Hezârfen Hattat Necmeddin Okyay’›n Sanatkâr O¤ullar› P R O F .
D R .
Ç ‹ Ç E K
D E R M A N
Marmara Üniversitesi
Bir asra yaklaflan hayat›n› Üsküdar’da geçirip, tebli¤imize konu teflkil eden üç o¤lunu da Üsküdar’da yetifltiren Hattat Necmeddin Okyay (1883 -1976),1 âilesiyle beraber bu semtin unutulmaz isimlerindendir. Onun üç sanatkâr evlâd›, Üsküdar’›n Toygartepesi’ndeki2 baba evinde büyüyerek çocukluklar›ndan itibâren zaman zaman buray› ziyaret eden baba dostu k›ymetli sanatkârlar› tan›mak imkân›n› bulmufllar ve sanattan kendi çaplar›nda nasip alm›fllard›r. Tebli¤imizin dar çerçevesi içinde onlar› tan›tmaya çal›flaca¤›z. Necmeddin Okyay 91 yafl›ndayken büyük o¤lu Nebih ve küçük o¤lu Sacid beylerle görülmektedir, y›l: 1974 (Resim 1). Necmeddin Efendi’nin ancak birkaç y›l süren ilk evlili¤inin yâdigâr› olan ve 1907’de do¤an Nebih’i, babas›n›n ikinci efli Seniye Han›m (1889?-1967), kendi o¤ullar› Sami ve Sacid kadar dikkat ve özenle büyütmüfltür. Küçük yafllar›nda babas›ndan ebruculu¤u ö¤rendiyse de bunu meslek edinmeyen Nebih Bey, gençli¤inden itibâren maden kesme ifllerine merak sard›. Bahriye Mektebi’ne girdikten sonra askerli¤in getirdi¤i mecburiyetler dolay›s›yla Üsküdar’dan uzaklaflt›. 1960 y›l›nda deniz albayl›¤›ndan emekli olduktan sonra, f›rsat buldukça eskiden de meflgul oldu¤u alt›n oymac›l›¤›na tamamen yöneldi; bu yolda hat (tu¤ra) ve tezyînat iflleriyle u¤raflt›. ‹flledi¤i alt›n oygulara baz› âilelerde ziynet olarak rastlanmaktad›r. Akrabas› olan Üsküdarl› aktar Ahmed Düzgünman (1917-2007) ve Mehmed Zeki Kuflo¤lu ayn› konuda Nebih Bey’in yetifltirdiklerindendir. 1983 y›l›nda vefat eden sanatkâr›m›z›n kabri, babas› ve di¤er kardeflleri gibi Karacaahmed mezarl›¤›ndad›r. Alt›n oygu tezyînat örne¤i olarak onun üç iflini gösteriyorum: 1) Müsennâ celî dîvânî hatt› Emin Bar›n’a ( 1913-1987 ) ait olan Çiçek ismi (Resim 2),
Ü S K Ü D A R
Resim 3; Nebih Okyay’›n alt›n oygu rumîli desen ortas›nda sülüs Bârekâllah istifi
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 4; Nebih Okyay’›n alt›n oygu celî sülüs Yâ Hafîz istifi
Resim 1; Necmeddin Okyay 91 yafl›ndayken büyük o¤lu Nebih ve küçük o¤lu Sacid beylerle. y›l: 1974
Resim 5; Sami Necmeddin
Resim 2; Nebih Okyay’›n alt›n oygu müsennâ celî dîvânî hat ile Çiçek ismi
226
H E Z Â R F E N
H A T T A T N E C M E D D ‹ N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I
O K Y A Y ’ I N
2) Rumîli desen ortas›nda sülüsle Necmeddin Okyay’›n Bârekâllah istifi (Resim 3). 3) Celî sülüs Ya Hâf›z yaz›s› ( Resim 4 ). Âilenin ortanca evlâd› olan Sami Necmeddin ise, 23 Ocak 1911’de yine Toygartepesi’ndeki evde do¤du, ilk ve orta tahsilini Üsküdar’da tamamlad› (Resim 5). Daha sonra Sultanahmed’deki Yüksek ‹ktisat ve Ticaret Mektebi’nde okudu. Türk kitap sanatlar›n›n birço¤unun fiilen uyguland›¤› baba evinde, küçük yafltan itibaren bunlarla tan›fl›p meflgul oldu. Evvelâ, babas›ndan ola¤anüstü kabiliyetiyle ebruculu¤u ö¤rendi; Necmeddin Efendi’nin 1926 y›l›nda bafllayan kadîm mücellidlik çal›flmalar›nda ona önce ö¤renci, sonra da yard›mc› oldu ve kal›bla gömme olarak kitap kablar› haz›rlad›. Cildcilikte -zamanla terkedilmifl olan- müflebbek flemse tarz›n›, deri oygu ad›n› vererek yeniden ihyâ etti ve say›l› da olsa, müstesna eserler verdi (Resim 6-7). Bu iki tak›m kitap kab› ve ka¤›d para cüzdan› çok sanatkârâne ifllenmifl olup hâlen Türkpetrol Vakf› koleksiyonunda bulunmaktad›r (Resim 8). Daha sonra müzehhib ve mücellid Bahaddin Tokatl›o¤lu’na (1866-1939) devam ederek tezhip sanat›n› ve ruganî kap yap›m›n› ö¤rendi; hocas›ndan 1931’de icâzet ald›. Üsküdar Mevlevihanesi eski fleyhi Ahmed Remzi Dede (Akyürek, 1872 -1944) taraf›ndan yaz›lan sekiz beyitlik “Sami Necmeddin’in Tezhib San’at› Mezûniyet Târîhi” flöyledir: ‹bn-i Necmeddîn Efendi Sâmi-i dânifl-karîn Nûr-› isti’dâd› ziynet-bâhfl-› ayn-› nâz›rîn San’at-› tezhîbe ba’z›lar diyorken kad-zeheb Yapt› zerendûdlar Behzâd’dan da bîhterîn fiemseler ser-levhalar gûyâ birer Nûr âyeti Görmemifl mislin kitâb-› dehrde çerh-i berîn Açmak üzre gösterir bir gonce tasvîr eylese fiekl-i ezhâra verir gûyâ ki bûy-› anberîn Görmedik Erteng-i Mânî’de bu nakfl u zîveri Sûretâ efsâne söylerler an› “fi’l-gâbirîn” Cehd ile üstâd-› kâmilden al›nca san’at› Eylemifl hayr du’a vallâhi hayru’n-nâs›rîn
227
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Ma’rifet-efzâ Bahâeddîn Efendi pür-hüner Lûtfuna hemvâre flâkirdân› olsun flâkirîn Ben de nakfl etdim güher târîhi Remzî, zer-nigâr Ald›, yed tezhîbden Sâmî, sezâ-y› âferîn. 1349, 25 Receb 1350 3 Genç Sami, çok k›sa süren sanat hayat›nda, duyup ö¤rendiklerini klasikden ayr›lmadan yapt›¤› yeni motif ve renk denemeleriyle uygulama gayreti içinde oldu. E¤er yaflasayd›, bu farkl› çal›flma ve aray›fllar› ile, u¤raflt›¤› sanat dallar›na birbirinden âlâ eserler kataca¤›, babas› Necmeddin Okyay’dan bize intik_l eden çal›flma örneklerinden anlafl›lmaktad›r. Metrûkât› incelendi¤i zaman, Sami’nin bütün çal›flmalar›nda, o günün tarihini ve saatini, hattâ nerede bulundu¤unu belirtmifl oldu¤u görülmektedir. Ayr›ca Bahaddin Efendi’yle beraber, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi’ndeki incelemelerinde, bakt›klar› eserlere dair hocas›n›n görüfl ve düflüncelerini kaydederek bugünlere aktarmas›, sanat tarihi aç›s›ndan büyük ehemmiyet tafl›r (Resim 9). Tarihini tam olarak belirleyemedi¤imiz bu döneme âit çal›flmalar›, ald›¤› örnekler ve gördüklerini not edifli, henüz 19 yafl›ndaki bir genç sanatkâr için çok mühim say›lmak gerekir. Mesela, tamire muhtaç bir ruganî fiehnâme kab›n›n sanat de¤eri -eb’âd›, deseni ve motifleri ile- hocas›n›n a¤z›ndan; kayda geçirilmifltir (Resim 10). Sami Necmeddin’in kitap sanatlar› tarihine kazand›rd›¤› bir di¤er mühim çal›flma da, babas›n›n tavsiyesi üzerine, Bahaddin Efendi’den ald›¤› dersler s›ras›nda, tezhip ve cild sanat›yla ilgili olarak onun kulland›¤› eski ›st›lah ve tabirleri tesbit etmesidir. Nesilden nesile devam edegelen ve yaz›ya geçirilmemifl olan pek çok deyim, böylece do¤ru flekliyle günümüze ulaflabilmifltir. ‹ki renk alt›nla tarama halkârî üslûbunda iflledi¤i “kufllu pano” (Resim11) çal›flmas› için Sami’nin çeflitli eskizler haz›rlad›¤› bilinmektedir. Eserin asl› Türkpetrol Vakf› koleksiyonunda muhafaza edilmekte olup imzal›d›r. Eskizlerinin kenar›na koydu¤u notlardan ö¤renebildi¤imiz eserlerinden baz›lar› flunlard›r: - Es’ad Fuad Tugay ( 1884-1973 ) için Hac› Kâmil Akdik’in (1861-1941) yazd›¤› En’âm-› fierîf’in bezemesi-1931 ( Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi ); -Neyzen Emin Yaz›c›’n›n (1883-1945) k›t’a bezemesi - 1933 (Resim 12-13); k›t’an›n çerçevesi de deri üzerine kal›p basma tekni¤i ile haz›rlanm›fl olup bu eser Türkpetrol Vakf› koleksiyonundad›r. - Tantâvîzâde ‹zzet Bey için Enâm-› fierîf bezemesi; - Kâmil Akdik taraf›ndan yaz›l›p M›s›r’a götürülen bir hatt›n tezhibi- 1931; - Etraf› ruganî tarzda bezenmifl olan Necmeddin Okyay’›n celî ta’lîk Bârekâllah levhas› -1931 tarihli olup imzal›d›r (Resim 14); 228
H E Z Â R F E N
H A T T A T N E C M E D D ‹ N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I
O K Y A Y ’ I N
Resim 6-7; Sami Necmeddin taraf›ndan haz›rlanan ve Türkpetrol Vakf› Müzesi’nde muhafaza edilen deri oygu iki tak›m kitap kab› ( Türkpetrol Vakf›, 114, 115).
229
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 8; Sami Necmeddin’in ka¤›d para cüzdan› ( Türkpetrol Vakf›, 123).
Resim10; fiehnâme kab deseni
Resim 9; Sami Necmeddin’in kütüphane notlar› (Derman koleksiyonu).
Elimize geçen di¤er örneklerden; deri oygu denemeleri, farkl› ruganî çal›flmalar› ve i¤neli kal›blar halinde çeflitli çiçek demetleri; ayr›ca, 12 x 22 cm.lik küçük bir ebrû teknesinde farkl› ebrû denemeleri yapt›¤› bilinmektedir.4 (Resim 15-16) Yine o y›llar›ndaki notlar›ndan, gülcülükde de babas›na yard›mc› oldu¤u anlafl›l›yor. Müzeler Müdürü Halil Edhem Bey’in ( Eldem,1861-1939 ) ›srarl› tâkîbiyle 1931 y›l›nda mezun oldu¤u fiark Tezyînî Sanatlar Mektebi’ne 26 May›s 1932’de minyatür muallimi olarak tâyin edilen Sami Necmeddin, bundan bir y›l sonra, yanl›fl tedâvi neticesinde oluflan kar›n zar› iltihab›ndan (peritonit) kurtulamayarak henüz 22 yafl›ndayken, 12 Haziran 1933 tarihinde vefat etmifl ve Karacaahmed mezarl›¤›na defnedilmifltir. 230
H E Z Â R F E N
H A T T A T N E C M E D D ‹ N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I
O K Y A Y ’ I N
Resim11; Sami Necmeddin’in kufllu panosu ( Türkpetrol Vakf›. 31).
Resim12; Neyzen Emin Yaz›c›’n›n k›t’a bezemesi-1933, K›t’an›n çerçevesi deri üzerine kal›p basma tekni¤i ile Sami Necmeddin taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. ( Türkpetrol Vakf› 57).
231
Resim12-13; Neyzen Emin Yaz›c›’n›n k›t’a bezemesinden bir kesit. -1933, K›t’an›n çerçevesi deri üzerine kal›p basma tekni¤i ile Sami Necmeddin taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. ( Türkpetrol Vakf› 57).
Resim14-15; Sami Necmeddin’in ebru denemeleri (Derman koleksiyonu).
Ölümü, 1934 y›l›ndaki soyad› kanunundan evvel oldu¤u için imzas›n› “Sami Necmeddin” olarak kullanan ve bu hususta istif denemeleri de yapan sanatkâr›m›z›n Sami Okyay olarak tan›t›lmas› kar›fl›kl›k do¤urmaktad›r. E¤er bir y›l daha yaflasayd›, o da elbet Okyay soyad›n› kazanm›fl olacakt›. Mehmed Sacid Okyay da Necmeddin Efendi’nin Toygartepesi’ndeki evinde 8 fiubat 1915’de do¤an üçüncü o¤ludur (Resim 17). Ebru, ahar, flemse kal›p ve cilt kaplar› îmalini babas›ndan ö¤renmifl, 1936 y›l›nda Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Türk Tezyînî Sanatlar› flubesinde ebru, ahar, flemse ö¤retmeni olarak çal›flmaya bafllam›flt›r.5 1938 senesinde ‹stanbul Yüksek ‹ktisat ve Ticaret Mektebi’nden mezun olmufltur. Akademi’de devam eden ö¤retmenli¤inin yan›s›ra, 1939 y›l›nda Bahaddin Tokatl›o¤lu’nun vefat›yla boflalan Topkap› Saray› mücel232
Resim 16; Sami Necmeddin’in haz›rlad›¤› celî ta’lîk Bârekâllah yaz›s›n›n d›fl pervaz›.
litli¤ine vekil olarak getirilmifl ve bu vazifesini 1943 y›l›na kadar devam ettirmifltir. Uzun müddet mahkemelerde yaz› ve imza bilirkiflisi olarak görevlendirilmifl, bu iflini emeklilik döneminde de titizlikle yürütmüfltür. 1946 da Devlet Güzel Sanatlar Akademisi cilt atölyesi ö¤retmenli¤ine tâyin edilmifl, babas›n›n ayn› yerden 1948’de emekli oluflundan sonra ebrû ö¤retimini de –ö¤renci oldu¤undasürdürmüfltür. Kendisi taraf›ndan haz›rlan›p da 1969 y›l›nda Akademi müdürlü¤üne verilen dilekçede, yapm›fl oldu¤u eserlerinden hat›rlayabildiklerini afla¤›daki flekilde s›ralamaktad›r: -Güzel Sanatlar Akademisi fleref defteri (Resim 18); 32,5 x 20 cm eb’âd›nda 53 sayfadan oluflan fleref defterinin üst kab› flemse cilt olarak yap›lm›fl, flemse ve köflebendler alttan ay›rma tekni¤i ile boyanm›flt›r. Kab içinde kullan›lan battal ebrusu da Sacid Okyay’›nd›r (Resim 19). - M.S.G.S. Üniversitesi, Resim Heykel Müzesi’nde bulunan ve 1937 y›l›nda Zeki Kocamemi taraf›ndan yap›lan Atatürk portresi’nin çerçevesi (39 x 29,5 x 4 cm) Sacid Okyay’›n eseridir (Resim 20); - Sacid Okyay’a âit üstten ay›rmal› flemse kab (Resim 21); - Ankara Devlet Operas› fleref defteri. - Makam sumeni ve bloknot defteri ( Hasan Ali Yücel için ). 233
Ü S K Ü D A R
Resim 17; Sacid Okyay
S E M P O Z Y U M U
Resim 18; Sacid Okyay’›n Güzel Sanatlar Akademisi fleref defteri flemse kab›.
Resim 19; Sacid Okyay’›n yapt›¤› ve iç kapakta kulland›¤› battal ebru.
234
V
H E Z Â R F E N
H A T T A T N E C M E D D ‹ N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I
O K Y A Y ’ I N
Resim 20; M.S.G.S. Üniversitesi, Resim Heykel Müzesi’nde s.n.298, d.b. 211’e kay›tl› bulunan Zeki Kocamemi’nin yapt›¤› Atatürk portresi çerçevesi, Sacid Okyay’a aittir.
- Topkap› Saray› Müzesi’nde bulunan flemse ciltler ve restore edilmifl ciltler. - ‹smet ‹nönü Cumhurreisi iken ‹stanbul Vilayeti için 3 adet flemse albüm. - ‹nönü Nutku´nun flemse cildi. - fiemse çerçeve (1952’de Ürdün Kral› Abdullah´a hediye edilmek üzere haz›rlanm›flt›r). - fiemse çerçeve ve flemse cüzdan ( Hamdullah Suphi Tanr›över için ). - fiemse albüm ( Dr. G›yas Korkut için ). - fiemse ve çârgûfle ciltler ( Halil Edhem Arda koleksiyonu için ). - Memluk, Selçuk, Herat, Osmanl› devri flemse ciltlerin onar›mlar› ( Ekrem Hakk› Ayverdi koleksiyonu için). 1969 y›l›nda D.G.S.A.’de akademik ünvanlar tevcih olunurken, Sacid Okyay’a da profesör ünvan› verilmifltir. Zaman›m›z›n naml› klasik mücellidi ‹slâm Seçen, Sacid Bey’in ö¤rencilerindendir. 9 Nisan 1973’te kendi arzusuyla emekli olan Sacid Bey, 19 Nisan 1999 günü Üsküdar Do¤anc›lar’daki evinde vefat etmifl ve babas›n›n Karacaahmed’deki mezar› yan›na defnedilmifltir.6 ‹nsanlar›n karakter ve flahsiyetlerinin oluflmas›nda, do¤up büyüdükleri ve ikamet ettikleri topraklar›n tesiri inkâr edilemez. As›rlar içinde kültür dünyas›n›n nabz›n›n att›¤› bir merkez hâlini alan Üsküdar, münbit topra¤› üstünde 235
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Resim 21; Sacid Okyay’›n yapt›¤› üstten ay›rma flemse cildi.
y›llarca sanatkâr yetifltirmeye devam etmifltir. ‹flte Necmeddin Hoca’n›n tan›tmaya çal›flt›¤›m üç o¤lu da bu zümredendir. XX. asr›n bafl›ndan 1960’lara kadar süren faaliyetleriyle Üsküdar’› bir klasik sanatlar merkezi haline getiren Okyay âilesini rahmet ve minnetle anarak bahsimizi nihâyetlendiriyoruz. D‹PNOTLAR 1 M.U¤ur Derman, “Hezarfen Hattat Üsküdarl› Necmeddin Okyay (1883-1976)”, Üsküdar Sempozyumu I (23-
25 May›s 2003) Bildiriler, II, 182-194. 2 M.U¤ur Derman, “Toygar Tepesindeki Ev”, Türk Edebiyat›, sy. 389 (Nisan 2006), s.24-32. 3 Hasibe Maz›o¤lu, Ahmet Remzi Akyürek ve fiiirleri, Ankara 1987, s.263-4. 4 M.U¤ur Derman, Türk Sanat›nda Ebrû, ‹stanbul 1977, s.48. 5 a.g.e., s. 48. 6 Sacid Okyay hakk›ndaki baz› resmî bilgileri ve resimleri bana temin eden Gürcan Mavili’ye teflekkür ederim.
236