Üsküdar’da Medfun Kaptan Paflalar A R fi .
G Ö R .
Ö Z G Ü R
O R A L
‹stanbul Üniversitesi
Üsküdar, deniz k›y›s›nda, liman ve iskele merkezli olarak kurulmufl olan bir yerleflim yeridir. Bu iskele ve liman, Üsküdar’›n ‹stanbul ve Galata’ya ba¤lanmas›na temin etti¤i gibi, burada ticari aktivitelerin yo¤unlaflmas›na da yol açm›flt›r. Bu sayede Üsküdar tarih içinde küçük bir kasabadan neredeyse flehri and›ran büyük bir idari yap›ya dönüflmüfl, Üsküdar’›n nüfusu giderek artm›flt›r. Bu yap›n›n gelifliminde denizin ve denizcilerin özel bir önemi vard›r. Evliya Çelebi, Üsküdar’›n ahalisinden bahsederken bu halk›n birkaç taifeden olufltu¤unu, bu taifelerden birinin gemiciler, bir di¤erinin de kay›kç›lar oldu¤unu ifade etmektedir.1 Eski bir liman› ve iskelesi bulunan Üsküdar’da gemicilerin bulunmas› kaç›n›lmazd›. Bunlar›n d›fl›nda, Üsküdar’›n ‹stanbul ve Galata ile irtibat›n›n sa¤layan kay›kç› zümresi de Üsküdar nüfusunda ciddi bir yekûn tutmaktayd›. Son olarak Üsküdar’da, Öküz Liman›’nda, XVIII. yüzy›l›n sonlar›nda infla edilen Tersane’ye ba¤l› zahire ambarlar›,2 Üsküdar’› Osmanl› deniz organizasyonun daha da içerisine çekmifl, Tersane’ye ba¤l› bu yap› ve burada istihdam edilen personel, Üsküdar’›n denizcilikle olan ba¤›n› kuvvetlendirmifltir. Bunlar›n d›fl›nda, Üsküdar’›n denizlerle olan ba¤›, bu yaz›n›n da konusunu oluflturan, maddi olmaktan ziyade manevi bir ba¤d›r. Çeflitli tarihlerde, Osmanl› donanmas›n›n en üst düzey ismi olan Kaptan paflal›k/Kaptan-› deryal›k makam›nda bulunan kiflilerden baz›lar›n›n mezar ve türbeleri Üsküdar’da yer almaktad›r. Bu vesile ile Üsküdar, yukar›da zikretti¤im maddi unsurlar›n yan› s›ra, bu gibi manevi addedilebilecek unsurlarla denizcilikle farkl› bir ba¤ tesis etmektedir. Afla¤›da tek tek Üsküdar’da medfun olan kaptan paflalar›n k›sa biyografileri, donanmadaki faaliyetleri ve mezarlar› hakk›nda bilgi verilecektir:
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Kaptan-› Derya Sinan Pafla’n›n Mihrimah Sultan Camii Haziresi’ndeki kabri
I. Kaptan-› Derya Sinan Pafla Kaptan-› Derya Sinan Pafla, Kanuni dönemi sadrazamlar›ndan meflhur Rüstem Pafla’n›n kardeflidir. Aslen H›rvat as›ll› olan Sinan Pafla, a¤abeyinin padiflah›n damad› ve sadrazam olmas›ndan dolay›, devlet kademelerinde h›zla yükselmifltir. Hersek sancak beyi iken, 1550 senesinde, Sokollu Mehmed Pafla’n›n kaptanl›ktan al›narak Rumeli Beylerbeyili¤ine tayininin ard›ndan, y›ll›k 700.000 akçe gelir ile “Mirmîrân-› Cezâyir-i Bahr-i Sefîd ve Kapudânî” unvan› ile kaptan-› deryal›¤a tayin olunmufltur.3 Osmanl› denizcili¤inin yükseliflte oldu¤u bir dönemde kaptan-› derya olan Sinan Pafla, Osmanl› denizcili¤inin siyasi ve teknolojik anlamda en üst düzeyde oldu¤u ve Büyük Türk denizcisi Barbaros Hayreddin Pafla’n›n yetifltirdi¤i denizcilerin hâlâ donanmada faal görevler üstlenmifl olduklar› bir dönemde kaptan paflal›k görevinde oldu¤u için flansl›d›r denebilir. Döneminde denizlerde cereyan siyasi hadiselerde baflrolde, kendisinden ziyade Turgut Reis’in aktif rol oynad›¤›n› görmekteyiz. Sinan Pafla’n›n zaman›nda Osmanl› donanmas› özellikle Kuzey Afrika’da faal durumdad›r. Sinan Pafla, 1551 senesinde 120 parça kad›rga ile Trablusgarp’›n fethine kat›lm›fl ve buray› savaflla alm›flt›r.4 Trablusgarp’ta 468
Ü S K Ü D A R ’ D A
M E D F U N
K A P T A N
P A fi A L A R
elde edilen baflar› Turgut Reis’in bir baflar›s› olarak görüldü¤ünden olsa gerek, Sinan Pafla, eyaletin idaresini söz vermifl olmas›na ra¤men Turgut Reis’e de¤il de, Had›m Murad A¤a’ya vermifltir. Fakat buna ra¤men Turgut Reis, bizzat Trabulusgarp’›n idaresini padiflahtan alm›fl ve Malta’da flehit düfltü¤ü tarihe kadar 11 y›l müddetince elinde tutmufltur. Sinan Pafla, bu seferin ard›ndan, 1552 senesinde mutad oldu¤u üzere, yine, 125 parça kad›rga ile denize ç›km›fl, ertesi sene de bu seferini yinelemifltir. Fakat bu seferler esnas›nda büyük çapl› bir deniz harekât›na giriflilmemifltir. 21 Aral›k 1553 tarihinde vefat eden Sinan Pafla’n›n öldü¤ü vakit iki k›z› ve bir o¤lu olmas›na ra¤men, servetini bunlara de¤il, a¤abeyinin efli olan Mihrimah Sultan’a b›rakm›flt›r. Sinan Pafla ad›na Mimar Sinan taraf›ndan infla edilmekte olan Befliktafl’taki cami tamamlanmad›¤› için, Pafla, Üsküdar’daki Mihrimah Sultan Camii’nin haziresine gömülmüfltür. Befliktafl’ta ad›na infla edilmifl olan bir cami, bir medrese, bir mektep ve bir çifte hamam mevcuttur.5 Sinan Pafla’n›n kabri, Üsküdar Mihrimah Sultan Camii’nin haziresinde yer almaktad›r. Türk mezar tafl› iflçili¤inin güzel örneklerinden biri olan Kaptan-› Derya Sinan Pafla’n›n mezar tafl›nda “el-Merhûm el-magfûr Kapudan Sinan Pafla, senetü ihdâ ve sittîn ve tis‘a mie; ilâ rahmetillâhi te‘âlâ. Ruhuna Fatiha. 961” yaz›l›d›r. Ayaktafl›nda ise Kim bu merhumu dua ile ana Hak Teâla rahmet eylesün ana ve, Yusuf-› sâni idi ahbâba Görünürdü adû gözine Sinan Sihriyâ gel dua-y› hayr idelim Rûh-› pâkini flâd ide sübhân Hâtif-i gaybî didi tarihini Dald› rahmet denizine kapudan Yaz›l›d›r.6 Bu manzume fiâir Sihri taraf›ndan kaleme al›nm›fl, Tuhfetü’l-kibar’da tamam› al›nt›lanm›flt›r.7
II. Kayserili Halil Pafla 1570 y›l›nda Kayseri-Zeytun’da do¤mufltur.8 Devflirme olarak oca¤a al›nd›ktan sonra, önce acemi o¤lanlar› mektebinde, ard›ndan da iç o¤lan› olarak Enderun’da e¤itim görmüfltür. Çak›rc›bafl› ve yeniçeri a¤al›¤› görevlerinde bulunan Halil Pafla, 1607’de yeniçeri a¤as› olarak Kuyucu Murad Pafla’n›n Celalilerden Kalendero¤lu ve Canbulato¤lu’na karfl› düzenlemifl oldu¤u sefere kat›lm›flt›r. 1609 senesinde Haf›z Ahmed Pafla’n›n yerine kaptan-› derya olmufltur, bir süre 469
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Halil Pafla Türbesi
sonra kendisine vezirlik payesi verilmifltir. 1611 senesinde kaptan-› deryal›ktan azledilmifl, bu dönemde de Osmanl›-Hollanda münasebetlerinin tesisine ve gelifltirilmesine çabalam›flt›r. 21 Kas›m 1613 tarihinde ikinci defa kaptan-› derya olmufl, 17 Kas›m 1616 tarihine kadar bu görevde kalm›flt›r. Bu tarihte Halil Pafla’ya sadaret mührü verilmifltir. Sadrazaml›¤› döneminde 15 Haziran 1617 tarihinde serdar-› Ekrem s›fat› ile devam etmekte olan Osmanl› Safevi mücadelesine kat›lm›fl, 1618 May›s’›nda Erdebil’de Safevilerle yapm›fl oldu¤u muharebeyi kaybederek Serav Muahedesini imzalamak zorunda kalm›flt›r. K›fl› Tokat’ta geçiren Halil Pafla ‹stanbul’a dönüflünde sadaretten azledildi¤ini ö¤renmifl, ard›ndan kendisine teklif edilen fiam Beylerbeyili¤ini kabul etmeyerek, Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî dergâh›na s›¤›nm›flt›r. 23 Aral›k 1619 tarihinde üçüncü defa kaptan-› deryal›¤a getirilmifltir. Kendi himayesinde yetiflen Abaza Pafla’n›n Erzurum’da bafllatt›¤› isyan› bast›rabilece¤i umuduyla 2 Aral›k 1626 tarihinde ikinci kez sadaret mührü kendisine verilmifltir. 27 A¤ustos’ta yeni bir fiark seferine ç›kan Halil Pafla, Abaza Pafla ile yapt›¤› müzakerelerden bir netice alamam›fl ve ‹ran’a karfl› da herhangi bir zafer elde edilememifltir. Bunun üzerine 6 Nisan 1628 tarihinde azledilmifl, vezaretini devam ettiren Halil Pafla 5 A¤ustos 1629 tarihinde vefat etmifltir. Halil Pafla’n›n Kaptanl›¤› dönemindeki faaliyetlerine göz atacak olursak, birinci kaptanl›¤› döneminde Halil Pafla Akdeniz’deki korsanlarla u¤raflm›flt›r denebilir. 470
Ü S K Ü D A R ’ D A
M E D F U N
K A P T A N
P A fi A L A R
Onlara karfl› her sene düzenli seferler düzenlemifltir. 1609 senesinde, K›br›s sular›nda Osmanl›lar›n Karacehennem, Avrupal›lar›n ise k›z›l kalyon dedikleri büyük bir Malta kalyonunu ve baflka birkaç kalyonu daha zaptetmifl ve ‹stanbul’a getirmifltir. Halil Pafla bu kaptanl›¤› döneminde, ‹spanya’ya karfl› Hollanda ve Fas ile ittifak yaparak mücadele edilmesinin imkânlar›n› araflt›rm›flt›r. Halil Pafla, ikinci kaptanl›¤› döneminde Tersane’deki gemilerin teçhizine koyulmufltur. Fas Hâkimi Mevlay Zeydan ve Hollanda’ya mektuplar yazarak bir ittifak aray›fl›n› yinelemifltir. 1614 senesinde Malta üzerine deniz seferine ç›km›flt›r. Dönüflte Trablusgarp’a u¤ray›p bu bölgede kar›fl›kl›k ç›karan Sefer Day›’y› idam etmifl, ard›ndan da Mayna bölgesindeki Rumlar›n isyan›n› bast›rm›flt›r. 1614-15 k›fl›nda donanman›n yenilenmesi faaliyetlerini sürdürmüfltür. 1616’da donanman›n yenilenmesi ifline tekrar giriflen Halil Pafla, Cezayir ve Tunus’un idari yap›lanmas›n› da yeniden düzenlemifl, ocak korsanlar›n›n ahidnameli devletlere müdahalesini önlemeye çal›flm›flt›r. Memnu metan›n ticaretinde art›fl olmas› ve Kazaklar›n Karadeniz k›y›lar›n› vurmalar› üzerine Karadeniz’e bir donanma göndermifl, kendisi de Ege denizine bir sefere ç›km›flt›r. Üçüncü kez kaptan oldu¤u vakit Halil Pafla, ‹spanya’ya muhalefetini sürdürmüfl ve sultan II. Osman’a ‹spanya krall›¤›n› iflgal etmeyi tavsiye edecek kadar ileri gitmifltir. Bu noktada kiflisel olarak ittifak giriflimlerinde bulundu¤u Fas’›n deste¤ine de güvenmekteydi. Fakat bu fikrine itibar edilmemifltir. Lehistan seferi esnas›nda k›rk üç parça gemi ile Tuna a¤z›n› tutmufl, 1620’de ise Akdeniz’e aç›lm›flt›r. II. Osman’›n bizzat ç›kt›¤› Lehistan seferi dolay›s›yla bir kez daha Karadeniz’e aç›lm›flt›r. Buradaki Kazaklar›n menfi faaliyetlerini engellemifltir.9 Halil Pafla, Melami-Hamzaviye, fiabaniyye, Halvetiyye ve Celvetiye tarikatlar› ile irtibat halinde idi. Celveti fleyhi Aziz Mahmud Hüdâyî’nin onun üzerinde büyük etkisi vard›, s›k›nt›l› günlerinde Hüdâyî dergâh›na s›¤›nm›flt›r. Aziz Mahmud Hüdâyî, Alexander de Groot’un ifadesiyle, onun son tayininde bizzat etkili olmufltur. Halil Pafla’n›n biri Üsküdar’da, biri de Fatih’te olmak üzere iki hayrat› vard›r. Aziz Mahmud Hüdâyî dergâh›n›n yan›nda, Aziz Mahmud Hüdâyî soka¤› ile aç›k türbe soka¤›n kesiflti¤i köflede bugün hala mevcut olan türbe, sebil ve çeflmeden oluflan bir hayrat› vard›r. Onun hayat›n› ve kat›lm›fl oldu¤u seferleri konu edinen Gazanâme ya da Gazavatnâme-i Halil Pafla10 adl› bir eser de bulunmaktad›r. Halil Pafla’n›n kendisinin yapt›¤› bir türbesi bulunmas›na ra¤men, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin türbesinin yan›na gömülmeyi vasiyet etti¤inden, kendi ad›n› tafl›yan türbeye de¤il, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin yan›na defnedilmifltir.11
III. Kapudan Yusuf Pafla As›l ismi Joseph Moskoviteh olan Yusuf Pafla’n›n milliyeti belirtilmeden Dal471
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
maçya k›y›lar›ndan devflirildi¤i yazmaktad›r. Yusuf Pafla, Ermeni Mustafa A¤a isimli bir bölük a¤as›n›n kölesidir.12 Efendisinin ölümünden sonra saray hizmetine girmifl ve burada silahdarl›¤a kadar yükselmifltir. Bu esnada Sultan ‹brahim’in gözüne girmeyi baflarm›fl ve k›z› Fatma Sultan’la nikahlanarak Damad ünvan›n› alm›flt›r.13 1054/1644 senesinde Ebubekir Pafla’n›n ölümü üzerine kaptan-› deryal›¤a getirilmifl ve Girit seferine tayin edilmifltir. Girit’te üstlenmifl olan Venedikliler’in korsanl›k faaliyetlerinde bulunmalar› ve gelen geçen tüccar ve hac› gemilerini taciz etmeleri, bu seferde bafll›ca âmil olmufltur. Yusuf Pafla, büyük bir donanma ile Malta üzerine sefere ç›k›ld›¤› söylentisi yayarak 1645 senesi bahar›nda sefere ç›km›flt›r. Donanma Navarin’de duraklad›ktan sonra Kaptan-› Derya Yusuf Pafla seferinin yönünü komutanlar›na aç›klam›fl ve Girit’in fethine giriflildi¤ini ilan etmifltir.14 Yusuf Pafla idaresindeki Osmanl› ordusu, A¤ustos ay›n›n ortalar›nda Hanya kalesini fethetmifl ve Yusuf Pafla da Hanya Fatihi ünvan›n› alm›flt›r. Fetihle ilgili olarak, ebced hesab› ile 1054’e tekabül eden “Gaza-y› evvel” ve “Gazam›z vâki oldu” fleklinde tarihler düflülmüfltür. Yusuf Pafla, savafl s›ras›ndaki tutumu ve alicenapl›l›¤› ile dikkat çekmifl, bölgedeki ekonomik ve ticari yap›y› de¤ifltirmemek ad›na olsa gerek bu yap›ya çok fazla müdahale etmemifltir. Yusuf Pafla, fethin ard›ndan iki kad›rga ile ‹stanbul’a dönmüfltür. Burada Sultan ‹brahim’in iltifatlar›na mazhar olmufl, fakat saray entrikalar› neticesinde sonu ölümle bitecek olan bir süreç bafllam›flt›r. Yusuf Pafla’n›n rakibi olan ve onun Hanya’n›n fethi ile kazand›¤› büyük prestiji k›skanan sadrazam Sadrazam Semin Mehmet Pafla, esas›nda Yusuf Pafla’n›n Girit’te büyük ganimetler kazand›¤› fakat bunlar› ‹stanbul’a getirmedi¤i yönündeki telkinleriyle, kendisi hakk›nda bir idam ferman› haz›rlanm›fl ve 1646 senesinde idam edilmifltir.15 Yusuf Pafla’n›n mezar›, Karaca Ahmed Mezarl›¤›’nda, 8. Ada içerisinde kalm›flt›r. Üzerinde kallavi bir serpufl bulunan lahitte, “merhum fâtih-i Hanya el-gazi Hazreti/Silahdar Yusuf Pafla’n›n ruhuna fatiha, sene 1055” yaz›l›d›r.16
IV. Kapudan Gazi Musa Pafla Bosnal›d›r.17 Enderun’da yetiflip silahdar-› flehriyari olmufltur. 1634’te M›s›r valisi olup 1635’te kubbe veziri ve 1636’da da rikab-› hümayun kaymakaml›¤› görevine getirilmifltir. 1637’de Budin valisi olup 1638’de azledilmifltir. 1640 y›l›nda yine Budin valili¤ine atanm›flt›r. Muharrem Mart 1644’te azledilip sonradan Silistre valisi olmufl, 1645’te kaptan-› deryal›k kendisine tevdi edilmifltir. O esnada Girit seferi devam etti¤inden, görevle Hanya’ya gönderilmifltir. A¤›r k›fl flartlar› dolay›s›yla k›fllamak için Mora’ya giderken, E¤riboz yak›nlar›nda karfl›laflt›klar› bir düflman gemisinden aç›lan atefl neticesinde flehit olmufltur. Bu esnada ‹stanbul’da hareketli günler yaflanmaktad›r. Sadrazam Nevesinli Salih Pafla’n›n idam› üzerine, Gazi Musa Pafla sadrazaml›¤a getirilmifl, bunun haberi 472
Ü S K Ü D A R ’ D A
M E D F U N
K A P T A N
P A fi A L A R
kendisine ulaflm›fl lakin sadaret mührü kendisine ulaflamadan vefat etmifltir. Bu yüzden, baz› kaynaklar 5 gün müddetle sadrazam oldu¤unu yazarlarken, baz›lar› ise sadrazamlar aras›nda onun ad›na yer vermezler. Paflan›n cenazesi ölümünün ard›ndan Üsküdar’a getirilmifl ve burada, Karaca Ahmed yak›nlar›nda defn olunmufltur.18 Ölümü ile ilgili olarak flu fliir kaleme al›nm›flt›r. Sadr-› dindâr-› velî rütbe o hemmâm-› kelîm Çün kapudânl›¤›yla eyledi azm-i deryâ Niçe hizmetler edüp h›sn-› Girid üstine Hem gazâ hükmünü her vechile k›ld› icrâ Ceng-i deryâda flehîd oldu o gâzi âh›r Eyliye âna Hüdâ cennet-i adni me’vâ Kalem-i mebde-i gül fevtine yazd› târih Azm-i firdevs-i ma’ad eyledi Musa Pafla Sene 1057.19
V. Ammarzade Mehmed Pafla 1648 senesinde, Damad Fazl› Pafla’n›n ard›ndan kaptanl›k vazifesi kendisine verilmifltir. 28 Zilhicce 1057-26 Cemaziyelevvel 1058 (25 Ocak 1648-18 Haziran 1648) aras›nda befl ay müddetle görev yapm›flt›r.20 Bir mimar›n o¤lu oldu¤u için Ammarzade diye an›l›r. Denizci kökenlidir. Tersane-i Amire kethudas› iken Kaptan paflal›¤a tayin olunmufltur. Kaptan paflal›¤› esnas›nda, Girit sevkiyat›nda baflar›s›zl›k göstermifl ve Venedik donanmas› Çanakkale bo¤az›n› kapatt›¤› için Girit’e göndermesi gereken mühimmat› yollayamam›flt›r. Bunun üzerine padiflaha flikâyet edilmifl, ald›¤› emirlere ra¤men düflman donanmas›n› yarmaya cesaret edemedi¤i itham› neticesinde 1648 senesi Haziran’›nda idam edilmifltir.21 Yaklafl›k befl ay müddetle kaptan-› deryal›k yapan Ammarzade’nin mezar›n›n Karacaahmet Mezarl›¤›nda, Dedeler mevkiinde oldu¤u bilinmektedir.22
VI. Topal Mehmed Pafla 1657 senesinde, Kaptan-› Derya Seydi Ahmed Pafla’n›n ard›ndan, daha önceleri fiebinkarahisar ve Karaman mutasarr›fl›¤› yapm›fl, son olarak ise T›m›flvar Beylerbeyili¤inden mazul olmufl olan Topal Mehmed Pafla’ya kaptan-› deryal›k vazifesi verilmifltir.23 Girit kuflatmas› esnas›nda Venediklilerin Çanakkale Bo¤az›’n› ablukaya almalar› ve uzunca bir süre bu ablukan›n kald›r›lamamas› neticesinde, dönemin Sadrazam› olan Köprülü Mehmed Pafla bir kara harekat› düzenlemifl, denizden de dönemin kaptan paflas› olan Topal Mehmed Pafla harekata geçmifltir. Bu harekat esnas›nda bir süre önce Venediklilerin eline geçmifl olan 473
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Limni adas›n› geri ald›¤› için “Limni Fatihi”24 olarak an›lm›fl, fakat zalim bir kiflili¤i olmas› dolay›s›yla (ifrat üzere zalim ve mürtekib25) görevinden azledilerek Sak›z muhaf›zl›¤›na gönderilmifltir. 1070 tarihinden kendisine isnad edilen baz› suçlar dolay›s›yla idam edilmifltir. Bir seneden biraz fazla bir müddet kaptan paflal›k vazifesini ifa eden Topal Mehmed Pafla, Sak›z’da idam edilmifl, Karacaahmet’teki Dedeler mevkiinde defn olunmufltur.26
VII. Kapudan Süleyman Pafla Laz Ali Pafla’dan sonra, 1736-41 y›llar› aras›nda kaptan-› derya olmufltur.27 Kendisi denizci kökenli olup, derya beylerindendir. Hayat› tafsilatl› malumat bulunmamaktad›r. Kaptan Paflal›¤› s›ras›nda, 1736-39 tarihleri aras›nda cereyan eden Osmanl›-Rus savafl›na kat›lm›fl ve donanmay› Karadeniz’e ç›karm›flt›r.28 Ayvansarayi ve Ramizpaflazade Süleyman Pafla’n›n mezar›n›n Tunus Ba¤› civar›nda oldu¤unu söylemektedirler. Fakat mezar tafl› bugün Çiçekçi Camii Haziresi içindedir. Tunusba¤› mevkiinden yollar›n geçmesi neticesinde mezar tafllar› mezkûr caminin haziresine nakl olunmufltur. Süleyman Pafla, 1741 senesinde vefat etmifl ve yerine Sar›/Elçi Mustafa Pafla Kaptan olmufltur. Rahmi Mustafa Efendi’nin bu tarihi ile mazbuttur. Âsâf-› pür-dil-i düstûr-› Süleyman-haflmet Behr-i zühhâm-› himem ya‘ni Kapudân Pafla Eyleyüp Bahr-i Siyâh’a sefer pey ender pey Niçe yüz akl›¤› etdi o megâzî-pîrâ Âtefl-efflânl›k edüp sâ‘ika-vefl deryâda Oca¤›na su kodu düflmen-i dînin hakkâ Moskov’un bunca donanmas›n edüp ber-geflte Eyledi âtefl-i suzân-› ‘adûyu itfâ ‘Âk›bet eyledi sûzifl-fiken-i bahr-i ‘adem Sarsar-› tünd-i felek fülk-i vücûd›n hayfâ Etti¤i gazuvv u cihâd›n edüp ihsân ecrin Eyliye garka-i deryâ-y› mesûbat Hüdâ Sâl-i târih-i vefât›n dedi Rahmî hâtif Sahn-› cennet ola cây-› Süleyman Pafla Sene 115329 Mezar tafl›ndaki tarih beyti ise fludur: Sâl-i târih-i vefât›n dedi Rahmî hâtif Sahn-› cennet ola cây-› Süleyman Pafla 1153 Ketebe Yahya30 474
Ü S K Ü D A R ’ D A
M E D F U N
K A P T A N
P A fi A L A R
VIII. Hac› Ahmed Vesim Pafla Ahmed Vesim Pafla son Osmanl› kaptan-› deryas›d›r.31 1824’te Üsküdar’da, Yeniçeflme’de do¤mufltur. Mekteb-i Bahriye’yi bitiren Ahmed Vesim, donanmada görev alm›fl ve Çengelo¤lu Tahir Pafla hizmetine girmifltir. 1848’de de yüzbafl› olmufltur. Çeflitli gemilerde zabitlik, süvarilik ve kumandanl›k yapm›flt›r. 1850 senesinde e¤itim amaçl› olarak ‹ngiltere’ye gitmifl, dönüflünde donanmada topçu ö¤retmenli¤i yapm›flt›r. K›r›m Savafl›’na kat›lm›fl ve K›r›m ‹mtiyaz Niflan› ile ödüllendirilmifltir. 1861 senesinde Sultan Abdülaziz’in yaverli¤ine getirilen Ahmed Vesim, bir süre sonra Mekke Emiri fierif Abdullah’a niflan ve hediye götürmek için Hicaz’a gönderilmifl, bu ziyareti esnas›nda hac farizas›n› yerine getirmifltir. 1863 senesinde Sultan Abdülaziz’in M›s›r seyahati s›ras›nda padiflah›n yaverli¤i vazifesinde bulunmufltur. 1865 y›l› bafllar›nda önce Meclis-i Bahri azal›¤›na, ard›ndan da reisli¤ine getirilerek vezir rütbesiyle Kaptan-› Derya olmufltur. Sadrazam Keçecizade Fuad Pafla’n›n donanma giderlerini k›s›tlamas›na karfl› ç›k›nca kaptan paflal›k görevinden azledilmifltir. Bundan sonra Meclis-i Vala-y› Ahkam-› Adliye azal›¤› ve Bahriye Meclisi ikinci reisli¤i gibi görevlerde bulunmufltur. Bu esnada yeniden kaptan paflal›k kendisine tevdi edilmifltir. Donanma bafl kumandan› olarak kat›ld›¤› ve dokuz ay süren Girit ablukas› esnas›nda asilere ait bir vapuru ele geçirdi¤i için takdirname alm›flt›r. 1868’te ayr›ld›¤› görevinden sonra dokuz sene boflta kalm›fl, 1877-78 Osmanl›-Rus Harbi esnas›nda Tuna ‹darei Nehriyye kumandanl›¤›na, bir müddet sonra da Karadeniz bo¤az› muhaf›zl›¤›na getirilmifltir. Bahriye Nezareti’nin kurulmas›ndan sonra Sultan Abülhamid taraf›ndan Bahriye naz›rl›¤›na atanm›flt›r. 1879 senesinde padiflah›n donanman›n silahs›zland›r›lmas› fikrine karfl› koydu¤u için görevinden al›narak evinde ikamete mecbur edilmifltir. Ahmed Vesim Pafla, ayn› zamanda bir hattatt›r. Sekiz tane Kuran-› Kerim kaleme ald›¤› bilinen Ahmed Vesim Pafla, Mevlevi tarikat›na mensuptur. Üsküdar Mevlevihanesine devam eden paflan›n kabri de, Üsküdar’daki yal›s›nda vefat ettikten sonra (1910) Mevlevihanenin türbesine defn edilmifltir. Ahmed Vesim Pafla’n›n lahdi üzerinde “Kudemâ-y› vükelâ-y› Devlet-i Aliyyeden fleyhü’l-vüzerâ kapudân-› deryâ hulefâ-y› Mevleviyye’den Hac› Ahmed Vesim Dede Pafla’n›n kabridir. Velâdeti: 1240, Vefat› 1328. Ketebe Lutfî.”32 yaz›l›d›r. D‹PNOTLAR 1 Evliya Çelebi, Seyahatname, I, 114. 2 Öküz liman›nda tersane ambarlar› için yap›lan keflifle ilgili olarak bk. Cev-Bahriye, 3424 [Tarihsiz]. 3 Feridun Emecen-‹lhan fiahin, “Osmanl› Taflra Teflkilat›n›n Kaynaklar›ndan 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I”, Belgeler, XIX/23, Ankara 1998, s. 58. 4 Katip Çelebi, Tuhfetü’l-kibar fî esfari’l-bihar (yay. haz. Orhan fiaik Gökyay), I, 100.
475
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
5 Haf›z Hüseyin Ayvansarayi, Vefeyat-› Selatin ve Meflahir-i Rical (haz. Fahri Ç. Derin), ‹stanbul 1978, s. 41. 6 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul, 2001, II, 574. 7 Katip Çelebi, Tuhfetü’l-kibâr, I, 101. 8 Kayserili Halil Pafla’n›n genifl bir biyografisi için bk. Alexandre de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic: A History of the Earliest Diplomatic Relations, 1610-1630, s. 48-82; A. H. De Groot, “Halil Pafla”, D‹A, ‹stanbul 1996, XV, 326-327. 9 Halil Pafla’n›n Kazaklara yönelik faaliyetleriyle ilgili olarak bkz. Victor Ostapchuk, “An Ottoman Gazaname
on Halil Pasha’s Naval Campaign against the Cossacks (1621)”, XIV, 482-521. 10 TSMK, Revan Köflkü, nr. 1482; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2139. Eserle ilgili bir inceleme için bk.
“Kayserili Halil Pafla’n›n Hayat› ve Gaza-namesi”, Bir Dergisi, sy. 4 (‹stanbul 1995), s. 195-207. 11 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, II, 620. 12 Naima, Tarih-i Naima, ‹stanbul 1283, IV, 179. 13 Yusuf Pafla’n›n biyografisi ile ilgili olarak bk. Ramiz Paflazade, Harita-y› Kapudanan-› Derya, ‹stanbul 1258,
s. 54; Ayvansarayi, Vefeyat, s. 45. 14 Naima, Tarih-i Naima, IV, 123. 15 Naima, Tarih-i Naima, IV, 177. 16 Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, II, 834; Behceti ‹smail Hakk› el-Üsküdari, Merâkid-i Mu‘tebere-
i Üsküdar (yay. haz. Bedi N. fiehsuvaro¤lu), ‹stanbul 1976, s. 63. 17 Biyografisi ile ilgili olarak bk. Ramiz Paflazade, Harita-y› Kapudanan, s. 55; Ayvansarayi, Vefeyat, s. 47. 18 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, IV, 521/22. 19 Ayvansarayi, Vefeyat, s. 47. 20 Biyografisi ile ilgili olarak bk. Ayvansarayi, Vefeyat, s. 48; Ramiz Paflazade, Harita-i Kapudanan, s. 57; Da-
niflmend, Kronoloji, ‹stanbul 1971, V, 192-193. 21 Naima, Tarih-i Naima, IV, 268. 22 Ayvansarayi, Vefeyat, s. 62-63. 23 Biyografisi ile ilgili olarak bk. Ayvansarayi, Vefeyat, s. 63; Ramiz Paflazade, Harita-i Kapudanan, s. 66-67;
Daniflmend, Kronoloji, V, 196. 24 Limni’nin geri al›nmas› ve Topal Mehmed Pafla’n›n bu süreçteki rolü ile ilgili olarak bk. Naima, Tarih-i Na-
ima, V, 301-317. 25 Naima, Tarih-i Naima, V, 326. 26 Ayvansarayi, Vefeyat, s. 46. 27 Hakk›nda çok fazla biyografik bilgi bulunmayan Süleyman Pafla hakk›nda bk. Ayvansarayi, Vefeyat, s. 4647; Ramiz Paflazade, Harita-y› Kapudanan, s. 95. 28 Osmanl› donanmas›n›n bu savafl esnas›ndaki mevcut durumu ve faaliyetleri hakk›nda bk. ‹lhami Dan›fl,
1736-39 Savafllar›nda Karadeniz’de Osmanl› Donanmas›, (Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul 2006. Süleyman Pafla’n›n faaliyetleri ile ilgili olarak bk. ‹lhami Dan›fl, Karadeniz’de Osmanl› Donanmas›, s. 66-75. 29 Ayvansarayi, Vefeyat-› Selatin, s.46-47. 30 Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 148. 31 Ahmed Vesim Pafla’n›n tafsilatl› bir biyografisi için bk. Mustafa Uzun, “Ahmed Vesim Pafla”, D‹A, II, 158. 32 Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, II, 649.
476