktay›z.5 Azerbaycan Elyazmalar Enstitüsü’nde muhafaza edilen cönklerden ikisinde Haflimî Efendi adl› flâirin fliirlerinden örnekler yer alm›flt›r. 1. Cönk nr. 15, A-371/ 13917’de ölçüsü 17x 14 cm, hacmi 146 yaprak, hatt› nestalik, kahve meflin cildli bu elyazmada Azerbaycan, Türk ve Fars dillerinde yazan müelliflerin seçilmifl fliirleri toplanm›flt›r ki, 25a yapra¤›nda Haflimî Efendi’nin de fliirlerini görmekteyiz.6 2. Cönk nr. 18, B-2310/ 15205’de ölçüsü 14x 25 cm, hacmi 246 yaprak, hatt› nestalik olan elyazman›n bafl› ve sonu eksiktir, ciltsizdir. Serlevhalar› mürekkeple yaz›lm›flt›r. Burada da Azerbaycan, Türk ve Fars flâirlerinin fliirleri toplanm›flt›r. 688
E D E B ‹ Y A T V E Ü S K Ü D A R S E Y Y ‹ D H A fi ‹ M Î Ü S K Ü D A R Î D ‹ V A N I N I N A Z E R B A Y C A N B A K Ü
E F E N D ‹ E L Y A Z M A S I
Haflim Baba Tekkesi, (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 221)
Cönkün 20a, 113b, 144a, 148a, 198b yapraklar›nda Haflimî Efendi’nin de seçilmifl fliirleri yer alm›flt›r.7 Azerbaycan’da ça¤dafl araflt›rmalar aras›nda Haflim Efendi ile ilgili ilk bilgiyi Türkolog, Azade Musayeva’n›n Elyazma Kitab› ve XV-XVI. As›rlar Azerbaycan Edebiyat›n›n Araflt›r›lmam›fl Problemleri kitab›ndan al›yoruz.8 Ayr›ca Haflim Efendi Divan›’n›n Bakü elyazmas› üzerine Türkiyeli araflt›rmac› Recep Demir’in Azerbaycan’da doktora tezi haz›rlamak iste¤ini de Azade Musayeva’dan duyduk. Görüldü¤ü gibi, baz› kaynaklarda sadece Haflim, baz› kaynaklarda ise Haflimî Efendi fleklinde kay›tl› flâirin as›l ad› acaba nas›ld›r? Elimizde olan Azerbaycan -Bakü elyazmas›nda fliirlerini Haflim mahlas› ile kaleme alan bu sanatkâr›n as›l ad› Haflim Mustafa Baba olarak gerek elyazman›n ünvan, gerekse de ketebesinde katip taraf›ndan kaydedilmifltir. Belli ki, Haflim Baba Celvetiye tarikatinin Haflimiye kolunu meydana getirmifl, eserlerinde Hz. Ali’ye muhabbetini âflikâr ederek Safiyüddin Erdebilî vas›tas›yla onun soyundan, yani Peygamber neslinden- Haflimîler’den geldi¤ini bildirmifltir. Baflka bir ifadeyle, Seyyid Hâflimî Efendi Üsküdarî ifadesinde hiçbir flâirin ad›n› ortaya koymayarak, onun meslek ve soyunun ifadesi gibi al›nm›flt›r. Bize göre, as›l ad› Mustafa olan flâirin edebi tan›t›m› Haflimî Efendi’dir, fliirde mahlas› ise Haflîm’dir. Elvan karton cilte tutulmufl Bakü elyazmas› 15x21 sm ölçüde olup 110 yaprakta kara ve k›rm›z› mürekkeple 1 sütunda ayd›n nastalikle yaz›lm›flt›r. Cildi ebru, karton, köflesi deridendir. Elyazman›n ilk yapra¤› numaralanmam›flt›r. Burada Hâzâ Dîvân-› Seyyid Haflimî Efendi Mustafa el-Üsküdârî kayd› ve kitabl›k mühürleri, perakende, düzensiz flekilde yaz›lm›fl, elyazmaya ait olan ve olmayan yaz› ve numaralar vard›r. Daha sonrak› yapraktan Arap rakamlar› ile iki sahife 689
Ü S K Ü D A R
Haflim Baba’n›n Üsküdar ‹hsaniye’deki Kabri
S E M P O Z Y U M U
V
Haflim Baba Tekkesi (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 221)
1a ve 1b olmak üzere numaralanm›flt›r. Dîvân 1a-b, 2a-b, 3a-b, 4a-b, 5a yapraklar›ndan Haflimî Efendi Üsküdarî’nin Allah, Peygamberimiz, O’nun neslinden olan ashab› ve evliyalara selam ve salat› ile nesir fleklinde bafll›yor. Mübarek flah›slar, fleyh ve pir makam›n›n sahipleri hat›rlan›rken, Haflimî Aziz Mahmûd Hüdâyî de sayg› ile an›lm›flt›r. 5b-den ise gazeller Arab alfabesinin harf düzeni ile kafiyeler devam ediyor (mesela, Kafiye-i elif). ‹lk gazel flöyledir: Ey gönül, gel gayrden geç, aflka eyle iktidâ Aflk Hakk’d›r, talib-i Hakk’›n demine müntehâ ____ Aflkla irdi murada evvelîn u ahirîn Aflkla geldi zuhura her mezahir ibtidâ ____ Aflkla geldi vücuda küntü kenzin cevheri Aflkla geldi kamâle enbiya vü evliyâ ____ Yusuf, Yakub, Nuh, Musa, Âdem Câm-› aflk› nûfl edenler oldu cümle müktedâ ____ Pir-perver nesl-i Heyder oldu rehber Haflim’e Mahzen-i esrâr olup hem ola hatm-i evliya. ____ Âfl›k-mafluk aflk›n vehdi- teyine Haflim’e ‹rmeyünce zahir olmaz s›rr-› tevhid-i Huda 690
E D E B ‹ Y A T V E Ü S K Ü D A R S E Y Y ‹ D H A fi ‹ M Î Ü S K Ü D A R Î D ‹ V A N I N I N A Z E R B A Y C A N B A K Ü
E F E N D ‹ E L Y A Z M A S I
Nesl-i-Heyder derken flâir ‹mam Ali Aleyhisselam’›n, yani Peygamber Efendimiz’in neslini nazarda tutuyor ve onu kendi mesle¤ine rehber biliyor. Nas›l ki, Seyyid Yahya Baküvî, Seyyid Nigari vb.leri Haflimî’dirler, Üsküdârî de Haflimîler silsilesinden olan irfân adam›d›r. fiâir gazellerinde irfan çeflmesinden mahiyetleri, manevileri kendine uygun mükemmellikle anlat›yor. Bütün fliirlerde flâirin ad› k›rm›z› mürekkeple yaz›lm›flt›r. Gazeller bitince, yaprak 89b-90a-b-de Haflimî’nin ârif gibi tasavvuf mesle¤ini aç›klayan bir kaside bafll›yor (Kaside-i Sabri’s-safilûn fi derkil esfelin—Sefillerin derkinde sefillerin sabr› kasidesi), yaprak 91a-da tekke sohbetlerine iflaret eden müfredlere rastl›yoruz. Temmeti’l-fesaidat el-müfrudat yaz›s› ile yaprak 92b-den nesir dili ile 8 bölümlü Vâridat-i Mensure eseri bafll›yor ( Der beyan hezareti’lhüms ala meflrebi’l-melamiyye ve mesleki’s-sufiyyye ). Vâridat’dan olan baz› kasidelerin adlar› böyledir: Vâridat el-hubbeyi- Ala mesleki’l-melamiyye der beyan efefe sülüse, Varidat el hubbelilseyid el- imam el- melamiyye,Varidat el –hubbiyl-seyyid el imamel melamiyye, Meslekel mükerrebin vb. Her fliir türü klasik divanlara ait “temme” ile di¤erine geçiyor. Dîvân’›n 89a yapra¤›nda beyitler aras›nda 1184 kayd› vard›r. Nihayet, Dîvân sonda ketebe ile bitiyor: “Temmeti’d-divan efl-flerifete’l-merkubeh- li’tezminetibiesrari’l-envari’l- emhiyyeti- li’sirrel-imam-el-melamiyyeh Haflimî Mustafa el- Üsküdari Kaddesellah.” Ketebe yaz›lm›fl son yapra¤›n afla¤›s›nda Dervifl Mehdi hakibekel iba bendeyi Haflimî Mustafa Baba, 1218 sene kayd› ile abide tamamlanm›fl bulunuyor. Seyid Haflimî Efendi Üsküdârî Divân›’n›n Azerbaycan’da Elyazmalar Enstitüsü’nde muhaf›za edilen pek ilginç bir nushas›n›n bulundu¤undan bu konuda uzman olan uluslararas› bilim adamlar›n›, araflt›rmac›lar› haberdar etmek bir manevi istek gibi tek amac›m›z idiyse, yukar›daki k›s›tl› bilgilerin sizlerin yo¤un çal›flmalar›n›za yard›mc› olaca¤›n› düflünmek de bir baflka manevî zevk verecektir kanaatindeyim. D‹PNOTLAR 1 Elyazmalar› katalo¤u. I, Bakü 1963. 2 Karatay F.E., Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalo¤u, II, ‹stanbul 1961, s. 252. 3 a. g. e. seh. 265. 4 a. g. e. seh. 369. 5 a. g. e. seh. 262. 6 Elyazmalar katalo¤u, II, Bakü 1977. 7 a. g. e. seh. 49-50. 8 Musayeva A., Elyazma kitap ve XV-XVI as›rlar Azerbaycan edebiyyat›n›n araflt›r›lmam›fl problemleri, Bakü 2004.
691