Üsküdar fieriye Sicilleri Ifl›¤›nda Yang›nlar›n Sosyo-Ekonomik Sonuçlar› (1724-1756) K E N A N
Y I L D I Z
Marmara Üniversitesi
Yang›nlar›n, Osmanl› Devleti’ni içinden ç›k›lmaz sorunlarla karfl›laflt›rd›¤› bilinen bir gerçektir. Devletin servetinin önemli bir k›sm›n›n yang›nla mücadeleye gitti¤ini söylemek1 mübalâ¤a olmasa gerektir. Bu da yang›nlar›n Osmanl› co¤rafyas›na olan etkisini göstermek için yeterli bir delildir. Osmanl› mimari yap›laflmas›nda cami, medrese, hamam gibi yap›lar d›fl›nda evler, konaklar, saraylar, büyük oranda mescitler, k›smen de hanlar ahflap olarak infla edilmifltir.2 Bir aç›dan bak›ld›¤›nda ilmin ve dinin kal›c›l›¤›n›, befleri hayat›n geçicili¤ini simgeledi¤i tahmin edilen bu tür yap›laflman›n, Osmanl› dünya alg›lay›fl›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤› düflünülebilir. Fakat bu düflünceyi delillendirebilmek için Osmanl› mimari tarihinin; fikrî, siyasî-dinî ve sanatsal aç›lardan incelenmesi gerekmektedir. Zira her yang›ndan sonra, yanm›fl olan yerlerin yeniden ahflap olarak yap›ld›¤› bilinmektedir. Bu de¤iflmezli¤in temel nedenleri aras›nda, objektif de¤erlendirmelere göre, ekonomik nedenler baflta gelmekle birlikte, tafl nakliyat›n›n zor ve pahal› olmas› ile ahflap yap›n›n deprem neticesinde daha az zarara yol açmas› gösterilmektedir. Pratik fayda aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, ahflap yap›lar›n kârgir olanlara nispetle rutubetsiz oluflu, daha fazla günefl almas› ve daha iyi ›s›nmas›3 da bu tür yap› malzemesinin tercih edilmesindeki önemli nedenler aras›nda say›labilir. Osmanl› tarihi için, yang›nlar›n tam bir kronolojisi tespit edilebilmifl olmamakla birlikte, birço¤u hakk›nda; ç›k›fl nedenleri, kaç gün sürdükleri, zarar bilançolar› (ölü say›s›, yanan binalar›n yaklafl›k adedi vs.) gibi önemli ayr›nt›lara kro-
Ü S K Ü D A R fi E R ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Y A N G I N L A R I N S O S Y O - E K O N O M ‹ K S O N U Ç L A R I ( 1 7 2 4 - 1 7 5 6 )
nikler dolay›s›yla sahibiz. Buna karfl›l›k, arfliv kaynaklar›m›z aras›nda önemli bir yeri bulunan fleriye sicillerinin,4 yang›nlar›n sosyal hayata ve halka dönük yönlerinin incelenmesinde önemli bir aç›l›m kazand›rabilece¤ine iflaret etmek gerekir.5 Burada, Üskadar fier’iye Sicilleri esas al›narak, 1724-1756 y›llar› aras›nda Üsküdar ve ‹stanbul’da vuku bulmufl olan yang›nlar›n sosyal ve ekonomik etkisi incelenmeye çal›fl›lacakt›r. Bu çal›flma, söz konusu tarihler aras›nda vuku bulmufl tüm yang›nlar› ele alma iddias›nda olmamakla birlikte, fleriye sicillerinde yer alan bilgilerin, yang›nlar›n sosyo-ekonomik hayata ve mimari yap›laflmaya etkisinin araflt›r›lmas›nda kaynakl›k de¤erine vurgu yapmay› amaçlamaktad›r.
Yang›nlar›n Sebepleri Yang›nlar›n temel sebebinin, yap›laflman›n ahflap olmas›na dayand›¤›na de¤inmifltik. Bunun yan› s›ra kundaklamalar›n da öne ç›kan ikinci bir sebep oldu¤unu belirtmek gerekir. Zira yang›nlar›n bir k›sm›n›n, yönetimden bezmifl olanlar taraf›ndan maksatl› olarak ç›kar›ld›¤› bilinmektedir. Maddi ya da siyasi kazançlar u¤runa kundaklamaya bafl vuranlar›n bafl›nda yeniçerilerin geldi¤i de tarihsel bir gerçektir.6 Yang›nlar›n sebeplerinin, al›fl verifle hile kar›flt›r›lmas›, günah›n artmas› gibi ahlâki zaafiyetlere ba¤land›¤› da olmufltur.7 Bununla birlikte dikkatsizlik, y›ld›r›m düflmesi, ocak ve baca kurumlar›n›n tutuflmas›, ›s›nmak ve yemek yapmak için kullan›lan mangallar, nüfus yo¤unlu¤u ve alan darl›¤› sonucu oluflan s›k yap›laflma, sokaklar›n darl›¤› gibi maddeler s›ralanabilir. Ayr›ca f›rt›na ve rüzgâr gibi do¤al hareketlilikler de yang›n›n etkisini büyüten sebepler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Say›lan sebeplerden olan ‘s›k yap›laflma’ ve ‘nüfus yo¤unlu¤u’ ‹stanbul’a nispetle Üsküdar için çok da geçerli olmad›¤›ndan Üsküdar yang›nlar›n›n etkisi çok büyük olmam›flt›r. Artan nüfusa ba¤l› olarak yang›nlar, kurulufltan sonraki yüzy›llara do¤ru art›fl göstermifltir.8 Zira 16. yüzy›la ait Üsküdar fieriye sicillerinde ilk seksen y›ll›k süreçte her hangi bir yang›n kayd› yer almamaktad›r.9 Tabii fleriye sicillerinde böyle bir kayd›n olmamas›, bu tarihler aras›nda hiçbir flekilde yang›n vuku bulmad›¤› anlam›na gelmemekle birlikte, en az›ndan ileriki dönemlerdeki yang›nlar kadar etkili olmad›¤›n› anlamam›za katk› sa¤lamas› bak›m›ndan önemlidir. Nüfus yo¤unlu¤unun artt›¤› 1750-1850 y›llar› aras›nda ise Üsküdar’da, flimdiki bilgilerimize göre, 17 kez yang›n vuku bulmufltur.10 ‹leriki dönemlerde de s›kl›kla yang›n kayd›na rastlanmaktad›r. Bununla birlikte, Osmanl› dönemi boyunca yang›nlar›n en etkili olanlar› yar›mada ‹stanbul’u ve Galata’da meydana gelmifltir.11
III. Ahmed’in o¤ullar› için 1720’de düzenledi¤i sünnet dü¤ünü geçidinde tulumbac›lar (Levnî, Surname-i Vehbî) (sol sayfa)
199
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar fieriye Sicilleri Ifl›¤›nda Yang›nlar ve Sosyo-Ekonomik Düzen fieriye sicillerinde yang›nlarla ilgili oldukça önemli bilgileri ihtiva eden kay›tlara rastlamaktay›z. Bunlar aras›nda; yanm›fl binalardan kalan arsalar›n sat›fl ve kiralama sözleflmeleri, yeniden yap›lacak olan binalar için yap›lm›fl olan keflif sonucu ortaya ç›kan tamirat masraflar›, vak›f ve mülk binalar›n yeniden yap›lmas› ile ilgili kay›tlar d›fl›nda, kullan›lacak yap› malzemeleri ve yang›nlarda al›nacak tedbirler konusunda merkezden ilgili yöneticilere gönderilen buyruldu ve fermanlar yer almaktad›r. I. Yang›n-Ticaret ‹liflkisi: Parasal Döngü Osmanl› ticari hayat›nda parasal döngüyü sa¤layan unsurlardan bir tanesi rehin muamelesidir. Bu ifllem, emanet b›rak›lan her hangi bir de¤erli mal karfl›l›¤›nda ödünç para al›nmas› fleklinde olmaktayd›. Bazen herhangi bir kifliye ait bir mal da sahibinin izni ile bir baflka kifliye rehin b›rak›labilmekte ve karfl›l›¤›nda borç para al›nabilmekteydi. Üsküdar fieriye Sicillerinde bulunan bir hüccetteki bilgiye göre; 1500 kurufl borç karfl›l›¤›nda rehin b›rak›lm›fl olan Yahudi Levy’e ait bir mücevher sorguç 1070/1660 tarihindeki ‹stanbul yang›n›nda yanm›flt›r. Levy’nin sorgucunu istemesi üzerine konu fieyhülislâm’a iletilmifl ve fieyhülislâm da rehin verilmesi amac›yla mal›n› ödünç veren kiflinin, zayi oldu¤u takdirde mal›n› geri alamayaca¤›n› belirledikten sonra rehin karfl›l›¤›nda al›nan borcun mal sahibine ödenece¤ine dair bir fetva vermifltir. Bu fetvaya göre rehin karfl›l›¤›nda al›nan 1500 kuruflun Yahudi Levy’e verilmesi karara ba¤lanm›flt›r.12 Bir di¤er dikkati çeken hüccet örne¤i ise mudarebe ortakl›¤› konusundad›r. Ortakl›k için verilen 40 kurufl, ortakl›k bozulduktan sonra da paray› iflleten taraf›n elinde kalm›fl ve istenmesine ra¤men al›namam›flt›r. 1070/1660 yang›n›nda zayi olan mallardan biri de bu ortakl›k paras› ile al›nm›fl olan samand›r. Bu konuda verilmifl olan fetvaya göre ortaklardan biri, di¤erinin paras›n› ortakl›k bozulduktan sonra da sahibinin r›zas› olmadan iflletir ve ald›¤› mal zayi olursa zarar kendisine aittir ve bu paray› sahibine ödemek zorundad›r.13 Bu örnekler ›fl›¤›nda, ticari iliflkide bulunmufl olup yang›n gibi afetlerden etkilenmifl olan taraflar›n problemlerini, ald›klar› fetvalarla karara ba¤latt›klar›n› gözlemlemekteyiz. Yanm›fl olan yerlerin sat›fl muamelesi genellikle bey‘ bi’l-bât fleklinde tabir olunan kesin sat›fl ile yap›lmakta ve yerin sahibi olan kifli, mülkiyet hakk›n› tamamen devr etmekteydi. Yanm›fl yerlerini yeniden imar etmeye maddi olarak gücü olmayanlar›n, yerlerini bu flekilde ellerinden ç›kard›klar›, kimi zaman müzayede yoluna gittikleri görülmektedir. Buna dair bir sat›fl hüccetinde Selman A¤a mahallesinden Mehmed Efendi, Hac› Mehmed mahallesinde bulunan yanm›fl evinin arsas›n› arsa içinde bulunan matbah, su kuyusu ve duvar› ile birlikte top200
Ü S K Ü D A R fi E R ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Y A N G I N L A R I N S O S Y O - E K O N O M ‹ K S O N U Ç L A R I ( 1 7 2 4 - 1 7 5 6 )
May›s 1858'de bir yang›n (Gravürlerle Türkiye - ‹stanbul III, 292)
lam 386 kurufla14 ve yine ayn› mahallede bulunan yanm›fl ev arsas›n› da Mehmed Pafla mahallesinde sakin Ayfle isimli kifli 380 kurufla kesin sat›flla satm›fllard›r.15 Mehmed Pafla Mahallesinde ç›kt›¤›n› sicillerdeki kay›tlardan tespit etti¤imiz evas›t-› fiaban 1163 / A¤ustos 1750 tarihli yang›n Üsküdar ölçe¤inde, sicillerdeki ifadelere göre, ihrâk-› kebîr, yani büyük yang›nd›r. Burada yanan mülklerden kalan arsalarla ilgili Üsküdar fieriye Sicillerinde birkaç sat›fl hücceti yer almaktad›r. ‹lk hüccette varislere ait olan yanm›fl bir ev arsas›, kesin sat›fl sebebi olan zaruret-i nafaka için müzayede yolu ile 120 kurufla sat›lm›flt›r.16 Bu yerin müzayede yolu ile sat›lmas› da önemli bir ayr›nt› olarak dikkati çekmektedir. Mülk ile birlikte mülkiyeti belgeleyen tapu senetleri de yand›¤›nda, mal sahibinin mülkiyetini tescil için komflular›n flahitlikleri önemli bir rol oynamaktayd›. Mehmed Pafla Mahallesinde bir evin bu flekilde bir flahitli¤e bafl vurularak kesin sat›fl ile sat›ld›¤›n› görmekteyiz.17 Arsan›n büyüklü¤ü ve içinde bulunan di¤er fleylerin de¤erine göre yanm›fl yerlerin sat›fl fiyatlar› de¤iflebilmekteydi. 1165/1752 tarihinde Üsküdar’da en yüksek fiyata sat›lan yer Mehmed Pafla mahallesinde bulunan 1250 kurufla sat›lm›fl olan Haseki Mehmed A¤a’ya ait yanm›fl bir ev arsas›d›r.18 Yand›ktan sonra binan›n tekrar yap›m› konusunda ilginç bir al›fl verifl örne¤i, 1754 y›l›ndaki Kuzguncuk yang›n›nda yanm›fl olan bir evin yeniden yap›lmas› 201
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
konusunu içeren bir hüccette yer alm›flt›r. Hüccete göre Yahudi Musa, yanm›fl olan evini yeniden yapt›rmak için komflusu Yako’dan 650 kurufl borç para alm›fl ve karfl›l›k olarak da yap›lacak olan evini Yako’ya rehin vermifltir. Evini rehinden ç›karmak için de yap›m› bittikten sonra evin yar› hissesini Yako’ya 300 kurufla kesin sat›fl ile satm›flt›r.19 Vak›f evlerde binay› yapanlar, mülkiyet hakk›n› da elde ederlerken burada biraz daha farkl› olarak önce isti¤lâl sonra da bât yani kesin sat›fl uygulamas› gerçekleflmifltir. Yani al›nan borç karfl›l›¤›nda, önce ev rehin verilerek bir anlamda ipotek edilmifl, sonra da evin yar› hissesi borç miktar›n›n yaklafl›k yar›s›na karfl›l›k olarak borcu verenin mülkiyetine geçmifltir. II. Bir Tehdit Unsuru Olarak Yang›n Yang›nlar, halk›n ve devletin gözünde o derece korkunç bir hal alm›fl olmal› ki kötülük etmek isteyenler için zarar vermenin en dehfletli arac› gibi kullan›labilmifltir. Merkezi idareciler bu tür tehlikelere karfl› dikkatli davran›lmas› konusunda yerel yöneticilere uyar›lar göndermifllerdir. 1071/1661 tarihinde bir grup eflk›yan›n da¤ yakmas› ve halk› tedhifl etmesi, gerekli önlemin al›nmas› konusunda Üsküdar ve Yoros kad›lar›na bir fermanla emir verilmesine sebep olmufltur.20 Buradaki duruma benzer bir vaka da Târih-i Lebîbâ’da geçmektedir. Müellifin bildirdi¤ine göre halk namazda iken, Üsküdar’da bir köye gelen eflk›ya talan maksad›yla her yeri atefle vermifl ve halktan yang›n› söndürmeye çal›flanlar eflk›ya taraf›ndan kurflun s›k›larak korkutulmufl ve bir k›sm› da bu yüzden yaralanm›flt›r. Eflk›ya taraf›ndan ç›kar›lan bu yang›nda birçok dükkân ile birlikte 500 kadar evin yand›¤›n› ö¤renmekteyiz.21 Bu yang›n esnas›nda eflk›yan›n halka ait çokça mal› gasp etti¤ini tahmin etmek zor de¤ildir. Zira, yang›nlarda yapt›klar› talanlarla zengin olanlar›n bulundu¤u da önemli bir ayr›nt›d›r.22 Bu tür talanlara dair Bostanc›bafl› A¤a’ya23 gönderilen 1169/1756 tarihli buyrulduda; ellerinde de¤erli eflya bulunan ve zanl› oldu¤u düflünülen kiflilerin tespit ve takibinin yap›lmas›, tespit edildi¤inde firar etmelerine engel olunmas› istenmifltir.24 Yang›nlar›n daha çok bekâr odalar›ndan ç›kt›¤› genellikle kabul edilir. Bu sebeple kad›lara gönderilen kimi fermanlarla yeni yapt›r›lacak olan bekâr odalar›n›n bundan sonra kârgir olarak yapt›r›lmas› özellikle vurgulanm›fl, hatta kimi yerlerde bu odalar›n yap›lmalar› tamamen yasaklanm›flt›r.25 Bu yasaklamay› hakl› ç›kartan bir belgeden ö¤rendi¤imize göre; Mehmed Pafla mahallesinde bulunan bir mahzen, önceki bir tarihte yanm›fl, sonra yerine bir mahzen ve üzerine de bir bekâr odas› yap›lm›flt›r. Bu yap›lan odada kalanlar›n e¤lence ile meflgul olduklar›, geceleri sarhofl yatt›klar› ve ›s›nmak için yakt›klar› ateflin bir yang›na sebebiyet vermesi tehlikesinin bulundu¤u kad›ya flikayet olarak iletilmifltir.26 fiikayetçiler ise sadece buraya komflu olan kifli de¤il tüm mahalle sakinleridir. Bu kay›tta yer almasa da mahallenin düzenini bozan fiillerin, mahalleden ihraç ile cezaland›r›labildi¤ini düflünmekteyiz. 202
Ü S K Ü D A R fi E R ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Y A N G I N L A R I N S O S Y O - E K O N O M ‹ K S O N U Ç L A R I ( 1 7 2 4 - 1 7 5 6 )
1854’te bir yang›n (Gravürlerle Türkiye - ‹stanbul III, 291)
Sicillerdeki bir ilâmda ilginç bir tehdit örne¤i yer almaktad›r. Çinili Hamam’› iflleten Hasan, azatl› kölesi olup yan›nda çal›flan Osman’› iflten ç›kar›r. Daha sonra Osman’›n arkadafl› olan Hüseyin, hamamc›y›: ‘Hamamdan ihrâc etti¤in Osman’› yine hamama al ve e¤er almazsan evine girer seni ve ›yâlini katl eyledi¤imden sonra mahalleyi ihrâk ederim’ diyerek tehdit etmifltir. Bu tehditten korkan hamamc› ise flikâyetini kad›ya bildirmifl, korkudan geceleri yatamad›¤›n› da ifade etmifltir.27 Mahallenin yak›lmas›, ›yâlin öldürülmesi ile bir cümlede tehdit olarak geçti¤ine göre, bir yeri atefle vermenin önemli bir korkutma arac› olarak kullan›ld›¤› söylenebilir. III. Yang›nlar›n Vak›flara Tesiri Osmanl›’da vak›flar›n e¤itim, ekonomi ve sosyal hayat›n düzenli ak›fl› gibi alanlarda önemli görevleri vard›. Bunun için ‹slâm Hukuku’nda vak›flar›n özel bir yeri dahi bulunmaktad›r. Bu sebeptendir ki vak›flar›n zarar görmesi, ifllevsiz hale gelmesi bu say›lan alanlarda normal düzenin bozulmas› demekti. Yang›n, deprem gibi afetlerden sonra yok olmufl binalar›n› yeniden kendi bütçelerinden yapt›rmalar› vak›flar› maddi olarak büyük zararlara sokmaktayd›. Bu da birer iflletme olarak da düflünebilece¤imiz bu kurumlar›n küçülmesi demekti. Bunun önüne geçmek için icareteyn usulünün tercih edilmeye bafllad›¤›n› bi203
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
liyoruz.28 Bu sebeple e¤er bir bina harap olursa onu tasarruf eden kifliye tekrar yapt›rma izni verilir, yani sorumluluk paylafl›l›r, yap›lan bina da yapt›ran›n özel mülkü olur ve binay› istedi¤ine satabilirdi.29 Bu uygulaman›n tercihinde, geçmifl tecrübelerin ve Osmanl› pragmatizminin önemli rolü oldu¤u ve Osmanl› alg›lay›fl›nda bu pragmatik yaklafl›ma göre en iyi sonuçlar›n, sorumlulu¤un kurumsal ve bireysel olarak paylaflt›r›lmas› ile elde edilebilece¤inin yer ald›¤›n› söyleyen Murphey, oldukça önemli bir noktaya iflaret etmektedir. Zira vak›f binalar›n yeniden inflas›nda, vak›f (kurumsal) – flah›s (bireysel) ortak sorumlulu¤u göze çarpan en önemli unsurdur.30 Buna dair bir örnekte yanm›fl bir vak›f ev arsas› müzayede ile sat›lm›flt›r.31 Yanmadan önce bir flahs›n tasarruf ve mülkiyetinde olan vak›f arsa üzerindeki bina, yand›ktan sonra e¤er mutasarr›f› isterse bir baflkas›na sat›labilmekteydi.32 Vak›f yerlerin bu flekilde el de¤ifltirmesi, arsa üzerinde yap›lacak olan her türlü binan›n mülkiyetinin ve tasarruf hakk›n›n devri anlam›na da geliyor. fiöyle ki, kiflinin maddi durumu e¤er yanm›fl olan yeri tekrar yapt›rmaya müsait de¤ilse, müsait olan bir baflkas› o yere talip oluyor ve vak›f yer üzerindeki kullan›m hakk› böylece el de¤ifltiriyordu. Arsas› vakfa ait olan binada mülkiyet sahibi olan kiflinin borç tedariki ile de yanm›fl binas›n› yeniden yapt›rmas› söz konusu olabiliyordu. Bununla ilgili bir örnekte; Üsküdar’da Gazanfer A¤a Vakf›’na ait bir evi mutasarr›f›n, yand›ktan sonra bir baflkas›ndan ald›¤› 80 kurufl ile yapt›rd›¤›n› görmekteyiz.33 Borç tedariki ile ev yapt›r›lmas›nda farkl› uygulamalar oldu¤u göze çarpmaktad›r. Bunun da mülk sahiplerinin maddi durumlar›ndan kaynakland›¤› akla en yatk›n tahmindir.34 IV. Organizasyon Problemleri ve Al›nan Tedbirler Hemen her yang›ndan sonra, binalar›n kârgir yap›lmas› konusunda ‹stanbul’daki tüm kad›l›k ve naipliklere emirler gönderilmifltir. Bu konuda ‹stanbul kaymakam›na gönderilmifl olan 1107/1696 tarihli bir fermanda, ‹stanbul ve Galata’da yanm›fl olan tüm yerlerin Halep ve fiam’daki yap›lar gibi tafl, kireç ve çamur ile bina olunmas› konusunda emir verilmektedir.35 Buna benzer bir ferman da Üsküdar Sicillerinde yer alm›flt›r. III. Ahmed taraf›ndan fiaban 1137 / Nisan 1725 tarihinde ‹stanbul’daki tüm kad›l›klara gönderilen bu fermana göre art›k binalar ahflap de¤il kârgir yap›lacakt›r. Bu emir, tüm bina yapt›racak olanlara ve ustalara gere¤i gibi iletilecek ve ferman da tüm sicillere kaydedilecektir.36 Yine bunun gibi kârgir bina yap›lmas› emrini içeren bir buyruldu da 1136/1724 tarihinde Mimar A¤a ve Üsküdar kad›s›na gönderilmifltir.37 16. yüzy›ldan itibaren ilan edilmeye bafllayan bu fermanlar›n gere¤inin çok da etkili bir flekilde yerine getirilemedi¤i de bir gerçektir.38 Osmanl› merkezi idaresi sadece ahflap yap›laflman›n önüne geçmek için fermanlar ç›karmam›fl ayn› zamanda yang›na sebebiyet verebilecek her türlü malzeme204
Ü S K Ü D A R fi E R ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Y A N G I N L A R I N S O S Y O - E K O N O M ‹ K S O N U Ç L A R I ( 1 7 2 4 - 1 7 5 6 )
nin kullan›lmas› konusunda da tedbirler alma yoluna gitmifltir. Üsküdar naibine gönderilmifl olan 1168/1755 tarihli bir buyrulduda kandil, tenevvür, mum gibi eflyalar›n saklanmas›nda ve ocaklar›n süpürülmesinde kusuru olanlar›n cezaland›r›laca¤›,39 ‹stanbul kad›s›na gönderilen di¤er bir buyrulduda ise on, on befl günde bir mutlak surette ocaklar›n temizlenmesi ve temizlendi¤inin delili olarak da ç›kar›lan kurumlar›n kap› önlerine b›rak›lmas›40 konular›nda halka gerekli uyar›lar›n mahalle imamlar› kanal›yla yap›lmas› emredilmifltir. Üsküdar naibi ve ustas›na gönderilmifl olan di¤er bir buyrulduda ise Kuzguncuk’ta 1168/1754 y›l›nda ç›kan yang›n dolay›s›yla ‹stanbul’dan gelmifl olan neccâr, duvarc› ve amelenin ‹stanbul’a geri gönderilmesi ve Mimar A¤a’ya teslim edilmeleri istenmifltir. Bahse konu olan bu meslek grubu, 1169/1755 y›l›nda ç›kan Hocapafla yang›n›ndan sonra dahi Üsküdar ve civar›nda olduklar›ndan imar ifllerinin yerine getirilmesi konusunda büyük zorluklar yaflanm›flt›r.41 Bu meslek grubunun bir baflka yere gitmek istemeleri durumunda, kesinlikle izin verilmemesi konusunda da Üsküdar naibine de ayr›ca bir buyruldu gönderilmifltir.42 Yang›nlarla mücadelede baz› vergilerden muaf tutulmak kayd›yla sakalarla birlikte, bostanc›lar, cebeciler ve baltac› loncalar› gibi örgütler görev yapmaktayd›.43 Buna karfl›l›k, bir buyruldudan vazife ihmalinin söz konusu olabildi¤ini ö¤renmekteyiz. Sakalar, 1168/1754 y›l›nda Kuzguncuk’ta ç›kan yang›na, ‘elimizde ferman vard›r’ diyerek gitmemifllerdir. Bostanc›bafl› A¤a’ya gönderilen bu buyrulduda sakalar›n söyledikleri gibi bir ferman olmad›¤› ve Üsküdar’dan Kad›köy’e, Anadoluhisar›’ndan Yoros’a, Rumelihisar›’ndan Befliktafl, Galata ve Hasköy’e kadar tüm saka kethüdalar›na gerekli uyar›lar›n yap›lmas› ve uyar›lar› dikkate almayanlar›n cezaland›r›lacaklar› bildirilmektedir.44 Bu bilgiler ›fl›¤›nda, baz› görevlilerin vazifelerinden kaçmas›n›, yang›nlar›n zarar boyutlar›n› art›ran sebeplerden biri olarak görebiliriz. V. Evleri Yananlar›n ‹skân› Yang›nlardan sonra evsiz kalanlara nas›l bir yard›m eli uzat›ld›¤› konusu da önemli bir sorudur. Özellikle arka arkaya meydana gelen yang›nlarda devlet, oldukça s›k›nt› yaflamaktayd›. Zira Kuzguncuk, Hocapafla, Cibali yang›nlar›n›n birer y›l ara ile meydana gelmesi Osmanl› idaresini hem maddi hem de idari bak›mdan zora sokmufltur.45 fieriye sicillerinde tespit etti¤imiz kay›tlar, karfl›lafl›lan tüm zorluklara ra¤men devletin evleri yananlara yer tahsis edilmesi ile oldukça ilgilendi¤ini göstermektedir. 1756 y›l›nda yani Kuzguncuk, Hocapafla ve Cibali yang›nlar› olduktan sonra halk›n bar›nma s›k›nt›s› ciddi olarak kendini göstermifltir. Halk›n bu çok önemli sorununa çözüm formülünü bir buyrulduda bulmaktay›z. Buna göre, süknâ talebinde bulunanlar›n, kendilerine birer yer tahsis edilinceye dek Üsküdar, Bo¤aziçi, Galata, Befliktafl ve Eyüp d›fl›nda, yani sahil boylar› d›fl›nda, iç kesimlerde istedikleri yerde “ahsen-i vech üzere” iskân edilmeleri ve hiçbir flekilde ken205
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
dilerine haks›zl›k yap›lmamas› konusunda Bostanc›bafl›’ya emir verilmifltir.46 Tahsis olunacak yer konusunda neden böyle bir s›n›rlama getirildi¤i sorulabilir. Bu s›n›rlaman›n nedeni, Cibali’deki gibi büyük bir yang›n›n zararlar›n›n, buraya ulafl›m› nispeten kolay olan çevre bölgelerin yard›mlar› ile giderilebilece¤idir. Zira bu yang›ndan sonra ‹stanbul’un ekmek ihtiyac›, Üsküdar’›n sahil taraf›na yani ‹stanbul’a yak›n f›r›nlardan sa¤lanm›flt›r.47 Üsküdar naibine gönderilmifl olan bir baflka buyrulduda da, süknâ talebinde bulunanlar›n, Üsküdar ve civar›ndaki nahiyelerdeki imamlar kontrolünde iskân edilmeleri emrolunmufltur. Harikzedelerin iskân olunacaklar› yerler için ise buyurulduda iflaret edildi¤ine göre; Üsküdar’›n nevahi ve köylerinde durumu müsait olup ikinci bir bofl eve sahip olanlar ve oturduklar› evleri genifl olanlar imamlara yard›mc› olacak ve ihtiyaç içinde olanlara evlerini açacaklard›r.48 Ayn› buyuruldu, durumu müsait olup da harikzedelere yard›mc› olmayanlara hitaben bir tehdit de içermektedir.
Sonuç Özellikle “gerileme dönemi”ne tekabül eden 1750’li y›llar Osmanl› için ayn› zamanda ‘yang›nlar dönemidir’ dense yeridir. Yukar›da da ifade edildi¤i flekilde Osmanl›’n›n servetinin büyük k›sm›n›n yang›na ya da yang›nla mücadeleye gitti¤i, bu tür afetlerin devleti ve halk› büyük bir maddi girdaba soktu¤u bilinmektedir. Devletin, özellikle arka arkaya meydana gelmifl olan yang›nlardan sonra organizasyon konusunda önemli s›k›nt›lar yaflad›¤› görülmektedir. Yang›nlarda Üsküdar ve ‹stanbul aras›nda karfl›l›kl› olarak gerek iflgücü, gerek harikzedeler için mesken temini, gerekse g›da konusunda al›fl verifl oldu¤u tespit edilmifltir. Üsküdar yang›nlar›, her ne kadar ‹stanbul yang›nlar› kadar büyük çapl› etkiye sahip olmam›fl olsa da bu önemli afetin halka ve devlete dönük zararlar› aç›s›ndan fleriye sicilleri, aç›klay›c› bilgilere ulaflmam›zda önemli bir konuma sahiptir. Bu sebeple, yang›nlar›n detayl› bir flekilde incelenmesi ve anlafl›lmas› için bu kaynaklar mutlaka kullan›lmal›d›r. D‹PNOTLAR 1 Philip Mansel, Constantinople: City of the World’s Desire, 1453-1924, John Murray Publishers, London 1995, s. 224. 2 Mustafa Cezar, “Osmanl› Devrinde ‹stanbul Yap›lar›nda Tahribat Yapan Yang›nlar ve Tabii Âfetler”, Türk
San’at› Tarihi Araflt›rma ve ‹ncelemeleri I, ‹stanbul 1963, s. 327. 3 Helmuth von Moltke (Feldmareflal), Moltke’nin Türkiye Mektuplar› (çev. Hayrullah Örs), ‹stanbul 1969, s. 78;
‹lber Ortayl›, ‹stanbul’dan Sayfalar, ‹stanbul 2003, s. 18. 4 Vurgulamak gerekir ki, fleriye sicillerinin de¤eri hakk›nda onlarca yay›n yap›lm›fl olmas›na ra¤men, bu kay-
naklar›n bilimsel çal›flmalarda yeterli flekilde kullan›lamam›fl olmas›, üzerinde durulmas› gereken önemli bir konudur. 5 ‹stanbul Mahkemesine ait 9 numaral› fieriye Sicilindeki ilgili hüccetleri esas alarak, Eminönü ve Galata’da
gayrimüslimlere ait yanm›fl yerlerin müslümanlara devredilmesi uygulamas›n›; “gayrimüslim alanlar›n›n ‹s-
206
Ü S K Ü D A R fi E R ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ I fi I ⁄ I N D A Y A N G I N L A R I N S O S Y O - E K O N O M ‹ K S O N U Ç L A R I ( 1 7 2 4 - 1 7 5 6 )
lâmlaflt›r›lmas›” politikas› ile aç›klayan ve ortaya at›lan bu tezin mutlaka müstakil bir inceleme konusu olmas› gereken spekülatif bir çal›flma için bkz. Marc David Baer, “The Great Fire of 1660 and the Islamization of Christian and Jewish Space in Istanbul”, Int. Journal of Middle East Studies, 36 (2004), s. 159-181. 6 Halil ‹nalc›k, “‹stanbul: Türk Devri”, D‹A, XXIII, 232; bk. Francisco de Miranda’n›n da ‹stanbul’a dair seyahatnamesinin tan›t›ld›¤› makale Türkkaya Ataöv, “Osmanl› ‹stanbul’unda Üç Latin Amerikal›”, TTK Belleten, LXX/258, Ankara 2006, s. 778; ayr›ca yang›nlarda özellikle h›rs›zl›k için f›rsat kollayanlar›n var bulundu¤unu gösteren ve bunun için dikkat edilmesini içeren 1169/1756 tarihli bir buyruldu için bk. Üsküdar fieriye Sicilleri, no: 441, vr. 89a/2 (Bundan sonra ÜfiS, 441, 89a/2). 7 Mehmed Halife, Târih-i G›lmânî (haz. Ömer Karayumak), Tercüman 1001 Temel Eser, t.y, s. 144; Dervifl
Efendi-zâde Dervifl Mustafa Efendi, 1782 Y›l› Yang›nlar› (yay. haz. Hüsamettin Aksu), ‹stanbul 1994, s. 50. 8 Necdet Sakao¤lu, “Yang›nlar: Osmanl› Dönemi”, DB‹A, c. VII, s. 427. 9 bk. Ekrem Tak, XVI. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Üsküdar’da Sosyal Ve ‹ktisadi Hayat›n Göstergeleri (Üsküdar Kad›
Sicilleri Üzerine Bir Çal›flma), yüksek lisans tezi, M.Ü. 2002; Kenan Y›ld›z, Üsküdar’›n Sosyal Ve ‹ktisadi Hayat› ‹le ‹lgili Üsküdar Kad› Sicillerindeki Kay›tlar›n Tesbit Ve Analizi: (954-980 / 1547-1573), yüksek lisans tezi, M.Ü. 2005; Müslüm ‹stekli, Üsküdar’›n Sosyal Ve ‹ktisadi Hayat› ‹le ‹lgili Üsküdar Kad› Sicillerindeki Kay›tlar›n Tespit Ve Analizi: (H. 978-991, M. 1570-1584), yüksek lisans tezi, M.Ü. 2005. 10 Bu bilgiler, fleriye sicillerinden tespit ettiklerimiz d›fl›nda, ikincil baz› kaynaklardan elde etti¤imiz tarihler-
dir. Özellikle Mehmed Pafla Mahallesi ve Kuzguncuk’ta ç›km›fl olan yang›nlar› sicillerden tespit etmifl bulunmaktay›z. bk. ÜfiS, 440, 85b/1; 430, 32b/1; Mehmet Mermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III, 1496-97; ‹. Hakk› Konyal›, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, s. 476-77. 11 bk. P.⁄. ‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul (trc. Hrand D. Andreasyan), ‹stanbul 1976, s. 84-85; Cezar, a.g.m., s.
335 vd.; R. Ekrem Koçu, ‹stanbul Tulumbac›lar›, ‹stanbul 1981, s. 14; Kemalettin Kuzucu, “Osmanl› Baflkentinde Büyük Yang›nlar ve Toplumsal Etkileri”, Osmanl›: Toplum, V, 687-699. Galata’da her ne kadar ahflap yap›laflma hakim bir mimari özellik de¤ilse de burada var olan s›k yap›laflma problemi yang›n›n boyutlar›n› büyüten bir sebep olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Zira 1660 büyük ‹stanbul yang›n›n›n birkaç ay öncesinde ç›km›fl olan Galata yang›n›nda büyük ölçüde mülk ve mabedin yand›¤›n› bilmekteyiz. bk. ‹stanbul Mahkemesi fier’iye Sicili (‹fiS), no: 9, vr. 35a/3, 86b/2, 96b/3-4, 97a/1-2, 117a/4, 140b/1 vd.; Kevork Pamukciyan, “Eremya Çelebi’ye Göre ‹stanbul’un 1660 Yang›n›”, Tarih ve Toplum, XIII/75, ‹stanbul 1990, s. 31. 12 ÜfiS, 228, 58a/2. 13 ÜfiS, 228, 82b/1. 14 ÜfiS, 430, 77a/3. 15 ÜfiS, 430, 77b/2. Bu kay›tlara göre Mehmed Pafla ile Mehmed Efendi mahallelerinin birbirine yak›n tarih-
lerde yanm›fl olabilece¤ini düflünmekteyiz. 16 ÜfiS, 429, 68b/1. Burada da vurguland›¤› üzere, yang›n›n ç›k›fl yeri Rum Mehmed Pafla Mahallesi’dir. Bu
tespitimiz tamam›yla fleriye sicillerine dayal›d›r. 17 ÜfiS, 430, 32b/1. 18 ÜfiS, 434, 44b/2 19 ÜfiS, 441, 40a/3. 20 ÜfiS, 228, 144a/3. 21 Târih-i Lebîbâ’dan naklen Feridun Emecen, “Târih-i Lebîbâ’ya Dâir”, Tarih Dergisi: Fatih Sultan Mehmed’e
Hat›ra Say›s›, XXXIII (Mart 1980/81), ‹stanbul 1982, s. 250’de 50. dipnotta. 22 Cezar, a.g.m., s. 330’da 6. dipnotta. 23 Bostanc›bafl›lar, ‹stanbul’un büyük k›sm›n›n her türlü asayifl ve güvenli¤inden sorumlu saraya ba¤l› görevlilerdir. bk. Abdülkadir Özcan, “Bostanc›”, D‹A, VI, 309. 24 ÜfiS, 441, 89a/2. 25 Ahmet Refik, Hicrî On ‹kinci As›rda ‹stanbul Hayat› (1100-1200), ‹stanbul 1988, s. 66 ve 186. 26 ÜfiS, 229, 3b/2. Buna benzer bir baflka örnekte ise; iki menzil aras›nda bulunan saça¤›n alt›nda asma ocak yapt›r›ld›¤› ve bunun bir yang›na sebebiyet vermesi konusunda bir flikayetin yer ald›¤›n› görmekteyiz ÜfiS, 179, 63b’den aktaran Rhoads Murphey, “Disaster relief practices in seventeenth-century Istanbul: a brief overview of organizational aspects of urban renewal projects undertaken in the aftermath of catastrophic fires”, In-
207
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
ternational congress on Learning and Education in the Ottoman world (Istanbul, 12-15 April 1999) (ed. Ali Çaksu), ‹stanbul 2001, s. 58. 27 ÜfiS, 437, 41b/2. 28 Kurulufltan XVI. yüzy›l›n sonuna, kimi bilgilere göre ise 1611’e kadar vak›f binalar› icâre-i vâhide ile îcâr olunurdu. Fakat daha sonra s›k s›k yang›nlar›n meydana gelmesi ve yanan binalar›n yap›ld›ktan sonra tekrar tekrar yanmas› vak›flar› maddi aç›dan oldukça zora sokmas›ndan dolay› icareteyn usulü hukuken kabul edilmeye ve yayg›nl›k kazanmaya bafllam›flt›r bk. Ahmet Akgündüz, “‹câreteyn”, D‹A, XXI, 389-390; Ali Himmet Berki, Vak›flar, ‹stanbul 1946, s. 35; Mehmet ‹pflirli, “Arfliv Belgelerine Göre ‹stanbul Vak›f Evleri”, Tarih Boyunca ‹stanbul Semineri: Bildiriler (29 May›s-1 Haziran 1988), ‹stanbul 1989, s. 184-186. Rhoads Murphey yang›nlardan sonra vak›f binalar›n yeniden inflas› ve icareteyn konular›na fleriye sicillerinden tespit etti¤i hüccetler ›fl›¤›nda de¤inmektedir (a.g.m, s. 52 vd). 29 Bu tarz uygulama ile ilgili olarak bk. ‹fiS, 9, 6a/1-2, 52b/2, 81a/1, 123a/3 vd. 30 Murphey, a.g.m., s. 55. 31 ÜfiS, 430, 55a/3 vd. Mehmed Pafla Mahallesi yang›n›nda yanm›fl olan Hurflid bint Abdurrahman’›n vakfet-
ti¤i evin yap›lmas› için vakf›n bütçesinin olmad›¤› ve kalan arsan›n müzâyedeye ç›kart›larak 180 kurufl muaccele (peflin) ve günlük 1 akçe müeccele (taksit) olmak üzere icâreteyn ile kiraya verildi¤ini ö¤renmekteyiz. 32 Mehmed Pafla mahallesinde bulunan Hüsrev Kethüda vakf›na ait ve y›ll›k mukataa bedeli 38 para olan ar-
sa üzerindeki bir ev yand›ktan sonra arsa, üzerinde kalan su kuyusu, a¤açlar› ve duvarlar› ile birlikte 180 kurufla yine kesin sat›flla sat›lm›flt›r (ÜfiS, 431, 31b/2). 33 ÜfiS, 371, 18a/3. Menzilin tamirat masraflar›n›, mutasarr›f Fatma ad›na bir baflkas› karfl›lam›fl ve Fatma’dan
daha sonra paras›n› tahsil etmifltir. 34 bk. Yahudi Musa’n›n komflusu Yako’dan ald›¤› borç için evini rehin b›rakmas› ve daha sonra borcun yar›-
s›na karfl›l›k evin yar› hissesini Yako’ya devr etmesi ile ilgili hüccet ÜfiS, 441, 40a/3. 35 A. Refik, a.g.e., s. 21. Bu ferman›n içeri¤i bir buyruldu olarak ayr›ca ‹stanbul Kad›s›’na da gönderilmifltir. bk. ‹fiS, 22, A22b/2 (Sicilde 22 numaras›n› alm›fl iki ayr› varak oldu¤undan ikinci bölümdekine A bafll›¤› verilmifltir). 36 ÜfiS, 371, 72b/1. 37 ÜfiS, 371, 95a/1. 38 Robert Mantran, ‹stanbul Tarihi (çev. Teoman Tunçdo¤an), ‹stanbul 2001, s. 251; Semavi Eyice, “‹stanbul:
Tarihi Eserler”, ‹A, V, 129-131; Ortayl›, a.g.e., ayn› yer. 39 ÜfiS, 440, 85b/2. 40 ÜfiS, 440, 92a/2. 41 ÜfiS, 441, 89a/3. Büyük yang›n olarak tarihe geçen ve otuz alt› saat süren Hocapafla yang›n›nda Bahçekap›, Paflakap›s›, Defterdar-kap›s›, Çad›r Mehterhanesi, Çuhac›lar han›, Mahmud Pafla Çarfl›s›, Mahmud Pafla Camii ve bir çok yer yanm›flt›r bk. fiem’dânî-zâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi, Mür’i’t-Tevârih (haz. Münir Aktepe), ‹stanbul 1976, I, 182. 42 ÜfiS, 441, 92b/2. 43 ‹nalc›k, a.g.e., ayn› yer. 44 ÜfiS, 440, 85b/1. 45 fiem’danizâde, yang›n›n iki gün sürdü¤ünü, onlarca medrese, de¤irmen, cami, hamam ve binlerce menzil
ile dükkân›n yand›¤›n› bildirdikten sonra “... mukaddem olan harîk vaktinde ‹stanbul böyle ma’mur de¤il; bu def’a olan zarar evvelki hasârete gâlibdir.” diyerek Cibali yang›n›n›n boyutlar›na ve zarar›na iflaret etmektedir. fiem’dânî-zâde, a.g.e., II.A, 9-10. 46 ÜfiS, 441, 89a/1. 47 Üsküdar naibine gönderilen bir buyrulduda, burada bulunan ‹stanbul’a yak›n, yani Üsküdar’›n iç k›s›mlar›nda de¤il de merkeze yak›n yerlerde ne kadar de¤irmen varsa, ‹stanbul halk› için buralardan ekmek ç›kar›lmas› istenmifltir bkz. ÜfiS, 441, 92b/3. Bu kay›t ile ayn› tarihe denk düflen bir baflka hüccette; Üsküdar’da bulunan horos de¤irmenlerinin isimleri ve kaç tane horos tafl›na sahip olduklar› listelenmifltir bkz. ÜfiS, 441, 88b. 48 ÜfiS, 441, 92b/1: “hâli ve vüs‘at üzere olan mesken ve menzillere bilâ-te’hîr ... ahsen-i vechle iskân ...”
208