Said Pafla ‹mam›: Hasan R›za Efendi (1810?-1890) D R .
T A L ‹ P
M E R T
Marmara Üniversitesi
Üsküdar’da oturdu¤u, Üsküdar kültürüne güzel sesi, üslubu, hattatl›¤› ve flâirli¤i ile büyük katk›larda bulundu¤u bilinen Hasan R›za Efendi’yi Merhum Mehmed Akif Ersoy Safahat’n›n yedinci kitab› olan “Gölgeler”de müstakil bir bölüm olarak ele al›p muhteflem üslubu ile bizlere tan›tmaktad›r. “Said Pafla ‹mam›” olarak meflhur olan Hasan R›za Efendi muhtemelen de Mehmed Akif’in sayesinde ölümsüzleflmifltir. Bugün bu zat› tan›mam›z Akif’in himmetiyle olmufltur denebilir. Akif’i ve Safahat’› yak›ndan tan›yan baz› müellifler Said Pafla ‹mam›’n› dikkate al›p onun hakk›nda baz› bilgiler toplad›klar›n› tahmin ediyorum. Bendeniz de flahsen bu muhterem zat› Safahat’la tan›d›m ve bu belgeleri de o sayede toplad›m. Akif Bey, 1931’de Hilvan’da kaleme ald›¤› “Said Pafla ‹mam›” adl› muazzam fliirinin dipnotunda “ahlâk› da sesi gibi ilâhî olan bu adam› çocuklu¤umda bir kere dinlemifltim. Said Pafla’n›n kim oldu¤unu [ise] bilemiyorum” demektedir. Merhum Akif’in “bilemiyorum” dedi¤i Bursal› Mehmed Said Pafla (?- 1872) 1819’da Galatasaray’a, daha sonra Enderun’un Hazine Odas›’na girerek Enderun’dan yetiflen rical aras›na kat›lm›fl bir zatt›r. 1827’de çukadar, ayn› y›l fleft iskotran1 daha sonra 22 Nisan 1828’de bafl çukadar, mabeyinci ve baflmabeyincili¤e2 kadar yükselmifltir. 1832’de süvari mirlivas› rütbesi ihsan olunmufl, ferik rütbesiyle bo¤az muhaf›z›, vezir rütbesiyle de Asakir-i Mansure müfliri olarak Anadolu Ordusu Seraskeri, bilfiil serasker, ticaret naz›r›, kaptan-› derya, Ayd›n, Edirne, Ankara ve 1849- 1850’de fiam Valili¤i ayn› zamanda Hac Emirli¤i yapm›flt›r. Meclis-i Vâla azal›¤›nda da bulunan Said Pafla 1862’deki sadaret teklifini ise kabul etmeyerek 50.000 kurufl maaflla emekli olmufltur. Mehmed Said Pafla 1836’da II. Mahmud’un k›z› Mihrimah Sultan’la (18121838) evlenerek saraya damat olan Tanzimat devrinin mühim ricalindendir. Taassuba varan dindar bir kifli olarak bilinir. Emekli maafl›n› tasadduk etti¤i,
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Hasan R›za Efendi Divan›’n›n ilk sayfas›
derviflane bir hayat yaflad›¤› onun bilinen baflka bir taraf›d›r. Zaten kendisi Enderun’da bulundu¤u s›rada Hazine Kethüdas› Ali A¤a’n›n imaml›¤› vazifesinde de bulunmufl ilmi taraf› da olan bir zatt›.3 Hasan R›za Efendi hakk›ndaki nazari bilgiler büyük çapta Sadeddin Nüzhet Ergun’un Türk Musikisi Antolojisi4 ile ‹bnülemin Mahmud Kemal ‹nal’›n Hofl Sada5 adl› eserinde verdi¤i bilgilere dayanmaktad›r. Bu tebli¤in konusu ise bu bilgilerden hareketle Osmanl› arfliv kaynaklar›ndan derlenen yeni bilgilerden ibaret olacakt›r. Bu bilgiler ›fl›¤›nda Said Pafla ‹mam› el-Hac Hasan R›za Efendi k›saca flöyle bir kiflidir: Kesin olmamakla beraber 80 yafllar›nda vefat etti¤i söylenen Hasan R›za Efendi 1810 veya buna yak›n bir tarihte Manisa’da do¤mufltur. Babas› E¤irdirli Hoca Abdullah Efendi’dir. Tahsilini Manisa’da tamamlayan Hasan Efendi h›fza çal›flt›, yaz› meflk etti ve musiki ö¤rendi. ‹lmi yönü de bulunan Said Pafla ‹mam› ayn› zamanda müderrislik rüusuna da sahipdi. Ma’rufi Tarikat›’n›n fieyhi Antakyal› Vehbi Efendi’den “Ma’rufiye” icazeti ald›ktan sonra ‹stanbul’a geldi. Arfliv kay›tlar›na göre Aflç›bafl› ve Toygar Tepe Dürbali Mahallesi’nde oturdu. ‹stanbul’a geldi¤i tarih net olarak bilinmemekle beraber 1840’tan önce geldi¤i muhakkakt›r. 1890’da Toygar Tepesi’nde Dürbali Mahallesi Orta Soka¤› 36 numaral› evinde vefat etti. 238
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
Devrinin en de¤erli hanendelerinden olan Hasan R›za Efendi özellikle mevlidhanl›¤› ile meflhurdur. Mevlid okumada Hasan R›za Efendi’nin fevkalade bir tav›r sahibi oldu¤u bilinmektedir. ‹stanbul’a gelince Hammami-zade ‹smail Dede’nin (1778- 1846) mahfuzat› (repertuvar›) en genifl talebesi olan Mutaf-zade Ahmed Efendi’den (?- 1883) musiki dersleri alm›flt›r. Ondan pek çok ilahi, durak, mersiye ile birlikte bilhassa Mevlid-i fierif meflk etmifl, klasik formlarda da birçok fas›l geçmifltir. Hasan R›za Efendi’nin birgün Eyyüb Sultan’da bulunan Oluklu Bay›r Dergâh›’nda okudu¤u Mevlid-i flerifi dinleyen devrin meflhur Bestekâr› Zekai Dede (1825- 1897) o¤lu Haf›z Ahmed Efendi’ye (1869- 1943): -Haf›z! ‹flte Mevlid-i flerif böyle okunur, demifltir. Zekai Dede-zade Ahmed Irsoy, Hasan Efendi’nin mevlidhanl›¤›n› flöyle anlat›yor: “Hasan R›za Efendi güftelerin aras›n› kesmiyor ve na¤meleri m›sra sonlar›nda yap›yordu. Bu yüzden de sözler iyice anlafl›l›yordu” demektedir. Hasan R›za Efendi’nin mevlidhanl›¤› ile ilgili olarak Haf›z Kemal Efendi’den de (1882- 1939) flöyle bir rivayet vard›r: “Bir Said Pafla imam› vard›. Bizden evveldir, tan›m›yoruz… Hofl meflreb bir zat oldu¤u söyleniyor. Musik› tabiat›n›n yükse ve ince oldu¤u rivayet edilmektedir. Onu tan›m›fl dinlemifl olan bir zat Haf›z Kemal’e: - Sen t›pk› Said Pafla imam› gibi mevlid okuyorsun demifl. Bu rivayet bizzat Haf›z Kemal’dendir.6 Halk aras›nda daha çok “Doksan Üç Harbi” diye bilinen 1877- 1878 Osmanl›Rus Savafl› s›ras›nda Sultantepe’de okudu¤u Mevlid-i flerif ve yapt›¤› duan›n Befliktafl’tan dinlendi¤i rivayeti onun efsane kiflili¤inin, ses virtiözlü¤ünün bir baflka misalidir. Hasan R›za Efendi haf›z olmas› ve ses talimiyle meflgul olmas› hasebiyle Kur’ân› Kerîm tilavetinde de ayr› ve müstesna bir yere sahiptir. Hasan R›za Efendi parlak ve tiz bir sese sahipti. Onun en mühim özelli¤i içinden geldi¤i flekilde ve arzu etti¤i zaman okumas›d›r. Fakir ve kimsesizlerin arzusunu reddetmez onlar›n isteklerini muhakkak yerine getirirdi. Bir keresinde valide sultan›n davetine giderken yoluna ç›kan fakir bir han›m›n teklifi üzerine saraya gitmekten vazgeçip bu han›m›n k›z› için mevlid okumufltur. Bu hadiseyi uzun y›llar sonra hat›rlayan Mehmed Akif merhum duygular›n› “Said Pafla ‹mam›” adl› meflhur fliirini kaleme alarak, muhteflem bir uslup ve çok duygulu bir ifade ile onu ses ve his dünyam›z›n ölümsüzleri aras›na katm›flt›r. Özel hayat›nda son derece mütevaz› olan Hasan R›za Efendi ço¤unlukla Sand›kç› Dergah› fieyhi Edhem Efendi’nin Rufai tekkesine devam eder, dergahta bulundu¤u zaman da fleyh odas›nda de¤il, kahve oca¤›n›n bir yerine iliflir, her zaman yan›nda tafl›d›¤› yumak yumak yünlerle çorap, takke gibi fleyler örerdi. Bir gün Hac› Dede isminde bir zat: 239
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
- Hoca Efendi bütün vaktinizi örgü örmekle geçiriyorsunuz, gözünüze yaz›k de¤il mi? diye sormas› üzerine Hasan R›za Efendi: - “Evlad! Gözümü ma-sivâdan koruyorum” diye derviflane bir cevab vermifltir.7
Said Pafla ‹mam› Hakk›ndaki Arfliv Kay›tlar› Hasan R›za Efendi Hakk›nda bilinen ilk arfliv kayd› 1840 y›l›na aittir. 8 A¤ustos 1840 (V, 1256) tarihinde evlenen II. Mahmud’un k›z› At›yye Sultan ile Ahmed Fethi Pafla’n›n dü¤ün yeme¤ine davetli zevat aras›da o da yer alm›flt›r. Dü¤ün davetiyesinde: “Cedide-i Ebülhayr Medresesi Müderrisi ve Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi” ismiyle kay›tl› oluflu onun bu tarihte bile bu flekilde meflhur oldu¤unu gösteriyor.8 Hasan R›za Efendi’nin daha sonraki y›llarda ald›¤› rütbeler ve müderrislikler ise flöyledir: 09. 04. 1862 (9 L. 1278)’de ‹btidâ-y› Altm›fll› rütbesi ile Molla K›r›mî Medresesi, 25 12. 1862 (3 B. 1279)’d Mus›la-i Süleymaniye rütbesi ile Hüsrev Kethüda Medresesi müderrisli¤i, 13. 03. 1865 (15 L. 1281)’de yine Mus›la-i Süleymaniye rütbesi ile Üsküdar Valide Sultan Medresesi Müderrisli¤i tevcih olunmufltur.9 Hasan R›za Efendi’nin padiflah›n II. imaml›¤› meselesi: Arfliv Kay›tlar›nda Abdülaziz Han’›n 23 fiubat 1863 ile 1 Ocak 1868 tarihleri aras›nda bu görevde bulunmufl Hasan R›za isminde bir imam› vard›r. Ancak belgelerden ç›kan sonuç bunun bir isim benzerli¤inden ibaret oldu¤udur. Bu Hasan R›za Efendi’nin ikinci imaml›¤› veya küçük imaml›¤› miladi takvime göre 4 sene 10 ay 8 gün sürmüfltür. Hasan R›za Efendi’den sonra bu göreve meflhur Bestekâr Tamburi Ali Efendi getirilmifltir.10 1868’den sonraki kay›tlarda bile Hasan R›za Efendi hâlâ Said Pafla ‹mam› olarak geçti¤i gibi mezar tafl›nda bile Said Pafla ‹mam› olarak yaz›lm›flt›r. Hünkâr imaml›¤› yapm›fl bir kimseden Said Pafla ‹mam› fleklinde bahsetmek Osmanl› bürokrasisine ve arfliv kay›t sistemine göre mümkün de¤ildir. ‹kinci bir husus ise Hasan R›za Efendi’nin 1 Ocak 1868’de bafl imam olmas› ve kad›askerli¤e kadar da yükselmesidir. Hâlbuki Said Pafla ‹mam› olan Hasan R›za Efendi hakk›ndaki kay›tlarda onun bafl imaml›¤›na ve kad›askerli¤ine dair hiçbir bilgi yoktur. Üçüncü bir husus da Hasan R›za Efendi’nin çok nizami ve disiplin isteyen bir görev olan hünkâr imaml›¤› yapacak yap›da bir kifli olmamas›d›r. O, hür ve serbest mizaçta, neyi ne zaman yapaca¤› belli olmayan, zapt u rabta gelmeyen, serâzad, meczub-u ilahi, nev-i flahs›na münhas›r bir kiflidir. Hasan R›za Efendi’nin hünkâr imaml›¤› hakk›nda flöyle bir rivayet vard›r: Abdülaziz Han’a II. ‹mam olan Hasan Efendi’ye padiflah›n Cuma hutbesinde hutbeyi Hicaz makam›ndan okumas›n› istedi¤i söylenir. Hasan Efendi ise: 240
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
- ‹rade ile hutbe okunmaz diyerek cübbeyi ç›kar›p camiyi terk eder. Bu iddian›n do¤rulu¤unu ispat çok zor, mevcut arfliv kay›tlar›na göre mümkün de de¤il. Ama Hasan R›za Efendi’nin tarif edilen karakterine uyan bir olay oldu¤u için, bilhassa padiflaha karfl› gelmesi baz› adamlar›n hofluna gitti¤i için de böyle bir hadise kay›tlara geçmifltir. Yine arfliv kay›tlar›na göre 8 Ekim 1862’de saray›n ikinci mevlidhanl›¤›ndan 300 kurufl maaflla emekli olmufl bir Hac› Hasan Efendi bulunmaktad›r. Bu zat›n Said Pafla ‹mam› olma ihtimali daha makul ve mant›kl›d›r. Ama Said Pafla ‹mam›’n›n vefat›ndan sonraki mevcut kay›tlarda herhangi bir maafl›n›n olmad›¤› görülüyor. Dolay›s›yla bu flahs›n da yine Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi olmas› pek muhtemel de¤ildir.11
Hasan R›za Efendi’nin K›z› Hamide Han›m’›n Mihir Davas› “Üsküdar Rum Mehmedpafla Mahallesi’nde sâkine Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi kerîmesi Havva Hamide Han›m mahkemeye müracaatla bofland›¤› kocas› Hüseyin o¤lu Mehmed fiemseddin Efendi’ye karfl› flu iddialarda bulunmufltur: Mehmed fiemseddin Efendi’yle 501 kurufl mihr-i müeccel mukabili evli idim. Lâkin bu ilam tarihinden 1,5 sene önce beni “bâyin talak” ile boflad›. Ondan alacak hakk›m olan 501 kuruflun 201 kuruflunu almaktan vaz geçerek onu bu miktar borçtan affettim. Ancak bâk› kalan 300 kuruflu M. fiemseddin Efendi’den hâlen taleb ediyorum… demifl, o da cevab›nda durumu aynen kabul ve itiraf etmifltir. Bu ikrar mucibince mihr-i müeccelin kalan 300 kuruflunu Havva Hamide Han›m’a ödemesi için Mehmed fiemseddin Efendi’ye tenbih olundu¤u mahkemece tescil olunmufltur. 30 Kas›m 1875 (2 Za. 1292).12
Hasan R›za Efendi’nin K›z› Hamide Han›m’›n Nafaka Davas› “Üsküdar Rum Mehmedpafla Mahallesi’nde sâkine Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi kerimesi… Havva Hamide Han›m mahkemeye müracaatla bofland›¤› kocas› Hüseyin o¤lu Mehmed fiemseddin Efendi aleyhine açt›¤› davada flunlar› iddia etmifltir: fiemseddin Efendi ile evli iken onun sulbünden olup benden do¤ma ve emzirme hakk› ile terbiyesi de bana verilen 2,5 yafl›ndaki Talat için babas› üzerine 30 Kas›m 1875’de mahkemece ayl›k 70 kurufl nafaka takdir olunmufltu. Bu 70 kuruflluk mebla¤› küçük Talat’›n yiyecek, giyecek ve sair zaruri ihtiyaçlar›na sarfa, gerekirse borç al›p- verme¤e veya babas›na dönmesi için bana izin verilmiflti. Ben bu tarihe gelinceye de¤in 3 ay 22 gün müddetince fiemseddin Efendi zimmetinde biriken 266 kurufltan ancak 59,5 kuruflunu ald›m. Geri kalan 206,5 kuruflu fiemseddin Efendi’den taleb ediyorum diye dava etti¤inde o da cevab›nda durumu aynen ikrar etmekle flu iddiada bulunmufltur. “Havva Han›m ald›¤›n› 241
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
ikrar etti¤i 59,5 kurufltan maada Havva Han›m’›n iste¤i ile baflkas›ndan al›p kendisine teslim etti¤im bir koyun bedelinden 120, yine kendi talebiyle ve iade edilmek flart›yla kendisine verilen 10 [18] kurufl alaca¤›m vard›r. Bunun 206,5 kuruflla takas ve mahsubundan bak› kalan 68,5 kuruflu takas ve mahsub etmemle geri kalan 68,5 kurufl borcumdur” demifltir. Ancak fiemseddin Efendi iddias›n› isbattan âciz kalm›flt›r. fiemseddin Efendi’nin talebiyle Havva Hamide Han›m’la yüzlefltirildi¤inde Hamide Han›m yemin edip iddiay› reddedince M. fiemseddin Efendi iddias›n› isbat edememifl, dolay›s›yla talebi reddedilmifltir. fiemseddin Efendi’nin ikrar ve itiraf› ile ödenmesi laz›m gelen 206,5 kuruflu Hamide Han›m’a ödemesi mahkemece fiemseddin Efendi’ye tenbih olundu…” 21 Mart 1876 (24 S. 1293). 13
Havva Hamide Han›m’›n Rehin Kürk Davas› “Üsküdar Rum Mehmedpafla Mahallesi’nde sâkine Havva Hamide Han›m bt. elHac Hasan mahkemeye müracaatla bofland›¤› kocas› Hamzafakih Mahallesi’nde sakin Hüseyin Talat o¤lu Mehmed fiemseddin Efendi aleyhine açt›¤› davada flunlar› iddia etmifltir: “Bu ilam›n tarihinden üç sene önce fiemsi Bey’le evli iken kendi mal›m olan kaflmire kapl› bir elma kürkümü… fiemsi Bey flu an mahkemede olmayan Yahudi taifesinden Sarraf Rufal v. Salomon’a benim r›zamla 350 kurufl borç karfl›l›¤› olarak rehin b›rakm›fl, paras›n› da alarak kendi ifllerine sarf etmifltir. fiemsi Bey flu an itibariyle borcunu ödeyip kürkü rehinden kurtarm›fl, ancak kürkü bana teslim etmemifltir. Rehinden kurtar›lan kürkü bana teslim etmek üzere fiemsi Bey’e mahkemenizce tenbih olunmas›n› taleb ediyorum diye dava edince fiemsi Bey de durumu aynen kabul ve itiraf etmifltir. ‹flbu kürkü Havva Hamide Han›m’a teslim etmesi için mahkemece fiemsi Bey’e gerekli tenbihat›n yap›ld›¤› mahkemece sicile kaydolundu. 1 May›s 1876 (6 R. 1296). 14
Hasan R›za Efendi’nin Nafakaya Mahkumiyeti Üsküdar’›n Dürbali Mahallesinde sâkine Sad›k k›z› Fatma Nafia Han›m Üsküdar Mahkemesi’ne müracaatla bofland›¤› kocas› Said Pafla ‹mam› Abdullah o¤lu Hasan Efendi aleyhine açt›¤› davada flunlar› iddia etmifltir: “Hasan Efendi 251 kurufl mihr-i müeccelle benim kocam iken bu ilam tarihinde beni tek talak-› bâyinle boflam›fl bulunmaktad›r. Hasan Efendi zimmetinde olan 251 kurufl mihir hakk›m›n tamam›n› bana mahkemede ödedi¤inden ben de tamam›n› teslim ald›m. Ancak iddetimim sonuna kadar Hasan Efendi’nin benim infak (nafaka) ve iksa (iksa) giderlerimin karfl›lanmas› için mahkemece ona tenbih olunmas›n› taleb etmekteyim” demifl Hasan Efendi ise durumu aynen ikrar ve itiraf etmekle mucibince Fatma Nafia Han›m’a nafaka ve bar›nma ihtiyac›n› 242
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
Said Pafla ‹mam› Hasan R›za Efendi’nin mezar kitabesi
karfl›layabilmesi için 450 kurufl vermesi Hasan Efendi’ye tenbih olundu... 13 A¤ustos 1877 (3 fi. 1294). 15
Hasan R›za Efendi’nin Vefat› ve Muhallefat› Mevlid k›raati baflta olmak üzere güzel ses ve güzel icraya müteallik her konuda unutulmaz bir yere ve flöhrete sahip olan Hasan R›za Efendi 12 Haziran 1890’da Üsküdar’daki evinde vefat etti. Yedi han›mla evlendi¤i kayda geçen Hasan R›za Efendi’nin efllerinden ikisi kendisinden önce vefat etmifl, dördünden ise boflanm›flt›r. Daha önce ismi geçen Fatma Nafia Han›m ile son zevcesi fierife Binnaz Han›m’dan çocu¤u olmam›flt›r. Bundan baflka daha evvel sözü edilen k›z› Havva Hamide Han›m ile bu k›zdan do¤an torunu Talat’›n kendisinden evvel vefat ettikleri anlafl›l›yor. Hasan R›za Efendi’nin vefat›yla beraber yaz›lan çok mütevâz› eflyas› ve vârisleri ise flunlard›r: “Üsküdar mahallelerinden Dürbali Mahallesi’nde sâkin iken bir süre önce vefat eden el- Hac Hasan Efendi b. Abdullah b. Abdurrahman’›n veraseti efli; 243
Ü S K Ü D A R
244
S E M P O Z Y U M U
V
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
Cemil k›z› fierife Binnaz, Bofland›¤› efli Ahmed k›z› Züleyha Han›m’dan do¤an büyük o¤lu Kudret Efendi. Bu zat›n 17 Haziran 1868 (25 S. 1285) tarihinde 5 yafl›nda oldu¤u ve bu tarihte yap›lan flehzadelerin sünnetinde bunun da sünnet edildi¤ine dair flöyle bir belge vard›r: “Aflç›bafl› Mahallesi’nde sâkin Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi’nin 5 yafl›ndaki o¤lu Kudret’in sur-› hümayunda sünneti…” 16 Merhume efli Abdullah k›z› Ayfle Han›m’dan do¤an o¤lu olup hâlen Üsküp’te sâkin askeri mülaz›mlardan (te¤men) Nafiz Efendi, Merhume zevcesi Abdullah k›z› Hatice Han›m’dan do¤ma ve ayn› mahallede sâkine olan k›z› Selime Han›m, Bofland›¤› efli Abdullah k›z› Zenci Hasibe Han›m’dan do¤ma o¤ullar› Ali ve Kemal, yine bofland›¤› efli Abdullah k›z› fiaziye Han›m’dan do¤ma k›z› Veliye Han›m’a ait oldu¤u haber verilmifl ve mahkemece bu haber tasdik edilmifltir. Bu flekilde veresesi kay›p oldu¤u halde vefat edenlerin terekelerinden kay›plar›n hisselerini emaneten ahz u kabza ve muhafazaya padiflah iradesi ile memur buyrulan 245
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Maliye Hazinesi’nin Beytülmal ‹daresi Müdürü Hüseyin Hüsnü Efendi… taraf›ndan gönderilen Refik Bey ile merhumun efli fierife Binnaz Han›m’›n kendisi asaleten, merhumun k›z› Selime Han›m ile küçük o¤ullar› Ali ve Kemal Efendileri vasileri olan a¤abeyleri Kudret Efendi, Veliye Han›m’› ise vasisi ve annesi fiaziye Han›m’›n vesayeten talepleriyle… yaz›l›p sat›lan merhumun terikesidir ki afla¤›da yaz›lm›fl bulunmaktad›r 12. 06. 1890 (23 L. 1307): Maliye hazinesine ait 11 kurufl 12 para, dellaliyeden yine maliyeye ait olan 23 kurufl 14 para ki cem’an 34 kurufl 26 para hazinece tevkif olunmufltur. Daha sonra efli Binnaz Han›m’›n 161, 20 kuruflluk hissesini kendisi, Kudret Efendi’nin hisesi olan 226,5 kurufl 1 akçe yine kendisi, Ali ve Kemal Efendilerin hisseleri olan 452,10 para 2 akçe… ise vasileri olan Kudret Efendi taraf›ndan al›nm›flt›r. Küçük Veliye’nin 113,2 kurufl 2 akçelik hissesi ise nafaka zaruri ihtiyaçlar›na harcamas› flart›yla annesi fiaziye Han›m’a vesayeten teslim olunmufltur. 17
Hasan R›za Efendi’nin Tasarrufunda Olan Vak›f Evler ile Arsalar›n Durumu Muhallefat›nda görüldü¤ü üzere ciddi hiçbir mala sahip olmayan Hasan Efendi’nin oturdu¤u ev de vak›flardan kiralanm›fl bir evdir. Böyle oldu¤u için de vefat›ndan sonra veresesi olan çocuklar› yaflça da küçük olduklar›ndan baz› s›k›nt›lara düflmüfllerdir. Bununla ilgili mahkeme kay›tlar› flöyledir. Bu kay›tlar birbirinin tekrar› mahiyetinde olup birinci kay›t daha uzun, di¤er iki kay›t ise daha k›sa olarak özetlenmifltir: 1) “Mülhak vak›flardan fiehid Ahmed Pafla Vakf›’na ait evlerden olup Üsküdar Dürbali Mahallesi Orta Soka¤›’nda bulunan mükerrer 36 numaral› vak›f menzilde sakin Said Pafla ‹mam› Haf›z Hasan Efendi bir müddet önce vefat etmifltir. Merhumun vefat›na kadar bu ev mütevelli senediyle ve “icareteynli” olarak onun tasarrufunda idi. Vefat›ndan sonra büyük o¤ullar› Nafiz ve Kudret, küçük o¤ullar› Ali ve Kemal Efendiler ile k›zlar› Selime ve Veliye han›mlara alt› hisse olarak intikal etmifltir. Küçük çocuklar›n vasisi Nafiz Efendi ad›na onun vekili olan kardefli Kudret Efendi çocuklar›n zarurete düflmeleri sebebiyle bu evin dört hissesini onlar›n nafakalar›n› temin için mahkemenin izni ve mütevellinin de r›zas›yla müzayedeye koymufltur. Münadi Musa Efendi eliyle yap›lan müzayedede hisseler 1450 kurufl veren flah›sta kalm›fl, fazla veren de olmam›flt›r. Bu paran›n bu evin bedeli oldu¤u bilirkifliler ve 9. Belediye Dairesi’nce de kabul edilmifltir. Ancak bu arada bir baflka talip ç›karak 216 kurufl 26 para 2 akçe daha fazla verince 1666 kurufl 26 para 2 akçe bedel ile baflkas›na fera¤ olunup bu para çocuklara ba¤›fllanm›flt›r. 2 Z. 1308 (9 Temmuz 1891) 18 2) Yine ayn› sokakta ve Dürbali Mescidi Vakf›na ait 30 numarada bulunan bir ev arsas› çocuklar›n vasisi Nafiz Efendi’ye vekâleten di¤er a¤abeyleri Kudret Efendi vas›tas›yla “bâ izn-i fler’i ve re’y-i mütevelli” ile yap›lan müzayedede ön246
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
ce 1650 kurufla sat›l›p bunun 4 hisse karfl›l›¤› olan 1100 kuruflu çocuklara kalm›fl. Bu arada yeni bir talip zuhur edince arsa bu sefer 2550 kurufl de¤ere ulaflm›fl ve bu paran›n da 4 hisse karfl›l›¤› olan 1700 kurufl çocuklara ba¤›fllanm›flt›r. 2 Z. 1308 (9 Temmuz 1981). 19 3) Sab›kan Divan-› Hümayun Katibi Sabih Ali Efendi vakf›na ait evle ilgili mesele: Dürbali Mahallesi Orta Sokak 12 numarada bulunan ev çocuklar›n vasisi Nafiz Efendi’ye vekaleten di¤er a¤abeyleri Kudret Efendi vas›tas›yla “bâ izn-i fler’i ve re’y-i mütevelli” ile yap›lan müzayedede 2200 kurufla sat›lm›fl bu paran›n 1466 kurufl 26 paras› çocuklara düflmüfltür. Yap›lan keflifte yeni bir talip ç›km›fl ve bu da eve 4400 kurufl vermifltir. Bu son mebla¤›n 2933 kurufl 13 para 1 akçesi çocuklar›n hissesine isabet etmifltir. Bu 4 hisse çocuklardan Veliye’nin annesi fiaziye Han›m’a vekâleten, Nafiz ve Kudret Efendilerin hissesi ise kendilerince al›nan bedel mukabili asaleten fera¤ edilmifltir. Kudret Efendi bu arada çocuklardan Selime’nin bülü¤ ça¤›na girmekte (mürahika) oldu¤unu ve bir eve ihtiyac› oldu¤unu söylemifl, Selime’nin merhum babas›ndan miras kalan 2200 kurufl paras› ile bu evin yar› hissesini fiadiye Han›m’dan teferrug (tapusunu alma) eylemifltir. fiadiye Han›m ise k›z› Veliye Han›m’›n mal›ndan ve Vekil Kudret Efendi’den al›p harcad›¤› 2200 kurufl borca mukabil sahip oldu¤u yar›m hisseyi Veliye Han›m’a “vefaen fera¤ ve tefvizi” karara ba¤lanm›fl olmakla… 14 Temmuz 1891 (7 Z. 1308). 20
Çocuklar›n Vesayeti Hasan R›za Efendi’nin çok ileri yafllarda baba oldu¤u anlafl›l›yor. Dolay›s›yla vefat›nda dört çocu¤unun yafllar› küçük oldu¤undan vasi ihtiyac› olmufl bunun için de büyük a¤abey Mülaz›m Nafiz Efendi mahkemece çocuklara vasi tayin edilmifltir. Ancak Nafiz Efendi’nin asker olmas› ve ‹stanbul’dan uzak bulunmas› sebebiyle bu görev 10 Kas›m 1894’te mahkemece Hasan Efendi’nin daha önce bofland›¤› efli Zenci Hasibe Han›m’a verilmifltir. 21 Hasan R›za Efendi’nin hattatl›¤› genç ça¤dafl› ve adafl› Hasan R›za Efendi’nin gölgesinde kalm›flt›r. Güzel yazd›¤› muhakkak ise de güçlü bir hattat say›lmaz. Prof. U¤ur Derman Bey’in nakline göre bir Mushaf-› flerif yazma¤a bafllay›p Rahman Suresi’ne kadar da yazm›fl. Bu sureye geldi¤inde 31 defa tekrar edilen “Febieyyi âlai…” âyet-i kerimesine gelince birisini yaz›p di¤erlerini “eyzan…” ibaresi ile geçifltirmifl. Hasan R›za Efendi’nin flairli¤inin oldu¤u “Seyyid R›za” mahlas› ile baz› fliirler de yazd›¤› hâlen mevcut divançesinden anlafl›l›yor. Seyyid R›za mahlas› birkaç yerde ise Seyyid Rizaî fleklinde kay›tl›d›r. Müellif hatt› oldu¤unu düflündü¤üm bu eserin özellikle k›rm›z› mürekkeple yaz›lm›fl k›s›mlar› hat sanat› yönünden kayda de¤er kalitededir. Bu divançenin 1873’de bas›ld›¤› kay›tlarda var ancak bu matbu nüshay› bulamad›m. Bunun el yazmas› tek nüshas› ise Sermet Çifter Kütüphanesi yazmalar› ara247
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Said Pafla ‹mam›’n›n o¤lu takunyac› Kemal
s›nda yer almaktad›r. Bu divançenin birinci vara¤›nda: “Kitab-› müstetab-› divan-› Seyyid R›za er- Rifaî, Mihrimah Sultan zevci Said Pafla’n›n ‹mam› Haf›z Hasan Ma¤nisavi…” kayd› vard›r. Divançenin 40. vara¤›nda ise: “‹slambol’da Damad-› sâni-i hazret-i flehriyari Emiru’l- hac M. Said Pafla’n›n dairesi hocas› ve ‹mam› el- Müderris…” ibaresi ile tarihi okunamayan talikle mahkuk “Hasan” mührü bulunmaktad›r. Elle yaz›lm›fl sene 1294 fleklinde bir kay›t olmakla beraber buradaki 9 rakam› çok kar›fl›k oldu¤u için gerçekten de 1294 müdür? Yoksa baflka bir tarih midir? Karar veremedim. Divançe’nin en son sayfas›nda ise bu eserin Halil Rifat Pafla’n›n o¤lu Damad Mahmud Pafla’ye hediye edildi¤ine dair bir kay›t mevcuttur. Bu divançenin son dört k›tas› flöyledir: Niyaz-› maksad›m el-hak R›zaî hakdürür ancak Âya âlemlerin flah› fiehinflah-› Resul-ü Hak Süleymaniye Kütübhanesi’nde yer alan Divan-› el-Hac Seyyid Hasan R›za adl› divançenin ise Said Pafla ‹mam› Hassan R›za Efendi’ye ait de¤il, meflhur Hattat Hasan R›za (1849- 1920) Efendi’ye aittir. Said Pafla ‹mam› Hasan Efendi, e¤er bir defa hacca gitmiflse bu hacc›n› 1849 ve248
S A D ‹
P A fi A
‹ M A M I :
H A S A N
R I Z A
E F E N D ‹
( 1 8 1 0 - 1 8 9 0 )
ya 1850’de ifa etti¤ini tahmin diyorum. Bunun mant›ki ve tarihe en uygun sebebi Said Pafla’n›n bu y›llarda fiam Valisi olarak fiam’da bulunmas› ve Hasan Efendi’nin de büyük bir ihtimalle orada olmas›d›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nde fiam Valileri ayn› zamanda Hac Emiri olarak da görev yaparlard›. Her sene Ramazan’da fiam’da toplanan hac› namzetleri onun nezaretinde hacca gider- gelirlerdi. Hac Emiri olan fiam valileri bu ifl için gerekli her fleyi haz›rlar, ramazan bayram›n› müteâkip yola ç›k›l›rd›. Bu kâfileye Ürdün’ün güneyinde bulunan Müzeyrib Sahras›’nda ise daha çok Trablusflam’dan tertip olunan ve cerde / cürde Baflbu¤u ad› verilen bir muhaf›z›n kumandas›ndaki askeri k›talar da kat›l›rd›.
Said Pafla ‹mam›’n›n o¤lu Kemal Efendi Arfliv belgelerinde henüz çocuk olarak bahsi geçen Hasan R›za Efendi’nin zenci efli Hasibe Han›m’dan do¤an o¤lu Kemal Efendi 1960’lara kadar Üsküdar’da yaflam›flt›r. Cumhuriyet devrinde “Takunyac› Kara Kemal” ad›yla tan›nan bu zat hakk›nda Prof. Dr. Ahmed Yüksel Özemre flunlar› yaz›yor: “…Üsküdar’›n meczubininden biri de Takunyac› Kemal’di. Kendisine neden bu lakab uygun görülmüfltü, bunu bilmiyorum. O devri yaflayan kime sordumsa onlar da buna tatminkâr bir cevap veremedi. Hep iki yahut üç koyunla birlikte gezen Takunyac› Kemal… Herhalde babas›ndan tevarüs etti¤i güzel bir sese mâlikti. Attar Dükkân›’nda hep gazel okurdu. Üsküdar’›n di¤er esnaf› da kendisini davet eder ve birkaç kurufl mukabilinde kendisine gazel okuturdu. Takunyac› Kemal’in babas›n›n gönül gözü aç›k, cezbe hâlinde bir zat oldu¤u hakk›nda günümüze kadar ulaflm›fl baz› menk›beler vard›r. Bunlardan biri Hezarfen Necmeddin Okyay Hoca’n›n do¤umu ile ilgilidir. Necmeddin Hoca’n›n validesi kendisine hâmile iken, 1882 y›l›n›n Eylül’ünde bir sabah namaz› ç›k›fl› Abdünnebi Efendi’nin Toygar’daki evinin kap›s› çal›nm›fl… Abdünnebi Efendi kap›y› açt›¤›nda karfl›s›nda… karfl› komflusu Said Pafla ‹mam› Hasan R›za Efendi’yi bulmufl. Hasan R›za Efendi: “- Efendi bir o¤lun olacak, ad›n› Necmeddin koy” demifl ve yürümüfl.22 Nitekim 5 ay sonra do¤an çocu¤a gerçekten de Hasan R›za Efendi’nin tavsiyesi üzerine Necmeddin ad› verilmifltir. Bu do¤umu müjdelenen zat meflhur Hattat, Ebrucu, Mücellid, Okçu… k›saca Hezarfen Necmeddin Okyay (1883- 1976)’d›r. Gerek bu hâdiseyi ve gerekse Kara Kemal’in meczubane hallerini yak›nen bilenlerden Prof. U¤ur Derman Bey’den de bizzat dinledim. U¤ur Bey Kemal Efendi’nin sokakta yürürken zaman zaman 360 derece dönerek yürüdü¤ünü, her karfl›laflmalar›nda da Necmeddin Efendi’ye selam gönderdi¤ini ifade etti.
249
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
D‹PNOTLAR 1 Bu flekilde okunabilen bu kelimenin Musika-i Hümayunda orkestra flefi olabilece¤ini tahmin ediyorum. Gerçekten ne demek oldu¤unu ise tespit edemedim. 2 H›z›r ‹lyas Efendi, Letâif-i Enderun ‹stanbul 1276, s. 413, 414, 418, 424, 429, 436, 439. 3 Mehmed Süreyya Bey, Sicill-i Osmani, III, 47,48. Sicill-i Osmani’de paflan›n vefat tarihi bir mütettip hatas› sonucu 1258 (1842) fleklinde kay›tl›d›r. 4 S. N. Ergun, Türk Musikisi Antolojisi, II, 471- 475. 5 M. K. ‹nal, Hofl Sada s. 307- 311. 6 Ali R›za Sa¤man, Meflhur Haf›z Sami, ‹stanbul 1947, s. 97. 7 Nuri Özcan, “Hasan R›zâ Efendi- Said Pafla ‹mam›”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, XVI, 346. 8 Osmanl› Arflivi (O. A) Hariciye Mütenevvi Evrak› (HR. MTV) 231. 9 O. A. Rüus Defteri 224 / 22, 33, 44. 10 ‹. DH 39722, NGG 345 / 60. 11 MB 96 / 78. 12 Üsküdar fier’iye Sicilleri (ÜfiS) 711 / 1 a. 13 ÜfiS 711 / 9 b. 14 ÜfiS 711 / 15 b. 15 ÜfiS 714 / 42. 16 MB 124 / 8. 17 Anadolu Sadareti Mahkemesi 120 / 126, 137. 18 ÜfiS 734 / 224. 19 ÜfiS 734 / 225. 20 ÜfiS 734 / 227. 21 ÜfiS 745 / 43. 22 Ahmed Yüksel Özemre, Üsküdar’da Bir Attar Dükkân›, ‹stanbul 1997, s. 88-89.
250